Elżbieta Sarnowska-Temeriusz, Zarys dziejów poetyki. Od starożytności do końca XVII w., str. 420-501.

I

• Ekspansja teorii mimetycznej w epoce odrodzenia

• Inne określenia: imitatio, repraesentatio, inventio, fictio, assimilatio, effigiatio, expressio, creatio

• Podział sztuk na naśladowcze i nie-naśladowcze

• Mimesis artystyczna i poetycka to TWORZENIE, WYTWARZANIE

• W poetyce mimesis staje się synonimem poesis (pod warunkiem, że poezjotwórczą aktywność traktuje się właśnie jako aktywność naśladowczą)

• Poezję zbliżano do sztuki wymowy, a w poetyckim tworzeniu upatrywano akt „reprezentowania” obecnych w wyobraźni twórcy przedmiotów; reprezentowanie procesem analogicznym do poznawczej aktywności człowieka - mowa pełniła wobec pojęć taką rolę, jaką spełniały pojęcia względem zewnętrznej rzeczywistości; analogia nie była jednak pełna, gdyż w poetyckiej kreacji doszukiwano się czegoś więcej niż słownego wyrazu dla pojęć

• M.G. Vida, Sztuka poetycka

• A. Minturn, O poecie (De poeta)

• Komentarz Robortella do Poetyki Arystotelesa,

tu m. in.: „sztuka, która naśladuje, „reprezentuje”; naśladowanie uzewnętrznia treści wyobraźniowe poety i jednocześnie czyni je przyswajalnymi dla odbiorcy”;

„Nikt nie patrzy bez przerażenia na dziką paszczę lwa, na bodącego rogami byka, na szybkiego jadowitego węża. To samo wyrażone słowem, przedstawione w kamieniu czy spiżu, bądź namalowane farbami - oglądamy z wielką przyjemnością”.

• Uczenie się to sprawa „nader przyjemna” () nie tylko dla miłośników filozofii, lecz dla wszystkich; ludzie cieszą się widząc wierne wizerunki, gdyż podziwiając je, uczą się, ponadto dokonują rozpoznania: to jest takie, a tamto jest owakie

• Ponieważ to naśladowanie i przedstawianie (imitatio et repraesentatio) dokonuje się przez mowę, powiadamy, że w poezji celem jest mowa naśladująca, jak w retoryce mowa przekonująca

Naśladowanie poetyckie jest układaniem bądź tworzeniem wyobrażeń przy użyciu wypowiedzi

• Obrazy rzeczy odbiera myśl, obrazy myśli wyraża mowa i głos

• Wg Arystotelesa poeta władny jest powoływać do istnienia nie tyle obrazy rzeczy, ile quasi-rzeczy (jeśli obrazy, to w sensie nierealności przedstawionego obiektu);

W Poetyce naśladowanie wiąże się rodzajowo z tworzeniem, wytwarzaniem

• Lionardo Salviati:

- w każdej ze sztuk (także w poezji) mają miejsce trzy główne rzeczy: namysł (dokonywany wcześniej), działanie artysty oraz dzieło (wynika z działania)

• Do środków poetyckiej mimesis zaliczano na ogół mowę, wiersz i stylistyczne nacechowanie wypowiedzi

• Tak jak każda sztuka naśladowcza ma swoje narzędzia i środki służące naśladowaniu, tak i poezja je posiada, są to:

- miara

- dźwięk

- znaczenie

• Poeci innymi sposobami dokonują naśladowania poprzez znaczenie słów - sposobami bardziej naśladowczymi i przedstawiającymi, skuteczniejszymi, wyrazistszymi, bardziej obrazowymi ( w odróżnieniu od prozaików)

• Najczęściej kwestia cech naśladowczego przedstawiania była rozwiązywana w duchu Arystotelesowskim - domagano się zgodności (lub chociaż niesprzeczności) z prawdą naukową oraz psychologiczną;

Zasadniczym czynnikiem regulującym proces naśladowania była ZASADA PRAWDOPODOBIEŃSTWA, pojmowanego zarówno jako kategoria WIARYGODNOŚCI ( rzecz niemożliwa, ale przekonująca jest lepsza niż możliwa, ale nie budząca wiary), jak i jako kategoria MOŻLIWOŚCI (uwalniała ona mimesis od zasady weryzmu; otwierała drogę odtwarzania i wytwarzania tego, co może lub powinno istnieć).

• MATERIA POEZJI

- zgodnie z dawną retoryczną tradycją wyznaczano poecie b. szerokie pole obserwacji i badań, które miały poprzedzać proces tworzenia; uwagę poety miały przyciągać: rzeczywistość naturalna i nadnaturalna, sfera profanum i sacrum, rzeczy ludzkie i boskie, wszechświat i uniwersum ziemskie…

• UMIEJĘTNOŚĆ POETY

- dopełnienie erudycji poety

- znajomość norm i reguł tworzenia

• U schyłku epoki renesansu następują dwa b. istotne przesunięcia w teorii mimetycznej:

- tworzenie naśladowcze jest coraz chętniej ujmowane jako fikcja kreacjonistyczna

- pogląd, iż sztuka poetycka może przedstawiać materię mityczną, rzeczy i sprawy niemożliwe, nieprawdopodobne, niewiarygodne, rzeczywistość cudowną (F. Patrizi)

II poł XVI w. -> żywe zainteresowanie sprawami fikcji rozumianej jako strukturalny element utworu

• Odrodzeniowa teoria rodzajów poetyckich nawiązała do Paltońskiej typologii sposobów wypowiadania się poety jako jakby nadawcy utworu;

3 sposoby wypowiedzenia dzieła przez poetę:

1) czyste, proste opowiadanie realizujące się przez „oznajmienie samego poety”

2) opowiadanie „przez naśladowanie”, podmiot twórczy mówi w cudzym imieniu

3) opowiadanie o naturze „mieszanej”

• Rodzaj - funkcjonalny związek „przedmiotu” i „środków” poetyckiej ekspresji

• Arystoteles nie poprzestał na wyróżnieniu takich rodzajów, jak: tragedia, komedia, epopeja, dytyramb etc., lecz dopełnił ich typologię typologią gatunkową (= rodzajowych odmian), np. dla tragedii: tragedia prosta, zawikłana, patetyczna i etyczna

• Tragedia jest naśladowaniem lepszych, epopeja - lepszych, gorszych, średnich, komedia - gorszych ludzi

II

JULIUS CAESAR SCALIGER, POETICES LIBRI SEPTEM

(Poetyka w siedmiu księgach):

• 1561 r.

• Należy do najb. reprezentatywnych dokonań w dziedzinie renesansowej teorii poezji

• Uniwersalny charakter dzieła, integrującego rozmaite aspekty badawcze; zawiera ono w sobie poetykę historyczną, opisowo-normatywną, a także krytykę literacką

• Scaliger - urodził się prawdopodobnie w Padwie, studiował teologię, filozofię i medycynę w Padwie i Bolonii, uprawiał też gramatykę i filologię

• Poetyka w siedmiu księgach:

- systematyzacja zastanej teorii poezji, próba syntezy

- swoisty instruktaż dla twórców

- Scaliger w roli pośrednika między antyczną i nowożytną poezją

- przedmiotem tej pracy była poezja starożytna, grecka i łacińska

- nie było to dzieło łatwe w odbiorze

- rozpatrzenie pozycji poezji w świecie kultury - tendencja do zbliżania jej z logiką, dialektyką i retoryką

- całość spraw ludzkich da się ująć w 3 kategoriach: konieczności, pożytku i przyjemności (necessitas, utilitas, delectatio), każdemu z tych kręgów zaczął stopniowo odpowiadać odrębny typ mowy, określony przez odpowiednie kryteria: veritas, prudentia, voluptas. Typ pierwszy - mowa filozofów, następny - retoryka, trzeci - poezja i historia (na terenie poezji prudentia i voluptas uległy kontaminacji)

- powiązanie dziedzin: poezji i historii, choć historia prostszym językiem przekazuje prawdę, poezja - kunsztowniejszym fikcję

- proces mimetyczny (chociaż zasadnicza funkcja porty i poezji polega na naśladowaniu) nigdy nie jest celem samym w sobie (jak sugerował Arystoteles). Mimesis to zatem jedynie instrument do osiągnięcia nadrzędnego zadania, które odpowiada horacjańskiemu „tiule cum dulci”

- celem poety jest uczyć w sposób przyjemny

- prudentia (rozsądek i zarazem wiedza) jest czynnikiem warunkującym realizację docere

- docere ma nie tylko charakter poznawczy, należy je rozumieć w sensie moralnym - wykształcenie w ludziach właściwej postawy życiowej, w konsekwencji - szczęście

- realizację delectare warunkuje przestrzeganie kilku ogólnych zasad:

Efficacia - skuteczność

Varietes - różnorodność

Verisimilitudo - prawdopodobieństwo

Suavitas - słodycz

- Scaliger nie był ani w pełni arystotelikiem, ani tym bardziej neoplatończykiem

- poezja traktowana w kategoriach procesu mimetycznego, Scaliger wyróżnia, podobnie jak Arystoteles, trzy aspekty tego procesu: PRZEDMIOT, SPOSÓB i ŚRODKI NAŚLADOWANIA

- wskazówki;

Trzeba rozpoczynać utwór od zdarzenia znakomitego, a jednocześnie powiązanego z całością fabuły; nie należy prowadzić opowiadania drogą prostą, by nie wywołać nudy; zdarzenia początkowego nie dawać na początek - dzięki temu uwaga słuchacza jest napięta, a słuchacza trzeba zatrzymać jak jeńca; podzielić cały utwór na małe księgi; tragedia powinna czerpać tematy z historii, komedia - opierać się na fikcji; jedność miejsca jest konsekwencją jedności czasu

- idealny wzorzec stylistyczny - Wergiliusz

• Schyłek odrodzenia:

- poetyka europejska epoki odrodzenia była nadzwyczaj mocno zespolona z dziedzictwem antyku

- już we wczesnym okresie rozwoju renesansowych badań na poezją obserwować można liczne i skuteczne próby rozluźnienia tych więzów - nie jest to zerwanie z tradycją antyczną, ale poszerzenie pola przedmiotowego o twórczość nowszą, aktualną oraz sięgnięcie po rodzime środki ekspresji i języki narodowe: włoski, hiszpański, francuski, angielski (T. Sebillet, Francuska sztuka poetycka, Martin Opitz, Księga do poezji niemieckiej)

- moralitet francuski zastępuje w pewnym sensie tragedię grecką i łacińską

- tendencja, by z rzeczy obcych nie brać wszystkiego, lecz tylko to, co uważamy nam za pomocne i potrzebne

• Sobór Trydencki (1545-1563) był doniosłym wydarzeniem dla życia wewnętrznego kościoła rzymskiego, ale też dla religijnego, intelektualnego i kulturowego życia społeczeństw europejskich

• Wyraźny kryzys niektórych wartości humanistycznych, ideały odrodzeniowe poddawane są krytycznemu osądowi, przekształceniom ulega stosunek do tradycji

• Antonio Possevino, Bibliotheca selecta de ranione studi rum, 1593 r.

- fikcja ustępuje na powrót prawdzie w poezji, mimesis traci rangę głównego wyznacznika poetyckości - na rzecz wiersza i walorów stylistyczno-językowych

• Lodovico Castelvetro, Poetica d'Aristotele… (wyjaśnienie koncepcji Arystotelesowskich i przekształcaie ich)

• Francesco Patrizi, Della poetica

- podzielone na „dziesiątki” - tomy po 10 ksiąg

- kategoria cudowności („wszelka poezja musi mieć za przedmiot to, co jest nie do wiary”).

6

---