Ryszard Nycz „Intertekstualność i jej zakresy: teksty, gatunki, światy”:

 Michael Riffaterre (jeden z najwybitniejszych teoretyków intertekstualności) uznał zjawiska cytatu i aluzji jako fakultatywne (zależne od

zmiennej kompetencji odbiorcy), zasadniczo niekonieczne dla zrozumienia tekstu, wykraczające poza zakres relacji intertekstualnych,



intertekstualność:



nie jest wyłączną własnością literatury, stanowi wymiar każdego typu wypowiedzi,



kategoria obejmująca ten aspekt ogółu własności relacji tekstu, który wskazuje na uzależnienie
jego wytwarzania i odbioru od znajomości innych tekstów oraz architekstów

(reguł gatunkowych, norm

stylistyczno-wypowiedzeniowych)

przez uczestników procesu komunikacyjnego

,



nie jest jednym ze składników tekstu, lecz raczej jednym z jego aspektów czy wymiarów,



jest zarówno

określeniem strefy niezbywalnej mediatyzacji między ogółem intratekstualnych

własności i relacji a polem ekstratekstualnych odniesień i uwarunkowań w społecznej,
historycznej, kulturowej rzeczywistości

, jak również

nazwą języka-pośrednika, przekładającego

przeciwstawne aparatury terminologiczno-metodologiczne na (wspólną dla nich) aparaturę
intertekstualną

,



jeden z najważniejszych aspektów literatury postmodernistycznej; współczesna praktyka literacka przekonuje, że
międzytekstowe relacje obejmują związki z pozaliterackimi gatunkami i stylami mowy,

jak intersemiotyczne

powiązania z pozadyskursywnymi mediami sztuki i komunikacji (plastyka, muzyka, film, komiks etc.),

 tekst „sam” sygnalizuje istnienie i zasięg swoich odniesień (to jednak, co wskazuje i jakie to ma znaczenie, zależne jest

nie tylko od układu odniesienia, ale i od analitycznej dociekliwości oraz zmiennej literackiej i kulturowej kompetencji
odbiorcy),



w

w

y

y

k

k

ł

ł

a

a

d

d

n

n

i

i

k

k

i

i

i

i

n

n

t

t

e

e

r

r

t

t

e

e

k

k

s

s

t

t

u

u

a

a

l

l

n

n

o

o

ś

ś

c

c

i

i (tekstowe wskaźniki inferencji):



decydują o istnieniu relacji intertekstualnych w badanym utworze,



o tym, czym są, decyduje interpretant wyprowadzony z cech kontekstowych,



presupozycje

:



logiczno-semantyczne, egzystencjalne, pragmatyczne,



wskazują na konieczność uwzględnienia określonych sądów, wyrażeń, tekstów i wzorców stylistyczno-
gatunkowych innych niż te, które zostały bezpośrednio zrealizowane w tekście,



anomalie

:



gramatyczne, semantyczne, pragmatyczne, literackie

(w rodzaju naruszeń ogólnych zasad konwersacyjnych oraz zasad

bardziej specjalnych, np. norm i konwencji literackich)

,



te zjawiska wyposażenia jakościowego tekstu, których wystąpienie nie tłumaczy się dostatecznie ani w ramach
idiolektu danej wypowiedzi, ani też w kontekście wprost aktualizowanych przez nią konwencji i kodów mowy
(miejsca „ciemne”, niezrozumiałe, niegramatyczne, niespójne),



elementy leksykalno-stylistyczne na powierzchni tekstu, które sygnalizują obecność oraz interferencję
intertekstów inaczej niedochodzących do głosu i odmiennych od dotąd uwzględnianych oraz dodatkowych
porządków znaczeniowych uczestniczących w kształtowaniu znaczenia całej wypowiedzi,



atrybucje

:



obejmuje typ inferencji wyprowadzonych z sygnałów językowych (wynikających z dokonanych wyborów,
uporządkowania i nacechowania zrealizowanej jednostki tekstowej), mówiących o przynależności danego
tekstu lub jego fragmentu do określonych kontekstów: innych dzieł i dziedzin dyskursywnych,
zróżnicowanych historycznie i funkcjonalnie stylów, gatunków oraz konwencji, jakie występują w uniwersum
wypowiedzi,



mówią o podzielaniu przez daną realizację tekstową kształtu słownego, własności, reguł i norm z innymi
tekstami czy klasami tekstów,



intertekstualność właściwa

:

 narzuca się w sposób konieczny i zobowiązuje czytelnika do odniesień (obligatoryjna dla każdego odbiorcy), ma

wykładniki tekstowe intertekstualności (wyznaczona przez ogół kontekstów inferowanych bezpośrednio z ich
wykładników tekstowych),

 dla pełnego odczytania utworu konieczne jest rozszyfrowanie tła kontekstowego, na który wskazują wykładniki

intertekstualności,



intertekstualność fakultatywna

:

o

nie posiada tekstowych wykładników, w dużej mierze zależy od intencji czytelnika, który zestawia analizowany
tekst z innym tekstem,

o

może być dowolna – niesygnalizowana, niepodpowiadana przez tekst,

o

związki nieposiadające określonych wykładników tekstowych niekiedy wywierają nie mniejszy wpływ na
odczytanie znaczenia utworu niż związki posiadające wykładniki tekstowe,



r

r

e

e

l

l

a

a

c

c

j

j

a

a

t

t

e

e

k

k

s

s

t

t

-

-

t

t

e

e

k

k

s

s

t

t:

» jest zapośredniczona przez trzeci czynnik, którym najczęściej bywa klisza bądź idiomatyczna formuła,
» cytacje z kanonu tradycji funkcjonują w danej kulturze literackiej jako to, co „już znane” i „już czytane”, repertuar

rozpoznawalnych idiomatycznych formuł (fraz, maksym, sentencji), których sam „rozpoznawalny” charakter
wskazuje na niezbędną dla niego niejednokrotność użycia, częstość uprzedniego występowania w różnorodnych
kontekstach,

» cytacje spoza kanonu tradycji nie obligują odbiorcy do szczegółowego rozpoznawania swojego charakteru, poza

koniecznością uchwycenia ich ogólnych własności rodzajowych na poziomie socjolektów i typów
wypowiedzeniowych,

» poziomem podstawowym dla intertekstualności jest sfera anonimowych i powtarzalnych konstruktów

wypowiedzeniowych,



r

r

e

e

l

l

a

a

c

c

j

j

a

a

t

t

e

e

k

k

s

s

t

t

-

-

g

g

a

a

t

t

u

u

n

n

e

e

k

k:

↬ genologiczne nacechowanie tekstu jest rodzajem intertekstualnych atrybucji dokonujących się dzięki pośrednictwu

stereotypowej reprezentacji realizowanych norm gatunkowych,

↬ wymaga założenia istnienia zbioru intertekstów, z którymi tekst badany dzieli pewne cechy wspólne (strukturalne i

semantyczno-pragmatyczne),

↬ gatunki są normatywnymi (zinstytucjonalizowanymi) inwariantami rozmaitych wersji aktualizacji danego zespołu

reguł tekstowych,

↬ genologiczne nacechowanie realizowane jest w tekście, a rozpoznawane w lekturze dzięki odniesieniu do

intertekstów o pokrewnych własnościach, zorganizowanego w formie archetekstu, który (jako „już znany”) stanowi
układ odniesienia dla określonej, gatunkowej kwalifikacji utworu,

↬ gatunkowy archetekst – prototyp reprezentujący egzemplarz idealny (niekoniecznie realnie istniejący), który

najlepiej spełnia gatunkowe normy jako reprezentacja rzeczywistego egzemplarza wzorcowego, układ cech
najbardziej typowych lub system cech o najwyższej mocy rozdzielczej (w stosunku do egzemplarzy innych
gatunków),



r

r

e

e

l

l

a

a

c

c

j

j

a

a

t

t

e

e

k

k

s

s

t

t

-

-

r

r

z

z

e

e

c

c

z

z

y

y

w

w

i

i

s

s

t

t

o

o

ś

ś

ć

ć:

 stosunek intertekstualności do problematyki literackiej mimesis, do zagadnień reprezentacji oraz ewentualnej

referencjalności tekstu literackiego,

 związek między tekstem literackim a jego społecznym historycznym, kulturowym kontekstem,
 wspólna mediacyjna sfera językowo-pojęciowych form reprezentacji wiedzy potocznej, stanowiąca sieć

pośredniczących konstruktów między nami, tekstami a kulturowym uniwersum,

 literacka reprezentacja presuponuje uprzednie i niezależne od tekstu istnienie jej przedmiotów, co w odbiorze

racjonalizowane jest poprzez weryfikację i konkretyzację zgodną z prawdami wiedzy potocznej i własną
kompetencją odbiorcy (presupozycja istnienia),

 relacje referencjalne i intertekstualne nie przebiegają wyłącznie w tej samej płaszczyźnie,
 wypowiedź pełni funkcję referencjalną niezależnie od tego, czy sama jest wyrażeniem fikcyjnym czy

szkatułkowym cytatem z klasycznej literatury,

 ogół tekstowych przedmiotów odniesienia konstytuuje ekstensjonalny (ontologiczny) wymiar pewnego świata

możliwego, zawarte w tekście ich charakterystyki, tworzące intencjonalny wymiar tego świata, wskazują na
zaktualizowanie w nich ogólne założenia epistemologiczne: konwencje dyskursywne, warunki prawdziwości,
kryteria prawdopodobieństwa, ze względu na które spełniane i weryfikowane są dane odniesienia,



i

i

n

n

t

t

e

e

r

r

t

t

e

e

k

k

s

s

t

t

u

u

a

a

l

l

n

n

o

o

ś

ś

ć

ć

a

a

m

m

i

i

m

m

e

e

s

s

i

i

s

s:

⊱ ujęcia:

 tradycyjnopotoczne:

- intertekstualność i mimesis to dwie odrębne relacje tekstowe: w przypadku intertekstualności – stosunek

słów do słów, w przypadku mimesis – stosunek słów do rzeczy (tekstu do rzeczywistości),

- wypowiedź językowa naśladuje pozajęzykową rzeczywistość,
- między mimesis a intertekstualnością nie ma żadnych stosunków,

 komunikacyjno-strukturalne:

- aktualnie obowiązujące, standardowe (zwłaszcza w obrębie strukturalizmu),
- literatura jako typ wypowiedzi językowej odtwarzać może tylko to, co językowe, polega na literackim

odtwarzaniu pozaliterackich wzorców mówienia (mimesis językowa),

 pragmatyczno-hermeneutyczne:

- literatura nie naśladuje rzeczywistości, literatura sprawia, że wierzymy, iż naśladuje rzeczywistość

(Philippe Hamon),

- literacka mimesis jest tym, co ludzie uznają za literackie naśladowanie, rzeczywistość – tym, co uznają za

rzeczywistość,

- przywrócenie centralnej pozycji literaturze realistycznej, której mimetyczność interpretowana jest w

kategoriach stylistycznych technik uzyskiwania efektu realności oraz retorycznych strategii osiągania
prawdopodobieństwa, dzięki zgodności z consensusem wiedzy potocznej,

- rzeczywistość nie jest pozajęzykowa, jest rzeczywistością kulturowo zinterpretowaną, współkształtowaną

przez pojęciowojęzykowe formy organizacji doświadczenia,

- reprezentacja jest tym, poprzez co ujmujemy to, co jest poza wszelkimi reprezentacjami, jest

reprezentacją reprezentacji: realistycznym przedstawieniem, hiperrealistyczną repliką pozaliterackich
form kategoryzacji, reprezentacją teorii reprezentacji (formą metamimesis), odkrywaniem nowego
porządku – reprezentacją możliwych form organizacji doświadczenia,

- zakresy intertekstualności i mimesis krzyżują się w newralgicznym punkcie: reprezentacji i jej

zagadkowej, wieloznacznej postaci,

- między intertekstualnością i mimesis zachodzi zachodzi interferencja (zwrotne sprzężenie) –

intertekstualność staje się ukrytym wymiarem mimesis (wymiarem jej retorycznych strategii i całej
iluzjonistycznej maszynerii), mimesis jawi się jako ideał, skryty cel intertekstualnej aktywności,

- intertekstualność umożliwia rozpoznanie językowych procedur, dyskursywnych strategii, zasad

budowania wypowiedzi w mowie potocznej i mowie literackiej, co sprawia, że odbiorca ma wrażenie, że
tekst literacki mówi prawdę,

- teksty literackie, które uważamy za mimetyczne, są budowane w taki sposób, że pojawiają się w nich

pewne strategie językowe (takie, jak w mowie potocznej), które rozpoznajemy na podstawie umów
społecznych (punktem odniesienia nie jest obecność prawdy, ale coś, co uznajemy za prawdę –
świadomość społeczna),

- wypowiedź uznana za mimetyczną nie jest weryfikowana przez odniesienie do rzeczywistości, ale jest

uważana za mówiącą prawdę na mocy rozpoznania pewnych cech językowych, gramatycznych,
stylistycznych, pragmatycznych; rozpoznany sposób mówienia traktujemy jako takie mówienie, które jest
prawdziwe,

 skutki zainteresowania intertekstualnością:

✏ pojawienie się w miejsce dawnych teorii dzieła (organicznej czy autotelicznej) koncepcji dzieła jako

„intertekstualnego konstruktu”

(Culler)

, „bricolage”

(Levi-Strauss)

staje się modelem procesu wytwarzania,

„zszywanie”

(Dallenbach

) modelem procesu lektury,

✏ język pojmowany jako dyskurs preformowany, socjolekt, nie widziany jako gramatyka i słownik, lecz jako

magazyn społecznych mitów, które są reprezentowane przez tematy, obiegowe frazy i opisowe systemy

(Riffaterre)

,

✏ odkrycie sfery pośredniczącej między systemem językowym a zbiorami indywidualnych wypowiedzi –

kliszowych repertuarów socjolektów, między gatunkami a utworami – archetekstów, między rzeczywistością
a językiem i literaturą – sieci prototypowych reprezentacji organizujących procesy pojmowania i
doświadczania,

✏ uniemożliwienie podtrzymania tradycyjnych dychotomii w ich dotychczasowych postaciach: tekstu i kontekstu,

porządków: wewnątrzliterackiego i zewnątrzliterackiego, literatury i rzeczywistości.