26.c
K. Dybciak: Istota i struktura krytyki literackiej (w: Problemy teorii literatury s.3.)
rozmaite formy twórczości krytycznoliterackiej i wielość jej poziomów;
płynność granic krytyki;
krytyka - pogranicze, krótkie dzieje, brak tradycji własnej, destabilizacja podstawowych kategorii;
warunek konieczny zaliczenia tekstu do krytyki: metaliterackość (a w wymiarze dynamicznym: działanie kulturalne, mające związek z literaturą);
specyficzna cecha krytyki literackiej - podwójnie ukierunkowana pragmatyczność - ku literaturze i ku zewnętrznym układom społecznym;
s. 486 jeśli wypowiedź krytyczna skierowana jest do literatury, to może być o literaturze lub o czymś innym (…) natomiast jeżeli jest adresowana do podmiotów usytuowanych w układach zewnątrzliterackich, musi być zawsze o literaturze, albo z jej powodu;
s. 486 krytyka(…) ma za zadanie nawiązywanie kontaktów między tym, co literackie, a tym, co pozaliterackie;
krytyka stymuluje życie literatury, ujawnia dialogowość dzieła literackiego,
krytyka pośredniczy między pisarzem i czytelnikiem; jest przewodnikiem w konsumpcji literackiej, jest też twórcą przestrzeni literackiej;
krytyk jako twórca literatury decyduje o istnieniu zjawisk literackich na wielu poziomach;
Ingarden - krytyka literacka to artystycznie wartościowe i sugestywne zdawanie sprawy z konkretyzacji estetycznej dzieła literackiego.
Twórcze możliwości krytyki:
pole możliwości zaistnienia dzieł literackich, uświadamia istnienie konwencji artystycznych;
ustanawianie elementarnych faktów literackich - krytyk dokonuje selekcji obiektów i nie może wprowadzić do literatury każdego tekstu, za to może opóźnić wejście tekstu w literaturę, zmodyfikować jego kształt;
tworzenie całości większych niż pojedynczy utwór - wyrażane idee, znaczenia światopoglądowe generowane przez utwór, konwencje stylistyczne, tematy, szkoły, prądy, nurty, gatunki; to krytyka buduje literaturę z poszczególnych przekazów. S. 489 dzięki krytyce luźny zbiór wypowiedzi przekształca się w dynamiczną jedność, staje się procesem, dążącym do jakichś, choćby cząstkowych, celów, krytyka - system wyborów.
Zorientowanie krytyki na działanie, dynamizacja, przekształcanie literatury różni ją od nauki o literaturze (która też jest złożona z wypowiedzi metaliterackich.
Manfred Kridl: jedność nauki i krytyki literatury,
Zygmunt Łempicki: krytyka jest praktyczna, historia literatury - teoretyczna.
Nie można dopuścić do utożsamienia krytyki i sztuki literackiej, bo to by oznaczało likwidację krytyki, która istnieje dopóki istnieje dystans.
Krytyka a polityka literacka:
funkcją obu jest działanie na rozwój artystycznego piśmiennictwa,
różnice:
na poziomie stylu działania - polityk reprezentuje interes zewnętrzny, krytyk działa na rzecz sztuki słowa,
polityka jest nastawiona pragmatycznie, a krytyka jest też twórczością artystyczną i badawczą,
polityk nie musi argumentować i tworzyć teksty wartościowe estetycznie - on tworzy teksty pozawerbalne i pisze on nakładami i liczbą wydań książek, reklamą, nagrodami i stypendiami,
krytyk zdobywa sobie pozycję skutecznością przeprowadzonych akcji, polityk - miejscem,
za krytykiem stoją jego umiejętności i dorobek. Za politykiem - instytucja, którą reprezentuje,
głos krytyka jest głosem indywidualnym, działacza - reprezentantem instytucji,
krytyk - racje jednostki przeciwko systemowi,
krytyk zwraca się do odbiorcy swoich tekstów jako do podmiotu moralnego i historycznego, literaturoznawca czy estetyk - jak do odbiorcy (podrzędnego),
s. 493 krytyk rozpoznaje „człowieka” w pisarzu, natomiast badacz skupia uwagę na „autorze”,
autor przetwarza materiał społeczny na literacki, estetyczny. Krytyk zamienia to, co literackie, na to, co nieliterackie,
w kategoriach semantyki - krytyk zajmuje się znaczeniami literatury zbieżnymi z innymi systemami semiotycznymi, dokonuje przekładu sensów wytwarzanych w literaturze na sensy powszechnie zrozumiałe, uczony interesuje się sposobem wytwarzania znaczeń,
krytyk musi stwarzać warunki pełnej konkretyzacji dzieła,
krytyk musi stale wykraczać poza literaturę,
funkcja krytyki s. 494 zestawianie semantyki, literatury (…), konfrontowanie rozwiązań wspólnych problemów istniejących w danej sytuacji historycznej,
Hierarchiczne uporządkowanie funkcji krytyki:
funkcja pragmatyczna (kontaminacja f. impresywnej i wolicjonalnej) u Sławińskiego operacyjna;
funkcje: estetyczno-ludyczna, ekspresywna, wartościująca, problematyzująca.
Funkcja estetyczno-ludyczna:
zbliża krytykę do sztuki, przejawia się w konstrukcyjnych czynnościach autofinalistycznych s. 495: teksty krytyczne muszą realizować zobowiązania narzucane przez nastawienie autoteliczne (funkcję poetycką), a jednocześnie aktualizować funkcję impresywną;
najważniejszy gatunek - esej - s. 495: nastawienie czysto ludyczne wywołujące efekty zabawy, wzruszenia, komizmu dochodzi do apogeum w felietonie, pastiszu, parodii krytycznej.
Funkcja ekspresywna:
była uważana za odróżniającą od nauki i filozofii literatury;
wyrażenie osobistych przeżyć;
aktualizuje się w impresji, dzienniku, polemice, pamflecie.
Funkcja wartościująca: (S. Brzozowski: „krytyka jest sądem”):
s. 496 aktualizowany system ocen stanowi o tym, co nazwać można potencjalnością programową o charakterze negatywnym lub pozytywnym. Brzozowski - idealny krytyk programujący (pisze dla zwycięstwa swego światopoglądu), Irzykowski - krytyk programoburca.
Funkcja problematyzująca:
s, 497 dominuje w tekstach krytycznych zmierzających do intelektualnego porządkowania materiału estetycznego, dostarczanego przez pisarzy;
problematyzowanie w operacjach metaliterackich - rozłożenie tekstu na części, poznawanie ich morfologii i funkcji, konstruowanie całości dzieła, rozumienie go, pokazanie pozycji dzieła, porównanie go z innymi wypowiedziami.
Krytyka: aktualizowanie utworu i przenoszenie go w nowy układ.
Wyrwanie tekstu z macierzystej całości - 2 podejścia:
przeciwstawianie perspektywy historycznoliterackiej i współczesnej - Łempicki i Sławiński - badacz literatury ma wyznaczyć miejsce tekstu w procesie rozwojowym i wpływ na przemiany literatury. Krytyk problematyzuje przeszłość z punktu widzenia teraźniejszości;
umieszczenie aktu poznania krytycznego w „trzecim wymiarze czasu” (ani w synchronii dzieła ani w synchronii krytyka) - kontakt z tekstem i odbiorcą niezależny od zdarzeń historycznych.
krytyka w różnych materiałach semiotycznych, synteza stylistyk i retoryk, przełamuje metodologie, wytwarza pograniczne środki przekazu
Struktura czynności krytycznych:
grupować teksty można ze względu na morfologię wypowiedzi, adresata, przedmiot, metodę, strategię perswazji;
2 rodzaje zadań - 1) referują postrzegane rzeczy; 2) wyrażają stosunek do podmiotu,
tworzenie teorii umożliwiających generowanie tekstów. Poglądy - podstawa krytyki: 1) wiedza literacka (sposób opisu faktów literackich, metody analizy itp.);
2) przekonania światopoglądowe; 3) system ocen i zespół postulatów.
Adresaci krytyki:
w życiu literackim - nadawcy przekazów, odbiorcy, dysponenci instytucji literackich;
w życiu społeczno-kulturalnym - twórcy wartości, dystrybutorzy i odbiorcy.
1