Trzciński Andrzej Wodziński Marcin Wystrój malarski synagogi w Pinczowie 01

Studia Judaica 2: 1999 nr 1(3) s. 87-102

M a t e r i a ³ y d o k u m e n t a c y j n e

Andrzej Trzciñski

Lublin

Marcin Wodziñski

Wroc³aw

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

Cz. 1

O pocz¹tkowym okresie dziejów gminy ¿ydowskiej w Piñczowie

i interesuj¹cej nas bó¿nicy zachowa³o siê niewiele informacji.

Najstarsza

pewna wzmianka ród³owa mówi, ¿e w 1576 r. pog³ówne op³aci³o 10 ¯y-

dów (g³ów rodzin).

Przed 1586 r. na wschód od Piñczowa (na terenie

póniejszego nowego miasta Mirowa, lokowanego w 1592 r.) ¯ydzi mieli

kirkut za zezwoleniem Olenickich ówczesnych w³acicieli Piñczowa.

Druga czêæ artyku³u uka¿e siê w 2000 r. w numerze 1(5).

Zanim przywo³amy pewne ród³a historyczne wspomnijmy, ¿e w tradycji szeregu

gmin funkcjonowa³y przekazy ³¹cz¹ce ich bó¿nice z fundacjami króla Kazimierza Wiel-

kiego i Esterki, co mia³o podkrelaæ staro¿ytnoæ tych budowli. Tak by³o równie¿ w Piñ-

czowie zob. Sz. S z a j n e r: Stara bó¿nica i stara mykwa [jid.], w: Sefer zikaron like-

hilat Pinczew. In Pinczew togt szojn niszt, ed. M. S z e n e r, Tel Aviv 1970, s. 90-91;

J. S p i r a: Nasza staro¿ytna bó¿nica [jid.], tam¿e, s. 140. Co wiêcej, staro¿ytnoæ piñ-

czowskiej bó¿nicy powiadczaæ mia³ wyryty napis

urp

z informacj¹ kiedy synagoga

zosta³a zbudowana. Jest tam data

tbw

[tj. 702 wg kalendarza ¿ydowskiego przyp. aut.]

z pominiêciem tysi¹cleci cztery tysi¹ce siedemset dwa. [tj. 942 r. wed³ug kalendarza

gregoriañskiego przyp. aut.] J. S p i r a, jw. s. 140. Ten sam napis, lecz lokalizowany

w innym miejscu bó¿nicy, wymienia Sz. S z a j n e r, jw. s. 91.

Z. G u l d o n, J. W i j a c z k a: Ludnoæ Piñczowa w XVI-XVIII wieku, w: Ludnoæ

¿ydowska w regionie wiêtokrzyskim : materia³y sesji naukowej w Starachowicach 7 X

1987 r., red. Z. G u l d o n, Kielce 1989, s. 52.

W Kodeksie Myszkowskich istnieje zapis: Pozwalamy ¯ydom niewiernym z Piñ-

czowa za listem naszym danem im cmentarz starodawny, od panów Olesniczkich jem

nadany, na tym¿e gruncie za³o¿ony, tego miejsca nazwanego Mirow za pokojem trzymaæ

() cyt. za Z. G u l d o n, J. W i j a c z k a: Ludnoæ Piñczowa, przyp. 64. Autorzy ci

podaj¹ (s. 52), ¿e w tym okresie istnia³a tam równie¿ bó¿nica. Zob. te¿ Z. G u l d o n,

K. K r z y s t a n e k: Ludnoæ ¿ydowska w miastach lewobrze¿nej czêci województwa san-

domierskiego w XVI-XVIII wieku. Studium osadniczo-demograficzne, Kielce 1990, s. 45.

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

Od 1586 r. Piñczów sta³ siê w³asnoci¹ Myszkowskich. W 1594 r. ¯ydzi

piñczowscy uzyskali od Zygmunta Gonzagi Myszkowskiego przywileje,

w których m.in. owiadcza on: () pozwalamy im plac wolny kupiæ

w tym¿e miasteczku naszym Piñczowie, na osobnym miejscu ku zbudowa-

niu bo¿nice ().

Rzecz dotyczy interesuj¹cego nas obiektu. W 1636 r.

Józef W³adys³aw Myszkowski wyda³ przywilej, w którym zezwoli³ od-

restaurowaæ bó¿nicê i postawiæ obok niej nowy budynek drewniany.

1682 r. wzniesiona zosta³a druga murowana bó¿nica.

W 1748 r., podczas

wizytacji parafii katolickiej, odnotowano istnienie dwu bó¿nic murowa-

nych i trzeciej drewnianej.

Interesuj¹c¹ nas synagogê przywo³ywano czêsto w literaturze w pra-

cach o historii gminy piñczowskiej i jeszcze czêciej w opracowaniach

dotycz¹cych architektury bó¿nic lub w ogóle zabytków ¿ydowskich. Nie-

rzadko wzmiankowano przy tym wystrój malarski (g³ównie przedsionka,

kojarzony z malarzem Jehud¹ Lejbem), lecz prac wykraczaj¹cych poza

lakoniczne wzmianki jest bardzo ma³o. Pierwsze opracowanie uwzglêd-

niaj¹ce wystrój malarski to publikacja Dawida Kandela z pocz¹tku na-

szego stulecia.

Ponadto trzy prace powsta³y po II wojnie wiatowej.

Cenne informacje przekazuj¹ te¿ fotografie wnêtrza wykonane przed ho-

lokaustem (m.in. przez Sz. Zajczyka) a tak¿e w okresie powojennym.

W opisie Piñczowa z 1860 r. czytamy: jest szlad w napisie erekcyjnym Bó¿nicy zwanej

star¹, ¿e wybudowana zosta³a w r. 1557 cyt. za: T. Z a r ê b s k a: Piñczów. Studium

historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego miasta, Warszawa

1957, s. 23 (mps w archiwum ODZ Warszawa). S¹dzimy, ¿e chodzi tu o interesuj¹c¹ nas

synagogê, a odczytanie daty mog³o byæ b³êdne.

Cyt. za Z. G u l d o n, J. W i j a c z k a: Ludnoæ Piñczowa, przyp. 66.

D. K a n d e l: Bó¿nica w Piñczowie, Kwartalnik Powiêcony Badaniu Przesz³oci

¯ydów w Polsce 1: 1912 z. 2 (dodatek, osobna paginacja), s. 28.

Zob. Z. G u l d o n, J. W i j a c z k a: Ludnoæ Piñczowa, s. 53 i aneks 2.

() duos Synagoges Muratas et tertianu ligneam () [sic!] cyt. za: T. Z a -

r ê b s k a, jw. przyp. 34.

D. K a n d e l, jw.

A. K u b i a k: Zabytkowa architektura ¿ydowska w Polsce (stan po wojnie), B¯IHwP

1953 nr 2-3, s. 122-170; N. M i k s: Piñczów. Bó¿nica na Mirowie. Dokumentacja histo-

ryczna do prac konserwatorskich, Warszawa 1955 (mps w archiwum ODZ Warszawa);

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie, red. J.Z. £ o z i ñ s k i,

B. W o l f f, z. 9: Powiat piñczowski, oprac. K. K u t r z e b i a n k a, J.Z. £ o z i ñ s k i,

B. W o l f f, Warszawa 1961, o synagodze s. 56, 67, 68 (opracowanie to powsta³o przed

1953 r. i by³o dostêpne dla badaczy przed jego publikacj¹).

W zbiorach ikonograficznych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk i ¯ydow-

skiego Instytutu Historycznego w Polsce. Wiêkszoæ z nich jest reprodukowana w przywo-

³ywanych tu opracowaniach. Ponadto fotografie S. Stêpnia w pracy L. S a m o c k i e g o:

Piñczów, woj. kieleckie. Synagoga, wnioski konserwatorskie (aktualizacja), Kielce 1972

(mps w archiwum ODZ Warszawa).

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

Mimo tych kilku wzmianek w literaturze przedmiotu wystrój malarski

piñczowskiej synagogi jest do dzi nie zdokumentowany i zaskakuj¹co

ma³o znany historykom ¿ydowskiej kultury materialnej. Wystarczy zau-

wa¿yæ, ¿e Dawid Dawidowicz w monografii polskich polichromii syna-

gogalnych o Piñczowie wspomina tylko raz.

W trakcie badañ nad najstarszymi zabytkami kultury ¿ydowskiej

w Polsce przeprowadzilimy w sierpniu 1998 r. wstêpn¹ inwentaryzacjê

wystroju malarskiego synagogi w Piñczowie.

Pozosta³oci polichromii

rozpoznalimy w trzech pomieszczeniach: sali mêskiej, przedsionku (star-

szym) i sali kahalnej.

W poszczególnych warstwach obejmuje ona okres

ponad trzech stuleci. Pierwsza faza wystroju jest byæ mo¿e najstarsza

z zachowanych polichromii synagogalnych w obecnych granicach Polski.

Kierowani przekonaniem o znacznej wartoci historycznej tego zabytku,

nios¹cego szereg cennych informacji, chcemy go pokrótce zaprezentowaæ.

Do czêciowego uzupe³nienia informacji o niezachowanych partiach

wystroju malarskiego wykorzystalimy te¿ wspomniane powy¿ej opraco-

wania oraz archiwalne fotografie. Poni¿ej omawiamy wszystkie zidenty-

fikowane elementy wystroju malarskiego, kolejno w przedsionku, sali

mêskiej i sali kahalnej. Umieszczane przy elementach opisu liczby w na-

wiasach kwadratowych (np. [2]) odsy³aj¹ do towarzysz¹cych tekstowi

rysunków, na których oznaczona jest lokalizacja omawianych elementów

wystroju. Inskrypcji standardowych, a wiêc modlitw i cytatów biblij-

nych, nie przytaczamy, a jedynie podajemy ich lokalizacjê; w przypadku

D. D a v i d o v i c h: Wallpaintings of Synagogues in Poland, Jerusalem 1968, s. 56.

Stan polichromii jest bardzo z³y a zniszczenia s¹ postêpuj¹ce. Zakres naszej inwen-

taryzacji to odczytanie i identyfikacja widocznych obecnie inskrypcji i motywów przed-

stawieniowych oraz barwna dokumentacja fotograficzna. Pe³niejsze informacje przynieæ

mog¹ badania specjalistów z zakresu konserwacji malarstwa ciennego.

Wnêtrze synagogi sk³ada siê z czterech pierwotnych pomieszczeñ (zob. rys. 1). Do

sali mêskiej przylega od strony p³d. przedsionek i sala kahalna (umieszczona po wsch.

stronie przedsionka). Przy zach. cianie przedsionka by³ ma³y skarbiec (rozebrany po II woj-

nie wiatowej). Nad przedsionkiem i sal¹ kahaln¹ mieci siê babiniec. Do przedsionka

przylega od strony p³n. mniejszy przedsionek, dobudowany póniej. Póniejsz¹ dobu-

dówk¹ by³ te¿ drugi babiniec przy elewacji zach. (rozebrany po II wojnie wiatowej).

Mniejszy przedsionek i babiniec pozbawione s¹ ladów malatury i byæ mo¿e ciany ich

nigdy nie by³y pokryte polichromi¹. O pomieszczeniach tych w dalszej czêci pracy nie

bêdziemy wspominaæ. O architekturze bó¿nicy piñczowskiej zob.: Sz. Z a j c z y k: Bó¿nice

renesansowe w Polsce. I. Bó¿nica w Piñczowie, Wiadomoci Krajoznawcze [Warszawa]

1933 nr 24, s. 4-7; N. M i k s, jw.

Nie jest dok³adnie znany czas wykonania najstarszej warstwy malatury w tzw. sali

piewaków w synagodze Starej w Krakowie.

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

modlitw odsy³amy do dwujêzycznych modlitewników.

Tam gdzie

fragmenty wersetów biblijnych uznalimy za elementy znacz¹ce (np. iden-

tyfikuj¹ce pomieszczenie) przytaczamy ich polski przek³ad. Wszystkie

pozosta³e inskrypcje przytoczone zosta³y w ca³oci. Zapisu skrótów w tek-

cie hebrajskim nie standaryzujemy, a wiêc abrewiacje nie oznaczone

w inskrypcji, nie bêd¹ oznaczone równie¿ w naszym odpisie. Oznaczenia

(

lub

) umieszczone przy niektórych literach inskrypcji o ile nie jest to

znak skrótu wskazuj¹ litery wyró¿nione do akrostychu lub chronogra-

mu. Wykropkowania oznaczaj¹, ¿e zniszczony tekst nie zosta³ odczytany.

W nawiasy kwadratowe ujêto rekonstruowane fragmenty tekstu.

Rys. 1. Rzut parteru (lini¹ przerywan¹ zaznaczono

przybudówki i otwory wykonane po XVII w.).

rvpk Mvjl rvzam

Machzor. Modlitwy na dni wi¹teczne. Modlitwy na Dzieñ Pojed-

nania, prze³. B. H a u s n e r, Lwów 1912 (dalej=Hausner);

Mjmw jrew

. Mod³y Izraelitów

na dni powszednie i wiêta, uroczystoci i posty, oraz obrz¹dki i ceremonje religijne,

t³um. i obj. S. S p i t z e r, Kraków [1926] (reprint: Warszawa 1991) (dalej=Spitzer).

Rysunki wykona³ A. Trzciñski. Do rysunków 1-10 wykorzystano: pomiary Zak³adu

Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, z lat 30. i 50.; Inwentaryzacjê kon-

serwatorsk¹ synagogi w Piñczowie przy ul. Klasztornej 8, oprac. S. G o d z i c [i in.],

Kielce 1974 (mps w Muzeum Regionalnym w Piñczowie); fotografie archiwalne.

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

PRZEDSIONEK. W przedsionku powierzchnie wszystkich cian (od wy-

sokoci ok. 2 m w górê) oraz sklepienie wype³nione s¹ malatur¹. Dolne partie

cian s¹ pobielone licznymi warstwami wapna a w znacznej czêci pozbawione

ju¿ tynków. W dolnych partiach cian czêæ pobia³y odpad³a, lecz nie ma pod ni¹

wyranych ladów malowide³. Byæ mo¿e by³a tu jednobarwna powierzchnia (co

by³oby zupe³nie uzasadnione) lub te¿ polichromia zosta³a usuniêta po II wojnie

wiatowej podczas przygotowywania cian do pobielenia przy adaptowaniu przed-

sionka na magazyn Gminnej Spó³dzielni.

Rys. 2. Przedsionek, ciana wschodnia i po³udniowa.

ciana wschodnia. Portal (prowadz¹cy do sali kahalnej / sali s¹du). Na

gzymsie [1]: inskrypcja fundacyjna:

Nmurq bjl xdvhj rrh Nb hwm rmk nz

To ufundowa³ czcigodny nasz nauczyciel, pan Mosze, syn pana Jehudy Lejba

Kartmana Litery czarne. Pod gzymsem [2]: Wszak tam postawione s¹ trony

<s¹du> [fragment Ps 122,5]. Litery czerwone, obramienie ¿ó³te. Na nadpro¿u

[3]: Wszak tam postawione s¹ trony s¹du [Ps 122,5]. Litery czerwone.

Czêæ pó³nocna, góra [4]: tablica inskrypcyjna z modlitw¹ Modim anachnu

lach [Spitzer s. 114-116: Modim derabanan]. Litery czarne, obramienie czer-

wony pas.

Czêæ po³udniowa, góra [5]: tablica inskrypcyjna z modlitw¹ Ribono szel

olam ani szelach [Spitzer s. 470; w inskrypcji nieznaczne wariacje tekstu] (du¿y

incipit

vnvbr

, w ozdobnym obramieniu, umieszczony powy¿ej, ju¿ na sklepieniu).

Litery czarne, obramienie czerwony pas. Poni¿ej, widoczny spod pobia³y, górny

fragment jakiego obramienia z form rolinnych [6].

ciana po³udniowa. Portal (prowadz¹cy do sali mêskiej). Na kamien-

nym portalu rozpoznano malowane inskrypcje umieszczone na froncie portalu

(od strony przedsionka) oraz na spodniej czêci (podniebieniu) ³uku.

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

Na gzymsie [1]: inskrypcja w kolorze czarnym, bardzo zniszczona, czytelny

fragment:

'l gqt 'w Mjrvjchv btkh wdatnv : qpl vnt tnwb

[w roku 456

wed³ug krótkiej rachuby. I odnowiono napis i malowid³a roku 503 wed³ug krót-

kiej rachuby]. (456 r. = 1695-1696; 503 r. = 1742-1743).

Na czole archiwolty [2] (co najmniej dwie warstwy malatury): warstwa

wierzchnia: werset Iz 26,2, litery czerwone; warstwa spodnia: Ps 118,19-20, litery

czerwone, bezporednio na kamieniu.

Na podniebieniu archiwolty [3]: Ps 118,20, litery czerwone.

Ponadto na portalu namalowane by³y ornamenty rolinne (licie akantu)

i geometryczne, po czêci w technice sgraffita.

Czêæ wschodnia, cianka tarczowa lunety; warstwa wierzchnia [4]: modli-

twa El melech joszew al kise rachamim [Hausner, passim] (du¿y incipit

na-

malowany powy¿ej, ju¿ na sklepieniu). Poni¿ej modlitwy inskrypcja fundacyjna,

czêciowo nieczytelna [4a]:

vcj vnjtlhqd Mjwmwh Mv

l vbdn rvdjsh hz

[To

uporz¹dkowanie ufundowali szamesi naszej gminy, niech j¹ strze¿e opoka

i zbawca]. Litery czarne, obramienie czerwone pasy z wolutami. Pod t¹ war-

stw¹ znajduje siê starsza; czêciowo widoczny incipit tej samej modlitwy. Litery

bia³e, obwiedzione czarnym konturem.

Czêæ rodkowa, czo³o cianki poprzecznej [5]: tablica inskrypcyjna z mod-

litw¹ Anenu Adonaj [Spitzer s. 112]. Litery czarne, obramienie bordiura z form

rolinnych (du¿y incipit

vnne

namalowany w ozdobnym obramieniu powy¿ej, ju¿

na skraju sklepienia).

Czêæ rodkowa, strona wsch. cianki poprzecznej, góra [6]: przedstawienie

koguta i przepiórki (?) poród motywów rolinnych.

Czêæ po³udniowa, nad portalem, u góry [7]: modlitwa Jechadeszehu,

[Spitzer s. 274] poni¿ej [8] modlitwa Wehachajot [Hausner, s. 52]. Litery czarne,

obramienia czerwone pasy i wiæ rolinna.

Czêæ po³udniowa, po zachodniej stronie portalu [9]: pozosta³oci inskrypcji

w kolorze czarnym (czytelny jeden wyraz:

Mvqm

) i obramienia z form rolinnych.

ciana zachodnia. Czêæ po³udniowa, u góry [1]: tablica inskrypcyjna

z modlitw¹ Berich szeme demare [Spitzer s. 144-146] (czytelne tylko dwa ostat-

nie wiersze); poni¿ej [2]: nie zidentyfikowana inskrypcja (zachowa³y siê frag-

menty wyrazów dwu pierwszych wierszy). Litery czarne, obramienie z czerwo-

nych pasów. Spod tej inskrypcji wy³aniaj¹ siê, ze starszej warstwy, pojedyncze

litery w kolorze jaskrawoczerwonym.

Odczytanie ostatniego znaku w drugiej dacie nie jest pewne. Nie wiadomo do czego

odnosz¹ siê te daty; mo¿e jedynie do kolejnych renowacji portalu, a mo¿e do ukoñczenia

kompleksowego wystroju przedsionka. Zapewne o tej inskrypcji, lecz bez podania jej do-

k³adniejszej lokalizacji, pisze D. K a n d e l, jw. s. 35-36: wypisane s¹ dwie daty nastê-

puj¹ce: 1696 i 1770, które niew¹tpliwie oznaczaj¹ daty odnowieñ pu³eszu. Informacjê tê po-

wtarza A. K u b i a k, jw. s. 151, uznaj¹c, ¿e s¹ to daty przebudowy i rekonstrukcji bó¿nicy.

Dekoracja obecnie nie zachowana, wzmiankuje j¹ Katalog, z. 9, s. 67; opisuje

N. M i k s, jw. s. 6.

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

ciana pó³nocna. Bardzo zniszczona; nie stwierdzono widocznych la-

dów wystroju malarskiego.

Rys. 3. Przedsionek, ciana zachodnia i pó³nocna.

Rys. 4. Przedsionek, widok sklepienia (w rozwiniêciu).

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

Sklepienie. Malowid³a na sklepieniu sk³adaj¹ siê w wiêkszoci z powta-

rzalnych segmentów, symetrycznie rozmieszczonych wobec osi sklepienia. Posz-

czególne segmenty wype³nione s¹ z kolei symetrycznymi motywami, zakompo-

nowanymi wed³ug powtarzaj¹cych siê schematów.

Wzd³u¿ osi sklepienia

: Centraln¹ czêæ [1] zajmuje przedstawienie dwug³o-

wego or³a, ponad nim korona. Wokó³ or³a, w splotach wici rolinnej, umieszczone

s¹ ró¿ne zwierzêta; od strony pó³nocnej: biegn¹cy jeleñ, królik, jednoro¿ec; od

strony zachodniej: królik, bocian z wê¿em w dziobie, niedwied (?), ró¿ne ptaki.

Wschodni¹ czêæ [2] zajmuje symetryczna kompozycja, bêd¹ca obramie-

niem incipitu

vnvbr

modlitwy Ribono szel olam ani szelach (znajduj¹cej siê nad

portalem). Incipit czarny, w owalnej ramce, zwieñczony koron¹ i flankowany

przez dwa gryfy; ca³oæ otoczona splotami wici rolinnej.

Zachodni¹ czêæ [3] zajmowa³a symetryczna kompozycja,

bêd¹ca obra-

mieniem incipitu

Kjrb

modlitwy Berich szeme demare (znajduj¹cej siê poni¿ej,

na cianie zachodniej). Incipit ujêty wolutami i flankowany przez gryfy. Ca³oæ

otoczona splotami wici rolinnej, wród której, ponad incipitem, przedstawiono

du¿ego pawia. W po³udniowej partii segmentu, wzd³u¿ listwy sklepienia, in-

skrypcja [3a] fragment 1Krl 8,28 (= 2Krn 6,19).

Pó³nocna strona sklepienia

(od wschodu ku zachodowi): Sklepienie

otworu okiennego [4]: du¿y motyw kwiatu-rozety, otoczony kampanulami, wici¹

rolinn¹ i ornamentem wstêgowym.

Po wschodniej stronie lunety: resztki sercowatego obramienia z dwu esownic [5]

(w którym prawdopodobnie by³a inskrypcja) zwieñczonego wazonem z bukietem

kwiatów. Segment poni¿ej zupe³nie zniszczony, brak fotografii archiwalnych.

Sklepienie lunety, na osi [6]: inskrypcja fundatora lub wykonawcy (?):

Mrb

Zaprawdê,

xvhh wjx bvul rvkz

dobrze bêdzie pamiêtany ów m¹¿,

jrvjcb qsetmh vmw Psvjv

a imiê jego Josef, trudni¹cy siê malowid³ami,

lhqd wmw Psvj rrh hlenh

dostojny pan Josef szames gminy

rzejlx hvmb vntlhq hp

tutejszej, gminy naszej, syn naszego nauczyciela,

pana Eliezera

qpl b"q"t tnw l"z

b³ogos³awionej pamiêci. Roku 502 wed³ug krótkiej

rachuby.

Litery brunatnoczerwone, okr¹g³e obramienie z wici rolinnej i kwiatów.

(Data 5502 r. = 1741-1742).

Sklepienie lunety, strona wsch. [7]: inskrypcja fundacyjna, powa¿nie zniszczona:

vbdn Mjwdah Mjrvjch

Nowe malowid³a ufundowali

Mjmkwmw Mjwnxh

mê¿owie rankami

Mtljptl Mjbremv

i wieczorami spiesz¹cy na modlitwy.

t tnw

Roku 502 wed³ug krótkiej rachuby.

Przedstawienie zachowane fragmentarycznie; opis na podstawie fotografii archiwalnej.

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

Litery brunatnoczerwone, ¿ó³te obramienie o formach rolinnych. (Data

5502 r. = 1741-1742).

Czêæ rodkowa [8]: tablica inskrypcyjna z modlitw¹ Jehi Adonaj Elohejnu

imanu.

Segment sklepienia na osi wejcia do przedsionka [9]: tekst modlitwy Aw

ha-rachamim, hu jerachem [Spitzer s. 146] w kartuszowym obramieniu, zwieñ-

czonym wazonem z bukietem kwiatów.

Segmenty przy cianie zachodniej zupe³nie zniszczone, brak fotografii

archiwalnych.

Po³udniowa strona sklepienia

(od wschodu ku zachodowi): Po wschodniej

stronie lunety: sercowate obramienie z dwu esownic [10] (w którym prawdopo-

dobnie by³a inskrypcja) zwieñczone wazonem z bukietem kwiatów, obok królik

i ptak. Poni¿ej inskrypcja [11] (w kolorze z³otego ugru, zupe³nie nieczytelna)

w obramieniu o kszta³cie szerokiego migda³u.

Sklepienie lunety [12]: symetryczna kompozycja stanowi¹ca obramienie czar-

nego incipitu

, od modlitwy El melech joszew al kise rachamim znajduj¹cej siê

poni¿ej na cianie. Incipit w obramieniu z wolut rolinnych, powy¿ej kosz z kwia-

tami i owocami, ca³oæ flankowana przez jelenia i jednoro¿ca, t³o wype³nione

motywami rolinnymi.

Po zachodniej stronie lunety. U góry: czarna inskrypcja:

qwmd

[13] w serco-

watym obramieniu z dwu esownic, zwieñczonym wazonem z kwiatami. U do³u:

w ozdobnym obramieniu, przypominaj¹cym wyd³u¿on¹ tarczê, inskrypcja funda-

cyjna [14]:

To ofiarowa³

qsetmh

zajmuj¹cy siê

b dvd tvrnb

wiat³em Dawid, syn pana

qacj jkdrm

Mordechaja Jicchaka

x Ktlehb

gdy bêdziesz stawia³

qpl tvrnh

lampy wed³ug krótkiej rachuby.

Litery w kolorze czerni i z³otego ugru. W inskrypcji zawarty cytat z Lb 8,2

oraz chronogram. Oznaczenia chronogramu nie s¹ w pe³ni czytelne ze wzglêdu

na zniszczenia malatury. Odczytujemy go jako

co daje wartoæ 501

(1740-1741 r.).

Nad czo³em cianki poprzecznej [15]: czarny incipit

vnne

(od modlitwy Anenu

Adonaj znajduj¹cej siê na cianie poni¿ej) w obramieniu z wolut rolinnych,

zwieñczonym palmet¹ i flankowanym przez lwy.

Znana z fotografii archiwalnych, obecnie zupe³nie zniszczona.

Jak wy¿ej.

Abrewiatura zdania

Knvq xvhw jm ed

Wiedz, kto jest twym Stwórc¹. Jest to typowa

inskrypcja synagogalna, wystêpuj¹ca w salach modlitw, w zestawie z innymi sentencjami

sprowadzonymi do abrewiatur, takimi jak:

uvms

slux

tlrw

cbjrl

i in. Zapewne

umieszczone by³y w analogicznych obramieniach na tym samym poziomie [m.in. 5, 10, 17].

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

Segment po zachodniej stronie cianki poprzecznej zupe³nie zniszczony,

brak fotografii archiwalnych.

Segment sklepienia na osi portalu [16]: Malatura znacznie zniszczona.

Obecnie widoczne s¹ fragmenty dwu ró¿nych warstw malarskich. W ostatniej

warstwie by³a symetryczna kompozycja sk³adaj¹ca siê z du¿ego kwiatu na wy-

sokiej ³odydze, z bujnymi liæmi, umieszczonego na osi segmentu, flankowanego

przez dwa ma³e lwy oraz kolumny (?).

W górnej partii segmentu widoczna jest

obecnie poprzednia warstwa malatury motyw du¿ego kwiatu.

Segment przy cianie zachodniej: U góry [17]: sercowate obramienie z dwu

esownic (wewn¹trz resztki czarnej inskrypcji prawdopodobnie abrewiatura

uvms

), w zwieñczeniu by³ prawdopodobnie wazon z kwiatami. U do³u mala-

tura zupe³nie zniszczona, brak fotografii archiwalnych.

Rys. 5. Sala mêska, ciana wschodnia.

SALA MÊSKA
ciana wschodnia. W centralnej czêci [1] ciany wschodniej, nad aron

ha-kodesz i po jego bokach, istnia³o du¿e malowid³o, obecnie prawie nieczytelne.

Na podstawie nik³ych resztek form s¹dziæ mo¿na, ¿e przedstawia³o ono ozdobn¹,

prostok¹tn¹ ramê, ujêt¹ po bokach esownicami,

nad ram¹ pas z jednowierszow¹

Opis na podstawie zachowanego fragmentu oraz fotografii archiwalnej.

Abrewiatura wersetu Ps 34,15 (= 37,27)

bvu hwev erm rvs

Stroñ od z³ego i czyñ

dobro; zob. te¿ przyp. 21.

Esownice te s¹ niemal identyczne jak kute w kamieniu esownice w obramieniu aron

ha-kodesz w synagodze w Szyd³owie.

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

inskrypcj¹ (litery czarne), powy¿ej rozsuniêta kotara; wype³nienie ramy nieczy-

telne.

Pozosta³oci powa¿nie zniszczonej inskrypcji pozwalaj¹ zidentyfikowaæ

j¹ jako formu³ê Sziwiti (Ps 8,16):

djmt [jdgnl] jj [jtjvw]

Kamienny aron ha-kodesz by³ niegdy pokryty polichromi¹, z której do dzi

pozosta³y jeszcze nik³e resztki (lady czerwieni, b³êkitu, zieleni). Wiêcej na ten

temat powiedzieæ mog¹ zapewne konserwatorzy, którzy przeprowadzali jego re-

nowacjê. W tympanonie aron ha-kodesz [2] wyrzebiona jest korona z inskrypcj¹:

hrvt rtk

(Korona Tory), po jej bokach reliefowa inskrypcja: Dziêki mnie królo-

wie panuj¹ (fragment Prz 8,15).

Czêæ po³udniowa [3]: tablica inskrypcyjna zawieraj¹ca modlitwê Modim

anachnu lach [Spitzer s. 114-116]. Litery czarne z czerwonymi obwódkami, ledwo

czytelne lady obramienia.

Rys. 6. Sala mêska, ciana pó³nocna.

ciana pó³nocna. Na cianie pó³nocnej zachowa³o siê siedem tablic in-

skrypcyjnych, rozmieszczonych na trzech poziomach.

Poziom górny

: Czêæ wschodnia [1]: modlitwa El melech joszew al kise

rachamim [Hausner, passim]. Litery czarne, resztki obramienia czerwone pasy.

W 1955 r. Nina Miks jeszcze widzia³a wype³niaj¹ce ramê motywy rolinne i zwie-

rzêce N. M i k s, jw. s. 8.

Ten fragment Prz 8,15, identycznie usytuowany, znajduje siê te¿ na innych aronot

ha-kodesz z tego czasu: w synagodze w Szyd³owie, w synagogach krakowskich Starej

i Remu.

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

Czêæ rodkowa [2]: Psalm 29. Litery czarne.

Czêæ zachodnia [3]: inskrypcja z³o¿ona z sentencji o charakterze moral-

nym, czêciowo komponowana z cytatów biblijnych (Iz 40,29; Ps 73,1; Iz 58,7;

Hi 22,10; Kp³ 21,22; Sof 2,3; Wj 7,9). Inskrypcja obecnie jest tylko fragmenta-

rycznie czytelna, odtworzenie i zrozumienie ca³ego tekstu nie jest mo¿liwe. Lekcja

hipotetyczna. Litery czerwone:

hwpn

ak Pejl Ntvnh

Daj¹cy moc zmêczonemu dusza jej

lk lx-jljkwm bbl jrb

czystego serca, rozumni we wszystkim

tjb xjbt Mjjnev vmal berl srvp xvhwk

który dzieli swój chleb z biednym, a ubo-

gich wprowadza w dom.

rwjl Kvlhj

npl vtqdc

h tnks

Niebezpieczeñstwo mi³osierdzie

bêdzie postêpowa³ sprawiedliwie

Mjqzv Mjca tdrjv Kvl

jk Mxtp dap

nag³a bojañ, bo i strzela strza³ami

i oszczepami

Mjjal Krbnv herm j

m hnh tntn

daj¹ca tu od z³a i b³ogos³awiony na ¿ycie.

xua wjxb hjhj jk bvxkmv jlva

Choroba i boleæ, jeli bêdzie m¹¿

grzeszny

jlep tqdc vwqb Mev Mvjb rmxj jj

Rzeknie Bóg dzi: Procie o mi³o-

sierdzie

Nmjnb hwemb tpvm Mkl vnt

uczyñcie sobie cud wed³ug uczynków

Beniamina

Czêæ rodkowo-wschodnia [4]: modlitwa Wehachajot [Hausner, s. 52].

Litery czarne z czerwonymi obwódkami.

Czêæ rodkowo-zachodnia [5]: modlitwa Jechadeszehu [Spitzer s. 274].

Litery czarne z czerwonymi obwódkami.

Poziom dolny

: Czêæ wschodnia, w arkadzie [6]: modlitwa Ribono szel

olam ani szelach [Spitzer s. 470]. Litery czarne, na podniebieniu arkady incipit

zwieñczony koron¹ (?) i bordiura rolinna.

Czêæ zachodnia, w arkadzie, nad portalem [7]: lady inskrypcji, zupe³nie

nieczytelne.

ciana zachodnia. W centralnej czêci ciany zachodniej namalowana

jest ogromna tablica inskrypcyjna zawieraj¹ca modlitwê [1] Al ha-kol jitgadal

wejitkadasz [Spitzer s. 260], tu¿ pod ni¹, mniejszymi literami, modlitwa [1a]

Aw ha-rachamim hu jerachem [Spitzer s. 146], a pod ni¹ inskrypcja [1b]:

jtb

urp

Wed³ug rachunku: Szabtaj

lz Mhrbx rb

syn pana Awrahama b³ogos³awionej pamiêci

Inskrypcja zawiera chronogram o wartoci 369 (1608-1609 r.). Litery czarne

z czerwonymi obwódkami, znaki segmentacji tekstu w formie lilijek i szecio-

p³atkowych rozetek wpisanych w okrêgi. Ca³a tablica obwiedziona warstwami

pobia³y; obramienie niewidoczne. U do³u tablicy, po lewej stronie, ma³a czarna

inskrypcja [2], w znacznej czêci zniszczona, z nieczytelnym chronogramem, na-

k³adaj¹ca siê na rozetkê na koñcu modlitw:

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

]

Nrhx rbah Nb jkdrm jdj hwem

Dzie³o r¹k Mordechaja, syna uczonego

Aharona [niech jego wiat³o wieci]

vwvdqh hdeh dvbklv

i dla wiecznej chwa³y

'q'p'l vtvnx

Mjjq

wed³ug krótkiej rachuby.

Poziom rodkowy, czêæ pó³nocna skrajna [3]: lady inskrypcji; zupe³nie

nieczytelna.

Rys. 7. Sala mêska, ciana zachodnia.

Poziom rodkowy, czêæ po³udniowa skrajna [4]: tablica inskrypcyjna

z modlitw¹ Torat Adonaj tamim,

z której zachowa³y siê cztery ostatnie frazy,

z³o¿one z nastêpuj¹cych ustêpów biblijnych: Ps 29,11; 18,31; Pwt 4,4. Poni¿ej

inskrypcja fundacyjna [4a]. Litery czarne. Inskrypcja fundacyjna umieszczona

w okr¹g³ym wieñcu laurowym, a ca³a tablica obramiona jest prost¹ ramk¹ i bor-

diur¹ rolinn¹. W inskrypcji fundacyjnej czytelne s¹ tylko fragmenty wyrazów,

co jednak pozwala stwierdziæ, ¿e realizuje ona typowy schemat i mo¿na j¹ ze

znacznym stopniem prawdopodobieñstwa czêciowo zrekonstruowaæ:

Rozpoznanie modlitwy by³o mo¿liwe dziêki pomocy prof. Israela Ta-Shma, za któr¹

dziêkujemy.

100

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

[

rmk

n txz

]

[To ofiarowa³ czcigodny nasz nauczyciel, pan]

lz Nna

[

]

[syn Jo]chanana [lub Elchanana

przyp. aut.] b³ogos³awionej pamiêci

[

hrvtl vhldgj Mwh

vnb rvbeb

]

[z myl¹ o swym synu Niech Bóg

wywy¿szy go do Tory]

[

]

pvalv

i do chupy [i do dobrych uczynków] amen, sela.

Rys. 8. Sala mêska, ciana po³udniowa.

ciana po³udniowa. Zachowa³y siê dwie tablice inskrypcyjne i lady

trzeciej, wszystkie rozmieszczone na jednym poziomie.

Czêæ zachodnia [1]: lady inskrypcji; zupe³nie nieczytelna.

Czêæ rodkowo-zachodnia [2]: tablica inskrypcyjna z modlitw¹ Jechade-

szehu [Spitzer s. 274] (identyczna jak ta, znajduj¹ca siê naprzeciwko niej na

cianie pó³nocnej).

Czêæ rodkowo-wschodnia [3]: tablica inskrypcyjna z modlitw¹ Wehachajot

[Hausner, s. 52] (identyczna jak ta, znajduj¹ca siê naprzeciwko niej na cianie

pó³nocnej).

Sklepienie. Sklepienie zdobi dekoracyjna, geometryczna sieæ z profilowa-

nych, stiukowych listew (zob. il. 1). T³o pól jest w kolorze b³êkitu. W kwadrato-

wym polu centralnym namalowany jest wieniec z lici i owoców. W rodkowej

czêci ka¿dego z pozosta³ych pól namalowany jest identyczny ornament sk³ada-

j¹cy siê z szecioramiennej z³otej (?) gwiazdki otoczonej schematycznym moty-

wem rolinnym.

W 1912 r. Dawid Kandel widzia³ jeszcze, chyba ju¿ powa¿nie zniszczony,

poprzedni wystrój sklepienia. Opisa³ go tak: Sufit () pokryty by³ malowid³ami,

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

101

przedstawiaj¹cemi ró¿ne zwierzêta mityczne, symbolizuj¹ce dwanacie miesiêcy

roku, oraz wodn¹ farb¹ wypisane rozmaite ustêpy z Pisma w.

Bima. Kamienna, renesansowa bima, na planie omioboku, zosta³a doszczêt-

nie zniszczona. Znana jest jedynie z fotografii, na podstawie których wiemy, ¿e

na jej balustradzie, na zewn¹trz i od wewn¹trz, by³y namalowane (b¹d wykute

i pomalowane) inskrypcje, g³ównie fragmenty wersetów biblijnych. Z owych fo-

tografii odczytaæ mo¿na niektóre z nich: Pwt 28,6; Iz 51,6; Hab 3,6; Ps 24,9;

40,14 (lub 70,2 lub 71,12).

Rys. 9. Pismo renesansowe zastosowane w tablicach inskrypcyjnych w sali mêskiej.

SALA KAHALNA (S¥DU). Pomieszczenie przylegaj¹ce od wschodu do

przedsionka nazwalimy sal¹ s¹du ze wzglêdu na treæ inskrypcji na portalu i we-

wn¹trz sali. [Uwaga: numeracja motywów ci¹g³a dla ca³ej sali.]

ciana pó³nocna

Czêæ zachodnia [1]: lady inskrypcji (nieczytelna).

Glif okienny, strona wsch. [2]. Warstwa wierzchnia: zachowa³y siê tylko

pojedyncze litery w kolorze bia³ym, obwiedzione czarnym konturem. Warstwa

spodnia, bezporednio na tynku: szeciowierszowa inskrypcja (zawieraj¹ca prze-

pisy dotycz¹ce sprawiedliwoci) u³o¿ona w przemylan¹ kompozycjê ze swobod-

nie komponowanych fragmentów Pwt 16,19 i Kp³ 19,15:

dav

w aqt

Nie bêdziesz bra³ ³apówki.

lve upwm

b vwet

Nie bêdziesz czyni³ w s¹dzie krzywdy.

vbjrb rdh

t ld jnp

Nie bêdziesz biedakowi dawa³ pierwszeñstwa w nies³usznej

sprawie.

qdcb lvdg

jnp xwt

Nie bêdziesz mia³ wzglêdów dla bogatego. Sprawiedliwie

Ktj

s¹dziæ bêdziesz bliniego swego.

rodkowe litery wierszy 1, 2, 4, 5, opatrzone znakami, czytane z góry na dó³,

tworz¹ akrostych:

jtbw

(imiê: Szabtaj), w ostatnim wierszu zawarty jest chrono-

gram o wartoci 369 (1608-1609 r.). Litery jaskrawoczerwone.

D. K a n d e l, jw. s. 30. Z pewnoci¹ chodzi tu o cykl znaków zodiaku.

102

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

Rys. 10. Sala kahalna, ciana zachodnia i pó³nocna oraz rzut sklepienia.

Glif okienny, strona zach. [3]. Warstwa wierzchnia: kilkuwierszowa inskryp-

cja, widoczna tylko czêciowo (zawieraj¹ca kwestie dotycz¹ce s¹du i sprawiedli-

woci, m.in. fragment Pwt 16,20). Litery bia³e, obwiedzione czarnym konturem.

Warstwa spodnia, bezporednio na tynku: kilkuwierszowa inskrypcja, nieczy-

telna. Litery jaskrawoczerwone.

Pomiêdzy wymienionymi warstwami widoczne lady co najmniej jednej

warstwy poredniej.

Rys. 11. Sala kahalna, ciana wschodnia i po³udniowa.

ciana wschodnia. Nie rozpoznano widocznych ladów wystroju malar-

skiego.

ciana po³udniowa. Nik³e resztki czerwonej farby pod odpadaj¹c¹ po-

bia³¹; formy nieczytelne.

ciana zachodnia. Obrze¿e otworu drzwiowego [4]: inskrypcja: Iz 1,17.

Litery bia³e, obwiedzione czarnym konturem.

Sklepienie

Strona zachodnia, czêæ pó³nocna [5]: pod czêciowo ods³oniêt¹ pobia³¹

widoczne fragmenty wolut rolinnych.

Strona po³udniowa, sklepienie otworu okiennego [6]. Warstwa wierzchnia:

widoczny fragment sploty wici rolinnej i ptak. Warstwa spodnia przewi-

tuj¹ce fragmenty jaskrawoczerwonej farby.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Trzciński Andrzej Wodziński Marcin Wystrój malarski synagogi w Pinczowie 02

więcej podobnych podstron