R. Nycz, Intertekstualność i jej zakresy: teksty, gatunki, światy , w: tegoż, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Kraków 2001

Wykładniki intertekstualności

- pojęcie to wywiedzione przez Julię Kristevę z Bachtinowskich odniesień nad dialogicznością wypowiedzi

- podstawowa kategoria teoretyczna o nieograniczonym – czy trudnym do ograniczenia zasięgu

- w opinii krytyków uznawana raz zbyt pojemną zakresowo (wszechogarniającą), nieoperacyjną; lub zbyt wąską nazewniczo – wymagającą dopełnienia

- Riffaterre: zjawisko cytatu i aluzji fakultatywne (zależne od zmiennej kompetencji odbiorcy), niekonieczne do zrozumienia tekstu (uznał za wykraczające poza zakres relacji intertekstualnych)

- zwolennicy zwężenia zakresu: dosłownie rozumiana tekstualność wchodzących w grę obiektów badania staje się kryterium przesądzającym o włączeniu ich w dziedzinę intertekstualnych dociekań

- zwolennicy szerokiego znaczenia: położenie na intertekstualną naturę każdego wytworu tekstowego wskazuje przede wszystkim na konstytutywną roę sfery relacji rozpościerającej się miedzy poszczególnymi tekstami

- silniejsze racje merytoryczne mają jednak stronnicy drugiego poglądu na zakres pojęcia

- intertekstualność – kluczowa kategoria opisowa jednego z najważniejszych aspektów literatury postmodernistycznej

- relacji międzytekstowych nie da się ograniczyć do wewnątrzliterackich odniesień, obejmują one w równej mierze związki z pozaliterackimi gatunkami i stylami mowy

- współczesne badania interdyscyplinarne: metahistoryczne, semiotyczne, dekonstrukcjonistyczne, studia z zakresu lingwistyki tekstu – dowiodły, że interdyscyplinarność nie jest wyłącznie własnością literatury, lecz stanowi stłumiony lub jawny wymiar każdego typu wypowiedzi

- szersze znaczenie –kategoria obejmująca ten aspekt ogółu własności i relacji tekstu, który wskazuje na uzależnienie jego wytwarzania i odbioru od znajomości innych tekstów oraz architekstów (reguł gatunkowych, norm stylistyczno – wypowiedzeniowych) przez uczestników procesu komunikacyjnego

- kierunek odczytania w praktyce określa rekonstruowany z tekstu interpretant, który syntetyzując najbliższe kontekstowo semantyczne instrukcje odbioru danego fragmentu utworu, wyznacza perspektywę jego trafnej lektury

- o tym, że są jakieś relacje intertekstualne, decyduje istnienie ich wykładników tekstowych w badanym utworze, o tym, czym są – interpretant, wyprowadzony z cech kontekstowych

- intertekstualny wykładnik:

• Presupozycja – wskazuje na konieczność uwzględnienia okreslonych sądow, wyrażeń, tekstów i wzorców stylistyczno - gatunkowych

• Anomalia – zjawiska wyposażenia jakościowego tekstu, których wystapienie nie tłumaczy się dostatecznie ani w ramach idioloektu danej wypowiedzi, ani też w kontekście wprost aktualizowanych przez nią konwencji i kodów mowy

• Atrybucja – mówi o podzieleniu przez daną realizację tekstową kształtu słownego, własności, reguł, norm – z innymi tekstami czy klasami tekstów

- ogół kontekstów wyznacza zakres intertekstualności właściwej danego utworu, a jednocześnie obligatoryjnej dla każdego odbiorcy

- intertekstualność fakultatywna – narzucona, wtórna mieściłyby się z perspektywy odbiorcy inne związki uwzględniane w lekturze

Relacja tekst – tekst

- zwiazana z szerokim pojmowaniem intertekstualności

- decydujące zidentyfikowanie danego elementu tekstu w tekście uprzednim

- wystąpienie relacji intertekstualnej uzaleznia od kompetencji odbiorcy czy szczęśliwego trafu

- pozornie bezpośrednia relacja między dwoma tekstami okazuje się być w praktyce zapośredniczona przez czynnik – klisza

- operacja cytowania w dwóch podstawowych rodzajach:

• Cytowanie fragmentów utworów należących do kanonu literackiej tradycji

• Cytowanie tekstów zarówno literackich, jak pozaliterackich – spoza owej dziedziny

Relacja tekst – gatunek

- rodzaj intertekstualonych atrybucji, dokonujących się dzięki pośrednictwu stereotypowej reprezentacji realizowanych norm gatunkowych

- zasadność takiego ujęcia ilustrują ostentacyjnie pewne utwory współczesne – genologiczne wykładniki odsyłają nie tylko do wcześniejszych konkretnych wypowiedzi spełniających określone konwencje gatunkowe co do ogólnego dyskursywnego układu odniesienia możliwych realizacji owych konwencji

- archetekst - stanowi układ odniesienia dla określonej, gatunkowej kwalifikacji utworu

- prototyp – reprezentujący egzemplarz idealny, który najlepiej spełnia gatunkowe normy bądź jako reprezentacja rzeczywistego egzemplarza wzorcowego

- nie ma tekstów poza gatunkowych, tak tez nie ma utworów podpadających całkowicie pod normy jednego gatunku

Relacja tekst – rzeczywistość

-czy pojęcie intertekstualności służyć winno jedynie objaśnianiu związków danego tekstu z innymi tekstami i arche tekstami, czy też może pomóc również w badaniu relacji utworu do tego, co – jak się przyjmuje – jest nie tylko pozatekstowe, ale i pozajęzykowe?

- rozpatrzenie związków między tekstem literackim a jego społecznym, historycznym, kulturowym kontekstem w ramach spójnej perspektywy metodologicznej oraz jednorodnej aparatury pojęciowej

- wiedza potoczna stanowi sieć pośrednich konstruktów miedzy nami, tekstami a kulturowym uniwersum

- referencjalność uznawana jest powszechnie za podstawowy strukturalno – semantyczny mechanizm mimetyczności literatury, dzięki temu, iż literacka reprezentacja presuponuje uprzednie i niezależne od tekstu istnienie jej przedmiotów, co w odbiorze racjonalizowane jest poprzez weryfikację i konkretyzację zgodną z prawdami wiedzy potocznej i własną kompetencją odbioru

- presupozycja istnienia – efektywność literackiej referencjalności, wynikajaca z jej określonym systemem mediacji raczej niż z określonym przedmiotem czy stanem rzeczy

- retoryka obecności – sposób poetyckiej transpozycji określonej plastycznymi technikami przedstawieniowymi

- referencja może być skuteczna choć nie jest poprawna

- mechanizm odniesienia może służyć odróżnianiu tekstów fikcyjnych od referencyjnych

Intertekstualność a mimesis

Dwa stanowiska:

- tradycyjnopotoczne ( odrębne relacje tekstowe: o stosunek słów do słów, tekstu do tekstu,(w przypadku intertekstualności), stosunek słów do rzeczy, tekstu do rzeczywistości ( w przypadku mimesis)) – miedzy intertekstualnością a mimesis nie ma zadnych stosunków

- aktualnie obowiązujące, standardowe( relacje tekstowe odmienne wprawdzie w swej genezie, lecz pokrewne rodzajowo, a przy tym wyraźnie nierówno rzędne i hierarchicznie uporządkowane) – literatura jako typ wypowiedzi językowej odtwarzać może tylko to co jezykowe – wówczas jest formą główną będzie ta, która polega na literackim odtwarzaniu pozaliterackich wzorców mówienia

- mimesis – zjawisko w pełni zrozumiałe, bezdyskusyjne, wazne

- podejście pragmatyczno – hermeneutyczne – (Hamon) nie chodzi o to by badać w jaki sposób literatura naśladuje rzeczywistość lecz w jak sposób literatura sprawia ze wierzymy iż naśladuje rzeczywistość

- z jednej strony intertekstualność staje się ukrytym wymiarem mimesis, z drugiej zaś mimesis jawi się jako ideał, skryty cel intertekstualnej aktywności

- klisza – elementarna jednostka intertekstualnych procesów, jak też podstawową cegiełką literackiej mimesis: przezroczystość (dzieki homogenizacji), prawdopodobieństwo, obiektywność przedstawienia

-