Studia Judaica 3: 2000 nr 1(5) s. 91-98

M a t e r i a ³ y d o k u m e n t a c y j n e

Andrzej Trzciñski

Lublin

Marcin Wodziñski

Wroc³aw

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

Cz. 2

*

W jednej z prac M. Ba³abana odnajdujemy fragmentaryczne informa-

cje, stanowi¹ce uzupe³nienie o wystroju malarskim omawianej bó¿nicy:

„…w Piñczowie wskazuj¹ na wpó³ zatarte napisy biblijne w przedsionku

synagogi, ¿e tutaj niegdyœ zasiada³ s¹d rabiniczny. W przedsionku do

dzisiaj (1918) widoczne resztki napisów:

bazv Psk

lub na przeciwleg³ej

œcianie:

Mde jnw jp le

.”

1

Zobaczmy teraz, jakie informacje przekazuje nam wystrój malarski

odnoœnie do dziejów synagogi, funkcji pomieszczeñ, systemu wystroju

malarskiego bó¿nic, wykonawców i fundatorów malowide³.

I. DZIEJE SYNAGOGI

W spodniej warstwie wystroju malarskiego synagogi, w dwu miej-

scach zachowa³a siê data 369 r. (1608-1609). Zatem przedzia³ czasu: po

1594 (data wspomnianego przywileju na wzniesienie bó¿nicy) a przed

1608 wyznacza nam okres powstania budowli wraz z wykonaniem prac

malarskich.

*

Pierwsza czêœæ artyku³u ukaza³a siê w 1999 r. w nr. 1(3), s. 87-102.

1

M. B a ³ a b a n: Zabytki historyczne ¯ydów w Polsce, Warszawa 1929, s. 66. Po-

winno byæ oczywiœcie

bhzv Psk

oraz

Mjde jnw jp le

.

Pierwsze okreœlenie wystêpuje

w Biblii ponad 20 razy; prawdopodobne konteksty to: Lb 22,18; 24,13; Pwt 8,24; Pwt

17,17. Drugi napis to fragment Pwt 19,15. Mo¿na s¹dziæ, ¿e Ba³aban b³êdnie poda³ lo-

kalizacjê tych inskrypcji. Tej treœci napisy widzielibyœmy raczej w sali kahalnej/s¹du.

92

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

Na podstawie dotychczasowego rozpoznania wysnuæ mo¿na wstêp-

ne wnioski dotycz¹ce chronologii faz wystroju malarskiego. Pozosta³oœci

najstarszej warstwy istniej¹ we wszystkich pomieszczeniach parteru, co

œwiadczy o realizacji kompleksowego wystroju malarskiego, ukoñczone-

go, jak mo¿na przypuszczaæ, w 1608-1609 r. W sali mêskiej identyczne

cechy pisma jak inskrypcja na œcianie zach. z dat¹ 369 r. [1b] maj¹ te¿

inne tablice inskrypcyjne: na œcianie wsch. [3], na œcianie p³n. [1-6], na

œcianie p³d. [2 i 3]. Data 369 r. zawarta jest te¿ w inskrypcji, wykonanej

bezpoœrednio na tynku, w sali kahalnej [2], a równoczesna z ni¹ jest dru-

ga inskrypcja w glifie okiennym [3]. Pismo jest tu identyczne jak w sali

mêskiej (tylko mniej ozdobne) a litery namalowano intensywn¹, jasn¹

czerwieni¹. Pozosta³oœci napisów o identycznych cechach istniej¹ rów-

nie¿ w spodniej warstwie w przedsionku – na œcianie zach. [3], a o po-

dobnych cechach na portalu œciany wsch. [3] i portalu œciany p³d. [2].

Cechy XVII-wieczne ma te¿ malarskie obramienie wokó³ aron ha-kodesz

(jest to malowid³o ju¿ ledwo czytelne, lecz da siê zauwa¿yæ jego dobry

poziom artystyczny). Na XVII w. szacowaæ mo¿na równie¿ tablicê in-

skrypcyjn¹ na zach. œcianie sali mêskiej [4]. Krój pisma jest tu inny ni¿

na pozosta³ych tablicach w tej sali.

Tablice z modlitwami w sali mêskiej nie by³y pokrywane nowymi

malowid³ami (co najwy¿ej odœwie¿ane) i s³u¿y³y modl¹cym siê przez trzy

stulecia, co wydaje siê nieprawdopodobne. Natomiast t³o œcian oraz ozdob-

ne obramienia inskrypcji zamalowane s¹ warstwami wapiennej pobia³y.

2

XVIII-wieczna faza wystroju to kompleksowe malowid³a w przed-

sionku, stanowi¹ce do dziœ wierzchni¹ warstwê tego pomieszczenia. Po-

wierzchnie wszystkich œcian oraz sklepienie wype³nione s¹ malatur¹ jed-

norodn¹ stylistycznie i wykonan¹ zapewne w jednym czasie. Potwierdze-

niem tego jest trzykrotnie wystêpuj¹ca w zachowanych inskrypcjach data

502 r. (1741-1742). Do tej samej fazy wystroju nale¿y, ods³oniêta w ma-

³ych fragmentach, warstwa na sklepieniu sali kahalnej [5].

Na okres po 1608 a przed 1742 datowaæ mo¿na fragmenty malatury

widoczne w sali kahalnej: w glifie okiennym – bia³e litery z czarnym

konturem [2 i 3] i ptaki poœród wici roœlinnej [6] oraz napis wokó³ otworu

drzwi [4]. W tym okresie mieszcz¹ siê równie¿ fragmenty widoczne

w przedsionku – na œcianie p³d., pod obecn¹ inskrypcj¹ [4] oraz na skle-

2

Tak by³o co najmniej od pocz¹tku naszego stulecia, co ukazuj¹ fotografie archiwalne.

S¹dziæ mo¿na, ¿e ju¿ od XIX w. odnawianie sali mêskiej polega³o na bieleniu œcian, jed-

nak z pozostawieniem modlitw, mimo, ¿e by³y coraz mniej czytelne. Ponadto ciemniej-

szymi pasami podkreœlano brzegi sp³ywów sklepiennych. Na marginesie warto zwróciæ

uwagê, ¿e przed 1912 r. pomalowano elewacje – zob. D. K a n d e l, jw. Fig. 1.

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

93

pieniu [16]. Do bardziej precyzyjnego datowania tych fragmentów jest

zbyt ma³o danych.

O nieznanym nam zakresie prac, w tym renowacji, œwiadcz¹ dwie

daty w inskrypcji [1] na gzymsie portalu prowadz¹cego z przedsionka do

sali mêskiej: 456 r. (1695-1696) i 503 r. (?) (1742-1743).

Do ostatniej fazy wystroju nale¿y szablonowe malowid³o na skle-

pieniu sali mêskiej, wykonane po 1912 r.

3

II. FUNKCJE POMIESZCZEÑ

Wiadomym jest, ¿e przedsionki bó¿nic nierzadko pe³ni³y rolê zimo-

wej sali modlitw lub modlitewni s³u¿¹cej ró¿nym bractwom religijnym,

a tak¿e by³y miejscem zebrañ starszyzny kahalnej. Nierzadko bó¿nice

mia³y osobne sale kahalne, w których odbywa³y siê te¿ posiedzenia s¹du.

Wystrój malarski, a zw³aszcza inskrypcje, wnosz¹ szereg informacji

o funkcji pomieszczeñ przylegaj¹cych od strony p³n. do sali mêskiej.

Na œcianach przedsionka namalowano w 1741-1742 r. typowe dla

sal modlitewnych tablice z modlitwami oraz sentencje. Jedna z inskrypcji

fundacyjnych na sklepieniu [7] wyraŸnie okreœla cel wystroju, a przez to

i funkcjê ca³ego pomieszczenia. Modlitwy zawiera nie tylko wierzchnia

warstwa malatury ale i poprzednia, co œwiadczy o wykorzystywaniu tego

pomieszczenia jako sali modlitw z dawien dawna.

Zachowane inskrypcje w sali kahalnej, w ró¿nych rozpoznanych war-

stwach, eksponuj¹ wy³¹cznie treœci dotycz¹ce prawa religijnego. Tak¿e

napis na froncie portalu, prowadz¹cego z przedsionka do tej izby, wyraŸ-

nie okreœla jej funkcjê jako sali s¹du.

III. SYSTEM WYSTROJU MALARSKIEGO

Wystrój malarski sali mêskiej w piñczowskiej synagodze jest jed-

nym z niewielu zachowanych (a i znanych) najstarszych przyk³adów tego

rodzaju. Materia³ porównawczy od lat 40. XVII w., o podobnie du¿ej ob-

jêtoœci, mamy w ods³oniêtych najstarszych warstwach malarskich w mu-

rowanych synagogach w Tykocinie oraz Krakowie (Ajzyka). Malowid³a

piñczowskie z pocz. XVII w. znakomicie uzupe³niaj¹ dotychczasowy stan

wiedzy. W tych trzech przypadkach czytelna jest koncepcja uk³adu kom-

pozycyjnego i treœci wystroju (choæ nie kompletnie), obejmuj¹ca ca³oœæ

3

W 1912 r. jeszcze go nie by³o (zob. D. K a n d e l, jw. s. 30). Wed³ug N. M i k s

(jw. s. 9) wykonano je podczas restauracji w 1930 r. Jednak na fotografii z okresu miê-

dzywojennego widaæ ju¿ znaczne uszkodzenia malatury.

94

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

sali modlitw. Podstawowymi segmentami wystroju s¹ tu du¿e tablice

z modlitwami. Malarskie obramienia tych tablic, architektoniczne lub bor-

diurowe, by³y w owym czasie g³ównym miejscem lokowania przedsta-

wieñ plastycznych.

4

Obecna wierzchnia warstwa wystroju przedsionka jest natomiast przy-

k³adem „kobiercowego” malowid³a stanowi¹cego swojego rodzaju roz-

szerzone obramienie dla tablic inskrypcyjnych. Zachowany jest tu jed-

nak, mimo braku rygorystycznych podzia³ów, strefowy uk³ad motywów.

Analogie tej koncepcji wystroju znamy przede wszystkim z realizacji

XVIII-wiecznych w bó¿nicach drewnianych.

5

IV. WYKONAWCY MALOWIDE£

W zachowanych inskrypcjach wystêpuj¹ personalia trzech osób,

które mo¿na okreœliæ wykonawcami malowide³ w ró¿nych okresach.

W najstarszej warstwie dwukrotnie, wraz z dat¹ 369 r. (1608-1609), za-

mieœci³ swoje imiê Szabtaj, syn Awrahama (sala mêska, œciana zach. [1b];

sala kahalna, glif okienny [2]). Choæ treœci tych inskrypcji w ¿aden spo-

sób nie okreœlaj¹ jego roli, to mo¿na przypuszczaæ, ¿e s¹ to podpisy wy-

konawcy najstarszej fazy wystroju.

6

Zreszt¹ dla pocz¹tku XVII w. nie

mamy analogii, na podstawie których moglibyœmy okreœliæ czy zapis taki

by³ w synagogach typowy czy te¿ nie.

Nastêpny podpis (sala mêska, œciana zach. [2]) nie pozostawia ¿ad-

nych w¹tpliwoœci: „Dzie³o r¹k Mordechaja, syna uczonego Aharona (…)”.

Ten fragmentarycznie zachowany podpis, ze zniszczon¹ dat¹ (na podsta-

wie cech pisma s¹dziæ mo¿na, ¿e jest równoczesny lub niewiele póŸniej-

szy od poprzedniego), wy³aniaj¹cy siê spod pobia³y, nie pozwala na razie

na okreœlenie zakresu prac Mordechaja.

W kolejnej inskrypcji (przedsionek, sklepienie [6]) wymieniony jest,

wraz z dat¹ 502 r. (1741-1742), Josef szames, syn Eliezera, okreœlony jako

„trudni¹cy siê malowid³ami”. Nie jest to typowe okreœlenie wykonawcy;

przypuszczaæ raczej mo¿emy, ¿e zadania Josefa – przedstawiciela piñ-

czowskiego kaha³u – polega³y na nadzorze malarzy, a nie na osobistym

4

Szerzej na ten temat A. T r z c i ñ s k i: Wystroje malarskie bó¿nic, w: E. B e r g -

m a n, J. J a g i e l s k i: Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce. Wystroje malar-

skie (w druku).

5

Zob. M. i K. P i e c h o t k o w i e: Bramy nieba. Bó¿nice drewniane na ziemiach

dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996 (rozdz.: Polichromie).

6

Inskrypcje fundacyjne w tym czasie s¹ bardzo eksponowane i maj¹ ukszta³towany,

typowy formularz, czego jedynym zachowanym przyk³adem w bó¿nicy piñczowskiej jest

napis umieszczony pod s¹siedni¹ modlitw¹ [4a].

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

95

wykonywaniu polichromii. Niezale¿nie od przyjêtej wersji, jego zwi¹zek

z malowid³ami nie ulega jednak w¹tpliwoœci, a to oznacza, ¿e w 1741-

-1742 r. wykona³ lub nadzorowa³ wykonanie polichromii przedsionka

i sali kahalnej.

¯adna z wymienionych tu osób nie jest nam znana z innych reali-

zacji ani z jakichkolwiek przekazów.

Na marginesie, lecz w szerszej dygresji, warto tu poruszyæ kwestiê

malarza Jehudy Lejba, domniemanego autora wystroju malarskiego w sy-

nagodze piñczowskiej. Interesuj¹ca jest jego „kariera” w piœmiennictwie

dotycz¹cym synagog. Jehudê Lejba wprowadzi³ do literatury przedmiotu

Adolf Szyszko-Bohusz, publikuj¹c w 1927 r. wyniki swoich badañ.

7

W drewnianej bó¿nicy w Przedborzu, na zwornikach sklepienia sali mê-

skiej, odczyta³ on napis: „robota to Jehudy Lejba w³asnorêczna”, poprze-

dzony s³owem „Rok” i zakoñczony abrewiatur¹ wskazuj¹c¹ na skrócony

zapis daty. Po zsumowaniu wartoœci liczbowej wszystkich znaków, w

œrodkowej czêœci inskrypcji, otrzyma³ datê 520 r. (1759-1760).

8

Próbuj¹c

zrekonstruowaæ tê inskrypcjê otrzymamy zapis:

xdvhj jdj hwem hz tnw

q

’’

pl bjl

(wartoϾ chronogramu wynosi tu 519, tj. 1758-1759 r.). W tej

samej bó¿nicy, na stropie izby kahalnej, znajdowa³a siê inskrypcja, o któ-

rej Szyszko-Bohusz nie wspomina, lecz znamy j¹ z wykonanej przez niego

fotografii.

9

Inskrypcja nie jest w pe³ni czytelna:

lkw Nqzh dj hwem hz

…

…

qacj rrhbjl xdvhj bqej wdvqh tkxlmb

…

qsve vjmj

(… to dzie³o

rêki starca, który przez wszystkie swe dni trudni³ siê … œwiêt¹ prac¹, Ja-

akowa Jehudy Lejba, syna pana Jicchaka …). Szyszko-Bohusz skojarzy³

te¿ z Jehud¹ Lejbem malowid³a na zachodniej œcianie sali mêskiej w bó¿-

nicy w Przedborzu (obraz „Nad rzekami Babilonu”, nad którym odczyta³

datê 1760 r.).

10

O podpisie Jehudy Lejba, wraz z dat¹ 544 r. (1783-1784),

w murowanej synagodze w Szyd³owie Szyszko-Bohusz jedynie wspomina

przy opisie tego obiektu.

11

Wreszcie zacytujmy brzemienne w skutki zdanie

Szyszko-Bohusza: „Podanie miejscowe mówi, ¿e dzie³em Jehudy Lejba

7

A. S z y s z k o - B o h u s z: Materia³y do architektury bó¿nic w Polsce, „Prace Ko-

misji Historii Sztuki” [Kraków] 1927 t. 4 z. 1, s. 1-25.

8

Tam¿e, s. 8.

9

Tam¿e, il. 13 (na tej reprodukcji interesuj¹ca nas inskrypcja jest obciêta). Ca³¹ fo-

tografiê reprodukuj¹ M. i K. P i e c h o t k o w i e: Bramy, il. 219.

10

A. S z y s z k o - B o h u s z, jw. s. 11-12. Zachowane fotografie nie pozwalaj¹ na

zweryfikowanie tej daty, ale pozwalaj¹ na stanowcze stwierdzenie, ¿e obraz ten pochodzi

z XIX w., na co wyraŸnie wskazuj¹ cechy pisma w inskrypcjach ponad nim (por. argu-

menty M. i K. P i e c h o t k ó w: Bramy, s. 142; tam¿e, s. 143, dobra reprodukcja tego

malowid³a).

11

A. S z y s z k o - B o h u s z, jw. s. 7 i 17.

96

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

s¹ bo¿nice w Przedborzu, Piñczowie i Dzia³oszynie (…)”.

12

W 1929 r.

informacjê tê powtarza Majer Ba³aban,

13

a w 1930 r. Jehuda Lejb znalaz³

siê w s³owniku Stanis³awa £ozy.

14

Wkrótce po wojnie, autorzy opraco-

wuj¹cy katalog zabytków ³¹cz¹ z Jehud¹ Lejbem malowid³a w bó¿nicach

w Szyd³owie i Piñczowie (w przedsionku).

15

Anna Kubiak, w publikacji

z 1953 r., omawiaj¹c zachowan¹ synagogê w Piñczowie, pisze ju¿: „Fak-

tem jest, ¿e wartoœciowe malowid³a œcienne bó¿nicy piñczowskiej by³y

dzie³em Jehudy Lejba”.

16

Ponadto przypisuje mu malowid³o na œcianie

wschodniej w sali mêskiej, jak i widoczny wystrój przedsionka,

17

choæ te

dwie realizacje dzieli okres co najmniej stu lat. Sugestiom tym ulega na-

stêpnie Nina Miks.

18

W pracach hebrajskojêzycznych informacje Szyszko-

-Bohusza o Jehudzie Lejbie przytacza Dawid Dawidowicz.

19

W roku

1974 Erna Podhorizer-Sandel dwukrotnie pisze o Jehudzie Lejbie jako

autorze piñczowskiej polichromii, powo³uj¹c siê przy tym na „znalezione

w niektórych miejscach polichromii napisy”.

20

Przy okazji okreœla ona

okres dzia³alnoœci malarza na prze³om XVII i XVIII w. oraz twierdzi, ¿e

„z polichromii nie pozosta³o ani œladu”, s¹dziæ wiêc mo¿na, ¿e informa-

cje jej pochodz¹ z w¹tpliwego Ÿród³a. Kilka lat póŸniej Adam Penkalla

wspomina nie tylko o prawdopodobnym autorstwie Jehudy Lejba w zwi¹-

12

Tam¿e, s. 7. Przypomnijmy, ¿e w Piñczowie, poza interesuj¹c¹ nas bó¿nic¹, by³a

jeszcze druga murowana, wzniesiona po 1682 r. (w okresie miêdzywojennym ca³e wnê-

trze by³o pobielone; wg fot. archiwalnych) oraz drewniana, potwierdzona w Ÿród³ach

w 1748 r.

13

M. B a ³ a b a n: Zabytki, s. 68.

14

S. £ o z a: S³ownik architektów i budowniczych Polaków oraz cudzoziemców w Pol-

sce pracuj¹cych, Warszawa 1930, s. 149 (ca³e has³o brzmi: „Jehuda Lejb. Budowniczy

bó¿nicy w Przedborzu (1760) oraz domniemany twórca bó¿nic w Piñczowie i Dzia³oszy-

nie”, z powo³aniem siê na omawiane opracowanie Szyszko-Bohusza). Has³o powtórzone

zosta³o w nastêpnym wydaniu s³ownika S. £ o z y: Architekci i budowniczowie w Polsce,

Warszawa 1954, s. 135. Obszerniejsze has³o, nie wykraczaj¹ce jednak poza informacje

zawarte w rzeczonej pracy Szyszko-Bohusza, zawiera S³ownik artystów polskich i obcych

w Polsce dzia³aj¹cych. Malarze, rzeŸbiarze, graficy, red. J. M a u r i n B i a ³ o s t o c k a,

J. D e r w o j a d, t. III, Wroc³aw 1979, s. 277.

15

Katalog, t. III z. 1, s. 77; z. 9, s. 68 (przypomnijmy, ¿e opracowanie powsta³o przed

1953 r. i by³o dostêpne dla badaczy przed jego publikacj¹).

16

A. K u b i a k, jw. s. 151.

17

Tam¿e.

18

N. M i k s, jw. s. 7 i 9.

19

D. D a w i d o w i c z: Synagogues in Poland and their destruction, Jerusalem 1960,

s. 30; ten¿e: Wallpaintings, s. 43, 44 (podpis do il. 14), 56, 77, 78.

20

E. P o d h o r i z e r - S a n d e l: Renesansowe bó¿nice murowane, „Fo³ks-Sztyme”

1974 nr 26, s. 11; ta¿: Polichromia i rzeŸba, „Fo³ks-Sztyme” 1974 nr 41, s. 10.

WYSTRÓJ MALARSKI SYNAGOGI W PIÑCZOWIE

97

zku z malowid³ami w przedsionku synagogi piñczowskiej,

21

ale te¿ o tym,

¿e przypisuje mu siê polichromie drewnianej bó¿nicy w Ostrowcu Œwiê-

tokrzyskim.

22

Maria i Kazimierz Piechotkowie, po dystansuj¹cym sfor-

mu³owaniu: „Jehuda Lejb by³ malarzem, któremu przypisuje siê czêœæ

polichromii bó¿nic murowanych w Piñczowie i Szyd³owie”,

23

póŸniej bez

wahania nazywaj¹ go autorem malowide³ w Piñczowie.

24

Informacjê

o „wspania³ych polichromiach na sklepieniu przedsionka, malowanych

przez Jehudê Lejba”, powtarzaj¹ autorzy niedawno opublikowanego, popu-

larnego katalogu bó¿nic.

25

Dawid Dawidowicz zwróci³ te¿ uwagê na in-

nego Jehudê Lejba, pisz¹c o nim: „malarz (mo¿e te¿ budowniczy), którego

imiê pojawia siê na sklepieniu bó¿nicy w Janowie Sokólskim (z 2 po-

³owy XVIII w.)”.

26

Jesteœmy w stanie zweryfikowaæ tê informacjê na pod-

stawie fotografii,

27

na której czêœciowo widoczna jest inskrypcja wyko-

nawcy malowide³:

rrhb bjl xdvhj Mvxn rx

V

p

V

thl

V

jd

V

j hwe

V

m h

V

z tnwb

…

vem Nvemw

(W roku: To dzie³o r¹k moich, aby siê ws³awiæ, g³osi Je-

huda Lejb, syn pana Szimona …); zachowane oznaczenia chronogramu

daj¹ wartoœæ 547 (1786-1787 r.). Jeszcze innego malarza o tym imieniu –

Arie Jehudê Lejba, syna Barucha, czynnego w Pohrebyszczu w 1735 r. –

wzmiankuje Mathias Bersohn.

28

V. FUNDATORZY MALOWIDE£

Napisy upamiêtniaj¹ce fundatorów, którzy przyczynili siê do budo-

wy, renowacji, wyposa¿enia i wystroju bó¿nicy, nale¿¹ do typowych

inskrypcji synagogalnych. W omawianym materiale zabytkowym ziden-

tyfikowaliœmy piêæ takich inskrypcji. Wszystkie dotycz¹ wystroju malar-

skiego. Najstarsza z nich (XVII w.) znajduje siê w sali mêskiej, na œcia-

nie zach., pod tekstem modlitwy [4a] i niew¹tpliwie dotyczy ufundo-

wania tej tablicy. Z personaliów fundatora zachowa³o siê tylko czêœæ

21

A. P e n k a l l a: Co dalej z synagog¹ w Piñczowie, „Fo³ks-Sztyme” 1982 nr 18,

s. 10; ten¿e: ¯ydowskie œlady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 74.

22

Ten¿e: ¯ydowskie œlady, s. 68. Komentarz do tego zob. M. i K. P i e c h o t k o w i e:

Bramy, s. 301.

23

M. i K. P i e c h o t k o w i e: Bramy, s. 146.

24

Tam¿e, s. 301.

25

E. B e r g m a n, J. J a g i e l s k i: Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce.

Katalog, Warszawa 1996 [druk 1998], s. 103.

26

D. D a v i d o v i t c h: Wallpaintings, s. 56.

27

Fotografiê tê publikuj¹ M. i K. P i e c h o t k o w i e: Bramy, il. 335; nie wspominaj¹

jednak o tym malarzu.

28

M. B e r s o h n: Kilka s³ów o dawnych bó¿nicach drewnianych w Polsce, z. 2. Kra-

ków 1900, s. 6.

98

ANDRZEJ TRZCIÑSKI, MARCIN WODZIÑSKI

patronymicum: [syn Jo]chanana lub [syn El]chanana. Pozosta³e inskryp-

cje znajduj¹ siê w przedsionku, w obecnie widocznej warstwie wystroju

z lat 40. XVIII w. i dotycz¹ ufundowania poszczególnych partii malowi-

de³. Dwie z nich upamiêtniaj¹ fundatorów indywidualnych: na gzymsie

portalu œciany wsch. [1] wymieniony jest Mosze syn Jehudy Lejba Kart-

mana, natomiast na sklepieniu, na osobnej tablicy [14] – „zajmuj¹cy siê

œwiat³em” Dawid syn Mordechaja. Dwie inne upamiêtniaj¹ fundacje zbio-

rowe: na sklepieniu, na osobnej tablicy [7] odnajdujemy informacjê, ¿e

fundatorami s¹ „mê¿owie rankami i wieczorami spiesz¹cy na modlitwy”

(byæ mo¿e cz³onkowie nie znanego nam bractwa religijnego), a na œcia-

nie po³udniowej, u do³u tablicy z modlitw¹ [4a] widnieje informacja, ¿e

fundatorami byli „szamesi gminy naszej”. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e owi

szamesi to znani z XVII- i XVIII-wiecznych dokumentów pe³nomocnicy

kaha³u piñczowskiego reprezentuj¹cy gminy ma³opolskie wobec miast œl¹-

skich. Z 1 po³owy XVIII w. znamy imiona dwóch piñczowskich szame-

sów: Nathana Calmana (1725) i Isaaca Löbla (1737) z Piñczowa.

29

* * *

Na marginesie warto jeszcze zwróciæ uwagê na inskrypcje kute oraz

ryte. Wykute inskrypcje (poza wspomnianymi na aron ha-kodesz) istniej¹

na gzymsach oœcie¿y portalu prowadz¹cego z przedsionka do sali mêskiej

(niestety, s¹ obt³uczone i s³abo czytelne). Przy wejœciu do sali mêskiej

wmontowane by³o w œcianê XVII-wieczne, kamienne obramienie skar-

bonki

30

(obecnie zaginione lub zniszczone), z wykut¹ w zwieñczeniu in-

skrypcj¹:

lxrwj Crx

…

Mjvbw Nvjdp

…

([Na] wykupienie jeñców … Zie-

mi Izraela).

Ryte inskrypcje – graffiti wydrapane w tynku i na kamieniu – wy-

stêpuj¹ na œcianach przedsionka i sali mêskiej oraz portalach. S¹ to

podpisy, g³ównie imiona (wy³¹cznie mêskie) i niekiedy nazwa miasta,

z którego pochodzi³ podpisuj¹cy siê. Niektóre ryte g³êboko i precyzyjnie.

Nie wiemy czy by³ to jakiœ akceptowany zwyczaj, czy jedynie (znana

i praktykowana od wieków) chêæ uwiecznienia swego pobytu, w rodzaju:

tu by³em.

29

Jüdisches Museum Frankfurt am Main, Nachlaß Bernhard Brilling, poszyt nie ska-

talogowany. Por. te¿ B. B r i l l i n g: Geschichte der Juden in Breslau von 1454 bis 1702,

Stuttgart 1960, s. 37-42.

30

Katalog, z. 9, s. 68 oraz il. 107.