Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 67-95

Andrzej Trzciñski

Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej, Lublin

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE

BÓ¯NIC W POLSCE

Celem niniejszego artyku³u jest zaprezentowanie wyników wstêpnego

rozpoznania zachowanych elementów malarskich wystrojów bó¿nic na

terenie Polski, w jej obecnych granicach.

1

Rzecz dotyczy jedynie malo-

wide³ w obiektach murowanych, bowiem w ani jednej z kilku bó¿niczek

drewnianych, które przetrwa³y II wojnê œwiatow¹, nie zachowa³y siê ma-

lowid³a. Jestem œwiadomy, ¿e takie ujêcie rzeczy ukazuje jedynie fragment

obszernego zagadnienia polichromii malarskich w ¿ydowskich obiektach

kultowych. Ten interesuj¹cy temat czeka wci¹¿ na swego autora, który

dokona³by kompleksowego, naukowego opracowania. Dotychczasowy stan

badañ w tej dziedzinie jest wci¹¿ skromny. Uwagê badaczy przyci¹ga³a,

i tak jest nadal, przede wszystkim architektura synagog. Liczne prace z te-

go zakresu zawieraj¹ przyczynkarskie informacje o malarskich wystrojach

bó¿nic, nie brak te¿ osobnych opracowañ dotycz¹cych wystroju malar-

skiego w poszczególnych obiektach.

2

Opracowania poœwiêcone wy³¹cznie

polichromiom synagogalnym, z prób¹ szerszego spojrzenia na to zagad-

nienie, s¹ jednostkowe i oparte przede wszystkim na realizacjach w obiek-

tach drewnianych.

3

W piœmiennictwie polskim prób¹ szerszego spojrzenia

na zagadnienie polichromii bó¿nic s¹ opracowania Marii i Kazimierza Pie-

chotków, oparte na Ÿród³ach archiwalnych, dokumentacji fotograficznej,

1

Podstaw¹ tego opracowania s¹ badania w³asne autora, czêœciowo wspomagane do-

kumentacj¹ gromadzon¹ w ¯ydowskim Instytucie Historycznym (Zabytki kultury i pom-

niki pamiêci w zbiorach fotografii ¯IH).

2

Omówienie stanu badañ nad polichromiami synagogalnymi w Rzeczypospolitej wy-

maga³oby osobnego, obszernego tekstu. Omówienia takie, oraz obszern¹ bibliografiê przed-

miotu, zawieraj¹ opracowania Davida Davidovitcha oraz Marii i Kazimierza Piechotków

(zob. przyp. 3 i 4); nie s¹ jednak wyczerpuj¹ce.

3

M. G [ r u n w a l d]: Anhang. Zur Ikonographie der Malerei in unseren Holzsyna-

gogen, w: A. B r e i e r, M. E i s l e r, M. G r u n w a l d: Holzsynagogen in Polen, Baden

bei Wien 1934, s. 1-23 (osobna paginacja); D. D a v i d o v i t c h: Wall-paintings of Syna-

gogues in Poland, Jerusalem 1968 [hebr.].

68

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

materia³ach inwentaryzacyjnych i ró¿nego rodzaju opracowaniach z okre-

su przez holocaustem, a tak¿e na kilku publikacjach powojennych.

4

Kwantum przekazów o obiektach ju¿ nie istniej¹cych (fotografie, od-

rysy, opisy) mo¿na w zasadzie uznaæ za zamkniête, choæ co pewien czas

odnajduje siê nieznane dot¹d fotografie. Natomiast materia³ zabytkowy

w istniej¹cych obiektach przynieœæ mo¿e jeszcze wiele cennych informa-

cji. Zachowane warstwy malowide³ wymagaj¹ jednak ¿mudnych i kosz-

townych prac badawczych, przy pomocy znacznego zespo³u specjalistów,

co praktycznie w szerszym zakresie trudne jest do zrealizowania ze wzglê-

dów finansowych. Takie badania co pewien czas s¹ jednak prowadzone,

przy okazji remontów bó¿nic, a wyselekcjonowane partie malowide³, po

zabiegach konserwatorskich, eksponowane s¹ in situ.

5

Za rewelacyjne

odkrycia uznaæ trzeba ods³oniêcie najstarszych partii malowide³ w XVII-

-wiecznych synagogach – w Tykocinie, Krakowie (Ajzyka), Sandomierzu.

W Piñczowie niektóre XVII-wieczne tablice z modlitwami (w sali mê-

skiej) nie by³y przemalowane i pozostaj¹ nadal widoczne w pierwotnej

wersji (lecz ich stan jest krytyczny). Imponuj¹cy jest zrewaloryzowany

wystrój sztukatorsko-malarski synagogi w £añcucie (eksponuj¹cy realiza-

cje od lat 60. XVIII w. do lat 30. XX w.). Rzadko jednak poœrednie etapy

przemalowañ uzyskuj¹ odpowiedni¹ dokumentacjê w trakcie remontu

obiektów. Pora¿aj¹ce s¹ natomiast przypadki zupe³nej ignorancji, gdy pod-

czas remontu wiekowych synagog skuwa siê bezceremonialnie tynki bez

przeprowadzenia jakichkolwiek badañ malowide³ czy choæby dokumen-

tacji fotograficznej (np. w Tarnobrzegu, Kolbuszowej, Krakowie).

W obecnych granicach kraju rozpoznano dotychczas 321 w ró¿nym

stanie zachowanych obiektów, bêd¹cych bó¿nicami lub domami modli-

twy.

6

W ponad 40 z nich przetrwa³y malowid³a. Ich stan, pod ka¿dym

4

M. i K. P i e c h o t k o w i e: Polichromie polskich bó¿nic drewnianych, „Polska

Sztuka Ludowa” 43: 1989 nr 1-2, s. 65-87; ci¿: Bramy nieba. Bó¿nice drewniane na zie-

miach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996 (wystrojom malarskim poœwiêcony jest

osobny rozdzia³: Polichromie, s. 113-157, a tak¿e wiele miejsca w opisach poszczególnych

obiektów w czêœci nazwanej Album). Obydwa opracowania zawieraj¹ omówienie stanu

badañ i obszern¹ bibliografiê przedmiotu. W najnowszej pracy tych samych autorów, trak-

tuj¹cej o architekturze wybranych obiektów murowanych (Bramy nieba. Bó¿nice muro-

wane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999), znajduje siê krótki rozdzia³

poœwiêcony polichromiom z XVIII i pocz. XIX w. (s. 310-315) oraz wzmianki przy oma-

wianiu poszczególnych bó¿nic.

5

Niekiedy, ze wzglêdu na z³y stan techniczny tynków, ocala³e partie malowide³ s¹

zdejmowane wraz z p³atami tynku – tak np. w bet ha-midraszu w Kraœniku.

6

Zob. E. B e r g m a n, J. J a g i e l s k i: Zachowane synagogi i domy modlitwy w Pol-

sce. Katalog, Warszawa 1996.

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

69

wzglêdem, jest bardzo ró¿ny. Na przyk³ad w Dukli, £aszczowie, Nowym

Korczynie, Wieliczce widoczne s¹ tylko nik³e œlady na œcianach rozsy-

puj¹cych siê ruin. W wiêkszoœci obiektów zachowa³y siê mniejsze lub

wiêksze partie malowide³, niekiedy jednak trudno mieæ nadziejê na ich

ocalenie, ze wzglêdu na kompletn¹ ruinê budynku (Rymanów), brak

u¿ytkownika (Bychawa, D¹browa Tarnowska) b¹dŸ rygory remontu kapi-

talnego, przy z³ym stanie technicznym budynków (Kraœnik – obydwie

bó¿nice, Orla). Szereg budynków niedawno opuszczonych przez dotych-

czasowych u¿ytkowników (np. Bobowa, Bychawa) lub od dawna nie u¿yt-

kowanych i niedostêpnych (Przysucha, Szyd³ów) posiada polichromie, któ-

rych nie mo¿na dostatecznie rozpoznaæ gdy¿ s¹ pokryte warstw¹ pobia³y

lub tynków. Dotyczy to tak¿e dolnej partii œcian sali mêskiej w synago-

dze Kupa w Krakowie (aktualnie remontowanej przez tamtejsz¹ gminê

¿ydowsk¹).

Jest wreszcie kilka reprezentacyjnych przyk³adów obiektów zaadap-

towanych na cele kulturalne (muzea, biblioteki, archiwa), w których po-

lichromie poddane zosta³y konserwacji, b¹dŸ nawet rekonstrukcji. Ze

wzglêdu na obszerne kompleksy malowide³ wymieniæ tu trzeba przede

wszystkim synagogi w Tykocinie, Krakowie – Ajzyka, £añcucie, Sando-

mierzu, W³odawie – g³ówna; mniejsze partie eksponowane s¹ np. w kra-

kowskiej synagodze Starej, Inow³odzu, Koninie, Niebylcu, Piotrkowie

Trybunalskim, Strzy¿owie, W³odawie (bet ha-midrasz stary).

W ogromnej wiêkszoœci obiektów elementy wystroju malarskiego

zachowa³y siê w sali mêskiej. Zupe³nie wyj¹tkowym przypadkiem jest

synagoga w D¹browie Tarnowskiej, gdzie malowid³a przetrwa³y ponadto

w sieni przejœciowej i dwu salkach doñ przylegaj¹cych, na dwu kondygna-

cjach babiñca a tak¿e na elewacjach – wschodniej i zachodniej. Kom-

pletny wystrój ma tak¿e krakowski Tempel. W Piñczowie i £añcucie,

poza sal¹ mêsk¹, s¹ malowid³a w izbie kahalnej oraz w przedsionku.

W krakowskiej synagodze Starej – w tzw. sali œpiewaków i w przedsion-

ku. Malowid³a w babiñcach przetrwa³y w Krakowie (Ajzyka), Zamoœciu,

Bychawie. Mówi¹c o przedsionkach nale¿y przede wszystkim wymieniæ

wspania³¹ polichromiê w Piñczowie, ponadto fragmenty wystroju w sy-

nagodze g³ównej w Kraœniku i starym bet ha-midraszu we W³odawie.

Ma³e, jednoizbowe modlitewnie prywatne, mieszcz¹ce siê w kamienicach,

reprezentuj¹: niedawno odkryty sztibl w Warszawie i drugi w D¹browie

Tarnowskiej.

Na marginesie trzeba równie¿ wspomnieæ o pozosta³oœciach pier-

wotnego wystroju malarskiego na elewacjach, np. (poza wymienion¹ ju¿

70

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

D¹brow¹ Tarnowsk¹) inskrypcje na domu modlitwy w Krakowie przy

ul. Józefa 42 czy malowane stiuki w Nowym Korczynie.

Powy¿sze zestawienia zapewne nie s¹ kompletne. Niektóre obiekty

trudno jest dok³adniej rozpoznaæ, zw³aszcza te, które s¹ zrujnowane i brak

w nich dostêpu do wszystkich kondygnacji, które s¹ pozbawione elek-

trycznoœci b¹dŸ maj¹ œciany pokryte pobia³¹.

* *

*

Pod pojêciem malarskiego wystroju bó¿nic mam na uwadze ró¿ne

realizacje. Przede wszystkim malowid³a œcienne, wœród których s¹:

a) ró¿nego rodzaju inskrypcje, b) przedstawienia figuratywne o charakte-

rze symbolicznym, c) iluzjonistyczna artykulacja architektoniczna œcian,

d) inne realizacje o charakterze czysto dekoracyjnym, pokrywaj¹ce po-

zosta³e partie œcian. Ca³ej tej grupie malowide³ poœwiêcê wiêcej uwagi

nieco póŸniej.

Ponadto wymieniæ nale¿y polichromowane elementy architektonicz-

no-rzeŸbiarskie wyposa¿enia i wystroju (oprawy szaf na roda³y, bimy,

portale, oprawy skarbon, tablice inskrypcyjne) – kamienne, murowane lub

stiukowe, oraz ró¿ne naœcienne dekoracje sztukatorskie. Drewniane obiekty

wyposa¿enia, z zachowanymi polichromiami, przetrwa³y w jednostkowych

egzemplarzach.

7

Na zachowanych aronot ha-kodesz i bimach, pocz¹wszy od tych

z XVI w., odnajdywano œlady polichromii z ró¿nych etapów przemalowañ.

Pierwotne formy tych obiektów wzbogacane by³y z czasem dodatkowymi

elementami sztukatorskimi i kolejnymi wersjami polichromii. W takim

stanie, sumuj¹cym nawarstwienia kilku stuleci, mamy aronot ha-kodesz

w krakowskich synagogach – Wysokiej i Kupa. Renesansowe, kamienne

aronot ha-kodesz w kilku przypadkach oczyszczone zosta³y do surowego

kamienia i tak eksponowane wygl¹daj¹ równie sztucznie i „go³o” jak ateñ-

ski akropol (np. w Piñczowie, Szczebrzeszynie, Zamoœciu).

7

M. in. dwie pary drzwi, wmontowane obecnie w ogrodzenie bimy w krakowskiej sy-

nagodze Remu (po³. XVII w. oraz 1712-1713 r.); zwieñczenie oprawy aron ha-kodesz

w synagodze w £añcucie (1 po³. XIX w., po renowacji); oprawa aron ha-kodesz i trzy

tablice inskrypcyjne z synagogi g³ównej z Jaros³awia (1811-1824 r., w zbiorach Muzeum

Zamek w £añcucie); fragmenty aronot ha-kodesz w Muzeum ¯ydowskiego Instytutu His-

torycznego w Warszawie, zob. M. S i e r a m s k a: Unikatowy aron ha-kodesz w zbiorach

Muzeum ¯IH, „Biuletyn ¯ydowskiego Instytutu Historycznego” 1995-1996 nr 3-2(175-

-178), s. 91-95. Ponadto, pochodz¹ce z krakowskiej bó¿nicy Poppera, drzwi szafy na Torê

(XVIII w.), obecnie w Muzeum Izraela w Jerozolimie.

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

71

Elementy rzeŸbiarskie niejednokrotnie ³¹czono w jedn¹ kompozycjê

z malowid³em œciennym. XVII-wieczny aron ha-kodesz w synagodze piñ-

czowskiej ujêty zosta³ w iluzjonistyczne obramienie architektoniczne (pros-

tok¹tna rama flankowana esownicami) imituj¹ce kamieniarkê, zwieñczone

rozsuniêt¹ zas³on¹. Obramienie to, o cechach manieryzmu, byæ mo¿e rów-

noczesne z aron ha-kodesz, jest ju¿ ledwo czytelne. Malarskie obramienie,

w postaci kotary sp³ywaj¹cej po obu stronach, uzyska³ (XVIII/XIX w.?)

aron ha-kodesz w synagodze Wielkiej w Tykocinie i krakowskiej Kupa.

Ca³oœciowa koncepcja, dobrze zachowanej i odnawianej niedawno, deko-

racji malarskiej wschodniej œciany w synagodze g³ównej we W³odawie,

obejmuje aron ha-kodesz (powsta³y w 1935-1936 r.) i s¹siaduj¹ce z nim

pilastry sali, przez co – za pomoc¹ iluzjonistycznych malowide³ – oprawa

szafy na Torê uzyska³a optycznie znacznie wiêksz¹ szerokoœæ, na jak¹

w rzeczywistoœci nie pozwala³a szerokoœæ przês³a œciany. Tego rodzaju

iluzjonistyczne, malarskie poszerzania aronot ha-kodesz (realizowane b¹dŸ

jako jednorodna, pierwotna koncepcja, b¹dŸ jako póŸniejsze dodatki) za-

chowa³y siê te¿ w Bobowej, Kraœniku (obydwie bó¿nice), £odzi, Nie-

bylcu, Orli, W³odawie (tak¿e stary bet ha-midrasz).

8

Dobrym przyk³adem

jest równie¿ ca³y wystrój sali mêskiej w £añcucie, gdzie w jedn¹ ca³oœæ

zespolone zosta³y obfite sztukaterie z lat 60. XVIII w. oraz nawarstwie-

nia kolejnych realizacji malarskich. Szczególnym przyk³adem mo¿e byæ

³añcucka bima, na œcianach której – podczas prac renowacyjnych (1934-

-1935 r.?) – sztukaterie uzyska³y kolejn¹ wersjê polichromii, a pomiêdzy

nie wkomponowano obrazy i inskrypcje.

9

W obecnej koncepcji rewalory-

zacyjnej owej bimy utrzymano ostatni¹ warstwê malowide³.

* *

*

Najstarsze z rozpoznanych malowide³ pochodz¹ z 1 po³. XVII w. S¹

to g³ównie tablice inskrypcyjne w ozdobnych obramieniach. W synago-

dze piñczowskiej

10

mamy szereg inskrypcji z tego okresu (w wiêkszoœci

8

Z wymienionych tu obiektów – w Kraœniku (synagoga g³ówna), Niebylcu i Orli aro-

not ha-kodesz nie zachowa³y siê.

9

D. D a v i d o v i t c h, jw., s. 18, okreœla te obrazy i inskrypcje jako „stare malo-

wid³a”; ta ocena (a tak¿e inne niezbyt trafne datowania) wynika z tego, ¿e w swej pracy

pos³ugiwa³ siê wy³¹cznie dokumentacj¹ fotograficzn¹, niejednokrotnie – jeœli mo¿na tak

rzec – nieaktualn¹.

10

W ostatnim czasie wykonana zosta³a szczegó³owa inwentaryzacja malowide³ w tym

obiekcie – A. T r z c i ñ s k i, M. W o d z i ñ s k i: Wystrój malarski synagogi w Piñczowie,

„Studia Judaica” 2: 1999 nr 1(3), s. 87-102; 3: 2000 nr 1(5), s. 91-98.

72

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

w szcz¹tkowym stanie), w tym dwie z t¹ sam¹ dat¹ – 369 r. (tj. 1608-1609,

w obu zapisan¹ chronogramem) – na zachodniej œcianie sali mêskiej (tab-

lica z modlitwami Al hakol jitgadal wejitkadasz i Aw harachamim) oraz

w sali kahalnej (s¹du), na glifie otworu okiennego (pod przepisami doty-

cz¹cymi sprawiedliwoœci, wg Kp³ 19,15 i Pwt 16,19). Precyzuj¹ one,

w kontekœcie dotychczasowego stanu badañ, okres powstania budowli.

11

W krakowskiej synagodze Starej, w tzw. sali œpiewaków, przetrwa³y frag-

menty tablicy inskrypcyjnej z modlitw¹ El melech joszew al kise racha-

mim.

12

W istocie s¹ to ma³o czytelne pozosta³oœci trzech warstw malar-

skich; najm³odsza, jak s¹dzê, z oko³o po³owy XVII w.

13

W synagodze

Ajzyka zachowa³y siê inskrypcje z okresu tu¿ po wzniesieniu budynku.

Cytat biblijny (1Krn 16,29-30) u szczytu œciany wschodniej zawiera chro-

nogram o wartoœci 404 (1643-1644 r.); by³ on odnawiany w XIX w.,

14

a podczas niedawnej renowacji uzyska³ pierwotn¹ formê. Szereg tablic

z modlitwami, w ods³oniêtej, najstarszej warstwie malowide³, pochodzi

niew¹tpliwie z XVII w., inne s¹ XVIII-wieczne. W wiêkszoœci przetrwa³y

one w bardzo z³ym stanie. Na po³udniowej œcianie sali mêskiej, pod mod-

litw¹ Berich szeme demare, odczytaæ jeszcze mo¿na – w inskrypcji fun-

dacyjnej – chronogram o wartoœci 426 (1665-1666 r.).

Podobnych rewelacji oczekiwaæ mo¿na w rewaloryzowanej obecnie

krakowskiej synagodze Kupa, gdzie widoczne s¹ liczne fragmenty XVII-

i XVIII-wiecznych inskrypcji w ozdobnych obramieniach. Przy okazji

warto tu wspomnieæ kamienn¹, polichromowan¹ tablicê dotycz¹c¹ funda-

cji okna w tej¿e synagodze, z roku 1646-1647, wmurowan¹ w glif owego

okna.

Malowid³a z XVII stulecia ods³oniête zosta³y równie¿ w tykociñ-

skiej synagodze Wielkiej (budowa ukoñczona w 1642 r.). S¹ to wy³¹cznie

11

Interesuj¹ce jest to, ¿e XVII-wieczne tablice z modlitwami w sali mêskiej nie zosta-

³y zamalowane od czasu ich wykonania (byæ mo¿e by³y odœwie¿ane) i s³u¿y³y modl¹cym

siê przez trzy stulecia. Fotografie sprzed II wojny œwiatowej ukazuj¹, ¿e by³y ju¿ w stanie

podobnym do obecnego. Nie wiemy jak wygl¹da³y partie œcian wokó³ inskrypcji, bowiem,

wraz z obramieniami modlitw, pokrywaj¹ je warstwy pobia³y.

12

D. D a v i d o v i t c h, jw., tabl. alef – datuje to malowid³o na XVI lub XVII w.,

natomiast autorzy Katalogu zabytków sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Kraków, cz. VI: Ka-

zimierz i Stradom. Judaica: bó¿nice, budowle publiczne i cmentarze, red. I. R e j d u c h -

- S a m k o w a i J. S a m e k, Warszawa 1995, s. 7 i fig. 123 – na XIX w.

13

Czytelne fragmenty wspomnianej modlitwy i jej obramienia maj¹ analogiczne cechy

formalne jak tablica na zachodniej œcianie w babiñcu krakowskiej synagogi Ajzyka.

14

J. D r o z d z i e w i c z: O napisie hebrejskim w bo¿nicy kazimierskiej star¹ zwanej,

„Rocznik Ces. Król. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego” poczet 3, t. 11(34), Kra-

ków 1866, s. 369 (tytu³ artyku³u nie jest adekwatny do zawartoœci bowiem omówione s¹

tu inskrypcje z kilku bó¿nic krakowskich).

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

73

tablice inskrypcyjne. Znaczn¹ ich czêœæ odnowiono, a nawet zrekonstruo-

wano, przed dwudziestu laty.

15

W inskrypcjach tykociñskich zachowa³o

siê stosunkowo wiele dat, z okresu XVII-XIX w.

16

Polichromie z XVII stulecia przetrwa³y te¿ w synagodze w Sando-

mierzu. W sali mêskiej, w œrodkowej partii œciany wschodniej, wyekspo-

nowano fragmenty z trzech warstw malowide³, spoœród co najmniej czte-

rech rozpoznanych. W przedostatniej z najstarszych ods³oniêtych warstw

zachowa³a siê inskrypcja fundacyjna z dat¹, któr¹ odczyta³em jako 437

(1676-1677 r.). Pod ni¹ ods³oniêto jeszcze ma³y fragment wczeœniejszego

malowid³a.

Zabytki z XVIII stulecia, poza wzmiankowanymi ju¿ z Krakowa i Ty-

kocina, doskonale reprezentuje jednorodna polichromia przedsionka sy-

nagogi piñczowskiej. Godna jest ona rych³ej konserwacji, bowiem coraz

bardziej traci czytelnoœæ, zw³aszcza w partiach inskrypcji. W trzech miej-

scach odczytaæ mo¿na tê sam¹ datê – 502 r. (1741-1742), dotycz¹c¹ – jak

g³osi jedna z inskrypcji – ufundowania „nowych malowide³”.

17

Poprzednie

malowid³a, z co najmniej dwu faz wystroju, widoczne s¹ fragmentarycz-

nie pod obecnymi.

Realizacje z XIX stulecia najczêœciej zakryte s¹ przez warstwy prze-

malowañ z pocz¹tku XX w. i z okresu miêdzywojennego. Te ostatnie

stanowi¹ wiêkszoœæ poœród widocznych malowide³. Z XIX-wiecznych

zabytków warto zwróciæ uwagê na dwa skrajne przyk³ady: w Bychawie –

15

Zob. A. P a k e n t r e g e r: Identyfikacja i rekonstrukcja inskrypcji starohebrajskich

i aramejskich w synagodze Wielkiej w Tykocinie, „Biuletyn ¯ydowskiego Instytutu Histo-

rycznego” 1982 nr 3-4, s. 99-108.

16

Niejasne oznaczanie chronogramów i stan zachowania inskrypcji powoduj¹ rozbie¿-

noœci w odczytywaniu dat. Na œcianach bimy, w cytatach biblijnych, czterokrotnie wystê-

puje chronogram o wartoœci 402 (1641-1642 r.): œciana wsch. – Ps 18,51; zach. – Pnp 4,4;

p³d. – Pnp 8,10; p³n. – Prz 18,10 (tu ponadto w Ps 100,2 zachowane oznaczenia chrono-

gramu maj¹ wartoœæ 370 (1609-1610) co nie wydaje siê prawdopodobne i zapewne jest

skutkiem ubytków, które nie zosta³y zrekonstruowane; inskrypcja ta zapewne jest z tego

samego czasu co powy¿sze). Wymienione tu daty na bimie Pakentreger (jw.) odczyta³ jako:

1822, 1760, 1721, 1742, 1662 (uzyska³ je przez w³¹czenie do chronogramu wartoœci ró¿-

nych liter, zale¿nie od iloœci znaków abrewiacyjnych, z formu³y

qpl

). Zdecydowanie nie

mo¿na siê zgodziæ na proponowan¹ przez Pakentregera datê 1885 pod tablic¹ z modlitwami

Ribono szel olam i Adir bamarom na zachodniej œcianie sali (kwestia ta wymaga obszer-

niejszego omówienia, mo¿liwe odczytania to 401 (1640-1641) lub 408 (1647-1648).

Jedyna nie dyskusyjna i zgodnie odczytana data to 1792-1793 r. – na œcianie wsch., pod

modlitw¹ Reu ki.

17

W przedsionku, na gzymsie portalu prowadz¹cego do sali mêskiej, zachowa³y siê

ponadto daty 456 r. (1695-1696) i 503 r. (1742-1743); nie wiemy jednak czego dotycz¹

bowiem reszta inskrypcji jest bardzo zniszczona.

74

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

czêœciowo ods³oniête tablice dotycz¹ce fundacji synagogi, z dat¹ 571

(1810-1811 r.), namalowane w konwencji sprzed wieków, oraz w krakow-

skim Tempel – nowoczesne, orientalizuj¹ce, ornamentalne malowid³a,

wykonane w 1894 r.

Mamy ponadto jednostkowe realizacje z okresu po II wojnie œwia-

towej. W synagodze w D¹browie Tarnowskiej – izba przylegaj¹ca do

sieni przejœciowej zaadaptowana zosta³a oko³o 1950 r. na salê modlitw.

18

Wykonano w niej wówczas skromny lecz kompleksowy wystrój malarski

œcian, który przetrwa³ do dziœ. W koñcu lat 60. nik³a ju¿ grupa ¯ydów

w D¹browie urz¹dzi³a dom modlitwy w mieszkaniu prywatnym, gdzie

równie¿ wykonano skromny wystrój malarski.

* *

*

Spróbujmy teraz przeanalizowaæ ró¿ne aspekty malarskiego wystroju

bó¿nic, na podstawie zachowanego materia³u zabytkowego, niekiedy

wspieraj¹c siê wczeœniejszymi przekazami ikonograficznymi. Kapitalne

informacje do wczesnego okresu przekazuj¹ malowid³a w budowlach

XVII-wiecznych (Piñczów, Tykocin, Kraków – Ajzyka, Sandomierz)

i wczeœniejszych (Kraków – Stara). Podstawowymi segmentami wystroju

malarskiego s¹ tu inskrypcje.

19

W Tykocinie i Krakowie (zw³aszcza sy-

nagoga Ajzyka), gdzie mamy bardzo obszerne partie pierwotnej warstwy,

dostrzec mo¿na intencjê przemyœlanego uk³adu kompozycyjnego, obej-

muj¹cego ca³oœæ sali modlitw. Du¿e tablice, o niemal jednakowej wiel-

koœci, proporcjach i podobnej kompozycji, rozmieszczone s¹ na tej samej

wysokoœci i w okreœlonym, niemal symetrycznym uk³adzie – narzuconym

przez rytm okien. (W Piñczowie architektura œcian wymusi³a zró¿nico-

wanie wielkoœci tablic). Ta idea w praktyce nie by³a jednak konsekwent-

nie kontynuowana, zw³aszcza pod wzglêdem symetrii. Kolejne tablice,

o ró¿nej wielkoœci, proporcjach i kszta³tach, ciasno zape³nia³y pozosta³e,

wolne dotychczas partie œcian. W synagodze Ajzyka tak¿e na œcianach

babiñca wystêpuj¹ tablice z tekstami modlitw, fundowane tu przez za-

mo¿ne niewiasty.

18

Daty na podstawie wywiadu, jaki przeprowadzi³em w 1995 r. z Samuelem Rothem

(1920-1995), osiad³ym po wojnie w D¹browie Tarnowskiej.

19

O inskrypcjach jako przewa¿aj¹cym elemencie wystroju malarskiego synagog œred-

niowiecznych pisze A. W o l f: Etwas über jüdische Kunst und ältere jüdische Künstler,

„Mitteilungen des Gesellschaft für Jüdische Volkskunde” [Hamburg] 1902, Hf. 9, s. 39.

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

75

W ka¿dym przypadku widoczna jest nadrzêdna idea kompozycji wy-

stroju sali – podzia³ na trzy poziome strefy.

20

Najwa¿niejsza i najszersza

jest strefa œrodkowa, ponad wysokoœci¹ g³ów modl¹cych siê, w której

rozmieszczono przede wszystkim tablice z modlitwami. Ta zasada strefy

œrodkowej kontynuowana by³a przez nastêpne stulecia. Uk³ad tablic in-

skrypcyjnych w wielu synagogach XVII- i XVIII-wiecznych bywa³ z góry

rozwi¹zany przez architektoniczn¹ artykulacjê œcian sali modlitw. Taka

koncepcja, bêd¹ca póŸniejsz¹ od poprzedniej, polega³a na tym, ¿e na œcia-

nach rytmicznie rozmieszczone zosta³y jednakowe p³yciny, zazwyczaj ar-

kadowe, nierzadko w ozdobnych, stiukowych lub tynkowych obramie-

niach, tworz¹ce rodzaj fryzu. Najbardziej reprezentatywne z zachowanych

XVII-wiecznych przyk³adów tego typu mamy w Zamoœciu i Szczebrze-

szynie; XVIII-wieczne kontynuacje tej koncepcji prezentuj¹ bó¿nice w Ry-

manowie, Dukli, £añcucie, Józefowie Bi³gorajskim a z pocz¹tku XIX w.

synagoga g³ówna w Jaros³awiu (wiêkszoœæ obiektów ju¿ bez inskrypcji).

21

Ju¿ w XVII w. mamy przyk³ady wprowadzania do strefy œrodkowej sa-

modzielnych przedstawieñ. Z czasem w znacznym stopniu wypiera³y one

tablice inskrypcyjne. Przekazy dotycz¹ce wype³nienia stref górnej i dolnej

w najstarszych wystrojach bó¿nic murowanych s¹ bardzo sk¹pe. Szereg

przyk³adów z XVII i XVIII w. wskazuje, ¿e w strefie górnej by³y poli-

chromowane sztukaterie z przedstawieniami symbolicznymi, przechodz¹ce

w strefê sklepienia (Zamoœæ, Szczebrzeszyn, Nowy ¯migród, £añcut). Po-

nadto w strefie górnej umieszczano mniejsze inskrypcje i przedstawienia

malarskie. W strefie dolnej, tu¿ pod tablicami z modlitwami, umieszczano

równie¿ inskrypcje, a najni¿sze partie œcian, poni¿ej wysokoœci cz³owieka,

pozostawa³y wolne od napisów i przedstawieñ.

22

Osobna strefa to skle-

pienie. W XVII i XVIII-wiecznych realizacjach nierzadko zape³niano skle-

pienia polichromowan¹ sztukateri¹ – zwykle sieci¹ ozdobnych listew,

ornamentem roœlinnym, niekiedy te¿ przedstawieniami symbolicznymi (Za-

moœæ, Szczebrzeszyn, W³odawa, £añcut). W literaturze istniej¹ wzmianki

20

Ta sama idea realizowana by³a równolegle w bó¿nicach drewnianych. Z wczesnych

obiektów murowanych nie mamy jednak tak modelowych i spektakularnych, niekiedy

niemal kompletnych przyk³adów jak w Chodorowie, Jab³onowie, GwoŸdŸcu, ¯ydaczowie,

które udokumentowali badacze bó¿nic drewnianych.

21

Z przekazów ikonograficznych znane s¹ równie¿ XIX-wieczne realizacje reliefo-

wych tablic z modlitwami, wmontowanych w arkady (np. w Przemyœlu i Jaros³awiu – zob.

przyp. 7).

22

Z bó¿nic murowanych nie mamy przyk³adów na dekorowanie najni¿szej partii œcian

ci¹giem arkadkowych zaplecków z wypisanymi personaliami w³aœcicieli miejsc, tak jak to

znamy z szeregu bó¿nic drewnianych.

76

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

o XVII-wiecznej kobiercowej polichromii sklepienia w Szyd³owie.

23

Od

XVIII w. mamy ju¿ wiêcej przyk³adów pe³nej dekoracji malarskiej skle-

pieñ.

Bó¿nice z XVIII, a zw³aszcza z XIX w., oraz przemalowania star-

szych wnêtrz, wskazuj¹, ¿e g³ówny akcent wystroju malarskiego przesu-

wa³ siê z dominacji tablic z modlitwami na eksponowanie przedstawieñ

symbolicznych b¹dŸ cykli obrazów, z jednoczesnym mocnym udzia³em

iluzyjnej artykulacji architektonicznej.

24

Cechy tablic z modlitwami s¹ w zasadzie identyczne. Typowy sche-

mat to bia³e t³o, na którym namalowano czarne litery (co dawa³o najwiêk-

szy stopieñ czytelnoœci). Tekst modlitwy ma wiêksze litery (a ponadto

du¿y incipit, zwykle w kolorze czerwonym); po nim nastêpuje inskrypcja

fundacyjna, przewa¿nie mniejszymi literami. Ca³oœæ ujmowano w mniej

lub bardziej ozdobne obramienie. Poza modlitwami umieszczano na œcia-

nach wiele innych inskrypcji (o ich rodzajach, pod wzglêdem funkcji, oraz

typowym rozmieszczeniu, powiem póŸniej). Tekstami modlitw i werse-

tów biblijnych pokrywano równie¿ œciany bimy (przyk³ady z ró¿nych

okresów przetrwa³y m.in. w Tykocinie, £êcznej, £añcucie). Krótkie in-

skrypcje by³y te¿ na aronot ha-kodesz, portalach, oprawach skarbon.

Malarskie obramienia najstarszych tablic inskrypcyjnych by³y g³ów-

nym miejscem lokowania przedstawieñ plastycznych. Poza geometrycz-

nymi i roœlinnymi ornamentami (wystêpuj¹cymi we wszystkich ods³oniê-

tych polichromiach z XVII w.) spotykamy mnogoœæ innych motywów.

Du¿e, XVII-wieczne tablice w sali mêskiej w synagodze Ajzyka maj¹

obramienia o charakterze architektonicznym, oparte na schemacie renesan-

sowej edikuli lub portalu (w swej warstwie symbolicznej s¹ to bowiem

„bramy modlitw” – co literalnie wyra¿one jest zw³aszcza w modlitwach

na Jom Kippur i Rosz ha-Szana). Inskrypcjê flankuj¹ kolumny (oplecione

wici¹ roœlinn¹), na których wsparty jest przyczó³ek (a w centrum tympa-

nonu incipit zwieñczony koron¹) ozdobiony akroteriami (w postaci wazy

z bukietem) oraz roœlinnymi wolutami. W niektórych zwieñczeniach wi-

doczne s¹ pary ptaków lub lwów. Wolne pola wype³niaj¹ ponadto ró¿ne

ornamenty roœlinne. Po bokach inskrypcji, zamiast kolumn, umieszczano

te¿ roœlinny motyw kandelabrowy. S¹ to realizacje o znacznym poziomie

artystycznym, niew¹tpliwie oparte na najlepszych wzorach z epoki.

23

A. S z y s z k o - B o h u s z: Materia³y do architektury bó¿nic w Polsce, „Prace Ko-

misji Historii Sztuki” 4: 1927, s. 17. Obecnie sklepienie pokryte jest pobia³¹.

24

Analogiczn¹ sytuacjê zauwa¿amy na nagrobkach ¿ydowskich, gdzie w ci¹gu XVIII w.

postêpuje proces zmniejszania siê pola inskrypcyjnego na korzyœæ dekoracyjnego obra-

mienia i przyczó³ka.

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

77

Fragmenty malowide³ w krakowskiej synagodze Wysokiej œwiadcz¹

o tym, ¿e œciany sali mêskiej, ³¹cznie z oœcie¿ami okien, wype³nione by³y

inskrypcjami ujêtymi w bordiury, niekiedy w formie kolistego wieñca

(takie równie¿ w krakowskiej Ajzyka, w Tykocinie, Piñczowie). Poœród

przedstawieñ warto tu zwróciæ uwagê na wielkich rozmiarów kande-

labrowe kompozycje bukietów w wazonach. Malowid³a te, zw³aszcza

w partiach inskrypcji, s¹ prawie nieczytelne co wynika z przezieraj¹cych

przez siebie dwu lub trzech warstw z okresu XVII-XIX w.

Obramienia w Tykocinie reprezentuj¹ sztukê prowincjonaln¹, i bar-

dziej eksponuj¹ treœci ni¿ formê. Tablice jedynie w zarysach oparte s¹ na

schemacie bramy. Bordiury, ujmuj¹ce inskrypcje, wype³nione s¹ moty-

wami roœlinnymi, wœród których, oprócz nieokreœlonych wici roœlinnych,

owoców, kwiatów, bukietów w wazonach, rozpoznaæ mo¿na winne grona

i jab³uszka granatu. W gêstwinie tej roœlinnoœci ukryte s¹ ró¿ne zwierzêta:

lwy, jelenie, wiewiórki, wê¿e, ryby, bociany i nieokreœlone ma³e ptaki,

jednoro¿ce, gryfy i inne hybrydy zwierzêce, ponadto dwug³owy orze³

zwieñczony koron¹ i flankowany przez lwy w koronach. Korona widoczna

jest w zwieñczeniu wielu tablic. Przy inskrypcjach, których fundatorami

byli kap³ani, zauwa¿amy przedstawienia d³oni w geœcie b³ogos³awieñstwa

kap³añskiego (tak równie¿ w innych bó¿nicach).

Omawiane tablice z synagogi Ajzyka jako ¿ywo przypominaj¹ ozdob-

ne strony tytu³owe renesansowych ksi¹g drukowanych, natomiast tykociñ-

skie s¹ raczej podobne do kart iluminowanych manuskryptów hebrajskich,

jakie – zasadniczo w nie zmienionej konwencji – wytwarzane by³y od

œredniowiecza a¿ po po³owê XIX w.

Dwie tablice, wykonane doœæ prymitywnie (byæ mo¿e przez lokalnego

sofera), w duchu jeszcze œredniowieczne a formalnie z piêtnem klasy-

cyzmu, zachowa³y siê na wschodniej œcianie sali mêskiej w Bychawie.

Namalowane zosta³y w roku 571 (1810-1811) i upamiêtniaj¹ fundatora

synagogi. W obramieniu, oprócz elementów architektonicznych, widzimy

tu koronê, bukiety w wazach, lwy, jelenie, wielkie ryby, pawie i ma³e

ptaki. Realizacje analogiczne co do zasady i treœci (z okresu 2 po³. XVIII

– 2 po³. XIX w.), choæ uwiêzione w architektonicznej, arkadowej artyku-

lacji œcian, mamy w synagodze ³añcuckiej.

Koncepcjê nieco odmienn¹, choæ jedynie pod wzglêdem formalno-

-kompozycyjnym, co wymuszone zosta³o architektur¹ wnêtrza, mamy w po-

lichromii z XVIII w. w przedsionku synagogi piñczowskiej.

25

Segmenty

25

S¹dz¹c po typowym zestawie modlitw, mo¿na stwierdziæ, ¿e przedsionek pe³ni³ tu fun-

kcjê zimowej sali modlitw, b¹dŸ bó¿niczki bractw religijnych (na co wskazuj¹ inskrypcje

78

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

niskich œcian, mocno rozcz³onkowanych pionowymi podzia³ami architek-

tonicznymi, wype³nione s¹ tablicami inskrypcyjnymi o ró¿nych kszta³tach,

równie¿ wymuszonych przez architekturê wnêtrza. Odpowiednikiem bor-

diury, wspólnej dla wszystkich inskrypcji, jest tu „kobiercowe” malowid³o

na kolebkowym sklepieniu. W gêstych splotach wici roœlinnej gnieŸdzi siê

symboliczny zwierzyniec, bogatszy jeszcze ni¿ w bordiurach tykociñskich.

W ci¹gu XIX stulecia „literackie” bordiury powoli zanikaj¹ na rzecz

architektonicznych lub czysto ornamentalnych, realizowanych w aktual-

nej stylistyce epoki.

Cofnijmy siê jeszcze do 1 po³. XVII stulecia, tj. do czasu, z którego

znane s¹ najstarsze elementy wyposa¿enia i wystroju sal mêskich, opa-

trzone przedstawieniami symbolicznymi. Owe symbole by³y równie nie-

zbêdnym elementem jak inskrypcje. Tak jak i s³owo, lecz w inny sposób,

obrazy plastyczne przekazywa³y okreœlone treœci religijne.

26

Do podsta-

wowego zasobu tych symboli nale¿a³y: korona Tory, tablice Przymierza,

sprzêty œwi¹tynne (zw³aszcza menora i stó³ na chleby pok³adne), naczynia

lewitów, przedstawienia zwierz¹t (g³ównie orze³, lew, jeleñ) oraz motywy

roœlinne. Nie zapominajmy te¿ o symbolice uœwiêcaj¹cego oddzielenia

i bramy, zawartej w obramieniach architektonicznych (szczególnie aron

ha-kodesz). Symbole te skupia³y siê przede wszystkim w obrêbie szafy

z roda³ami – wystêpowa³y na jej drzwiach i ozdobnej oprawie, na paro-

chetach, kaporetach, a tak¿e na œcianach (przede wszystkim wschodniej)

oraz na sklepieniu. Motywy symboliczne niejednokrotnie powtarza³y siê

w poszczególnych realizacjach, które niezale¿nie od techniki wykonania

³¹czy³ wspólny œrodek wyrazu – barwa.

Poœród zachowanych przyk³adów z XVII w. najbardziej obszerny

zespó³ rzeŸbiarskich przedstawieñ symbolicznych prezentuje sala mêska

w zamojskiej synagodze g³ównej (na kamiennym aron ha-kodesz i sztu-

kateriach sklepienia). Subtelnie zrekonstruowano tu polichromiê stiuków.

Najstarszy przyk³ad wœród realizacji czysto malarskich (ok. 1650 r.?) to

pozosta³oœci menory, po po³udniowej stronie aron ha-kodesz, w synago-

dze Ajzyka.

W Sandomierzu, nad wnêk¹ na roda³y, z najstarszej warstwy ma-

lowide³ (przed 1676-1677) ods³oniêto tylko przedstawienie korony, nie

chc¹c niszczyæ nastêpnej warstwy, w której widzimy tablice Przymierza,

fundacyjne), i to od dawna, bowiem pod obecn¹ jednorodn¹ polichromi¹ widoczne s¹ miej-

scami starsze tablice z modlitwami.

26

Pogl¹dy ró¿nych badaczy na temat treœci ideowych (w tym dydaktyzmu) przedsta-

wieñ w malarstwie œciennym synagog zestawia D. D a v i d o v i t c h, jw., s. 50-53.

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

79

miêdzy nimi bukiet w wazie, a ca³oœæ flankuj¹ kolumny. Poni¿ej wyobra-

¿ona jest zwisaj¹ca, ukwiecona kotara obrze¿ona lambrekinem.

Zasób przekazów i stan wiedzy o malowid³ach z XVIII i XIX w. w sy-

nagogach murowanych wydaje siê byæ jeszcze bardziej szcz¹tkowy ni¿

o polichromiach bó¿nic drewnianych. Nie mamy powodów by s¹dziæ, by

miêdzy nimi by³y jakieœ zasadnicze ró¿nice, poza tymi jakie wynika³y

z architektonicznych podzia³ów œcian. Niektóre opracowania zawieraj¹

inwentarze przedstawieñ symbolicznych, wystêpuj¹cych w wystroju bó¿-

nic drewnianych.

27

Max Grunwald potraktowa³ rzecz w sposób synchro-

niczny, omawiaj¹c razem motywy z okresu od XVII w. do lat 30. XX w.,

a przecie¿ niektóre z nich pojawi³y siê dopiero w XIX lub nawet XX stu-

leciu. Próbê ich chronologicznego uporz¹dkowania, na ile to by³o mo¿li-

we, podjêli w wymienionych opracowaniach M. i K. Piechotkowie.

Poni¿ej prezentujê inwentarz symboli i obrazów z zachowanego ma-

teria³u zabytkowego, poœród którego przewa¿aj¹ realizacje z okresu miê-

dzywojennego. Mimo jego fragmentarycznoœci trudno nie dostrzec prawid-

³owoœci wynikaj¹cych z kontynuacji dawno ukszta³towanego programu

ideowego. Dawne, typowe przedstawienia, omówione w dotychczasowej

literaturze przedmiotu, potraktujê bardziej pobie¿nie; szerzej natomiast te,

które s¹ specyficzne dla póŸnego okresu, i nie wzbudza³y dot¹d szczegól-

nego zainteresowania badaczy.

Szereg motywów wielokrotnie wystêpuje w ró¿nych, œciœle powi¹-

zanych ze sob¹ zestawieniach, maj¹c niekiedy ró¿ne znaczenie. Ka¿dy

sposób systematyzacji mo¿e byæ dyskusyjny. Proponujê tu klasyfikacjê

mieszan¹, opart¹ g³ównie na pierwszoplanowych motywach oraz obrazach.

Nie bêdê atomizowa³ materia³u, gdy¿ wymienianie elementów sk³adowych,

np. w rozbudowanych obrazach o tematyce biblijnej, spowodowa³oby

chaos.

1. Motywy roœlinne

Zachowane przyk³ady nie wykraczaj¹ poza tradycyjne ujêcia, omó-

wione we wczeœniejszych opracowaniach. Doœæ stwierdziæ, ¿e ró¿norodne

formy roœlinne nale¿¹ do najczêœciej wystêpuj¹cych w zdobnictwie bó¿-

nic. Typowe motywy to: drzewo lub krzew w ca³ej postaci (wyrastaj¹ce

z ziemi lub z wazy), ga³¹zka lub wiæ roœlinna, owoc (osobno, na ga³êzi,

w koszu lub w wazie), kwiat, liœæ. Niektóre z nich maj¹ wyraŸnie okreœlone

27

M. G [ r u n w a l d], jw., zestawienie to obejmuje w pewnym stopniu równie¿ malo-

wid³a synagog murowanych; D. D a v i d o v i t c h, jw.; M. i K. P i e c h o t k o w i e: Poli-

chromie; ci¿: Bramy.

80

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

cechy gatunku, zw³aszcza winoroœl. Ponadto ornamentalne schematy kom-

pozycyjne (np. girlanda, rozeta, wieniec).

2. Motywy animalistyczne

2.1. Fauna realna

2.1.1. Czworono¿na: jeleñ, królik, lampart, lew, niedŸwiedŸ, ow-

ca, s³oñ, wiewiórka, zaj¹c [z zabytków nie zachowanych

znane s¹ ponadto: koñ, kot, lis, ma³pa, pies, sarna, wiel-

b³¹d, wilk].

2.1.2. Skrzydlata:

2.1.2.1. Ptaki: bocian, czapla, go³¹b, jaskó³ka, kogut, orze³,

papuga, paw, ptaki nieokreœlone [z zabytków nie

zachowanych ponadto: gêœ, indyk, kaczka, ³abêdŸ,

pelikan, sowa, struœ].

2.1.2.2. Inne [motyl, nietoperz – znane z zabytków nie

zachowanych].

2.1.3. Wodna: ryba [z zabytków nie zachowanych znany ponadto

konik morski].

2.1.4. Inne: w¹¿.

2.2. Fauna fantastyczna: gryf, jednoro¿ec, Lewiatan, orze³ dwug³owy,

Szor ha-bar, inne hybrydy zwierzêce [z zabytków nie zachowa-

nych znane ponadto: orze³ trójg³owy, smok].

Wymienione motywy animalistyczne wystêpuj¹ w ró¿nych konteks-

tach. Wspomnê tu tylko podstawowe schematy przedstawieñ: 1) zwierzêta

na ga³êziach drzewa, na bukietach kwiatów w wazie, w splotach wici

roœlinnej; 2) dwa zwierzêta, w uk³adzie antytetycznym, flankuj¹ce jakiœ

symbol lub obiekt; najczêœciej s¹ to lwy, gryfy, jelenie lub ró¿ne ptaki

(ale nie or³y); 3) ptaki fruwaj¹ce na tle nieba (zwykle jaskó³ki) – motyw

malowany na sklepieniach/stropach.

Niektóre zwierzêta wystêpuj¹ w osobnych, mocno eksponowanych

przedstawieniach, na co trzeba zwróciæ uwagê. Najczêœciej s¹ to:

Cztery zwierzêta – lampart, orze³, jeleñ, lew – jako osobny temat,

bêd¹cy ilustracj¹ do sentencji z Talmudu (Miszna, Pirke awot 5,20). Przed-

stawiano je oddzielnie, zwykle w ró¿nych czêœciach sali mêskiej (tak¿e

w salach zebrañ kaha³u), jednak przewa¿nie z zachowaniem wymienionej

tu kolejnoœci. Poszczególne zwierzêta opatrzone s¹ odpowiednim fragmen-

tem wspomnianej sentencji. Orze³ ukazany bywa niekiedy w podwójnej

roli (zob. ni¿ej – orze³ 1).

Orze³. 1. W tradycyjnej, frontalnej pozie, z rozpostartymi skrzyd³ami,

bia³y lub czarny, niekiedy dwug³owy, czasem w koronie. Szereg zachowa-

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

81

nych przyk³adów od 1 po³. XVII w. (Tykocin) do okresu miêdzywojen-

nego. Malowany w ró¿nych miejscach sali modlitw. We W³odawie (sy-

nagoga g³ówna, polichromowane stiuki na sklepieniu, XVIII w.) raz ponad

dwoma lulawami, drugi raz wsparty na dwu drzewach, z kwiatem w dzio-

bie. Dalsze przyk³ady pochodz¹ z XX w.: w Bychawie na wschodniej

œcianie bimy, i w Kraœniku (w obydwu bó¿nicach) na osi sklepienia, trzy-

ma w dziobie etrog a w szponach lulaw; w Orli ukoronowany, z ber³em

i jab³kiem królewskim w szponach. W Orli i Bychawie ten typ przedsta-

wienia or³a w³¹czony jest w temat czterech zwierz¹t (Pirke awot 5,20).

2. W D¹browie Tarnowskiej, na sklepieniu sali mêskiej, tondo z dwukrot-

nym przedstawieniem or³a w locie: u do³u – nad gniazdem z pisklêtami,

przy tym inskrypcja (Pwt 32,11), powy¿ej – z m³odymi na skrzyd³ach,

przy tym inskrypcja (Wj 19,4).

Lewiatan. Przedstawiany by³ w ró¿nych wariantach tematycznych.

Najstarszy wariant (znany od XVII w.) to okolony Lewiatanem widok

miasta – wyobra¿enie mesjañskiej Jerozolimy; w zachowanych zabytkach

nie zosta³o rozpoznane. Znane istniej¹ce przyk³ady pochodz¹ z XX w.

i w ka¿dym jest to d³uga ryba zwiniêta w okr¹g, ukazana na tle wody.

Najczêœciej umieszczany by³ na sklepieniu bimy lub nad bim¹ – na skle-

pieniu/stropie sali. Tego rodzaju przyk³ady zachowa³y siê w Niebylcu (tu

z inskrypcj¹ Ps 104,26; nierzadko stosowan¹ przy Lewiatanie) oraz w £añ-

cucie, gdzie ukazano te¿ statki na wodzie, drzewa, niebo, ptaki – co dos-

konale oddaje treœci zawarte w Ps 104,24-26. W Sandomierzu nama-

lowany jest wokó³ okulusa na œcianie wschodniej; w Kraœniku (synagoga

g³ówna) na œcianie zachodniej, tu obok Lewiatana istnieje jedyne zacho-

wane (szcz¹tkowo) przedstawienie Szor ha-bara.

Ponadto, jako mocno eksponowane przedstawienia, spotykamy takie

motywy jak: niedŸwiedŸ wspinaj¹cy siê na drzewo (W³odawa – synagoga

g³ówna, £añcut, Piñczów), bocian z wê¿em w dziobie (te same bó¿nice),

wiewiórka gryz¹ca orzech (£añcut, Orla). Po XVIII w. motywy te zani-

kaj¹.

3. Motywy astralne

3.1. Kr¹g zodiakalny. Znaki zodiaku znane s¹ ju¿ z XVII-wiecznych

polichromii bó¿nic drewnianych. Najstarszy zachowany przyk³ad (2 po³.

XIX w.?, fragment) mamy w Inow³odzu. Poszczególne znaki, wed³ug ich

kalendarzowej kolejnoœci, malowano na sklepieniu/stropie albo na œcia-

nach tu¿ pod sufitem – w postaci fryzu. W wyj¹tkowych przypadkach,

np. gdy na tradycyjn¹ lokalizacjê nie pozwala³ istniej¹cy ju¿ wystrój lub

architektura sali, umieszczano zodiak w ró¿nych innych miejscach (£añcut,

82

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

Kraków – Kupa, Kraœnik – synagoga g³ówna). Ka¿dy znak by³ podpisany,

np. „Tiszri pod znakiem Wagi”. W wiêkszoœci znaków to, co przedsta-

wiano, by³o zgodne z nazw¹ konstelacji. W trzech konstelacjach wystê-

powa³y jednak nazwy osób, a na wyobra¿enia postaci ludzkich, zw³asz-

cza w synagogach, pierwotnie nie pozwalano sobie. W zwi¹zku z tym

wykszta³ci³y siê przedstawienia zastêpcze. Strzelca zastêpowa³ napiêty

³uk ze strza³¹, niekiedy z ukazaniem trzymaj¹cej go rêki (w £añcucie

mamy kuszê zamiast ³uku). BliŸniêta reprezentowane by³y przez dwa ptaki

(go³êbie, koguty) lub dwie abstrakcyjne, wolutowe formy (Inow³ódz).

Pannê zastêpowa³ kwiat, bukiet kwiatów lub kosz z kwiatami – zwykle

trzymane w kobiecej rêce. W krakowskiej synagodze Kupa s¹ bardzo

œmia³e, realistyczne przedstawienia postaci ludzkich, z ukazaniem twarzy.

Strzelec to centaur trzymaj¹cy napiêty ³uk, BliŸniêta to dwaj m³odzieñcy

z pochodniami, Panna to dziewczyna nios¹ca snop zbo¿a. Podobnie jest

w Sandomierzu, lecz postacie ludzkie s¹ bez g³ów (tak by³o i w innych

bó¿nicach). Humorystyczne niekiedy s¹ wyobra¿enia Skorpiona, przedsta-

wianego jako jaszczurka lub krokodyl (np. D¹browa Tarnowska, Niebylec,

Sandomierz) lub Raka – w £añcucie krokodyl, w Niebylcu ¿uk jelonek.

3.2. Konwencjonalne gwiazdki, niekiedy obok rozet, rozsiane na

sklepieniu/stropie, to motyw kontynuowany od dawna. Wyobra¿enie roz-

gwie¿d¿onego nieba mamy m.in. na sklepieniu absydy w krakowskim

Tempel (1849 r.), na stropie sali mêskiej w Wyrzysku, a w D¹biem na

œcianie wschodniej (obydwa przyk³ady z XX w.). Zob. te¿ nr 7: Magen

Dawid.

3.3. S³oñce. Promienista tarcza s³oneczna na tle ob³oków znana jest

z nie istniej¹cych ju¿ zabytków z XIX w. (np. Grójec, Warka, Wyszo-

gród). Zachowane przyk³ady pochodz¹ z naszego stulecia. W Kraœniku

(bet ha-midrasz) tarcza s³oneczna opatrzona jest inskrypcj¹ (Ps 113,3),

w Bychawie obok s³oñca s¹ dwa szofary i nieczytelne œlady inskrypcji.

Obydwa przedstawienia namalowano nad aron ha-kodesz.

3.4. Ksiê¿yc. Wspominam o tym motywie jedynie na marginesie;

w zachowanych zabytkach nie zosta³ rozpoznany (taki motyw by³ np.

w Chêcinach na sklepieniu sali mêskiej).

4. Motywy ze sfery kultu i obrzêdów

4.1. Z czasów istnienia Przybytku i Œwi¹tyni:

Tablice Przymierza. Zawsze na œcianie wschodniej – na aron ha-ko-

desz lub ponad, zawsze z inskrypcj¹ Wj 20,2-17, zredukowan¹ do pocz¹t-

kowych s³ów ka¿dego przykazania, niekiedy do pierwszych dziesiêciu

znaków alfabetu. Przewa¿nie w otoczeniu innych symboli. Najstarszy

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

83

zachowany przyk³ad w Sandomierzu (1676-1677), najm³odszy w D¹bro-

wie Tarnowskiej (ok. 1950 i ok. 1970).

Menora. Jej pozycja w sali modlitw by³a œciœle okreœlona. Na aron

ha-kodesz umieszczano j¹ w centrum (np. W³odawa, synagoga g³ówna,

1935-1936). Jeœli by³a malowana na œcianie wschodniej, to zawsze w czêœci

po³udniowej – tak w najstarszym zachowanym przyk³adzie: Kraków –

Ajzyka (XVII w.), a tak¿e w Sandomierzu (XX w.). Przyk³ady umiesz-

czania jej na œcianie po³udniowej (tak by³o najczêœciej) mamy w Szcze-

brzeszynie (1675-1676 r., sztukaterie pozbawione ju¿ polichromii), w By-

chawie (1810-1811 r.), w D¹browie Tarnowskiej (XX w.). W £añcucie

wystêpuje na po³udniowej œcianie bimy. Zwykle opatrzona jest inskryp-

cj¹ Lb 8,2 i/lub 8,4. W jej kszta³t wpisywano tak¿e tekst Ps 67 (zacho-

wany przyk³ad w Bychawie).

Stó³ na chleby pok³adne. Umieszczany by³ symetrycznie wobec me-

nory: w pó³nocnej czêœci œciany wschodniej (tak w Sandomierzu i kra-

kowskiej bó¿nicy Kupa) lub na œcianie pó³nocnej (D¹browa Tarnowska).

W £añcucie na po³udniowej œcianie bimy, po stronie zachodniej (lecz

symetrycznie wobec menory). Zwyczajowa inskrypcja to Wj 25,30.

Instrumenty muzyczne (jako ilustracja Ps 150,3-5). Pogrupowane s¹

(po kilka) w dekoracyjne, oddzielne kompozycje, od dwu do czterech,

i opatrzone inskrypcjami z Ps 150,3-5. Instrumenty s¹ wspó³czesne epoce

malowid³a, ale zawsze wystêpuje wœród nich szofar. Rozmieszczone s¹

albo na œcianie wschodniej (£añcut, 2 po³. XVIII w.?; Piotrków Trybu-

nalski, XIX w.) lub ponadto na po³udniowej i pó³nocnej, ale w s¹siedztwie

wschodniej (D¹browa Tarnowska, okres miêdzywojenny), albo tylko na

sklepieniu (Bychawa, XIX w.; Kraków – Kupa, okres miêdzywojenny).

Kosz z pierwocinami plonów (jako ilustracja do ustêpów Pwt 26,4

oraz Wj 23,19 (=34,26)). Temat ten jest przedstawiany jako kosz lub

waza wype³nione owocami i obejmuje od jednego do czterech, zwykle

identycznych motywów opatrzonych inskrypcjami zawieraj¹cymi wymie-

nione wy¿ej ustêpy Tory. Motywy te umieszczano albo na aron ha-kodesz,

albo na œcianie po jego bokach, niekiedy tak¿e na innych œcianach. Za-

chowane przyk³ady (wszystkie z XX w.): Bobowa, D¹browa Tarnowska,

Kraœnik (synagoga g³ówna), Sandomierz, W³odawa (synagoga g³ówna).

Kotary. W wystroju malarskim sali mêskiej czêstokroæ wystêpowa³

motyw udrapowanej, podwieszonej kotary, zw³aszcza nad aron ha-ko-

desz, b¹dŸ ponadto na ca³ej szerokoœci œciany wschodniej, a tak¿e wokó³

wszystkich œcian. Nie mo¿na mieæ ca³kowitej pewnoœci co do intencji

znaczeniowej stosowania tego motywu. S¹dziæ jednak mo¿na, ¿e jest to

84

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

nawi¹zanie do zas³on sk³adaj¹cych siê na Przybytek Pañski z czasów

wêdrówki przez pustyniê (zob. Wj 26 i 36).

Do tej grupy tematycznej nale¿¹ tak¿e przedstawienia o³tarza ofiar-

nego, naczynia z mann¹, napierœnika arcykap³ana – znane jedynie z za-

bytków nie zachowanych.

4.2. Inne:

Zwój Tory. Przedstawienie stosunkowo rzadkie, prezentowane przy-

k³ady z XX w. W Sandomierzu – na sklepieniu, ponad bim¹ (nie zacho-

wan¹) – rozwiniêty roda³ trzymany za dr¹¿ki przez dwie rêce (tak jak to

siê czyni podczas liturgii przy odmawianiu Zot ha-Tora), poni¿ej inskryp-

cja – pocz¹tek tej¿e modlitwy, a na rozwiniêtym zwoju obszerny frag-

ment Pwt 4. W D¹browie Tarnowskiej – we wschodniej czêœci sklepienia

sali mêskiej – w postaci roz³o¿onego zwoju, jak do czytania (ta partia

malowide³ odpad³a niedawno wraz z tynkiem).

D³onie w geœcie b³ogos³awieñstwa kap³añskiego. Jako mocno ekspo-

nowane przedstawienie potwierdzone s¹ wy³¹cznie na œcianie wschodniej,

w tym na aron ha-kodesz; niekiedy zwieñczone „koron¹ kap³añstwa”.

Wystêpuj¹ce przy nich inskrypcje to g³ównie: „B³ogos³awieñstwo kap³añ-

skie”, ponadto werset Ps 99,6 oraz: „Pozwól powróciæ kap³anom do

swojej s³u¿by” (te dwa ostatnie w £añcucie). Ma³e wizerunki d³oni wystê-

puj¹ ponadto przy inskrypcjach fundacyjnych kap³anów. Szereg zacho-

wanych przyk³adów z okresu XVII-XX w.

Naczynia lewitów. Dzban i misa, wystêpuj¹ce razem lub oddzielnie,

bez konsekwentnej lokalizacji. Najstarszy przyk³ad to XVII-wieczne sztu-

katerie (pierwotnie polichromowane) w Zamoœciu.

Szofar. Zachowane dwa przyk³ady z XX w. W Bychawie nad aron

ha-kodesz – dwa szofary przy tarczy s³onecznej. W Kraœniku (bet ha-mid-

rasz) we wschodniej partii sufitu, przed aron ha-kodesz – dwa szofary

przy (zniszczonym) tondzie. Zob. te¿ nr 4.1.: instrumenty muzyczne.

Lulaw i etrog. Osobnych przedstawieñ nie rozpoznano. Zob. nr 1:

orze³ 1.

Œwiecznik. We W³odawie (synagoga g³ówna) – po obu stronach aron

ha-kodesz iluzjonistyczne malowid³o (1935-1936 r.) – piêcioramienne

œwieczniki w niszach.

5. Obrazy ilustruj¹ce wydarzenia z czasów biblijnych

Nierzadko s¹ to obrazy znacznych rozmiarów. Wszystkie zachowane

pochodz¹ z XX. Wystêpuj¹ na wszystkich œcianach sali mêskiej, choæ

w wiêkszoœci przypadków na zachodniej, a tak¿e na sklepieniu/stropie;

niekiedy na œcianach bimy (£añcut).

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

85

Z 2 po³. XVIII w., jako najwczeœniejszy z tej grupy, znany jest temat

„Nad rzekami Babilonu”.

28

W XX w. nale¿a³ do najbardziej popularnych

w tej grupie. Dobrze zachowane przyk³ady w D¹browie Tarnowskiej,

Krakowie (Kupa), W³odawie (stary bet ha-midrasz). Przedstawiany by³

w ró¿ny sposób; przewa¿nie jako pejza¿ z widokiem miasta i przep³ywa-

j¹c¹ obok rzek¹, przy której rosn¹ drzewa (zwykle wierzby) a na nich

zawieszone s¹ instrumenty muzyczne. We W³odawie pokazane s¹ jedynie

ga³¹zki wierzbowe z mocno wyeksponowanymi instrumentami. Temat ten

stanowi ilustracjê do Ps 137, i niekiedy opatrywano obraz inskrypcj¹ –

cytatem trzech pierwszych wersetów tego psalmu.

Nie ma pewnoœci kiedy zaczêto realizowaæ inne tematy z tej grupy,

zaprezentujê je zatem wed³ug kolejnoœci ksi¹g biblijnych.

Kuszenie Adama (Rdz 3). W £añcucie, z inskrypcj¹ Rdz 3,6.

Kain zabijaj¹cy Abla (Rdz 4). W £añcucie, z inskrypcj¹ Rdz 4,9.

Potop (Rdz 7-9). Na obrazach przedstawiano tu najczêœciej koniec

kataklizmu (Rdz 8 i 9). Takie realizacje w D¹browie Tarnowskiej, Kra-

kowie (Kupa i Remu), £añcucie. Poszczególne motywy na obrazach opa-

trywano niekiedy osobnymi cytatami biblijnymi: arkê – Rdz 8,1 lub 8,4;

go³êbicê – Rdz 8,11; têczê – Rdz 9,13; albo ca³y obraz podpisywano jako

„Potop” lub „Arka”. W krakowskiej synagodze Kupa, oprócz koñcowej

sceny potopu, jest te¿ drugi obraz – ukazuj¹cy wprowadzanie zwierz¹t do

arki. Widoczny jest te¿ Noe „od stóp do g³ów”, ³¹cznie z twarz¹!

D¹browa Mamre (Rdz 13,18; 18,1). W krakowskiej synagodze Kupa

– roz³o¿yste drzewo z podpisem: „D¹b Mamre”.

Ofiarowanie Izaaka – akeda (Rdz 22). Czytelny obraz zachowa³ siê

jedynie w £añcucie, opatrzony jest inskrypcj¹ Rdz 22,12.

Dwanaœcie pokoleñ Izraela (Rdz 48 i 49). Jedyny byæ mo¿e z zacho-

wanych przyk³adów (XX w.) mamy w synagodze g³ównej w Kraœniku.

Zrealizowany jest jako cztery oddzielne przedstawienia flagi na drzewcu,

podzielonej na kolorowe pasy. Na ka¿dej fladze umieszczono po trzy in-

skrypcje – imiona naczelników pokoleñ (dziesiêciu synów Jakuba i dwu

synów Józefa).

29

28

D. D a v i d o v i t c h, jw., s. 26, pisze, ¿e „Motyw biblijny powróci³ i pojawi³ siê

w dekoracjach œciennych bó¿nic w Polsce, pocz¹tkowo w pierwszych freskach, które po-

jawi³y siê w synagogach renesansowych w wieku XVI”; nie popiera tego jednak ¿adnym

przyk³adem, jeœli w ogóle takie istnia³y.

29

Temat ten nie by³ chyba wspominany w literaturze przedmiotu, i chyba nie wystê-

powa³ w malarskich wystrojach bó¿nic przed XX w. Inne, nie zachowane ju¿ realizacje

znane mi s¹ z Chêcin, Gorlic, Piotrkowa Trybunalskiego, Warszawy. Wystêpowa³o tam

dwanaœcie oddzielnych cz³onów, lub szeœæ – zgrupowanych po dwa. Przedstawiano w nich

przyjête przez tradycjê emblematy dwunastu potomków Jakuba-Izraela, opatrzone inskryp-

cjami – imionami.

86

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

Wyjœcie z Egiptu (Wj 12 i inne). Prawdopodobnie taki obraz istnia³

w Sandomierzu, nie wiadomo jednak co przedstawia³; zachowa³a siê tylko

inskrypcja Pwt 16,3.

Izrael pod gór¹ Synaj (Wj 19). W Sandomierzu, z inskrypcj¹ Wj 19,8.

Z nie zachowanych zabytków znane s¹ ponadto nastêpuj¹ce tematy:

Moj¿esz przy krzewie ognistym (Wj 3), W¹¿ miedziany (Lb 21), Daniel

poœród lwów (Dn 6).

6. Widoki miejsc œwiêtych z Ziemi Izraela

6.1. Jerozolima

Najwczeœniejszym obrazem z tej grupy tematycznej, realizowanym

co najmniej od XVIII w., jest widok Jerozolimy; pocz¹tkowo bardzo

umowny, od schy³ku XIX w. oparty w pewnej mierze na realiach. Zasadni-

cze sk³adniki owych póŸniejszych obrazów to: panorama miasta „w typie

wschodnim”, poœrodku Miejsce Œwi¹tyni (tu ukazywana by³a wieloboczna

budowla kopu³owa, wzorowana na stoj¹cym na miejscu Œwi¹tyni me-

czecie Omara, zwanym te¿ meczetem Na Skale) oraz wyeksponowane

pozosta³oœci zachodniego muru Œwi¹tyni (tzw. œciana p³aczu), w tle wzgó-

rza; z czasem tak¿e panorama miasta ze wzgórzem Syjon. Najstarszy

zachowany przyk³ad (XVIII/XIX w.?) to dwuczêœciowa panorama na za-

chodniej œcianie sali mêskiej w £añcucie. Liczne, z XX w., w innych

obiektach. Towarzysz¹ce im inskrypcje to najczêœciej Ps 147,2. Z czasem

wyodrêbni³y siê oddzielne obrazy: „Mur Zachodni” oraz „Miejsce Œwi¹-

tyni” – z takimi w³aœnie podpisami. Powy¿sze widoki Jerozolimy umiesz-

czano zwykle na œcianie zachodniej (w Kraœniku – synagoga g³ówna, s¹

na wschodniej). Dodatkowe widoki Jerozolimy bywa³y tak¿e na œcianie

po³udniowej lub pó³nocnej, np. z wersetem Ps 137,5 (zachowane w £añ-

cucie i Sandomierzu). Inne zachowane widoki dotycz¹ce Jerozolimy (na-

zwy wed³ug brzmienia podpisów): „Jerozolima – Z³ota Brama”, „Brama

Jafska”, „Wie¿a Dawida”, „Groby królewskie domu Dawida”, „Grobo-

wiec Absaloma”.

6.2. Inne miasta

Zachowane widoki, wed³ug brzmienia podpisów: „Œwiête miasto

Safed”, „Œwiête miasto Tyberiada”, „Œwiête miasto Jafa od strony mo-

rza”, „Wejœcie do Jafy”, „Haifa”.

6.3. Groby znamienitych osób – patriarchów, proroków, nauczycieli

– poza Jerozolim¹

Zachowane widoki, wed³ug brzmienia podpisów: „Hebron – grota

Machpela” (por. Rdz 23 i nastêpne), „Grota Machpela”, „Grób Racheli”

(ko³o Betlejem, por. Rdz 35), „Grób proroka Samuela” (por. 1Sm 25,1;

za biblijne Rama uwa¿ane jest Nabi Samuel ko³o Jerozolimy), „Góra

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

87

Karmel – grób [proroka] Elizeusza” (por. 2Krl 13,20), „Œwiête miasto

Sychem – grób Josefa ha-Cadik [Sprawiedliwego]”, „Grób rabbiego

Meira Cudotwórcy” (w Hamat ko³o Tyberiady), „Grób rabbiego Szimona

bar Jochaj” (w Meron ko³o Safed).

Widoki miejsc œwiêtych by³y bardzo popularne w okresie miêdzy-

wojennym. Np. w synagodze w D¹browie Tarnowskiej zachowa³o siê ich

16, z czego po³owa w babiñcach; w Sandomierzu, w sali mêskiej, oko³o 10

(bardzo zniszczone). Umieszczano je na ró¿nych œcianach (oprócz wschod-

niej) a tak¿e na sklepieniach/stropach, przy czym przemieszane by³y z ob-

razami ilustruj¹cymi wydarzenia z czasów biblijnych. Przedstawienia by³y

zwykle umowne, niekiedy jednak bardzo realistyczne i zgodne z aktual-

nym stanem danych miejsc. Zale¿a³o to od wizerunku, jakim dysponowa³

autor malowid³a. Bywa³o tak, ¿e wiernie odmalowana z pocztówki bu-

dowla w rzeczywistoœci by³a czymœ innym ni¿ mówi³ o tym podpis pod

obrazem w bó¿nicy.

7. Motywy inne (nie przystaj¹ce do powy¿szych grup tematycz-

nych)

Korona. Nale¿y do najstarszych i najczêœciej wystêpuj¹cych sym-

boli. Zwykle wieñczy inne motywy, niekiedy wystêpuje sama. Nierzadko

opatrzona jest odpowiednim fragmentem ustêpu z Talmudu (Miszna, Pirke

awot 4,13). Przedstawiano te¿ razem wszystkie cztery korony, o których

mowa jest w tym ustêpie: „Korona Tory”, „Korona kap³añstwa”, „Korona

królestwa”, „Korona dobrego imienia” (np. £añcut, po 1761).

Magen Dawid (popularnie zwana gwiazd¹ Dawida). Wszystkie za-

chowane przyk³ady pochodz¹ z XIX i XX w. i obrazuj¹ swojego rodzaju

dewaluacjê tego symbolu. Pojawia siê on wielokrotnie na wszystkich

œcianach, niemal¿e w funkcji wype³niacza wolnej przestrzeni. Na skle-

pieniach/stropach pe³ni rolê gwiazdek rozsianych po niebie (np. D¹browa

Tarnowska, £ódŸ, Niebylec). W malowid³ach naœladuj¹cych ozdobne ko-

bierce wystêpuje jako zmultiplikowany ornament (Rymanów).

Draperia jako obramienie. Przedstawienia ozdobnie udrapowanej tka-

niny wystêpuj¹ doœæ czêsto w malarskich wystrojach bó¿nic. Wyodrêbniæ

tu mo¿na ró¿ne motywy, oparte na typowych wzorach z epoki: lambre-

kin, rozsuniêta zas³ona, baldachim, paludament (te trzy ostatnie czêsto

zwieñczone koron¹). Pe³ni¹ one funkcjê obramienia, wydzielenia pojedyn-

czego symbolu (np. czêsto tablic Przymierza), grupy symboli lub obiektu

(aron ha-kodesz).

88

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

8. Obramienie architektoniczne

Obramienie architektoniczne inskrypcji, pojedynczego symbolu lub

ca³ej ich grupy potwierdzone jest licznymi przyk³adami od XVII w. Po

bokach aron ha-kodesz malowano wolno stoj¹ce kolumny, zwieñczone

wazonami z bukietami. Jako obramienia architektoniczne w szerszym po-

jêciu traktowaæ mo¿na iluzjonistycznie malowane elementy architekto-

niczne s³u¿¹ce do artykulacji œcian (o czym szerzej poni¿ej).

* *

*

Iluzjonistyczne malowid³a architektoniczne w bó¿nicach drewnia-

nych omówili Maria i Kazimierz Piechotkowie.

30

Zachowane przyk³ady

w bó¿nicach murowanych pochodz¹ wy³¹cznie z sal mêskich; najwczeœ-

niejsze z XIX w. Czêœciowo ods³oniête realizacje z 1 po³. owego stulecia

mamy w Krakowie (Kupa, lata 30.), Kraœniku (bet ha-midrasz), Piotrko-

wie Trybunalskim (tylko fragmenty). Jest to architektoniczna artykulacja

œcian (kolumny b¹dŸ pilastry, wieñcz¹cy je gzyms) namalowana w stylu

klasycystycznym. W Kraœniku podobn¹ dekoracjê powtarzano w co naj-

mniej dwu z czterech kolejnych przemalowañ. Równie¿ pola sklepieñ

i p³askich stropów dekorowano iluzjonistycznym podzia³em kasetonowym

ze „sztukateriami”. O kontynuowaniu takiego wystroju w nastêpnym okre-

sie œwiadcz¹ te¿ przekazy ikonograficzne. Równie szcz¹tkowo zachowa-

ne realizacje z obecnego stulecia reprezentowane s¹ przez skromniejsze

rozwi¹zania. W £añcucie – w dolnej partii œcian – namalowano kolu-

mienki wspieraj¹ce rzeczywisty gzyms. W Bobowej, D¹browie Tarnow-

skiej, Orli, Przysusze, Sandomierzu, W³odawie (synagoga g³ówna) – p³as-

kie pola rzeczywistych elementów architektonicznych (pilastrów, lizen,

gurtów) uzyska³y iluzyjn¹ przestrzennoœæ przez namalowanie g³owic, co-

ko³ów, nisz, p³ycin, ¿³obkowania, profilowañ; z jednoczesnym imitowa-

niem tworzywa (ok³adzin kamiennych, marmoryzacji, sztukaterii). W sali

modlitw w bó¿nicy ³ódzkiej (niedawno odrestaurowanej) – na œcianie

wschodniej i p³askim stropie – namalowana jest artykulacja architekto-

niczno-rzeŸbiarska, jednak ju¿ nie iluzyjnie, lecz bardzo p³asko.

Z kolei nale¿y wspomnieæ o czysto dekoracyjnym zape³nianiu wol-

nych partii œcian. Trzeba tu nadmieniæ, ¿e w wielu przypadkach znaczne

partie œcian sali mêskiej by³y jedynie pobielone, b¹dŸ pomalowane jakimœ

jednolitym kolorem. Równie tanim sposobem by³y malowid³a patronowe,

30

M. i K. P i e c h o t k o w i e: Polichromie, zw³aszcza s. 79n; ci¿: Bramy, rozdz. Po-

lichromie, passim, oraz opisy poszczególnych obiektów w czêœci Album.

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

89

k³adzione pasowo lub p³aszczyznowo. Warstwy takich zdobieñ s¹ wi-

doczne (zarówno w sali mêskiej jak i w przedsionku) w obydwu bó¿ni-

cach w Kraœniku i bet ha-midraszu we W³odawie, w babiñcu w Bycha-

wie, a w D¹browie Tarnowskiej we wszystkich zachodnich pomieszcze-

niach parteru. Dro¿sze ju¿ by³y wzorzyste, wielobarwne, kobiercowe

malowid³a – takie jak w krakowskim Tempel (1894 r., ca³a sala i przed-

sionek) lub w Rymanowie (XX w.?, sala mêska). Równie¿ wiêksze partie

œcian pokrywano malowid³ami imituj¹cymi marmoryzacjê lub ok³adzi-

nowe p³yty kamienne.

Nale¿y w koñcu wspomnieæ o zdobieniu synagog witra¿ami. O sto-

sowaniu barwnych szybek w oknach sal mêskich mamy szereg wzmianek

w literaturze. Zapewne rzadsze by³y witra¿e z rozbudowanymi kompozy-

cjami figuratywnymi. Takie przyk³ady zachowane in situ mamy w kra-

kowskim Tempel. Jest tam 36 witra¿y ufundowanych przez ró¿ne rodziny

w okresie od lat 90. XIX w. do lat 20. XX w. W wiêkszoœci s¹ to kompo-

zycje geometryczno-roœlinne. W jednym z witra¿y wykorzystano kom-

pozycjê i motywy fragmentu XVIII-wiecznej polichromii œciennej ze

wschodniej œciany bó¿nicy drewnianej w Jab³onowie.

* *

*

Znaczna czêœæ wystroju malarskiego bó¿nic, a we wczesnym okresie

zdecydowanie przewa¿aj¹ca, to napisy.

31

Z tego wzglêdu omówiê jeszcze

rodzaje zachowanych inskrypcji pod wzglêdem ich treœci i funkcji. Umiej-

scowienie poszczególnych inskrypcji w obrêbie bó¿nicy i ich rozmiary

logicznie wynikaj¹ z funkcji jak¹ maj¹ pe³niæ. Ich treœæ i funkcja powo-

duj¹ zatem swojego rodzaju strefowoœæ i hierarchizacjê, na co badacze

zwracali ju¿ uwagê.

32

Na tej zasadzie poszczególne kategorie inskrypcji,

lub niektóre konkretne teksty, maj¹ wzglêdnie sta³e umiejscowienie.

Przede wszystkim nale¿y wydzieliæ te napisy, które s¹ zwi¹zane

z przedstawieniami plastycznymi. Ich przyk³ady wymieni³em ju¿ w in-

wentarzu tych przedstawieñ. W zdecydowanej wiêkszoœci przypadków

symbole i obrazy s¹ ilustracjami do tekstów z Biblii i Talmudu, a wy-

stêpuj¹ce przy nich napisy to w znacznej mierze krótkie cytaty z owych

31

Inskrypcje s¹ g³ównie w jêzyku hebrajskim, rzadziej aramejskim. Jeœli jest inaczej –

zaznaczam to osobn¹ uwag¹. Przyk³ady przytaczam przewa¿nie w przek³adzie na jêzyk

polski.

32

D. D a v i d o v i t c h, jw., s. 62.

90

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

pism. W innych przypadkach inskrypcje pe³ni¹ rolê podobn¹ do tytu³u

identyfikuj¹cego przedstawienie.

Pozosta³e inskrypcje podzieliæ mo¿na na nastêpuj¹ce kategorie:

1. Liturgiczne. S¹ to modlitwy, w tym krótkie formu³ki modlitewne.

Niektóre maj¹ sta³e umiejscowienie, np. modlitwa Ma towu (odmawiana

przy wejœciu do bó¿nicy) umieszczana jest albo w przedsionku, albo na

zachodniej œcianie sali modlitw – blisko drzwi wejœciowych. Modlitwa

Wajehi binesoa haaron (odmawiana podczas otwierania szafy z roda-

³ami) malowana jest na œcianie wschodniej. Du¿ych rozmiarów tablice

z podstawowymi modlitwami (g³ównie z porannego obrzêdu Szachrit),

z wyraŸnym tekstem, czêsto z punktacj¹ (oznaczeniem wymowy samo-

g³osek), rozmieszczone w górnej strefie œcian, mia³y dobrze s³u¿yæ do

wspólnego czytania podczas liturgii. Opatrywane by³y te¿ przypisami

o ich przeznaczeniu i porz¹dku odmawiania, tak jak w modlitewnikach.

Niekiedy nawet ca³e, osobne tablice wype³nia³y instrukta¿e porz¹dku od-

mawiania modlitw.

2. Krótkie cytaty z Biblii i Talmudu. Funkcjonuj¹ na zasadzie sen-

tencji, pouczenia, ale te¿ modlitwy. Niektóre z nich maj¹ wzglêdnie sta³¹

lokalizacjê. Na œcianie wschodniej np. Sziwiti (Ps 16,8), ustêp z Talmudu

(Berachot 28b), werset Rdz 28,17. Nad drzwiami, a tak¿e na aron ha-ko-

desz – wersety, w których mowa o symbolicznych bramach, np. Rdz 28,17;

Ps 100,4; Ps 118,20; Ps 122,1. Niekiedy iloœæ tekstów talmudycznych

jest pokaŸna, np. w synagodze rymanowskiej ponad po³owê spoœród 39

tablic inskrypcyjnych wype³niaj¹ cytaty z Gemary (z traktatu Berachot).

Niektóre teksty tradycyjnie wystêpuj¹ w postaci mnemotechnicznych

skrótów, jak np.

uvms

(samut),

slux

(atlas),

qwmd

(dameszek) – co

zwyczajnie oznacza nazwy tkanin, lecz w istocie stanowi abrewiatury

sentencji.

33

3. Informacje ogólne ró¿nego rodzaju. W D¹browie Tarnowskiej,

w przedsionku, namalowane s¹ na dwu œcianach banderole z inskrypcjami:

„To miejsce nale¿y do Œwiêtego Bractwa Wiecznego Œwiat³a” oraz „To

miejsce nale¿y do Œwiêtego Bractwa Czyni¹cego Mi³osierdzie”. Na œcia-

nach lub na ³awkach powszechne by³y inskrypcje z personaliami osób,

które wykupi³y sta³e miejsca w synagodze. Zachowa³y siê takie w Bycha-

wie na œcianie wschodniej oraz w D¹browie Tarnowskiej na balustradzie

galerii dla kobiet. We W³odawie (stary bet ha-midrasz), na œcianach wokó³

sali mêskiej, na wysokoœci oczu, oznaczono hebrajskim zapisem liczbo-

33

uvms

– Ps 34,15; 37,27.

slux

–

hls lxrwjl bvu Kx

(Tylko dobro dla Izraela,

sela; por. Ps 73,1).

qwmd

–

Knvq xvhw jm ed

(Wiedz, kto jest twym Stwórc¹).

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

91

wym strefy id¹ce od œciany wschodniej ku zachodniej; w po³owie sali

ponadto napis (w jêzyku polskim!): „II miejsca”.

Za swojego rodzaju napisy informacyjne uznaæ mo¿na cytaty mó-

wi¹ce o s¹dzie (Ps 122,5) umieszczone na portalu prowadz¹cym do izby

kahalnej, pe³ni¹cej funkcjê sali s¹du (Piñczów, powtarzane w kolejnych

fazach wystroju).

Funkcjê informacyjn¹ po czêœci pe³ni¹ te¿ omawiane poni¿ej ro-

dzaje inskrypcji, które dzielê jednak na odrêbne grupy.

4. Wspominaj¹ce znamienite osoby. Przetrwa³y w jednostkowych

przyk³adach. W krakowskiej synagodze Remu – po po³udniowej stronie

aron ha-kodesz – od wieków odnawiana jest nastêpuj¹ca inskrypcja, do-

tycz¹ca Mosze Isserlesa: „Tradycja przekazuje nam, ¿e w tym miejscu

stawa³ Remu, pamiêæ sprawiedliwego b³ogos³awiona, aby siê modliæ i wy-

lewaæ swe ¿ale przed Œwiêtym, b³ogos³awiony On”. W tej samej bó¿nicy

oraz w krakowskim Tempel jest kilkanaœcie tablic upamiêtniaj¹cych

zas³u¿onych cz³onków gminy. S¹ to jednak tablice kute w kamieniu, co

najwy¿ej z pomalowanymi literami. Tê funkcjê po czêœci pe³ni¹ te¿ in-

skrypcje fundacyjne.

5. Jorcajtowe (przypominaj¹ce rocznicê œmierci). Zachowa³y siê takie

w krakowskiej synagodze Remu, w przedsionku i sali mêskiej (z okresu

od lat 30. do 90. XX w.), kute w kamieniu i malowane. S¹ to tablice po-

dzielone na dziesi¹tki lub setki kwater z wpisanymi w nie personaliami

i dat¹ œmierci. Przy ka¿dej inskrypcji wmontowana jest ¿aróweczka, któr¹

zapala siê w rocznicê œmierci danej osoby.

6. Modlitwa za panuj¹cego (Hanoten teszua lamelachim). W rycie

aszkenazyjskim z dawna odmawiana by³a podczas porannej liturgii na sza-

bat i œwiêta. Mia³a swoje sta³e miejsce w rêkopiœmiennych modlitewni-

kach w okresie I Rzeczypospolitej oraz w drukowanych – a¿ do Holo-

caustu. Jej tekst umieszczano te¿ w synagogach.

34

Jedyny, byæ mo¿e,

zachowany przyk³ad w synagodze mamy w Inow³odzu: dwie ogromne tab-

lice w sali mêskiej – na œcianie po³udniowej po hebrajsku, na pó³nocnej

po rosyjsku. W odpowiednim miejscu wpisane s¹ personalia cara Miko-

³aja II Aleksandrowicza (panuj¹cego w latach 1894-1917) i jego rodziny.

Ca³a tablica ma jednak starsz¹ metrykê. Widaæ, ¿e personalia poprzed-

nich carów by³y zamalowane, a na to miejsce wpisywano aktualne.

34

M. B a ³ a b a n: Zabytki historyczne ¯ydów w Polsce, Warszawa 1929, s. 97, pisze:

„Do roku 1918 by³y we wszystkich synagogach tablice z modlitw¹ za w³adcê. Mia³a ta

modlitwa sta³y tekst, od wieków nieodmienny i by³a zazwyczaj piêknie kaligrafowana,

a nawet iluminowana i ozdobiona licznemi minjaturami”.

92

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

7. Fundacyjne. (W ka¿dym podpunkcie podajê charakterystyczne

przyk³ady)

7.1. Dotycz¹ce budowy bó¿nicy. Przede wszystkim wymieniaj¹ fun-

datora (fundatorów) i datê ukoñczenia budowy; lecz bywaj¹ bardzo obszer-

ne i zawieraj¹ ponadto wiele innych treœci. Zwykle bardzo eksponowane

i odnawiane lub wznawiane przez nastêpne pokolenia. W krakowskiej sy-

nagodze Remu – w po³udniowej œcianie sali mêskiej – jest tablica kamien-

na (z malowanymi literami), dotycz¹ca fundacji w 1553 r.: „M¹¿ pan

Jisrael syn Josefa b³ogos³awionej pamiêci, ‘przepasa³ siê moc¹’ [Ps 93,1].

Dla chwa³y Œwiêtego, b³ogos³awiony On, i ku pamiêci swej ¿ony Ma³ki

córki pana Eleazara, niech bêd¹ dusze ich zawi¹zane w woreczku ¿y-

wych, wybudowa³, ze œrodków spadku po niej, tê synagogê – miejsce

domu Bo¿ego. Wed³ug rachunku ‘Wróæ Panie do niezliczonych tysiêcy

Izraela’ [Lb 10,36]”.

35

W D¹browie Tarnowskiej inskrypcja fundacyjna

obejmuje dwie kamienne, polichromowane tablice na œcianie wschod-

niej; w skróconej wersji ponadto na elewacji wschodniej (relief w tynku,

litery pomalowane) oraz w okulusie œciany wschodniej (blacha a¿urowa)

– wszystkie pierwotne, z dat¹ 652 (1864-1865). W Bychawie (wspomniana

ju¿ wczeœniej) obejmuje dwie wielkie tablice, namalowane po obu stro-

nach aron ha-kodesz – obydwie pierwotne, z dat¹ 571 (1810-1811);

w póŸniejszym okresie powtórzona, w skróconej wersji, równie¿ na œcia-

nie wschodniej. Oto treœæ pierwszej tablicy (tekst czêœciowo uszkodzony):

„To dom, który wybudowa³ Panu Jicchak, i twierdza Pana, ducha jego

i serca jego. A zakoñczono i wykoñczono ca³¹ robotê z oknami i dalej a¿

do jego wysokoœci i jego dachu i œcian domu wokó³ i arkê Pana; a ‘ca³a

granica jego dooko³a to œwiête œwiêtych’[Ez 43,12]. Który zbudowa³ dom

Pana – oto ten szczodry, mo¿ny, s³ynny nasz nauczyciel, pan Jicchak syn

zmar³ego naszego nauczyciela, pana Mordechaja b³ogos³awionej pamiêci.

To miejsce w pobli¿u dla uczonego naszego nauczyciela, pana [tekst znisz-

czony]. W roku 571”. We W³odawie – kamienna tablica z malowanymi

literami, dotycz¹ca wzniesienia nowego bet ha-midraszu, z dat¹ 688 (1927-

-1928) – obecnie luzem, w zbiorach tamtejszego muzeum.

7.2. Dotycz¹ce kompleksowego remontu budynku. We W³odawie

(stary bet ha-midrasz) – wielka tablica namalowana na œcianie po³udnio-

wej, upamiêtniaj¹ca fundatora odbudowy budynku zniszczonego w czasie

I wojny œwiatowej; wykonana (lub odnawiana) w 1931 r.: „Na wieczn¹

pami¹tkê trudów zmar³ego pana Jehudy Lejba syna zmar³ego pana Mosze

Eliakima Gecela, b³ogos³awionej pamiêci, Lichtenberga, jego ofiarnoœci

35

Data zapisana chronogramem o wartoœci 313 w wyrazie

hbvw

(wróæ).

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

93

[tekst zniszczony] na odbudowanie bet ha-midraszu w roku 676 wedle

krótkiej rachuby [1915-1916] po zniszczeniach podczas wojny œwiatowej

w roku 675 wedle krótkiej rachuby [1914-1915]. Zmar³ piêtnastego szwat

691 [1931] w Siedlcach. Niech bêdzie dusza jego zawi¹zana w woreczku

¿ywych”.

7.3. Dotycz¹ce wykonania lub odnowienia poszczególnych elemen-

tów architektury, wyposa¿enia lub wystroju. Zwykle niewielkich rozmia-

rów; umieszczone przy lub w obrêbie obiektu, którego dotycz¹. W krakow-

skiej synagodze Kupa – tablica kamienna, polichromowana – dotycz¹ca

fundacji okna, z dat¹ 407 (1646-1647): „To okno nabyli i ofiarowali

cz³onkowie Œwiêtego Bractwa Kap³anów i Lewitów na chwa³ê Boga i na

chwa³ê synagogi dla oœwietlenia jej. Wed³ug rachunku: Niech ci b³ogo-

s³awi, niech rozjaœni, niech obróci, pokój”.

36

W tej samej bó¿nicy, nad

wnêk¹ na roda³y, tablica kamienna, pomalowana, z inskrypcj¹, w której

w dwu miejscach przekuto pierwotny tekst wprowadzaj¹c aktualne dane

(w nawiasach podajê wprowadzone zmiany): „Odnowione po raz szósty

(siódmy) dziêki gabajom tutejszej synagogi i ukoñczone w roku 537 (672)

wed³ug krótkiej rachuby” (1778-1779 oraz 1911-1912). W Sandomierzu,

nad aron ha-kodesz: „Malowid³o to ufundowa³ czcigodny nasz nauczy-

ciel pan Gerszon syn pana Zeewa [?] b³ogos³awionej pamiêci. Roku 437

wed³ug krótkiej rachuby” (1676-1677). W £añcucie, w sali kahalnej, do-

tycz¹ca malarskiego wystroju owej sali, z dat¹ 672 (1911-1912): „Wyko-

nane w roku 672, nak³adem gabaja, pana Jehudy syna naszego nauczy-

ciela, pana Naftalego”. W Warszawie (sztib³, ul. Targowa), na obrazie

przedstawiaj¹cym Mur zachodni: „To ufundowali bracia: Jisrael Jehuda,

Jehoszua, Josef i Zeew, synowie pana Dawida Grinsztajna, niech jego

œwiat³o nam przyœwieca. Roku 694 wed³ug krótkiej rachuby” (1933-1934).

W licznych przypadkach inskrypcje dotycz¹ce fundacji poszczególnych

tablic z modlitwami, umieszczane pod tekstem modlitwy. Przyk³ad z Ty-

kocina (po p³n. stronie aron ha-kodesz, pod modlitwami Baruch szenatan

Tora i Modim anachnu lach): „To ufundowa³ pan Jaakow z myœl¹ o swym

synu Mordechaju, niech Bóg wywy¿szy go do Tory, do chupy i do dob-

rych uczynków, amen” (inskrypcja zawiera chronogram, prawdopodobnie

o wartoœci 452, tj. 1690-1691 r.).

8. Redakcyjne. Tego rodzaju przyk³ad istnieje w synagodze ryma-

nowskiej. Pod modlitw¹ w jêzyku aramejskim zaznaczono: „Te œwiête

36

W ostatnim zdaniu (sk³adaj¹cym siê z pocz¹tkowych fragmentów wersetów Lb 6,24-

-26; nale¿¹cych do b³ogos³awieñstwa kap³añskiego) zawarty jest chronogram o wartoœci

407.

94

ANDRZEJ TRZCIÑSKI

s³owa zosta³y zebrane i uporz¹dkowane przez uczonego Elimelecha Ze-

ewa, syna uczonego Awrahama Jehoszui b³ogos³awionej pamiêci”.

9. Upomnienia ró¿nego rodzaju. Powszechne by³y upomnienia doty-

cz¹ce godnego zachowania siê w bó¿nicy i nie przeszkadzania w nabo-

¿eñstwie. Tego rodzaju inskrypcja zachowa³a siê w D¹browie Tarnow-

skiej. W tej grupie inskrypcji mamy te¿, doœæ kuriozalny jak siê wydaje,

przyk³ad – w Orli, na elewacji frontowej, kamienna tablica z wykut¹

inskrypcj¹, ze œladami wielokrotnych warstw malarskich, której treœæ

brzmi: „Zabrania siê oddawaæ mocz na œciany synagogi i bet ha-midraszy”.

10. Datacyjne ró¿ne. Nie jest to w zasadzie odrêbna kategoria inskryp-

cji. Wiadomo, ¿e w jakimkolwiek tekœcie hebrajskim oznaczyæ mo¿na

chronogram. Wielokrotnie w krótkich inskrypcjach (zw³aszcza cytatach),

lokowanych w ró¿nych miejscach bó¿nicy, zapisane s¹ chronogramy. Na

przyk³ad w krakowskiej synagodze Ajzyka, w sali mêskiej, u szczytu

œciany wschodniej, namalowany jest fragment z 1Krn 16,29-30, z chro-

nogramem o wartoœci 404 (1643-1644). W Bobowej, w krótkiej sentencji

na aron ha-kodesz, jest chronogram o wartoœci 538 (1777-1778). We

W³odawie (synagoga g³ówna), na aron ha-kodesz, w wersecie modlitwy

jest chronogram o wartoœci 693 (1935-1936). W podobnych przypadkach,

jeœli nie mamy wsparcia w innych przekazach, jedynie z kontekstu mo¿e-

my przypuszczaæ czego dotyczy data.

11. Podpisy wykonawców prac malarskich. Maj¹ bardzo ró¿n¹ loka-

lizacjê, niekiedy s¹ znacznie eksponowane. Zawieraj¹ personalia wyko-

nawcy (wykonawców) i datê ukoñczenia pracy. W zachowanym mate-

riale zabytkowym rozpozna³em niewiele takich inskrypcji, zatem mo¿na

je wszystkie zacytowaæ (uk³ad chronologiczny):

Piñczów, 1608-1609 r. (data zapisana chronogramem), na zachodniej

œcianie sali mêskiej, u do³u tablicy z modlitwami: „Wed³ug rachunku:

Szabtaj, syn pana Awrahama b³ogos³awionej pamiêci”.

Piñczów, 1608-1609 r., w glifie okiennym sali kahalnej: „Szabtaj

369” (w wiêkszym tekœcie – imiê zapisane akrostychem, a data chrono-

gramem).

Piñczów, XVII w.? (data zapisana chronogramem, znaczna czêœæ

inskrypcji zniszczona), na zachodniej œcianie sali mêskiej: „Dzie³o r¹k

Mordechaja syna uczonego Aharona … i dla wiecznej chwa³y … wed³ug

krótkiej rachuby”.

Piñczów, 1741-1742 r., na sklepieniu przedsionka: „Zaprawdê dobrze

bêdzie pamiêtany ów m¹¿, a imiê jego Josef, trudni¹cy siê malowid³ami,

dostojny pan Josef szames gminy tutejszej, gminy naszej, syn naszego

ZACHOWANE WYSTROJE MALARSKIE BÓ¯NIC W POLSCE

95

nauczyciela, pana Eliezera b³ogos³awionej pamiêci. Roku 502 wed³ug

krótkiej rachuby”.

Konin, na cokole bimy, XIX w.?, w jidysz, zachowana we fragmen-

tach: „… malarz F. Milkma[n] … z Warszawy”.

Niebylec, 1905-1906 r., na suficie sali mêskiej: „Wykonawcy tej

roboty malarskiej za sw¹ pracê bêd¹ mieæ udzia³ w przysz³ym œwiecie:

nasz nauczyciel, pan Eliezer syn naszego nauczyciela, pana Jaakowa

Szaula Garfinkela nauczyciela dziewczynek w Sieniawie i jego pomocnik

Chajjim Dow syn naszego nauczyciela, pana Zeewa b³ogos³awionej pa-

miêci. Roku 666 wedle krótkiej rachuby”.

£añcut, 1911-1912 (data w umieszczonej obok inskrypcji fundacyj-

nej), na œcianie salki kahalnej: „Oto dzie³o r¹k czcigodnego naszego nau-

czyciela, najmniejszego Dawida Jicchaka syna naszego nauczyciela, pana

Szaloma, jego œwiat³o niech œwieci”.

Rymanów, XX w., sala mêska, u do³u kilku tablic inskrypcyjnych:

„Napisane [w znaczeniu: namalowane; przyp. mój – A.T.] przez Jicchaka

syna Chaji Gitel”.

Rymanów, 1920 (?), sala mêska, u do³u obrazu na œcianie zachod-

niej: „B. Fas”.

37

£añcut, 1934-1935 (data zapisana chronogramem; brak personaliów

wykonawcy, byæ mo¿e któryœ z Garfinkelów), na zwieñczeniu bimy: „Ro-

bota malarska ukoñczona w roku ‘Daruje, odpuœci i przebaczy wam Pan

przewinienia wasze’ wedle krótkiej rachuby”.

Niebylec, 1935-1936 (data w umieszczonej obok inskrypcji funda-

cyjnej), sala mêska, na œcianie zachodniej: „Tê robotê malarsk¹ wykona³

Aharon Josef syn naszego nauczyciela, pana Szmuela Garfinkela”.

38

37

Inskrypcja jest ju¿ nieczytelna. Berl Fas wykona³ wystrój malarski sali mêskiej z po-

moc¹ swych trzech synów: Barucha, Symchy i Meira. Informacje z listu od Barucha Fasa.

38

Warto tu wspomnieæ, ¿e ojciec Aharona Josefa – Szmuel Garfinkel, syn Jaakowa

Szaula (a brat wymienionego wy¿ej Eliezera) podpisa³ siê na stropie sali mêskiej w prze-

myskiej synagodze na Zasaniu, z dopiskiem: „i jego dwóch synów st¹d”. Malowid³a te

by³y bardzo profesjonalne, czego nie mo¿na powiedzieæ o ¿adnym z wy¿ej wymienionych.

Z przekazów ustnych wiadomo te¿, ¿e któryœ z Garfinkelów odnawia³ malowid³a w Strzy-

¿owie, zob. Z. J u c h a: Polichromia œcienna synagog w £añcucie, Strzy¿owie, Niebylcu,

kuczki ¿ydowskiej w Tyczynie – odkrycia i konserwacja, w: Malarstwo monumentalne

Polski po³udniowo-wschodniej, Rzeszów 1995, s. 50.