Ryszard Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Warszawa 1995.

Opracowanie

DEKONSTRUKCJONIZM W LITERATURZE

1. Szkoła dekonstrukcji

Dekonstrukcjonizm - literaturoznawcza orientacja ukształtowana przez badaczy amerykańskich zainspirowanych twórczością J. Derridy, któremu w głównej mierze zawdzięczają oni filozoficzne oraz operacyjno-analityczne podstawy swej refleksji krytycznej.

Przez entuzjastów traktowany nawet jako szkołą tajemnej wiedzy o uniwersalnej mocy wyjaśniania lub jako niepowtarzalna okazja włączenia własnego krytycznego dyskursu w „wolną grę” sygnifikacji, wyzwoloną z naukowych rygorów ścisłości i racjonalności.

Przez przeciwników uważany za rodzaj mafijnego stowarzyszenia badaczy dążących do opanowania dyscypliny albo również umysłów mniej krytycznych słuchaczy czy też za wyraz nieszkodliwego „derridadaizmu”.

• sekciarsko-ludyczna atmosfera

Trzy fazy - okresy konstytuującego rozwoju, instytucjonalizacji i krytycznych przekształceń:

I - inauguracja ruchu

• 1966 - referat Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych wygłoszony przez Derridę

• 1979 - antologia Dekonstruction and Criticism - teksty de Mana, Millera, Hartmana, Blooma, Derridy

• 1979 - Paul de Man, Allegories of Reaching

• obszerna antologia poststrukturalistycznych prac Textual Strategies

• praca zbiorowa Martin Heidegger and the Question of Literature - konfrontacja Derridańskiego dekonstrukcjonizmu z Heideggerowskim projektem destrukcyjnej poetyki

II - analityczna kodyfikacja oraz poważna krytyka

• książki metakrytyczne

• 1980 - prace Belsey I Lentricchii

• 1981, 1982 - prace Cullera

• 1982, 1983 - prace Norrisa

• 1983 - praca Leitcha

• 1984 - praca Goodhearta

• prace Barbary Janson, Josepha Riddela, Jeffreya Mehlmana, Shoshany Felman, Rodolphe'a Gasché

III - dążenie do rozszerzenia operacyjnego zasięgu oddziaływania
dekonstrukcjonizmu na nie spenetrowanych dotąd terenach
wiedzy o literaturze; eksterioryzacja metod na obszary innych
dyscyplin; konfrontacja głównych założeń z koncepcjami
współczesnych teorii nauki, estetyki i teorii sztuki

• czasopisma: „New Literary History”, „Critical Inguiry”, „Modern Language Notes”, „Diacritics”, “Glyph”, “Yale French Studies”, “Boundary”, “Sub-Stance”, “The Georgia Review”

• śmierć P. de Mana I Eugenia Donato

Dzieje dekonstrukcjonizmu świadczą o praktycznej instytucjonalizacji ruchu
w ramach literaturoznawstwa.

Krytyka:

• spowodowała nowe ujęcie wielu podstawowych zagadnień;

• wniosła inspirujące idee do typologii form i koncepcji formacji dyskursywnych;

• postawiła w nowy sposób kwestie podmiotowości i autobiograficzności;

• sproblematyzowała złożone relacje między literaturą a krytyką;

• zwróciła uwagę badaczy na konieczność krytycznej analizy procesów legitymizacji stosowanych metod i teorii, ich niestematyzowanych
  i nieuświadamianych założeń, które w istotnej mierze warunkują, a czasem wyraźnie determinują, kształt i znamiona przedmiotu poznania.

Dekonstrukcjonizm można traktować jako eksperymentalną zmianę punktów widzenia, świadomie ekstrawagancki, wyrafinowany retorycznie, patetyczny
w tonacji i skrajny we wnioskach sposób mówienia o kluczowych problemach badań literackich.

2. Krytyka języka filozoficznego

• „Filozofia jest rodzajem pisarstwa” (Richard Rorty).

• Filozofowie piszą, lecz nie są skłonni uznać, by mogło to w decydującej mierze warunkować zakres i charakter ich działalności (Derrida).

• Dekonstrukcjoniści pokazują wzajemne związanie i zmienną hierarchię między filozofią a literaturą.

• Profesjonalny dyskurs filozofa cechuje przeświadczenie o neutralności medium i wiara w bezpośrednie odniesienie do tego, co jest poza wszystkimi reprezentacjami, naturalna dykcja literata zdaje się polegać na uznaniu poetyckiej „mowy innej” jako afilozoficznej i aintelektualnej.

• Wg Derridy myśl w zachodniej tradycji filozoficznej jest skonstruowana zawsze w terminach opozycji:

• bycia - nicości

• istoty - zjawiska

• wewnątrz - zewnątrz

• rzeczywistości - przedstawienia

• rzeczy - znaku

• dobra - zła

• prawdy - fałszu

• ducha - materii

• duszy - ciała

• życia - śmierci

• natury - kultury

• świadomości - nieświadomości

• bezpośredniego - zmediatyzowanego

• tożsamości - różnicy

• mowy - pisma

• znaczonego - znaczącego

itd.

charakter prymarny, charakter wtórny,

dodatni negatywny

• Wg Derridy powszechnie przyjęty model komunikacji ma charakter fonocentryczny - uprzywilejowujący głos kosztem pisma.

• Fonocentryczna opcja daje podstawę nastawieniu logocentrycznemu, polegającemu na wierze w samoobecność znaczenia, na uznaniu prymatu i uprzywilejowanego statusu rozumu, który zdaje się obywać bez pomocy języka w dociekaniu fundamentalnej prawdy.

3. Derridańska filozofia języka

Poglądy Derridy zawsze wyprowadzane były w toku destrukcyjnej analizy dominujących stanowisk.

• główny element jego stanowiska: o języku jako o systemie różnic,
  o niezdeterminowaniu znaczenia, o nieuniknienie figuralnym charakterze języka - zawarte są w krytycznych rozstrząsaniach tekstów de Saussure'a, Austina i nawiązaniach do myśli Hegla, Heideggera i Nietzschego

F. de Saussure:

• język to system znaków

• znaki są arbitralne i diakrytyczne

• w języku istnieją tylko różnice bez składników pozytywnych

• pismo - zewnętrzne uzupełnienie

Derrida - jeśli nawet pismo jest określane tylko przez cechy tradycyjnie
mu przypisywane, to mowę można uznać za pewną formę pisania.

Argumentacja Derridy zmierza do:

• ujawnienia sprzeczności między radykalnymi implikacjami koncepcji języka jako systemu różnic a równoczesną afirmacją „logocentryzmu” w koncepcji znaku

• ukazania szczególnej logiki rządzącej nierozstrzygalną grą między tymi ujęciami na przykładzie opozycji mowa ↔ pismo

• pewnego rodzaju rozwiązania czy stematyzowania tych sprzeczności
  dzięki powtarzaniu na poziomie metateoretycznym owego tryby postępowania, który ma prowadzić do gramatologii jako nauki o piśmie i tekstualności
  w ich najogólniejszych znaczeniach

Austin, How to Do Things with Words

• wykorzystanie do wyjaśnienia kwestii znaczenia wypowiedzi przez analizę systemu aktów mowy

Argumentacja Derridy zmierza do wykazania, że:

• jeśli warunkiem znaczenia jest spełnienie konwencjonalnej, powtarzalnej procedury, to „imitacyjność” nie jest zjawiskiem pochodnym w stosunku
  do „oryginalnej” wypowiedzi, lecz odwrotnie - stanowi jej warunek możliwy

• iterabilność - generalny warunek inteligibilności

• skoro znaczenia i illokucyjna moc wypowiedzi zależy w istotnej mierze
  od kontekstu i jego rozpoznania, to teoria aktów mowy powinna być zdolna
  do przewidzenia i specyfikacji każdej ewentualnej cechy kontekstu,
  która mogłaby wpłynąć na powodzenie danej wypowiedzi

Propozycja ujęcia znaczenia jako „nieskończonej implikacji”, rozumianej jako proces dyseminacji.

4. Dekonstrukcja jako metoda

Dekonstrukcja = rozbiórka

Dekonstrukcjonizm - rygorystyczna w założeniu analityka tekstualności. Technika rozwarstwiania tekstu w celu wydobycia z powrotem na powierzchnię tego, co zawsze już wpisane było w jego teksturę.

Operacyjne kategorie - różnia, archi-pisanie, ślad, dyseminacja i inne - nie mogą być dostrzeżone przez piszącego.

Echa heremenutycznej dewizy: „lepiej rozumieć autora niż on sam siebie rozumiał”.

Różnia - prymarna aktywność czasoprzestrzennego różnicowania, „gra wytwarzająca różnice”.

5. Pantekstualizm

„Nic nie ma poza tekstem” (Derrida)

1. tekst nie ma poza sobą żadnej podstawy, wszystkie odniesienia zewnętrzne są iluzjami retorycznych strategii języka

2. tekst nie ma granic, a tekstualność w najogólniejszym znaczeniu jest właściwa sposobowi istnienia tego, co rzeczywiste

Dyseminacja - rozsadzanie sensu.

Suplementacja - zaszczepianie sensu.

Dekonstrukcjonizm nie wypracował własnej teorii intertekstualności (z wyjątkiem koncepcji Harolda Blooma).

6. Negatywna poetyka lektury

Każde odczytanie jest nieodczytaniem (misreading).

Culler - mogą istnieć różne „poprawne” odczytania (a nie są one nigdy identyczne).

Tekst nie jest już widziany ani jako punkt zbiegu nadawczych praktyk i wytwórczych reguł, ani jako punkt wyjścia czytelniczego doświadczenia i istniejących konwencji rozumienia. Jawi się jako punkt przecięcia heterogenicznych dyskursów, rozszczepiony aporetyczną logiką ich związku.

Opozycja tekst - interpretacja przekształcona w relację między nieczytelnością
a nieodczytaniem (błędnymi interpretacjami) oraz tekstem jako narracją o innych sposobach jego lektury.

7. Próba charakterystyki

Dekonstrukcja - sposób postępowania oparty na przeświadczeniu, że jedyną ucieczką z naszej radykalnej czasowości istnienia jest zawieszenie dialektycznego ruchu między enporią a aporią dzięki pewnego rodzaju ataraksji czy zawieszonej niewiedzy.

Dekonstrukcjonizm - zespół metodologicznych oraz teoretycznoliterackich poglądów na sposób istnienia, budowę i własności dzieła literackiego, a pochodnie wszystkich obiektów semiotycznych i tekstów kulturowych.

Nazwa - z filozoficzno-metodologicznego pojęcia dekonstrukcji, charakteryzowanego przez Derridę jako określenie swoistej, dwuaspektowej analizy tekstualnej, zmierzającej do:

• rozwarstwienia semiotyczno-językowej budowy tekstu celem zlokalizowania takich słowno-znaczeniowych elementów (zwanych „nierozstrzygalnikami”), które nie tylko opierają się hierarchiczno-binarnemu porządkowi powierzchniowej organizacji, lecz w istocie go dezorganizują;

• ukazania „faktycznej” budowy tekstu przez wykazanie, że pozornie owe marginalne elementy mają charakter kluczowy, logicznie prymarny;
  w rzeczywistości rządzą „od wewnątrz” dyskursywnymi opozycjami.

Dekonstrukcjonizm - metoda stosowana do analizy tekstów i poetyk, teorii literackich i językoznawczych oraz koncepcji i systemów filozoficznych.

LITERATURA POSTMODERNISTYCZNA A MIMESIS

1. Glosa terminologiczna

Postmodernizm to określenie nowych tendencji oraz sposobów ich opisu
we współczesnej kulturze, filozofii nauki, a także w życiu społecznym i politycznym.

Post - wyrażać ma specyficzny stosunek do modernizmu.

1 pojęcie kulturowo-cywilizacyjnej epoki następującej po epoce nowoczesności -
liczonej od narodzin oświeceniowego światopoglądu w XVIII wieku po niezbyt
precyzyjnie określonej współczesności (zazwyczaj lata 60.)

2 współczesny „duch czasu”, stadium kultury i stylu życia.

Cechy postmodernistycznego światopoglądu:

• zinstytucjonalizowany pluralizm

• filozoficzno-metodologiczny antyfeudalizm

• heterogeniczność

• regionalizm

• rozproszenie

• ambiwalencja

3 znaczenie podstawowe: nazwa okresu w historii kultury, następująca
po okresie modernizmu od końca XIX wieku po lata 60. XX wieku.

Problem opisu modernistycznej formacji artystyczno-intelektualnej.

Termin postmodernizm odpowiada głównie zjawiskom i kierunkom artystycznym, które występowały od przełomu lat 50. i 60. (tu: często termin neoawangarda).

Bardzo ważnym negatywnym układem odniesienia postmodernistycznej literatury okazuje się stary model realizmu (mimetyczny) oraz skojarzony z nim zespół poznawczych (referencyjnych, ekspresyjnych, naśladowczych) funkcji.

• wielokrotnie redukowana kategoria mimesis do realizmu

Postmodernizm - obejmuje swym zakresem innowacyjną literaturę ostatniego
30-lecia XX wieku, która wypracowuje swą specyfikę w krytycznym kontekście dwóch negatywnych układów odniesienia: iluzjonistycznego modelu literatury realistycznej oraz autotelicznego wzorca awangardowego.

2. Poststrukturalizm a postmodernizm

W związkach między postmodernizmem a poststrukturalizmem znaczenie podstawowe ma istnienie wyraźnej korelacji w ewolucji literatury i teorii rodzajów.

Korelacja ta dotyczy dwóch podstawowych faktów, przesądzający o odrębności nowych praktyk w stosunku do ich poprzedników:

• zakwestionowanie metajęzykowego statusu teorii i literatury (dezautonomizacja dyscyplin)

• przeniesienie zainteresowania na problematykę pragmatycznego uwarunkowania wypowiedzi teoretycznych i literackich
  oraz realizowanych przez nią referencyjno-reprezentacyjnych funkcji
  (przy zachowaniu autoreferencyjnej funkcji krytycznej).

Metajęzykowy status teorii był w ramach strukturalizmu gwarantem autonomiczności nauki o literaturze jako odrębnej dyscypliny. Ukonstytuowanie jej wzorowane było
na modelu lingwistycznym.

• metajęzyk - operuje na innym, wyższym poziomie za pomocą własnych reguł i standardów racjonalności

Culler - głównym celem poststrukturalistycznej krytyki było zakwestionowanie możliwości usytuowania teorii poza lub ponad swą przedmiotową dziedziną,
jak też dokonania obiektywnego (neutralnego) opisu jej reguł i konwencji.

Autonomie literatury charakteryzują trzy główne kryteria:

1. odrębny zespół reguł nadbudowany nad regułami języka naturalnego („język
   w języku”)

2. jednostki wypowiedzi uwalniają się od swych kontekstów, funkcji, przedmiotów odniesienia, manifestując jedynie swe immanentnie językowe znamiona

3. ostatecznym celem tej transformacji jest osiągnięcie czystej samozwrotności czy metajęzykowości tekstu, którą eksponowałyby jedynie esencjalne mechanizmy literackości literatury:

• warunki znaczeniowości

• czystą diegetyczność

• autoreprezentacyjność

Odrębność literackiego systemu reguł okazuje się nieuzasadnionym założeniem. Język poetycki charakteryzuje się tymi samymi cechami, co język pierwszego stopnia.

Dzieło literackie jako wypowiedź językowa jest nieuchronnie obciążone pozaautotelicznymi cechami i funkcjami jęz. jedn. społ. komunikacji.

Problemem współczesnego poststrukturalizmu nie jest istnienie referencjonalności, przyjmuje się ją bez zastrzeżeń jako stały wymiar funkcjonowania znaków.

Problemem jest status referentu - pozatekstowy (jako jednostkowego realnego obiektu) bądź reprezentacyjnie zmediatyzowany (jako kulturowa jednostka).

Francuscy tłumacze mimesis `reprezentacja (implikująca procesy zastępowania / wskazywania) oraz schematyzacja'.

• opozycja: wiedza potoczna ↔ wiedza naukowa

Powtórne wejście na scenę dawniejszej koncepcji mimesis jako alethia, jej rywalizacja z koncepcją adequatio.

Jeśli chodzi o odmienność współczesnego ujęcia problematyki mimesis, to polega ono na jego pragmatyczno-hermeneutycznym zorientowaniu.

• pragmatyzm przesuwa zagadnienie istnienia lit. mimesis na płaszczyznę przekonań o tym fakcie, sytuuje w sferze literackiej pragmatyki komunikacyjnej, a efekt uprzedniości i pozatekstowości w kategorii presupozycji

• hermeneutyka docieka, na czym polegają owe uznawane rzeczy i stosunki, bada ich różne i zmienne pojmowania

3. Postmodernistyczna mimesis

Postmodernizm jako rodzaj neoawangardy.

Nowa koncepcja literatury literatura ma być podwójnie antymimetyczna: określa się jako twórczość pojetyczna raczej niż mimetyczna i diegetyczna bardziej niż mimetyczna.

Mimesis procesu - działanie na podobieństwo natury, naśladowania jej kreatywności.

Postmodernizm można by określić jako próbę zakwestionowania władzy, hegemonii
i roszczeń do wyłączności takiej koncepcji literatury.

Problemem okazał się status rzeczywistości.

Problematyczność postmodernistycznego mimesis jest bezpośrednio związana
z problematycznością doświadczanej rzeczywistości, z której takim charakterem spotykamy się nie tylko w literaturze, i która nie w literaturze najpierw powinna znaleźć swe rozwiązanie.

Jest to mimesis współczesnego rozumienia rzeczywistości - która dziś wyraża się właśnie w powszechnie podzielanym poczuciu jej nierzeczywistości.

4. Rekapitulacja

1. Termin postmodernizm (w znaczeniu okresu kulturalnego) zastosowany do literatury ostatniego 30-lecia mógłby mieć historycznoliteracką rację bytu tylko wówczas, gdy będzie obejmował swym zakresem wszystkie istotne, innowacyjne nurty kształtujące jej specyfikę, a nie tylko jeden
   z nich arbitralnie wyróżniony.

Jest to możliwe pod warunkiem, że konotować będzie postawangardyzm (krytyka iluzji całkowitej autonomiczności literatury)
i postrealizm (krytyka iluzji bezpośredniego mimesis rzeczywistości)

• korelacja postmodernizmu z postrstrukturalizmem w obrębie refleksji literaturoznawczej; okazuje się on krytycznie nastawiony wobec tradycji formalistyczno-strukturalistycznej i dziedzictwa pozytywistyczno-socjologicznego

2. Specyfikę postmodernizmu określa w tej perspektywie refleksyjna praktyka, zwrócona przeciwko obu razem negatywnym układem odniesienia

• dezautonomizacja dyskursu teoretycznego i literackiego

• zakwestionowanie pojęcia bezpośredniej reprezentacji obiektu wobec niej zewnętrznego i uprzedniego

• tekst literacki okazuje się wypowiedzią usytuowaną
  i przedstawiającą

3. Usytuowanie wypowiedzi ma charakter dwuaskpektowy:

1 - oznacza uwzględnienie konwencji wynikających z faktu
występowania wypowiedzi zawsze w ramach jakiegoś
wypowiedzeniowego aktu

2 - wskazuje na nieuchronne uwarunkowanie każdej wypowiedzi
w fazach jej powstawania, występowania
oraz funkcjonowania siecią intertekstualnych relacji
(bezpośrednich i pośrednich)

4. Literacki dyskurs znalazł się w osobliwej sytuacji: epistemologicznej nieprzejrzystości oraz ontologicznej niepewności.

Literacka reprezentacja okazuje się:

• interpretacją swego przedmiotu od prymarnego poziomu „naturalnej” kategoryzacji poczynając, a na złożonej refleksyjnej strategii teorii reprezentacji kończąc

• partycypacją w jego własnościach (wiarygodność swą czerpie
  z faktycznego udziału w tym, co przedstawione)

5. W sferze teoretycznej najistotniejszy wydaje się wkład, jaki wniosła dyskusja nad postmodernizmem do teorii procesu historycznoliterackiego.

Odrzucenie holistycznego spojrzenia pozwala zobaczyć w nowym świetle problemy periodyzacji historycznoliterackiej oraz literackie zmiany.

Skłania do rozpatrzenia ich w kategoriach nierównoczesnych, złożonych przekształceń heteronomicznych czynników, tworzących dynamiczną teksturę procesu historycznoliterackiego i zasadniczo pluralistycznych (w swym charakterze) formacji artystyczno-
-intelektualnych.

6. W sferze metodologicznej bezsporną zasługą refleksji postmodernistycznej jest postawienie i rozpatrywanie w całej złożoności problemu legitymizacji.

---