24
K. Wyka: Problematyka pokoleń literackich
główny element spajający pokolenie - przeżycie czasu;
w wieku wkraczania w społeczeństwo człowiek jest „urabiany”, tworzy się mu stały układ odniesienia dla przeżyć późniejszych;
przeżycia młodości utrwalają się najsilniej, bo 1) działają na osobowość o nikłym nalocie zdarzeń poprzednich, 2) składają się w obraz, przez który zawsze będziemy oglądać rzeczywistość;
młodość - wzmożone przyjmowanie wpływów, starość - skrzepnięcie duchowe;
przez wspólne przeżywanie czasu historycznego powstają czasy zbiorowe;
problem pokolenia mieści się między psychologią okresów życia ludzkiego a zbiorowym, grupowym przeżywaniem historii;
pokolenie jako miara wspólnego czasu historycznego i wspólnego losu;
s. 67 pierwszą i najszerszą podstawę pokolenia stanowi stosunek młodości do czasu historycznego (…) starość duchowa i starość pokolenia, jego skostnienie, to właściwie zachowana w swym pierwszym kształcie młodość.
Pokolenie jako pierwotna grupa społeczna:
1) pokolenie jako środowisko psychiczne - grupa pierwotna, zależna od fazy wieku;
2) luźność wewnętrzna pokolenia - w odróżnieniu od innych grup społecznych, pokolenie nie ma celu; to związek oparty na instynktownym poczuciu łączności;
spokrewnione z pojęciem położenia klasowego, niezależne od nas.
Formy pokoleń literackich:
w grupę łączą się na podstawie wspólności wieku i wspólności zadań duchowych;
pierwsza forma pokolenia literackiego - koła rówieśników - małe grupy związane przyjaźnią i wyrozumieniem [grupa Skamander - najpierw łączyła ich przyjaźń, potem dochodzili „duchowi” członkowie]. Koła rówieśników - zalążek przyszłego rozszerzenia;
druga forma pokolenia literackiego - grupy, których ośrodkiem jest własne pismo, mające odmienny charakter; opierają się mniej na wspólnocie wieku i na przyjaźni, a na refleksji nad stanowiskiem młodych. To grupy programowe. Typowy objaw współczesnego życia literackiego;
trzecia i czwarta forma - odmiana wewnątrz pokolenia (powstają, bo ewolucja literacka - w rozmaitych środowiskach), i pokolenie pełne i świadome - najszersza forma społeczna pokoleń literackich - zgarnia grupy przyjacielskie i programowe, łączy je w większe części (tu na przykład romantycy, pozytywiści, konserwatyści);
grupy pokoleniowe, którym brakuje współczynnika humanistycznego to pokolenie jako grupa hipotetyczna (piąta forma) - nie mają objawów świadomości literackiej, nie mają grup programowych, kół rówieśników;
żadna z tych wymienionych pięciu form grup nie może się stać pojęciem nadrzędnym wobec pozostałych. Jedyne nadrzędne pojęcie - pojęcie pokolenia jako środowiska duchowego i ideowego;
pokolenia są instynktowną zbiorowością, która trwa ciągle, ale musi wytwarzać jednorazowe formy społeczeństwa.
Spór pokoleń rodzinnych:
najsilniej - między pokoleniem rodzinnym ojców a synów;
pierwsza przyczyna sporu leży we wspólności rodziny, w tęsknocie za zrealizowaną w latach dziecięcych jednością przeżywania rodzinnego;
nabiera cech sporu o określone wartości życiowe i socjalne;
jest tragiczny, bo obie strony mają rację, a jedna i tak przegrywa.
Spór pokoleń literackich:
absolutna konieczność przemiany;
początek każdej generacji literackiej - naśladownictwo - młodzi starają się prześcignąć starszych w formach wytworzonych przez tych starszych;
rozczarowanie - młodzi widzą, że formy duchowe starszych są nieprzydatne - stąd bunt;
atak wymierzony w słabeuszy i epigonów;
ressentiment - obrona przed atakami ale i przyczyna ostrości konfliktów;
spór pokoleń i odrzucanie części dorobku poprzedników - to nie strata duchowa, a zalążek ciągłości.
Świadomość pokolenia:
pokolenie ma poczucie misji i powołania - to transpozycja społeczna tęsknot. S. 100 jeżeli warunki obiektywne postawią przed młodymi trudne zadania, wówczas to poczucie, wzmagając niechęć i ressentiment wobec poprzedników, staje się najsilniejszą więźbą w rozproszonym, nie znającym siebie zbiorowisku młodych. Zwiemy to poczucie świadomością pokolenia;
pozwala ukształtować ludzi w zespół zdolny do działania;
centralne miejsce w niej - ośrodek krystalizacyjny (wielkie wstrząsy społeczne i ideowe);
przeżycia pokoleniowe - przeżycia, których skutki duchowe postulowane są jako wspólne. Działanie przeżyć odnosi się do cech mających grupę spoić w całość duchową;
rzeczywistość okresu to 2 ciągi - 1) zdarzeń obiektywnych, 2) wieku ludzkiego, zamienionego w wartość społeczną;
s. 104 przeżycia pokoleniowe stanowią system bodźców duchowych, do których działania pokolenie się swobodnie przyznaje, które uważa za swoją wyróżniającą własność duchową;
świadomość wyraża się w postaci programu duchowego i literackiego;
program - próba, która staje się programem jeśli znajdzie oddźwięk;
najsilniej działa w początkach pokolenia, potem ulega rozkładowi;
w wystąpieniach programowych nigdy nie wyraża się cała prawda;
dodatkowe czynniki kształtujące: środowisko, tradycje wychowawcze, pochodzenie klasowe;
stosunek świadomości pokolenia do jego twórczości: wiele zapowiedzi nie zostanie zrealizowanych - s. 108 program zmierza do wskazania norm artystycznych, wartości duchowych i głównych przeżyć, które pokolenie uznało za swoją wartość;
świadomość - forma wspólnego, grupowego patrzenia na świat;
najmocniejszy węzeł, sprawiający, że istnieje jeszcze literatura jako zjawisko zbiorowe (świadomość).
Pokolenie a inne czynniki ewolucji literackiej:
rola pokolenia w obrębie okresu (krótszy przeciąg czasu, widziany od strony wszystkich współżyjących w nim pokoleń i grup) - każdy okres jest wielowarstwowy, z pokoleniem górującym i zaprzeszłym;
rola pokolenia w obrębie epoki (dłuższy przebieg czasu, w którym kilka pokoleń zdążyło wymrzeć / wyczerpać działalność).
w czasach przedromantycznych pokolenie było głównie ogniwem; w czasach poromantycznych - reakcją;
zbyt duża rola pokolenia w epoce nie sprzyja powstawaniu stylów zbiorowych;
działanie kontrastu w pokoleniach - zasada periodyczności;
s. 122 żadna epoka, żadna osobowość się nie powtarza, ale powtarzają się w sposób przemienny pewne stosunki typowe, pewne rodzaje struktur, nietrudno przewidzieć, że wyczerpywanie się określonego prądu czy stylu wywoływać będzie reakcje podobne, co wyczerpywanie się podobnego stylu w przeszłości.