Ryszard Nycz – „Tekstowy Świat” – ‘Parodia i Pastiż. Z dziejów pojęć artystycznych w świadomości literackiej XX wieku’ – opracowanie.
Parodia : znaczenie terminu.
Parodia występuje w literaturze, krytyce i teorii literatury. Można ją spotkać w trzech podstawowych zakresach, których wyznacznikami są krzyżujące się kwalifikacje: genealogiczne, stylistyczne i kategorialne. Oznacza to, że różnicuje je pochodzenie, stylistyka i kategoria w jakiej występują.
PARODIA JAKO NAZWA GATUNKOWA (ODMIANA RODZAJOWA) – jest to tradycyjny typ parodii, polegający na komicznym naśladowaniu danego wzorca literackiego (konkretnego dzieła, gatunku albo stylu). Prowadzi to efektów ludycznych, satyrycznych i polemicznych. Przede wszystkim nadbudowywała się nad gatunkami wysokimi (łączyła na przykład wysoki styl z błahymi tematami, jak chociażby w „Monachomachii” Krasickiego, która jest poematem heroikomicznym, czyli parodią eposu)
Przykładami takiego podejścia do parodii jest tzw. Kanon form parodystycznych, czyli m.in. para tragedie (parodie tragedii antycznych) czy antycznych poematów dydaktyczno-filozoficznych.
PARODIA VS. MIMETYCZNA TEORIA SZTUKI – wg tej teorii sztuka naśladuje życie, w związku z tym, parodia nie jest dziełem sztuki, nie naśladuje działania w naturze, ale inne dzieło sztuki.
Gdy parodia naśladuje dany gatunek, nie oznacza to, że jest przedstawicielką tego gatunku. A wszystkie cechy wspólne obu utworów wskazują na jej przynależność do wspólnego a odrębnego gatunku czy rodzajowej odmiany.
PARODIA JAKO ODMIANA STYLIZACJI – komiczne (lub krytyczne) naśladowanie wyrazistych i rozpoznawalnych wzorców stylistycznego ukształtowania wypowiedzi. Wg Butora taki rodzaj parodii prowadzi do nadania zupełnie nowej barwy i znaczenia. Całkowicie zmienia przekaz utworów.
Parodia rozumiana jako odmiana stylizacji nie obejmuje całego tekstu, dotyczy pewnych fragmentów, czy aspektów, w których parodiowane są wzorce wypowiedzi.
Problem parodii to problem stylu – należy dostrzec technikę artystyczną (przedmiot i narzędzie literackiego przedstawienia, rozróżnienie planów parodiującego i parodiowanego. Rozpoznanie parodystyczności tj. parodystycznych form w nieparodiowanym utworze i parodyjności tj. zorientowanie – niekoniecznie komiczne – jakiegoś utworu na inny lub przeciw niemu)
PARODIA JAKO STATUS KATEGORII ESTETYCZNEJ – identyfikowana jest wszędzie tam, gdzie występuje przekaz artystyczny podwójnie zakodowany, w którym strukturalne powtórzenie zostaje zróżnicowane w aspekcie znaczeniowo-informacyjnym.
Określa zasadę organizacji artystycznej, polegającą na krytycznej rearanżacji i rekontekstualizacji rozmaitych wzorców wypowiedzeniowych. Prowadzi do zbudowania nowej, oryginalnej struktury utworu (formalnej, tematycznej, ideowej) w trybie dialogowej interakcji z innymi tekstami oraz stojącymi za nimi ideami czy konwencjami.
Tego typu pojmowana parodia sprzyja wysuwaniu wniosków o naturze, jakościach i cechach literackiego dzieła sztuki.
według Lindy Hutcheon parodia jest różnicującym powtórzeniem. Krytyczny dystans międzi parodiowanym tekstem a konstytuującym się dziełem sygnalizowany jest przez ironię (która może być żartobliwa,bagatelizująca, konstruktywna i destrukcyjna w swej krytyce)
PARODIA W PROCESIE HISTORYCZNOLITERACKIM
Pierwsza „Antologia polskiej parodii literackiej” powstała w latach trzydziestych, napisana została przez Juliana Tuwima. Napisał on tam, że : „Parodia polega najczęściej na karykaturze składni i słownictwa, a świadomy stosunek do tych rzeczy zjawia się na dość wysoko stosunkowo szczeblu kultury literackiej”, czyli parodia jest karykaturą, która świadcz o wysokiej kulturze i obyciu autora.
Zjawisko parodii najczęściej pojawiało się w twórczości przełomu wieków.
W MODERNIŹMIE parodia występowała sporadycznie, jako narzędzie krytyki literackiej.
W MŁODEJ POLSCE znaczenie parodii wzrasta i staje się ona środkiem ośmieszającej demaskacji młodopolskiej maniery stylistycznej, satyrycznej polemiki polityczno-światopoglądowej, krytyki modernistycznej mentalności wzorców kulturalnych. Często uważa się, że dominującym środkiem w młodopolszczyźnie jest niezamierzone ujawnienie własnego autoparodystycznego charakteru.
W MIĘDZYWOJNIU parodia najchętniej wykorzystywana była w kręgach poetów związanych ze Skamandrem i Kwadrygą. Pełniła ona tam funkcje satyryczno-krytyczne, stanowiąc świadectwo wysokiej świadomości literackiej i sprawności warsztatowej poety, a także o zainteresowaniu ludycznym aspektem poezji. Futuryści stosowali parodię jako narzędzie polemiki literackiej
Największą rolę parodia pełniła w twórczości STANISŁAWA IGNACEGO WITKIEWICZA, stosowana była ona przez niego w służbie groteski, jako globalnej i nadrzędnej kategorii estetyczno-światopoglądowej jego twórczości. Również u Gombrowicza parodia pełniła ważną rolę. Zyskała ona u niego miano PARODII KONSTUKTYWNEJ, czyli jest zarówno dialogiem z innymi tekstami, jak i regułą budowania własnego świata. Staje się jednym z elementów pozwalających na ekspresję problematyki.
W latach 50. Parodia wykorzystywana była jako narzędzie satyrycznej demaskacji socrealistycznych schematów w sferach: języka ideologii, gatunków publicystyczno-dziennikarskich, powieściowych szablonów stylistyczno-fabularnych i poetyki socrealistycznej poezji.
Od lat 60. Parodystyka zyskuje coraz większą popularność w gombrowiczowskim ujęciu. Staje się pewnym trendem artystyczno-kulturowym, narzędziem satyry i groteski. Często łączy się z pastiszem i innymi formami stylizacji. Bywa dialogiem z tradycją literacką i wewnętrzną krytyką publicznego języka.
Współcześnie parodia jest jedną z najczęściej stosowanych technik artystycznych. Stosuje się ją w teatrze absurdu, poezji lingwistycznej, literaturze groteskowej, prozie autotematycznej. Parodiuje się wszystkie teksty – od literatury wysokiej, przez artykuły naukowe i recenzje, po literaturę niską – romanse i kryminały.
FUNKCJE ASPEKTY I TERMINOLOGICZNE KONTEKSTY
Funkcje parodii :
Ludyczna – popis zręczności parodysty, żartobliwe ujawnienie sekretów i ograniczeń stylu wzorca.
Satyryczna – ośmieszająca demaskacja zjawisk w ostatecznym rachunku pozaliterackich i pozajęzykowych.
Krytyczna – forma krytyki literackiej, najczęściej w formie quasi-recenzji lub quasi-krytyki literackiej.
Konstrukcyjna - uzupełnienie funkcji krytycznej, zmierzające przede wszystkim do zdestruowania bądź obnażenia niesprawności konwencji,będącej jej obiektem. Może być zjawiskiem stylotwórczym lub gatunkotwórczym.
Aspekty parodii:
Autoreferencyjny - parodia jako krytyczne przedstawienie samej literackości literatury, krzywe zwierciadło sztuki. Parodia staje się formą wewnętrznej samowiedzy literatury oraz krytyką literackiego poznania
Intertekstualny - wskazujący na sposób i miejsce zakorzenienia dzieła w tradycji literackiej, jęyku i kulturze
PARODIA I JEJ PODOBNE
Od SARYTY parodię odróżnia jej charakter. Charakter satyry jest pozajęzykowy.
Od IRONII parodię odróżnia tematyzacja. Tematyzacja ironii dotyczy pierwszego planu, drugi nie jest tak istotny.
Od CENTONU I KOLAŻU parodię odróżnia wyższy poziom parodystycznych przekształceń.
Pokrewne gatunki parodii to BURLESKA I TRAWESTACJA. BURLESKA ośmiesza wysoki styl przez wprowadzenie niskiego tematu (lub odwrotnie) a TRAWESTACJA to transformacja niskiego obiektu w rezultacie użycia niestosownego stylistycznie wzorca do artykulacji nowego tematu bądź zachowanie fabularno-kompozycyjnego układu wzorca w celowo nieodpowiednim stylistycznie jego wysłowieniu.
Wiele form parodystycznych podporządkowanych jest KOMIZMOWI i często bywa narzędziem GROTESKI.
UWAGI O PASTISZU
Podobnie jak parodia jest klasyfikowany jako gatunek, forma stylizacji lub kategoria estetyczna.
Gerard G. uznaje parodię i pastisz za osobne zjawiska „hipertekstualne” – odpowiednio transformację ludyczną i imitację ludyczną. Nie uznając obu zjawisk za gatunek.
W ZASADZIE APOKRYFU chodzi o dostrzeżeni e i wypełnienie pewnej luki w istniejących realizacjach paradygmatu, bądź też jakiegoś konkretnego brakującego ogniwa , które mogłoby uczynić kompletnym obraz całości.
PARODIA A PASTISZ ALBO SPÓR O CHARAKTER POSTMODERNIZMU
F. Jameson przypisał patologiczne cechy postmodernistycznej kultury pastiszowi, by uchronić kategorię parodii. Pisze on, że : „Pastisz jest jak parodia imitacją specyficznej maski, mową w martwym języku: ale jest to neutralna praktyka takiej mimiki, bez żadnego z ukrytych motywów parodii, pozbawiona satyrycznego impulsu, wolna od śmiechu i jakiegokolwiek przekonania, że obok istnieje zdrowa, lingwistyczna normalność. Pastisz jest czystą parodią, posągiem ze ślepymi oczodołami”.
Różnica między parodią i pastiszem: twórca parodii czy trawestacji przejmuje tekst i przekształca go, twórca pastiszu przejmuje styl i ten styl dyktuje mu tekst. Dlatego pastiszować można jedynie gatunek a parodia nigdy nie będzie imitacją, a pastisz tak.
Wg Wolfganga Kerra :
strategia pastiszowa polega nie tyle na całkowitym zastąpieniu
leksyki i składni inną leksyką i składnią, polega na
rekombinacji materiału. Twórca
pastiszu ma
prawo
wykorzystywać nie tylko osobliwe cechy wypowiedzeniowe wzorca,
lecz także przejmować charakterystyczne słowa.
S. Balbus uznaje pastisz za elementarną formę stylizacji.
FUNKCJE PASTISZU : ludyczna, krytyczno-dydaktyczna.
Od falsyfikatu pastisz odróżnia wyraźna metatekstowa informacja utrzymana w formie trybu warunkowego. Może być on stylistycznie jednolite z oryginałami.