/odpis ze skryptów szkoleniowych/
Materiały szkoleniowe dla przewodników turystycznych
Wojewódzki Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki
Wrocław - 1962
Zarys dziejów Dolnego Śląska
Mgr Bronisław Turoń
Najstarsze źródła pisane dostarczające wiadomości o zamierzchłych dziejach Śląska sięgają IX wieku n.e. Z pochodzącego z p. pół. IX wieku opisu ziem na północ od Dunaju, znanego pod nazwą „Geografa Bawarskiego” wynika, że w tym czasie ziemie śląska zamieszkiwały cztery plemiona: Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie i Gołęszyce. Każde z tych plemion posiadało pewną ilość grodów, ale żaden z nich nie jest wymieniony z nazwy. Kiedy Śląsk wszedł po raz pierwszy w granice Państwa Polskiego trudno dokładnie ustalić. W każdym razie źródło pochodzące z dziewięćdziesiątych lat X wieku, zwane „Dagome Iudex”, które określa granice państwa Mieszka I, stwierdza już wyraźnie przynależność całego Śląska do Polski.
Ważną datą dla Śląska jest rok 1000, kiedy to na zjeździe monarchów w Gnieźnie przyjęto postanowienie o utworzeniu organizacji kościelnej w Polsce., w Wrocław wyznaczono na siedzibę jednego z pięciu biskupów polskich. Biskupstwo wrocławskie podporządkowane arcybiskupstwu w Gnieźnie pozostało w tej zależności do roku 1821. Do roku 1138 jest Śląsk nierozłączną częścią Polski, przy czym od początku wieku X musi władca Polski toczyć ciężkie boje o Śląsk z najazdami feudałów niemieckich. Z tego okresu pochodzą walki pod Krosnem nad Odrą, oblężenie Głogowa i Niemczy.
Pokój w Budziszynie z r. 1018 udowodnił, że Polska wyszła z tych walk o Śląsk zwycięsko.
Śmierć Bolesława Chrobrego (1025) przyczyniła się do osłabienia wewnętrznej spoistości państwa. Skorzystali z tego Czesi organizując w roku 1038 najazd na Polskę.
Dopiero w r. 1050 udało się Kazimierzowi Sprawiedliwemu przywrócić porządek w Państwie i Śląsk znowu należy do Polski. Na wiek XI przypada nowa faza walk polsko- niemieckich. Wojna 1109 roku toczyła się głównie na Śląsku(oblężenie Głogowa, Psie Pole). Pokój znowu potwierdził przynależność Śląska do Polski. W r. 1138 Bolesław Krzywousty podzielił kraj pomiędzy czterech swych synów. Śląsk dostał się we władanie najstarszego syna Bolesława Krzywoustego- Władysława, który równocześnie był Księciem Seniorem, czyli zwierzchnikiem młodszych braci. Spory pomiędzy braćmi doprowadziły do wypędzenia Księcia Seniora Władysława z kraju (1146). Przez kilkanaście lat następnych Śląsk znajduje się we władaniu pozostałych synów Bolesława krzywoustego, dzieląc wraz z całym krajem dobre i złe losy.
Kiedy wygnany Władysław zmarł na obczyźnie młodsi bracia zgodzili się na zwrócenie Śląska synom zmarłego Władysława (1163). Najstarszy syn Władysława Bolesław Wysoki i jego brat Mieszko Plątonogi podzielili się Śląskiem w ten sposób, że Mieszko otrzymał Racibórz, Bytom i inne miasta, resztę otrzymał Bolesław Wysoki. Zmarł Bolesław Wysoki w roku 1202 pozostawiając księstwo swojemu genialnemu synowi Henrykowi, zwanemu Brodaty. Henryk Brodaty był doskonałym administratorem, gospodarzem i politykiem. On też podejmuje i realizuje myśl zjednoczenia, podzielonego przez Krzywoustego państwa. Na drodze akcji dyplomatycznej i wojskowej Henryk Brodaty cierpliwie, ale konsekwentnie realizuje swój zamysł przez cały, długi okres swojego panowania- do roku 1238.
Umierając (1238) Henryk Brodaty przekazał swemu synowi ogromne państwo sięgające na północnym zachodzie prawie do Berlina i po Wartę, Nidę i Tatry na wschodzie i południu.
Księstwo Henryka Brodatego było największym księstwem polskim, przewyższało obszarem wszystkie pozostałe księstwa razem wzięte. Pod koniec swojego życia rozpoczął Henryk starania o koronę królewską dla swojego syna. Śmierć nie pozwoliła na doprowadzenie tego planu do pomyślnego końca.
Następca Henryka Brodatego - jego syn Henryk Pobożny odziedziczył po ojcu wszystkie zalety wybitnego władcy, gospodarza, polityka i wodza. Jest on świadomym kontynuatorem planów zjednoczeniowych swego ojca, rozszerza jeszcze bardziej granice swego księstwa o prawie całą Wielkopolskę.
Doprowadzeniu dzieła zjednoczenia dziedzictwa Krzywoustego w ręku śląskiego Henryka stanęła na przeszkodzie inwazja Tatarów na Polskę i śmierć Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą w dniu 9.IV.1241r. Śmierć Henryka Pobożnego pod Legnicą miała doniosłe skutki polityczne dla Śląska. Henryk Pobożny pozostawił czterech nieletnich synów, w imieniu których sprawowała władzę ich matka ks. Anna. W roku 1242 doszedł do pełnoletniości najstarszy syn Henryka Pobożnego- Bolesław Rogatka. Dwu najmłodszych braci: Konrada i Władysława wysłano na studia, po ukończeniu których mieli oni otrzymać wysokie godności kościelne. Istotnie Konrad został biskupem Pasławskim, a Władysław arcybiskupem salzburskim.
Jeżeli Henryk II Wrocławski był władcą gospodarnym i dbałym o swoje dziedzictwo, to jego starszy brat Bolesław ciągle występował z jakimiś roszczeniami i pretensjami. Bratobójcze walki, jakie wyniknęły między braćmi miały fatalne następstwa. Przyczyniły się one do osłabienia Śląska i utraty jego pierwszorzędnego znaczenia. Na domiar złego obaj bracia zwrócili się z prośbą o pomoc do obcych, za cenę odstąpienia swym sojusznikom części swych ziem. Tak więc Bolesław Rogatka za cenę pomocy wojskowej przeciw bratu oddał arcybiskupowi magdeburskiemu Ziemię Lubuską, a Henryk III odstąpił margrabiemu miśnieńskiemu gród Szydłów, przy ujściu Nysy Łużyckiej do Odry (1249).
Ościenni książęta piastowscy pozbawieni swych posiadłości na skutek akcji zjednoczeniowej śląskich Henryków , obecnie, korzystając z osłabienia Śląska wywołanego bratobójczymi walkami oderwali od Śląska prawie wszystkie, poza śląskie, nabytki. Wkrótce do walk bratobójczych przyłączył się ks. Konrad, który zrezygnował z godności duchownych i zażądał wydzielenia mu osobnego księstwa. Stolicą nowego księstwa stał się Głogów.
W takiej sytuacji nie mogło być mowy o kontynuowaniu planów zjednoczeniowych śląskich Henryków. Dopiero po upływie czterdziestu lat od śmierci Henryka Brodatego pod Legnicą zasiadł na tronie Księstwa Wrocławskiego człowiek, który podjął plany swojego pradziada i dziada.
Człowiekiem tym był Henryk IV Probus, Książe wrocławski.
W chwili śmierci ojca (1266) miał około 9 lat. Opiekę nad małoletnim księciem sprawował jego wuj arcybiskup salzburski Władysław.
Rządy objął Henryk Probus w roku 1280. Od początku swych rządów konsekwentnie dążył do celu - korony królewskiej. W tym celu zapewnił sobie (przemocą) poparcie książąt legnickiego i głogowskiego, pozyskał dla swych zamiarów książąt opolskich obietnicą włożenia korony królewskiej na głowę córy jednego z nich, a swojej żony (1280). Wreszcie zawarł czwórprzymierze zwane :”układem o przeżycie”. Układ polegał na tym, że książęta: Henryk Probus, Henryk Głogowski, Leszek Czarny, ks. Krakowski i Przemysław Wielkopolski zawarli umowę na mocy której każdy z nich zobowiązywał się przekazać testamentem swoje księstwo uczestnikom układu i w ten sposób książę, których wszystkich przeżyje, zjednoczy w swoim reku całą Polskę. Henryk Probus, jako najmłodszy z całej czwórki, miał oczywiście największe szanse na przeżycie pozostałych partnerów układu (1287).
Wkrótce po zawarciu układu zmarł ks. krakowski Leszek Czarny, a Henryk Probus zajął Małopolskę i zdołał ją utrzymać mimo sprzeciwów magnatów małopolskich i Władysława Łokietka. Teraz wystarczyło tylko sięgnąć do skarbca katedry krakowskiej gdzie złożone były korona, berło szczerbiec Bolesława Chrobrego. Wysłał więc Henryk poselstwo do Rzymu, które przywieźć mu miało zezwolenie papieskie na koronację.
W oczekiwaniu na powrót poselstwa Henryk Probus zmarł nagle 23.IV.129. Źródła współczesne twierdzą, że Henryk Probus został otruty przez swojego lekarza.
Lekarz ten był bratem henrykowego posła do Rzymu, który sprzeniewierzył pieniądze i nie mógł załatwić swojej misji. Od przykrych konsekwencji swojej lekkomyślności uratował posła brat lekarz książęcy, podawszy księciu truciznę w mleku.
W ten sposób upadły po raz drugi plany zjednoczenia Polski przez Piastów Śląskich, upadły prawie u progu sukcesu. Książęta śląscy nie zdobędą się już na powtórzenie takiej próby.
Zjednoczenia Polski dokona i głowę przyozdobi koroną królewską w trzydzieści lat później Władysław Łokietek.
Zgodnie z „układem o przeżycie” spadkobiercą Henryka Probusa miał zostać książę głogowski Henryk. Tym razem ubiegł go jednak książę legnicki, syn Bolesława Rogatki, Henryk V Gruby, którego za cenę obiecanych przywilejów, uznali swym panem Wrocławianie a Henryka Głogowskiego nie wpuścili do miasta.
Książę Głogowski nie mógł darować swemu legnickiemu imiennikowi zniewagi i straty bogatego księstwa. Sposobność do zemsty nadarzyła się wkrótce, gdy Henrykowi Głogowskiemu udało się porwać legnickiego grubasa i uwięzić. Więziony przez pół roku w ciasnej beczce musiał wreszcie Henryk V zgodzić się na odstąpienie swemu głogowskiemu imiennikowi połowy księstwa wrocławskiego (1294). Złamany fizycznie i moralnie Henryk Gruby zmarł wkrótce po uwolnieniu go z więzienia, pozostawiając nieletnich synów, których opiekunem został brat Henryka Grubego- Bolko I Świdnicki. Bolko był gospodarzem dobrym, dbałym o interesy książęce i egzekwującym konsekwentnie należne mu podatki. Bolko zmarł w r. 1301, a po nim opiekę nad małoletnimi książętami objął biskup wrocławski Henryk z Wierzbna.
Po dojściu do pełnoletniości podzielili synowie Henryka V księstwo ojca na trzy części: Ks. Brzeskie otrzymał Bolesław, ks. Legnickie Władysław, a ks. Wrocławskie Henryk VI (1311). Teraz już Śląsk coraz szybciej dzieli się na coraz drobniejsze księstwa, które nie posiadają już żadnej siły politycznej i wojskowej. Tak np. Księstwo wrocławskie, które w chwili śmierci Henryka Probusa obejmowało większą część Śląska i Małopolskę- w r. 1311 obejmowało już tylko obszar dzisiejszych dwu powiatów (wrocławskiego i średzkiego). Na początku XIV wieku jest już na Śląsku 17 drobnych i słabych księstewek.
W tym samym czasie kiedy Śląsk, a z nim cała Polska dzielą się na coraz to drobniejsze księstwa- na południu rośnie potęga władców i państwa czeskiego. W latach 1296- 1306 udaje się czeskim Przemyślidom zająć całą Polskę i koronować się na królów Polski (Wacław II i Wacław III). Wacław II zwracał również baczną uwagę na Śląsk, a biskup Henryk z Wierzbna był jego wiernym stronnikiem. Jeszcze przed podziałem Księstwa Wrocławskiego (1311) doprowadził Wacław do małżeństwa swojej córki Małgorzaty z księciem Bolesławem, a następnie w imieniu nieletniego swego zięcia objął rządy nad Księstwem. Rosnące coraz bardziej wpływy czeskie doprowadziły do tego, że prawie wszyscy książęta śląscy uznali w latach 1327- 1335 lenne zwierzchnictwo władców czeskich. Książęta śląscy zastanawiali się nad wyborem pana lennego. Przykładem może być Henryk VI Wrocławski, który w roku 1323 zaproponował Władysławowi Łokietkowi oddanie swego księstwa w lenno. Łokietek przybył nawet do Wrocławia i darowiznę przyjął., ale później z bliżej nie wyjaśnionych powodów zrezygnował z niej. Nie mając innego wyjścia Henryk VI Wrocławski ofiarował swoje księstwo ówczesnemu władcy Czech Janowi Luksemburgowi.
W roku 1327 złożyli też Janowi Luksemburgowi hołd książęta górnośląscy (Bolko Niemodliński, Leszek Raciborski, Kazimierz Cieszyński, Władysław Kozielski i Jan Oświęcimski). Później kolejno poddawali się zwierzchnictwu czeskiemu Bolko Opolski, Jan Ścinawski, Konrad Oleśnicki, Henryk Żagański, Bolesław Brzeski. Trzeba powiedzieć, że nie wszyscy Piastowie Śląscy ulegli przemocy czeskiej. Wiernymi stronnikami Władysława Łokietka byli na Śląsku Przemko Głogowski i Bolko II Świdnicki (Przemko żonaty był z wnuczką Łokietka Konstancją, a Bolko był wnukiem Łokietka i bratem Konstancji).
Przemko Głogowski na żądanie złożenia hołdu odrzekł, że wolałby kraj na jednym koniu opuścić, niż oddać go Czechom, a Bolko Świdnicki czynnie przeciwstawiał się Janowi Luksemburgowi, gdy chciał jako sojusznik Krzyżaków przez terytorium Śląska zaatakować Łokietka (1331).
Ciężka sytuacja polityczna, w jakiej znalazła się Polska zmusiła jej władcę Kazimierza Wielkiego do zrzeczenia się praw do Śląska na rzecz Czech, w zamian za rezygnację z pretensji władców czeskich do korony polskiej (1335). Książęta Świdniccy zrezygnowali z oporu dopiero w roku 1353.
W ten sposób zakończyła się jedna epoka w dziejach Śląska. Fakt zmiany zależności politycznej Śląska nie był równoznaczny z utratą polskiego charakteru tej krainy. Polski pozostał lud śląski i większość mieszczan śląskich. Zmiana struktury gospodarczej, jaką była wprowadzenie ustrojowo- gospodarczych zwyczajów tzw. prawa niemieckiego nie była jednoznaczna z germanizacją Śląska. Kolonizacja na tzw. prawie niemieckim była tylko zmianą formy zależności chłopów i mieszczan, nadal w swej ogromnej większości Polaków, od klasy feudałów. Postępująca od drugiej połowy XIII wieku germanizacja obejmowała w pierwszym rzędzie przedstawicieli feudałów i patrycjat miejski.
Mimo przerwania związków politycznych Śląska z Polską nie ustawały związki gospodarcze. Miały one dla Śląska ogromne znaczenie a każde utrudnienie możliwości handlu z Polską czy poprzez Polskę ze wschodem odbijało się natychmiast fatalnie na stacji gospodarczej miast śląskich.
Śląsk łączyły z Polską również związki kulturowe. Wielu znakomitych ślązaków wykształcił Uniwersytet Jagielloński a na Śląsku właśnie powstały najstarsze zabytki języka polskiego. W Kłodzku słynny Psałterz Floriański w trzech językach polskim, łacińskim i niemieckim, z Wrocławia pochodzi najstarszy znany druk w języku polskim zawierający tekst modlitwy „Ojcze Nasz” 1475.
Polska ze swojej strony nie rezygnowała z prób odzyskania Śląska, rozpoczął je już Kazimierz Wielki kiedy pod koniec swego panowania prosił papieża o unieważnienie zawartych przez siebie układów z sąsiednimi państwami na mocy których Polska utraciła ziemie wchodzące w skład jej granic.
Doskonałą okazją odzyskania Śląska przez Polskę były propozycje władcy Czech Wacława Luksemburga który w 1404 roku zaproponował Władysławowi Jagielle Śląsk w zamian za pomoc wojskową przeciwko własnemu bratu Zygmuntowi Luksemburgowi, ale realizacji tych planów nie pozwolili dopiąć duchowni i świeccy magnaci polscy. I pomimo, że w lipcu 1404 roku Jagiełło zjechał do Wrocławia w asyście 5000 rycerzy aby tu zakończyć rokowania z Wacławem, ugoda nie została zawarta.
Znacząca liczba rycerstwa śląskiego wzięła udział w bitwie pod Grunwaldem po stronie polskiej, choć i w obozie krzyżackim znaleźli się Ślązacy, wśród nich Książę Oleśnicki Konrad Biały. Niemało okazji do zjednoczenia Śląska i Korony powstało w okresie wojen husyckich. Husytyzm obok haseł socjalnych i religijnych głoszący również hasła narodowe miał na Śląsku wielu zwolenników. Polscy zwolennicy husytyzmu mieli poważne szanse uzgodnić z czeskimi kierownikami powstania odstąpienie Koronie Śląska. Wielu Polaków walczyło po stronie husytów. W roku 1430 cały Górny Śląsk i znaczną część Dolnego opanowały wojska husyckie a do powstania przyłączył się książę Bolko V Opolski. Na Śląsk przybył Zygmunt Korybutowicz, namiestnik Wielkiego Księcia Witolda nominalnego króla Czech z ramienia kalikstynów. Ale powodzenie opuściło husytów i w 1434 powstanie upadło.
W roku 1437 Czesi ponownie zaproponowali koronę królewską synowi Władysława Jagiełły - Kazimierzowi a Stany Czeskie obiecały dopomóc Polsce w odzyskaniu Śląska. I tym razem również plan spalił na panewce do czego walnie przyczyniła się opozycja biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, który nie chciał dopuścić do ugody między Polakami a czeskimi husytami. Ostatecznie Jagiellonowie uzyskali tron czeski a więc i pośrednio władzę nad Śląskiem po śmierci Jerzego z Podiebradu 1471, kiedy to królem Czech został syn Kazimierza Jagiellończyka Władysław Jagiellończyk (1490 - 1516) W tym czasie rządził Śląskiem inny jeszcze Jagiellończyk - brat Władysława Zygmunt, pomniejszy król Polski Zygmunt Stary. Był królewskim namiestnikiem.
Jego czasy odznaczały się wielkim dobrobytem miast i przywróceniem poczucia bezpieczeństwa wewnętrznego. Po śmierci Władysława w Czechach i na Śląsku tron objął jego syn Władysław Ludwik, który dziesięć lat potem zginał w bitwie pod Mohaczem 1526.
I ten nieprzewidziany fakt zaważył na przyszłości Śląska. Jeszcze w 1515 roku król Zygmunt Stary zawarł układ z Cesarzem Maksymilianem w którym postanowiono ożenić dzieci Władysława Jagiellończyka - Ludwika i Annę z wnukami cesarza - Ferdynandem i Marią przy czym obie pary zapewniały sobie wzajem prawo dziedziczenia w swoich krajach. Śmierć Ludwika pod Mohaczem spowodowała przejęcie Śląska wraz z Czechami z rąk władców czeskich w ręce austriackich Habsburgów. Tym samym zakończyła się jeszcze jedna epoka w dziejach Śląska. Epoka rządów czeskich.
Dotychczasowe dzieje Śląska można podzielić na następujące okresy:
Okres bezpośredniej przynależności Śląska do Państwa Polskiego- do r. 1138
Okres dziejów Śląska pod panowaniem śląskiej linii Piastów - do r. 1335
Okres rządów czeskich na Śląsku- do r. 1526
Pod względem społeczno- gospodarczym ten ostatni okres dziejów Śląska charakteryzował się stałym pogarszaniem się położenia ludności wsi i miast. Feudałowie rozwijają swoje folwarki zmuszając poddanych do coraz większych świadczeń. Lud Śląski broni się. Przejawami tej obrony był udział chłopów śląskich w ruchu husyckim.
Inną formą oporu było powstanie szeregu herezji religijnych. Również mieszkańcy miast bronią się przeciwko ekonomicznemu i społecznemu uciskowi (Wrocław 1418, Namysłów 1480, Złotoryja 1487, 1505, Świdnica 1522- 1524 i inne). Buntują się górnicy śląscy przeciwko właścicielom kopalń (Złotoryja 1503, 1522 Złoty Stok). Rośnie niezadowolenie przeciw kościołowi katolickiemu, jego bogactwu, zepsuciu kleru- to niezadowolenie znajduje ujście w Reformacji.
Czwarty okres dziejów Śląska- okres rządów habsburskich trwa do 1741 i podzielić go można na dwie części - do wojny trzydziestoletniej (1618- 1648) i po wojnie trzydziestoletniej. W t6m okresie związki Śląska z Polską są sporadyczne. Magnaci polscy zainteresowani zdobywaniem wpływów na wschodzie osłabiają swe zainteresowanie problemami śląskimi.
Do ciekawych faktów świadczących o tym, że związki te nie zaginęły zupełnie zaliczyć należy wysunięcie kandydatury legnickiego Piasta Henryka XI do tronu polskiego po ucieczce Henryka Walecznego z Polski (1574). Wybuch wojny trzydziestoletniej znowu spowodował, że Czesi szukają związków z Polską, a zagrożony Ferdynand Habsburg gotów jest za polską pomoc przeciwko czeskich buntownikom odstąpić Śląsk. Katoliccy Wazowie nie wykorzystali żadnej z tych okazji, a oddziały zaciężnych „lisowczyków” okryły się smutną sławą. W drugiej połowie XVII w. coraz to inne drobne części Śląska przechodzą pod czasowe panowanie władców Polski. Do Jana Kazimierza należą w latach 1645- 1666 księstwa Opolskie i Raciborskie- na księstwach tych zabezpieczone były sumy posagowe Władysława IV.
Dlatego to w Głogówku mógł Jan Kazimierz znaleźć schronienie w czasie tzw. ”potopu szwedzkiego”. Czasy Sobieskiego dostarczyły znowu szeregu okazji do odzyskania Śląska. Śląsk miał być ceną pomocy przeciw Turkom, potem prowadzono pertraktację o wykupienie przez Polskę z rąk Habsburgów księstw śląskich: legnickiego, brzeskiego i wołowskiego. Ostatecznie skończyło się na tym, że najstarszy syn zwycięzcy spod Wiednia, Jakub Sobieski, żonaty z siostrą cesarzowej niemieckiej, otrzymał w posagu , w dożywocie księstwo oławskie. Oława przez kilkanaście lat była ośrodkiem, z którego na cały Śląsk promieniowała kultura i zwyczaje polskie idące z dworu oławskiego Jakuba Sobieskiego. Anarchia opanowująca Polskę pod rządami Sasów i niedołężne rządy Habsburgów w Austrii i na Śląsku ułatwiły rosnącym w siłę Prusom zajęcie Śląska w latach 1740- 1763.
Okres rządów habsburskich na Śląsku charakteryzowało szereg zjawisk o znaczeniu ogólnoeuropejskim, które również na dzieje Śląska wywarły wielki wpływ.
Jednym z nich był rozwój ruchu społecznego występującego pod hasłami religijnymi- Reformacji. Ruch ten wyniknął z niezadowolenia z panujących stosunków. Mieszczaństwo uważało kościół katolicki, z jego przepychem, olbrzymimi majątkami, rozprężeniem moralnym, za instytucję wymagającą naprawy.
Wrocławska Rada Miejska przyjęła protestantyzm już w 1523. Książęta i szlachta byli zainteresowani konfiskatą dóbr kościelnych. Bardziej radykalny ruch podjęły warstwy plebejskie, nawiązując do tradycji husyckich.
Rozwija się ruch anabaptystów, wybucha szereg powstań chłopskich (1527- Piotrowice k. Jawora).
Drugim zjawiskiem jest znaczne pogorszenie się położenia ludności chłopskiej wprzęganej w jarzmo pańszczyzny. Na Dolnym Śląsku urzędowo uznany wymiar pańszczyzny wynosi 2- 3 dni w tygodniu, w rzeczywistości chłopi musieli pracować o wiele więcej. Wzrastające obciążenie pańszczyźniane chłopa rujnuje jego gospodarkę. Jedną z form obrony przed uciskiem były masowe ucieczki chłopów tam gdzie położenie wydawało się im znośniejsze (często uciekali śląscy chłopi do Polski).
Największym jednak nieszczęściem tego okresu była Wojna Trzydziestoletnia. Wojna ta trwająca od 1618- 1648 rozgrywała się między obozem protestanckim a reakcją katolicką w Niemczech. Do wojny wmieszały się różne państwa europejskie, min. Szwecja i Francja.
Przez długi czas właśnie Śląsk był teatrem wojny- i tu właśnie wojska niemieckie katolickie i protestanckie oraz węgierskie, szwedzkie i najemne oddziały polskie (Lisowczycy) niemiłosiernie złupiły cały Śląsk.
Wojna i związana z nią epidemia zmniejszyły liczbę ludności Śląska o 1/3. Ofiarą wojny padło ok. 6000 zabudowań mieszkalnych i gospodarskich.
W roku 1740 ogromna armia pruska wkroczyła na Śląsk otwierając trwającą przeszło 200 lat (do 1945) ostatnią już erę obcego panowania na Śląsku. W trzech wojnach, z których ostatnia zwana siedmioletnią zakończyła się w 1763- prawie cały Śląsk włączono do monarchii pruskiej.
Kilkunastoletnie rządy austriackie i rozpoczynające się obecnie rządy pruskie nie potrafiły doprowadzić do germanizacji kraju. W XVIII wieku stanowili Polacy jeszcze dużą część ludności Ziemi Lubuskiej. Podobnie było na Dolnym Śląsku w powiatach: sycowskim, wołowskim, oławskim, oleśnickim i w najbliższych okolicach Wrocławia. Językiem polskim posługiwano się też w powiatach: świdnickim i strzelińskim.
Stąd też rządy pruskie rozpoczęto na Śląsku wprowadzeniem szeregu zarządzeń germanizacyjnych. Na Dolnym Śląsku podjęto szczególnie intensywną walkę z językiem polskim. Walkę tę utrudniał jednak fakt, że spora część nauczycieli Dolnego Śląska nie znała języka niemieckiego. Stąd też edykt przeciw językowi polskiemu musiano wydać i ogłosić właśnie w języku polskim.
Druga połowa XVIII w. jest okresem, w którym Państwo Polskie utraciło swoją niepodległość i organizowało pierwsze próby jej utrzymania czy odzyskania. Stąd też Śląsk nie mógł liczyć na jakąkolwiek pomoc ze strony Polski. Nie znaczy to, że Ślązacy przestali interesować się tym co działo się w Polsce. Tak np. duże zainteresowanie wywołało na Śląsku Powstanie Kosciuszkowskie, a zwłaszcza jego silne akcenty społeczne wyrażające się w ulgach dla chłopów. W roku 1794 pojawili się na Śląsku emisariusze Kościuszki i rozwinęli działalność w powiatach sycowskim i oleśnickim. Sprzyjającą atmosferę podniecenia spowodowały wśród ludowych mas na śląskich wydarzenia rewolucyjne jakie miały miejsce we Francji. Rewolucja Francuska poruszyła masy ludowe co zaznaczyło się nową falą walk chłopskich.
Burzą się chłopi w powiecie średzkim, lwóweckim, bolesławieckim i złotoryjskim (1792). W następnym roku wrzenie rewolucyjne obejmuje miasta: Wrocław, Wałbrzych, Strzegom, Kamienną Górą, Lubawkę. Sprawa Śląska wypłynęła ponownie w czasie wojen napoleońskich. Politycy polscy domagają się aby Napoleon przyłączył Śląsk do Księstwa Warszawskiego. Klęska Napoleona pod Moskwą i pod Lipskiem przekreśliła jednak i tę okazję.
Również wiek XIX przynosi wiele przykładów obrony swej polskości przez lud śląski. Germanizacji opierali się zarówno chłopi jak i mieszczanie. W wielu miastach Dolnego Śląska Polacy stanowili lwią część ludności, zwłaszcza najuboższej. Nawet Wrocław nie był jeszcze całkowicie zgermanizowany. Stwierdzają to wybitni Polacy, którzy w tym czasie przebywali we Wrocławiu: Hugo Kołłątaj (1808), Julian Ursyn Niemcewicz (1821), Wincenty Pol (1847) i inni. Istnienie ludności polskiej we Wrocławiu stwierdzają również pochodzące z XIX wieku niemieckie opisy miasta i niemieckie przewodniki turystyczne po Wrocławiu.
Polska ludność wielu miejscowości dolnośląskich domaga się polskich nabożeństw, a gdy te żądania nie są spełniane bojkotuje nabożeństwa niemieckie. Przykłady takiego oporu znamy z Twardogóry w pow. Sycowskim (1827- 1829) i z Laskowic w pow. oławskim (1826). Niemiecki starosta oławski skarży się swym przełożonym w roku 1838, że polskie dzieci, które ukończyły niemiecką szkołę niemal całkowicie zapomniały języka niemieckiego.
W walce o język polski wybitną rolę odegrał Jerzy Samuel Bandtke, nauczyciel języka polskiego we Wrocławiu, późniejszy profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Twierdził on w jednej ze swoich prac, że Polacy stanowią 1/3 ludności Śląska, co przy ówczesnej ilości ludności Śląska (2.000.000) dawałoby cyfrę ok. 7000.000 Polaków.
Ważną rolę w utrzymaniu polskości odgrywa również Uniwersytet Wrocławski gdzie zawsze studiuje dużo Polaków, a uniwersyteckie organizacje „Polonia”, a potem Towarzystwo Literacko- Słowiańskie odegrały dużą rolę w rozwoju nastrojów patriotycznych wśród studiującej we Wrocławiu młodzieży polskiej.
Powstanie listopadowe odbiło się na Śląsku silnym echem, a po powstaniu Wrocław stał się ważnym ogniwem łączącym emigracje we Francji z krajem. Sprawą polską na odwrót interesują się również niemieckie ugrupowania polityczne o charakterze burżuazyjno- demokratycznym. Znane są fakty współpracy ugrupowań demokratycznych z radykalnymi ugrupowaniami socjalistów niemieckich.
Rok 1848 był dla dziejów Śląska ważnym etapem rozwoju społecznego i politycznego. Był to rok europejskiego wrzenia rewolucyjnego rozpoczętego wydarzeniami francuskimi z lutego 1848. Demonstracje rewolucyjne na Śląsku rozpoczęły się we Wrocławiu w marcu 1848. Władze i policja opuściły miasto, a władzę objął tzw. Komitet Tymczasowy.
Król Pruski Wilhelm III, przerażony siłą rewolucji, która wybuchła również w Berlinie dał obietnicę swobód obywatelskich i ograniczenie przywilejów szlachty.
Wieść o wydarzeniach we Wrocławiu i Berlinie spowodowała rozruchy chłopskie, napady chłopów na dwory. Wypadki takie miały miejsce w okolicach Jeleniej Góry i na całym pogórzu. Przerażeni właściciele ziemscy sami rezygnują z przywilejów. Chłopi zaprzestają robocizn.
Radykalizm chłopskich rozruchów przeraził nie tylko panów feudalnych, ale również zwycięską burżuazję. Ruch 1848 r. miał nie tylko charakter społeczny ale również narodowy. Do Zgromadzenia Narodowego w Berlinie i Frankfurcie wybrano wielu Polaków, jak ks. Józefa Szafranka, proboszcza z Bytomia, opowiadający się po stronie lewicy społecznej, Kristian Minkus, chłop z powiatu oleśnickiego.
Bogate mieszczaństwo zdawało sobie sprawę, że współpraca polskich i niemieckich mas ludowych na Śląsku jest dla niego niebezpieczna. Zaczynają się antypolskie nastroje wśród burżuazji niemieckiej. Zdecydowana postawa chłopów śląskich zmusiła Rząd do wydania w III. 1850 r. ustawy znoszącej bez odszkodowań prawie wszystkie uprawnienia feudalne i wprowadzającej uwłaszczenie gospodarstw chłopskich.
W kwietniu 1849 r. król pruski rozwiązuje parlament co wywołuje nowe rozruchy w obronie swobód demokratycznych. Między innymi zaburzenia takie miały miejsce w Oławie, a w maju 1849 r. we Wrocławiu. Rozruchy zostały po kilku dniach stłumione. Powstanie styczniowe 1863 r. znowu wywołuje poruszenie na Śląsku. Biorą w nim udział studenci- Polacy z Uniwersytetu Wrocławskiego.
Od drugiej połowy XIX w. centrum ruchu polskiego przenosi się na Górny Śląsk. Tam występuje teraz szereg uświadomionych działaczy, którzy bronią polskości przed naporem akcji germanizacyjnych i budzą w coraz szerszych kręgach ludu śląskiego polską świadomość narodową. Powstaje szereg organizacji społecznych, gospodarczych, sportowych i kulturalnych w których śląscy Polacy znajdują oparcie i poparcie.
Pierwsza wojna światowa przyniosła klęskę Niemiec, a wraz z nią stała się znowu oficjalnie aktualna sprawa przynależności Śląska do odrodzonego Państwa Polskiego.
28.II.1919 r. Roman Dmowski na Konferencji Pokojowej w Paryżu rewindykuje dla Polski cały Śląsk Opolski. Zakulisowe dyplomatyczne akcje spowodowały, że o przynależności Górnego Śląska miał zadecydować plebiscyt.
Plebiscyt odbył się 20.III.1920 r. i mimo szalonego terroru i agitacji niemieckiej 56% gmin głosowało za Polską. Gminy o większości polskiej nie stanowiły zwartego terytorium- toteż mimo wyników wyborców postanowiono początkowo przyznać Polsce jedynie pow. Rybnicki, Pszczyński i część Katowickiego. Ta propozycja była przyczyną Trzeciego Powstania Śląskiego.
Dwa poprzednie powstania (VIII. 1913 i VIII. 1920) zostały na życzenie władz koalicyjnych przerwane. Powstanie trzecie, które wybuchło w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. doprowadziło w ciągu kilku dni do opanowania Śląska na prawym brzegu Odry aż po linię Gogolin- Gorzów. I tym razem na kategoryczne żądanie Anglii, Francji i Włoch musiano powstanie przerwać i ostatecznie decyzją z dnia 20.X.1921 przyznano Polsce 1/3 część terenu plebiscytowego. Pozostawiono w rękach niemieckich powiaty o większości polskiej. Ogółem za granicą wytyczoną wówczas pozostało ok. 530.000 ludności polskiej.
Okres rządów pruskich na Śląsku przypadł na czas zmierzchu formacji feudalnej i narodziny i rozwój formacji kapitalizmu.
Okres ten cechują więc wszystkie zjawiska społeczne związane z okresem przejścia od jednej do drugiej formacji. Z jednej strony obserwowaliśmy zjawisko upadku rzemiosła cechowego i rozwój manufaktur, potem powstanie fabryk, kopalń i przedsiębiorstw kapitalistycznych. Na wsi organizuje się nowe formy gospodarki po uwłaszczeniu chłopów. Ogólne ubożenie ludności zarówno miast jak i wsi powoduje wzrost niezadowolenia, znajdującego często ujście w otwartych buntach chłopskich i miejskich. Organizacja życia gospodarczego na zasadach kapitalistycznych powoduje organizowanie się skupisk proletariatu i rozwój działalności w kręgach tegoż proletariatu lewicowych organizacji politycznych i zawodowych wśród których naczelne miejsce i znaczenie zajmuje wkrótce Komunistyczna Partia Niemiec i Komunistyczna Partia Górnego Śląska, a później również Komunistyczna Partia Polski.
W okresie międzywojennym położenie ludności polskiej w niemieckiej części Śląska było bardzo ciężkie. Ludność polska- to głównie robotnicy i chłopi. Inteligencja polska, zwłaszcza w początkowym okresie międzywojennego dwudziestolecia była bardzo nieliczna.
Polska ludność na Śląsku poddana została w okresie tym podwójnemu uciskowi. Jedną formą tego ucisku był wyzysk ekonomiczny charakterystyczny i typowy dla okresu kapitalizmu i imperializmu. Tej formie ucisku podlegali na Śląsku zarówno polscy jak i niemieccy chłopi i robotnicy. Dodatkową formą ucisku, której podlegała tylko ludność polska- był ucisk narodowościowy, organizowany z ogromną precyzją i konsekwencją za pomocą szykan administracyjnych, terroru i ustawodawstwa wyjątkowego, zwłaszcza w okresie panowania faszystowskiej dyktatury Hitlera.
Obronę ludności polskiej przejął na siebie Związek Polaków w Niemczech, który stał się reprezentantem interesów ludności polskiej wobec władz oraz organizatorem wszelkich form życia ludności polskiej na Śląsku. W walce o wyzwolenie społeczne i narodowe sojusznikiem polskiego proletariatu na Śląsku stał się proletariat niemiecki i jego reprezentant niemiecki KPD.
Wybuch wojny 1939- 1945 wzmógł jeszcze terror hitlerowski na Śląsku. Prawie wszyscy przywódcy polscy zostali aresztowani i osadzeni w obozach koncentracyjnych. Wielu z nich zostało tam zamordowanych.
Sprawa Śląska była jednym z najważniejszych problemów organizującego się Państwa Polskiego. Już Krajowa Rada Narodowa na swym posiedzeniu 1.I.1944 r. umieściła w swym programie wyzwolenie Śląska. Na Konferencji w Teheranie ustalono, że Odra stanowić będzie granicę zachodnią Polski (XI.1943).
W styczniu 1945 r. Armia Radziecka i Wojsko Polskie wkroczyły na Śląsk od Częstochowy. Śląski okręg przemysłowy został szybko zdobyty. 25.I.1945 r. wyzwolono Gliwice, a w ciągu marca całą Opolszczyznę.
16.IV. Wojska Polskie i Radzieckie stanęły nad Nysą Łużycką. Na Śląsku doborowe oddziały hitlerowskie bronią się zacięcie. Wrocław, zamieniony w twierdzę broni się do 8.V.1945 r., 9.V.- zajęto Jelenią Górę i Kłodzko, 10.V.- Dzierżoniów, 12.V.- Ziembice. Zaczęła się nowa epoka w dziejach Śląska.-
Mgr Bronisław Turoń