Ryszard Nycz
Antropologia literatury - kulturowa teoria literatury - poetyka doświadczenia
OPRACOWANIE
1.
Dotychczasowa refleksja nad antropologicznymi badaniami literackimi nie przyniosła przełomowych rezultatów; główna przyczyna tego to łączne rozpatrywanie swojego indywidualnego sprzeciwu wobec modelu nowoczesnej teorii oraz zainteresowaniem pozaformalno-strukturowym wymiarem tekstu i całej literatury, która ma zmienne znaczenie historyczne, jednak różni się to genezą, badaniami i badawczą specyfiką
2.
Poszukiwania antropologiczno-literackie są w centrum przemian antropologiczno-kulturowych;
Inna terminologia używana do opisu tych przemian to: antropologia literatury i/lub literacka antropologia, a także antropologiczna poetyka- Nycz uważa to za „niefortunne” bo:
Studia antropologiczno-kulturowe (etnograficzne, etnologiczne) wyrosły w II poł. XIX na podstawie niefikcjonalnego piśmiennictwa literackiego i studiów literackich a następnie na badaniach społeczno-kulturowych;
Dziś-uważane są za wzór naukowych zakorzenień badań z zakresu humanistyki; nie zwraca się uwagi na literackie pochodzenie i tekstualna praktykę;
Problem dwuznaczności poetyki antropologicznej:
raz odnoszona jest do analizy cech antropologicznego dyskursu
innym razem do charakterystyki literackich artykulacji czy wariantów antropologicznych „powszechników
mimo tych dwuznaczności łatwo jest odróżnić antropologię literatury jako naukę o antropologicznych podstawach, funkcjach, uwarunkowaniach literatury i jej uczestników od literackiej antropologii czyli wiedzy o antropologicznych wymiarach i postaciach specyficznie literackich struktur i kategorii;
literacka antropologia musi jednak ostatecznie zostać oparta na ściśle antropologicznych fundamentach (pryncypiom antropologicznym podporządkować własne zainteresowania, a także profilować czy modelować w ich perspektywie rozumienie statusu, zadań i zasadniczych cech literatury).
Wolfgang Iser, - jeden z pierwszych założycieli XX-wiecznej literackiej antropologii;
nie da się odłączyć analizy charakteru antropologii literackiej od założeń bardziej podstawowych typów tej dyscypliny, przede wszystkim antropologii kulturowej oraz przyrodoznawczej (o tym się głównie zapomina, pomija)
każda z tych odmian antropologii - jako nauki o pochodzeniu, cechach, fazach i postaciach rozwoju (odpowiednio: człowieka/ kultury/ literatury) zawiera jako główny punkt swoich założeń wyjściowych niewiadomą, rodzaj luki informacyjnej, którą wypełnić usiłują teoretyczne hipotezy o czasem wysoce spekulatywnym charakterze;
literatura zarówno tworzy wyobrażeniowy model ludzkiego pożądania i jednocześnie sama jest prototypowym przykładem zastępczego (bo fikcyjnego) spełnienia i dlatego możliwe są narodziny, trwanie i rozwój kultury => kluczowa rola literatury jako fikcyjnej prezentacji;
Literatura staje się świadectwem do dążenia ludzi do przekraczania norm; jednocześnie to zapewnia poczucie bezpieczeństwa płynące z władzy tworzenia nowych znaczeń i odkrywania nieprzewidywalnych możliwości;
fikcji literackich nie tworzy się dla pojmowania rzeczywistości", lecz do uprawomocnienia racji bytu literatury w zaspokajaniu/podsycaniu fundamentalnych potrzeb człowieka;
3.
W literaturoznawstwie nie tylko literackość przestała być uznawana za właściwy przedmiot nauki o literaturze ale też przestało nim być pojęcie literatury jako dziedziny estetyczno-językowej fikcji;
Literatura jest zawsze czymś więcej, niż systemem czy strukturą literackich chwytów kodujących przekaz
Nie istnieje język jako twór zewnętrzny, odrębny i niezależny od człowieka, oderwany od jego biologiczno-cielesnego wyposażenia, społecznych uzusów i historyczno-kulturowego osadzenia;
kryzys nowoczesnej teorii (systemowego myślenia teoretycznego, metody o uniwersalnym w obrębie danej dziedziny zastosowaniu) związany jest z procesem powolnego zanikania jednorodnego odrębnego przedmiotu poszczególnych gałęzi humanistyki; najpoważniejszy zarzut kryzysu - izolacja od konkretnego doświadczenia i brak empirycznego zakorzenienia;
koncepcja kulturowej teorii literatury w karkowskim środowisku:
powstrzymanie procesu „dedyscyplinizacji", który wynikał z tendencji do wchłonięcia literaturoznawstwa nie tyle przez antropologię, co głównie przez badania kulturowe;
przywrócenie kulturowego osadzenia badaniom literackim poprzez
a)
wskazanie, że to, co kulturowe nie sytuuje się na zewnątrz, lecz
stanowi niezbywalne wewnętrzne wymiary zarówno kategorii
literaturoznawczych, i literackich zjawisk
b) włączenie w
zakres literaturoznawczy problem i kategorie badań kulturowych
(rasa, klasa, płeć kulturowa, wiek, etniczność, władza itd.) ,
które nowoczesna teoria wykluczyła jako zewnętrzne i „nieczyste"
(antropologia stanowić tu może tylko jeden z wielu zaadaptowanych
„języków" nauk humanistycznych)
przywrócić
poznawcze funkcje literatury oraz badania poprzez
a)
zakwestionowanie jej
redukowanie do laboratorium językowych eksperymentów i
technicznych reguł komunikacyjnej gry
b) wskazanie, że
cechujące literaturę tekstowe (dyskursywne) udostępnianie
realności nie spokrewnia literatury z obiektami innych
humanistycznych dyscyplin, ale od nich odróżnia;
w statusie badań literackich, literackiego poznania i dycyplinowej tożsamości mamy być może do czynienia, prócz zwrotu antropologiczno-kulturowego ze zwrotem poznawczym, by odejść od postrzegania literatury przez pryzmat funkcji komunikacyjnej i jej dominacji funkcją nad poznawczą w badaniu literatury i języka;
Właściwość poznania literackiego -sytuuje się ono poza dualizmem poznawania i komunikowania, reprezentacji wiedzy i sposobu jej przekazywania
Zapienienie nierozdzielność przedmiotu oraz sposobu jego rozpoznawania, ujmowania i interpretowania ->relatywna osobliwość
dyscyplinowa tożsamość- wiąże się z możliwością odnajdywania integralności własnych działań i zadań (czy powołania) w procesie odkrywania i wytyczania wzajemnych powiązań, różnic i przynależności pomiędzy tymi trzema nie dającymi się rozdzielić terytoriami: kulturowym terenem ludzkiego doświadczenia, literacką sferą sztuki jego wypowiadania oraz literaturoznawczym obszarem wiedzy o dwojakiej naturze literackiego poznania.
4.
„poetyka doświadczenia” - odpowiedź na potrzebę przywrócenia empirycznego wymiaru badań literackich, a przede wszystkim samej literatury i czytelniczego z nią kontaktu;
uwzględnienie również wiedzy pre- i poza-kognitywnej, obejmującej obszar emocji, aintelektualnych doznań oraz nawyków zmysłowych i skoncentrowany zawsze wokół do tego, co konkretne, osobliwe, pojedyncze;
zadania reinterpretacji kategorii bezpośredniości, sposobu powiązania tego, co zmysłowo-cielesne z tym, co myślowo-dyskursywne, a także poszukiwanie niedualistycznego sposobu opisu odnoszenia się języka do rzeczywistości;
koncepcja języka jako medium w każdym z jej trzech głównych wariantów: języka jako przesłony izolującej nas od rzeczywistości, jako jej zniekształconego obrazu oraz jako jej neutralnego obiektywnego opisu czy przedstawienia;
Spojrzenie na literaturę jako formę (repertuar form, postaw, strategii) artykulacji doświadczenia:
odwrót od rozumienia poetyki tak, jak rozumiał ją strukturalizm, tzn. jako nauki o możliwościach literatury i regułach produktywności sensotwórczych struktur;
powrót do jej starszego, bardziej empirycznego pojmowania jako wiedzy o rzeczywistych (zrealizowanych), formalnych środkach (formach i sposobach) organizacji doświadczeniowo-wyobrażeniowego materiału twórczego
Doświadczenie, które dochodzi do głosu (artykulacji, zapisu) w literaturze, a następnie aktywizuje się w lekturze, ma charakter: „całopsychocielesny" (wedle określenia Danuty Danek), a więc hybrydyczny (zarazem: cielesno-zmysłowy, społeczno-kulturowy, pojęciowo-językowy); współ-tropiczny (jako rodzaj paradoksalnej wzajemnie związanej „pasywnej aktywności" doświadczającego i doświadczanego); oraz transformacyjny (wobec rzeczy i podmiotu)
Wpływ antropologii na humanistykę transdycyplinowego gatunku badawczego: tzw. case study (studium przypadku) - czyli wielowymiarowych analiz złożonych, konkretnych, realnych przypadków, prowadzonych bez wyraźnych wstępnych hipotez, a wiodących nierzadko do bardzo daleko czasami idących teoretycznych generalizacji (case theory), do testowania hipotez, korygowanych następnie przez wyniki kolejnych case studies (pojawiają się tu np. postulaty, które jeszcze niedawno były zaprzeczeniem naukowości, rozwijania teorii literatury w oparciu o analizę jednego przypadku).
W case studies Nycz znamienną praktyczną na ten kryzys odpowiedź;
5.
antropologia literatury nie może nie zaakceptować metanarracji wpisanej w założenia antropologii kulturowej, jej metodologicznych pryncypiów, a nawet ostatecznie jej prymatu jako metadyscypliny nauk o kulturze
Poetyka doświadczenia nie odwołuje się z założenia do żadnych swoistych cech, odrębnych przedmiotów, „macierzystych" metod ani teorii, deklarując swój bezparadygmatyczny i transdyscyplinowy charakter oraz prymat „słabej" interpretacji jako zasadniczej strategii badawczego postępowania.
Antropologia nie ogranicza się już do badania kultur przednowoczesnych i wkracza na teren studiów kulturowych, badając kulturę nowoczesną i współczesną (w tym własną)
posługuje się studium przypadku, uwzględniającym również jego poza-antropologiczne aspekty
literatura jako przewodnik, a nie tylko przedmiot badań
w badaniu tekstu literackiego: nie chodzi o odrzucanie dyscyplinowej wiedzy, lecz o jej testowanie czy kwestionowanie (krytyczne wystawianie na próbę).
Wielkie teksty są uniwersalne właśnie dlatego, że nie transcendują poza świat zewnętrzny, a przeciwnie: kwestionują naszą wiedzę o nim w sposób, który czyni nas bardziej wrażliwymi na to, co konkretne, rzeczywiste, kulturowo specyficzne - w obrębie naszej nietranscendentnej realności