Książka Ryszarda Nycza wydana po raz pierwszy w 1993 roku była znaczącym głosem w dyskusji nad sprawami poststrukturalizmu. Kreśli obraz przeobrażeń, jakim uległa w ostatnich dziesięcioleciach myśl literaturoznawcza, i tendencji rozwojowych, które kształtowały praktykę literacką tego okresu.
Siedem studiów zebranych w dwie części poprzedzonych zostało wprowadzeniem zatytułowanym: Nicowanie teorii. Uwagi o poststrukturalizmie. Przedstawiona została tam nowa sytuacja, w jakiej znalazł się dyskurs teoretyczny, a której przyczyn należy upatrywać w zmianie jego statusu, wywołanej tekstualizacją, oraz w przesunięciu od fundamentalizmu ku sceptycyzmowi poznawczemu. Trzecie studium porusza problemy współczesnej teorii interpretacji. Prezentowana tam antynomiczność stanowisk (z jednej strony → Nowa Krytyka, fenomenologia, → hermeneutyka, → psychoanaliza, → strukturalizm i → semiotyka; z drugiej: → dekonstrukcjonizm i różne odmiany → poststrukturalizmu) związana jest z odrębnymi stylami postępowania interpretacyjnego, które uzależnione są zarówno od przyjmowanego modelu tekstu (z jednej strony tekst jako gotowy konstrukt, który cechuje autonomiczność, obiektywność i jedność; z drugiej, nie dający się ograniczyć tekst - semantycznie bezwładny i kontekstualnie zdeterminowany), jak i od akceptowanych uwarunkowań teoriopoznawczych. Tradycyjna interpretacja spełniać ma warunki poprawności, adekwatności i całościowości, podczas gdy jej dekonstrukcjonistyczny odpowiednik odsłania niemożność sprostania tym wymogom. Pomiędzy nimi sytuuje się zaproponowana przez Nycza formuła "ograniczonego pluralizmu", która dopuszcza wahania semantycznej organizacji tekstu i jego rozumienia. Przedstawione w jej obrębie strategie interpretacyjne (wielowykładalność, alternatywność, nierozstrzygalność) poddane zostały weryfikacji w rewelatorskich odczytaniach wierszy B. Leśmiana, T. Różewicza i T. Karpowicza.
Ostatnia rozprawa tej części pt. Literatura postmodernistyczna a mimesis, przedstawia zmienność znaczeniowej ekstensji tytułowych pojęć i związane z nią konsekwencje krytyczne. Zwraca również uwagę na specyficzną naturę więzów łączących teorie sztuki (poststrukturalizmu) z praktyką literacką (postmodernizm). Jako kluczowe dla literatury wskazuje zagadnienie mimetyczności, które w dobie postmodernizmu pojawia sie jako zjawisko o pragmatyczno-hermeneutycznym nacechowaniu.
Druga część książki zawiera studia z historii pojęć oraz technik artystycznych szczególnie obecnych we współczczesnej literaturze i sztuce. Rozpoczynające ją studium poświęcone parodii i pastiszowi wyjaśnia przyczyny awansu tych form w XX wieku oraz wskazuje sposoby ich funkcjonowania w praktyce literackiej.
Rozprawa kreśląca dzieje kolażu tekstowego przedstawia go jako "jedno z nielicznych w pełni oryginalnych i specyficznych zjawisk awangardy". Studium traktujące o funkcjach, jakie spełniać mogą gazetowe wiadomości w literaturze, wskazuje na indeksalny charakter dokumentaryzmu tego rodzaju. Książkę zamyka przedstawienie strategii mimetycznych charakterystycznych dla literatury XX wieku (reprezentacja normalna, czysta, radykalna i krytyczna), które pozwala zauważyć, iż "właściwa literaturze strategia mediatyzacji mimetycznej to manifestacja retoryki obecności".
Projekt konstrukcji Tekstowego świata w planie horyzontalnym organizowany jest zgodnie z przekonaniem o konieczności intertekstualnego oglądu dzieła literackiego oraz ze świadomością wszechogarniajacej mimesis, zaś w planie wertykalnym utrzymanie koherencji i weryfikalności zapewnia osadzenie rozważań na podstawowych poziomach wiedzy o literaturze: konkretu literackiego, historycznoliterackiego kontekstu oraz aktualnego etapu rozwojowego teorii sztuki.

Ryszard Nycz „ O kolażu tekstowym. Zarys dziejów pojęcia

• Krótka historia kolażu

-Jej historia sięga dziejów dwudziestoletniej awangardy, choć historycy tej techniki przywołują przykłady o wiele starszych sztuk gdzie wykorzystywana była ta forma np. sztuka japońska, perska itp. W historii literatury zaś za największych przedstawicieli uważa się Rimbauda i Lautreamonta.

-Odkrycie kolażu w dwudziestoleciu międzywojennym należy zaliczyć obok brzmieniowych zmian do wydarzeń w pełni oryginalnych i specyficznych dla awangardy. Uzyskał on w niej wybitną rangę i w pełni się upowszechnił. Kolaż był jedną z kluczowych technik kompozycji.

-Kolaż polegał m.in. na zatarciu osobliwości tworzywa, jak tez indywidualnego piętna podmiotowości twórczej.

-Mimo licznych sporów nie udało się bezspornie ustalić indywidualnego autorstwa pierwszego dzieła kolażowego. Niektórzy wskazują na Picassa…

-Należy jednak uznać, że ten wynalazek powstał 1908 roku ale dojrzewał do około 1912 roku, dlatego jego twórcami byli zarówno Picasso, Braque oraz Apollinaire.

„Powód podsunięcia tego pomysłu w tamtym czasie : to potrzeba uchwycenia sensu głębszej i ukrytej wewnętrznej rzeczywistości, która mogłaby się zrodzić z kontrastu materiałów, używanych bezpośrednio jako rzeczy, a umieszczeniu w zestawieniu z elementami lirycznymi”.

- jej najwcześniejszą formą były kubistyczne papiers colles ( fr. Oklejane papierem) tworzone przez Picassa, Grisa z kawałków papieru ( gazet , biletów), sznurka, drutu oraz innych materiałów codziennego użytku naklejanych na płótno i łączonych rysunkami czy malarstwem.

- Już w 1913 roku powstają pierwsze tego typu prace futurystyczne, których odmianą był kolaż typograficzny. Zacierał on granice między mediami słownymi i obrazowymi, łącząc idee „ słów na wolności” z pozasłownymi rodzajami kolażu.

- Dadaiści i ich wkład w idee kolażu: przedmiot gotowy, któremu decyzja artysty nadaje status dzieła sztuki ( np. „Koło rowerowe” Marcela Duchampa 1913), „poezji przypadku”- losowe zestawienie słów wydrukowanych w pociętej na kawałki gazecie, fotomontaż- czyli technika ostrego zestawienia oraz nakładania na siebie fragmentów fotografii, tekstu słownego oraz elementów typograficznych. Merzbild – pewnego rodzaju trójwymiarowa kompozycja architektoniczno- rzeźbiarsko- plastyczna budowana zgodnie z zasadami kolażowej kompozycji.

-Ostatnią z ważnych odmian tej techniki powstałych w pierwszym okresie jej rozwoju, był surrealistyczny kolaż uprawiany przez Maxa Ernesta= poszczególne elementy nie były naklejane czy w inny sposób przymocowywane, lecz na różne sposoby reprodukowane, co zacierało w pewien sposób heterogenię tworzywa.

„skojarzenie dwu realności pozornie niemożliwych do skojarzenia na płaszczyźnie pozornie nie sprzyjającej ich porozumieniu”.

-Jeśli chodzi o literaturę już l. Aragon wskazał na elementy mowy potocznej, które spełniają rolę przedmiotu wziętego z rzeczywistości potocznej. W ten sposób wskazano na dwa rodzaje materiału – CYTATY oraz KLISZE- które do dziś stanowią najbardziej charakterystyczne, a przy tym podstawowe typy jednostek literackiego kolażu.

- Kolaż wykorzystywany był w ramach różnych kierunków plastyki np. happening, performance, pop- art.

- W sztuce filmowej uprawiany był najczęściej jako forma montażu popularna zwłaszcza w latach 20 i 60tych w realizacjach m.in. Man Raya, Hansa Richtera, Andrzeja Wajdy czy Tadeusza Konwickiego. W sztuce teatru pojawiał się od lat 20 ( np. Rogera Vitraca) po współczesność (np. Tadeusz Kantor, Jerzy Grzegorzewski, Janusz Wiśniewski). W muzyce stosowany był przez różnych twórców np. Igora Strawińskiego czy Eugeniusza Rudnika.

KOLAŻ LITERACKI

- stał się niezwykle podatny na adaptacje czy modyfikacje zgodne z estetyczno - światopoglądowymi dominantami różnych poetyk czy kierunków literackich.

- futurystom służył do osiągnięcia efektu symultaniczności, dla kubistów realizował asocjacyjną poetykę nieciągłości i kontrastów, a dadaiści uzyskiwali chwyt weryfikujący głoszoną przez nich prawdę, że wszystko może być sztuką.

-uprawiali go polscy pisarze awangardowi np. Aleksander Wat, Bruno Jasieński czy Tadeusz Peiper.

W twórczości późniejszego okresu był uprawiany jako jedna z ważnych technik eksperymentalnej prozy narracyjnej.

- w okresie powojennym pojawiał się zwłaszcza w kręgu francuskiej nowej powieści czy angloamerykańskich postmodernistów.

- stosowany był także jako metoda kompozycji.

-W dziejach poezji dwudziestego wieku tworzy osobną linię rozwojową, na pewno zaś należy do ważniejszych technik poezji nowoczesnej.

- kolaż literacki wprowadza nie tyle całkiem odmienne zasady konstruowania tekstu czy sposobu jego artykulacji, ile raczej koncentruje się na zintensyfikowaniu pewnych reguł budowy i własności literackiej wypowiedzi.

-Cechy charakterystyczne kolażu to : niespójność, wieloznaczność, metajęzykowość, intertekstualność.

- CYTOWANIE to podstawowa czynność tego sposobu pisania, da się rozłożyć na dwie operacje : powtórzenie jednostki z danego tekstu, które jest semantycznym przekształceniem dzięki zestawieniu jej z elementami kontekstu innego. Można to traktować jako odmianę „ chwytu uniezwyklenia” <- termin Szkłowskiego, przełamującego automatyzm językowy i system oczekiwań odbiorcy.

-Elementy kolażu tekstowego zostają wyswobodzone ze swych macierzystych kontekstów; występując w nowym układzie mogą uzyskać wartość symboliczną dzięki aktualizacji semantycznego potencjału oraz uruchomieniu rozległego procesu konotacyjnego.

- Kolaż tekstowy należy do klasy dzieł otwartych <- jak określa je Umberto Eco.

-Kolaż literacki opisywano za pomocą innych określeń : kontrapunktowość, symultanizm, mozaikowość, starożytny centon, staropolski „ bigos literacki” itp.

Podobnie istnieje wiele pokrewnych pojęć o zachodzących na siebie zakresach, np. Montaż, z którym kolaż bywa często utożsamiany. Jednak montaż jest pojęciem szerszym, obejmuje bowiem takie typy organizacji, które nie prowadza ani do niespójności składniowo- stylistyczno- semantycznej, ani do wykroczenia poza daną dziedzinę czy nawet dzieło.

• Kolaż literacki: przykład prozy Leopolda Buczkowskiego

Proza Buczkowskiego wykazywała cechy kolażowe od początku, od Miłego poety w zamku dominuje, nabiera charakteru systemowego, stając się jednocześnie podstawową metodą aktywności twórczej. Wprowadza metatekstowe „ powiedział, że powiedział: „ powiada się tam dalej”) bądź sytuacyjne wskaźniki cudzysłowości. W ten sposób cytat pojawia się w twórczości Buczkowskiego w 2 odmianach:

• Krypto-cytatów

• Quasi- cytatów

Konsekwencje -> takie cytaty domagają się lektury symbolicznej lub raczej alegorycznej. Po drugie rezygnacja z graficznych wskaźników cudzysłowości nie przekreśla ikoniczności tekstu. Tym co zostaje przywołane nie jest językowy cytat ( wypowiedź), lecz cytat struktury ( pewien język).

- Technika kolażowa, nakładając na siebie rozmaite subkody, doprowadza do ich wzajemnego przenikania; metamorfozy przedmiotu, wypływające z jego potencjalnej wielowymiarowości, uzależnione są właściwie od systemu, w którym on aktualnie występuje.

- „Struktura, prawidłowe stosunki między częściami pewnej całości, krzesła, krucyfiksy, deski – daremne zabiegi !”. Rozpad obrazu świata, systemów komunikacji, języka tradycji, na poszczególne podsystemy, wiązki relacji, czy wyizolowane fakty, które nie dają złożyć się w całość, motywowany jest wojennym doświadczeniem- z którego pisarz wyprowadza najdalej idące konsekwencje generalnego przewartościowania wszystkich wartości.

-Bricoleur – w toku nieprzerwanej rekonstrukcji z użyciem tych samych materiałów do roli środków powoływane są dawne cele: to, co znaczone zamienia się w to, co znaczące i odwrotnie.

- Czynności nadawcy podporządkowane są w całości jednemu celowi : re strukturalizacji całości, usiłuje on – równie niestrudzenie ustalić jakiś porządek między klasami wypadków, opierając się na ich znamionach, nie zaś na ich przyczynach i skutkach.

Bricoleur- rozmawia z rzeczami i poprzez rzeczy; wybór i zestawienie elementów jest równocześnie refleksją nad nimi – komentarz stanowi nieoddzielną część przedstawionego słowa.

- Buczkowski określa często status każdego z podmiotów mówiących w swoim „teatrze historii” za pomocą pojęcia statysty.

Statysta sam „ nie ma znaczenia”, „ nie ma sensu”. W relacji do głównych postaci pełni rolę widza, należy do tła, na którym rozgrywa się zasadniczy konflikt bohaterów. Będąc na równo aktorem i widzem, uczestnikiem i świadkiem, jest na scenie obecny, lecz nie widzialny. <- stosowana przez Buczkowskiego metaforyka teatralna, określa tez istotną własność jego tekstów. W ramach tego teatru przedmioty zmieniają swoje funkcje i semantyczne oblicza.

Dezerter- jest tym kogo nie było tam, gdzie być powinien, ani też tam, gdzie się podobno znajdował, a więc tym, to istotnie nie ma swego miejsca ani tożsamości, i kto zatem jest nieuchwytny, zawsze w stanie ucieczki.

-Nadawca ujmuje procesy percepcyjne przedstawionego świata jako rejestrację lektury tekstu rzeczywistości:” oczy do czytania tego wszystkiego”. Po drugie wytwarzanie tekstu zostaje potraktowane jako zapis lektury wszelkiego typu świadectw , przede wszystkim pisanych, przy użyciu szerokiego repertuaru technik przytaczania i weryfikacji źródeł. Wreszcie prymat tej sytuacji zostaje utwierdzony za pomocą sytuacji komunikacyjnej tekstu , zwianej z jakąś formą wypowiedzi pisemnej np. protokołem, rozmówkami, podręcznikiem retoryki.

Ponieważ pisanie nie jest nadawaniem- nadaje się tekst już napisany- piszący może formułować tekst z przerwami, poprawiać, przerabiać, zmieniać porządek części itp. to, co pisze, nie jest jeszcze tym, co będzie zakomunikowane, w każdej chwili może bowiem coś zmienić lub wykreślić

Proces odbierania tekstu tego rodzaju powtarza jak gdyby fazy czynności podejmowanych przed nadawcę. Pierwszą reakcją odbiorcy jest zagubienie i wrażenie niezrozumiałości tekstu.

-Nadawca, jak bricoleur, umieszczony wewnątrz całości, który próbuje ją uporządkować, skazany jest na niespełnienie swego przedsięwzięcia. Jednakże w tym przypadku „cel jest drogą”.

- nieobecność w tytułach tekstów Buczkowskiego kwalifikacji gatunkowych, ukierunkowujących zazwyczaj lekturę na powiem subkod np. powieść, opowiadanie kronika, pozostawia odbiorcy swobodę w wyborze narzędzi i sposobów interpretacji.

• Miejsce kolażu w historii form artystycznych XX wieku

- do czynników najbardziej swoistych należy niewątpliwie rola, jaka w kolażu przypada krypto cytatowi, determinująca większość znamiennych właściwości tej formy wypowiedzi artystycznej. Co do swego semantycznego wyposażenia, krypto cytat zajmuje pozycję pośrednią między cytatem oznaczonym a kliszą. Wprowadzony zaś do tekstu nowego, czyni z niego zarówno wypowiedź metajęzykową, jak jawnie intertekstualną, a przy ten dwuznaczną : gra między dosłownością, a symbolicznością. Należy do strukturalnych cech kolażu.

- Kolaż jest rodzajem artystycznej odpowiedzi na generalny kryzys reprezentacji, tradycyjnych zasad i technik przedstawienia w sztuce, usankcjonowania estetycznie relacji sztuki do rzeczywistości.