ŚMIERCI „CZARNE W PIERSIACH BLIZNY"

M. Maciejewski, ŚMIERCI „CZARNE W PIERS IACH BLIZNY"
O «MARII» MALCZEWSKIEGO

Profesorowi Do ktorowi Czesławowi Zgorzelskiemu

Nie  dziw,  że  mn ie  to  bardzo  podchlebia,  iż  mi  pozwalacie  ozdobić  karty  moje  Waszym  imien iem  kiedy  dusza
każdego rodaka lubi się karmić s ł o d y c z a W a s z e g o p i ó r a  i nie ty lko  mó j u mysł rad się przegląda w
biegu czystym i u żyteczny m Waszego życia; więcej powiem  -  i nikt  mn ie o przesadę nie oskarży  - imię Wasze
jest dla młodych Polaków noszonym przy sercu zabytkiem. bośmy się o Waszej sławie jeszcze od naszych ojców
dowiedzieli,  a  Wy  czarowny m  sposobem  przypominacie  się  ciągle  naszej  wdzięczności.  Nie  znajd ziecie  w
mo ich wierszach tego powabu, który swoim nadawać u miecie; t ę s k n e  i  j e d n o s t a j n e  jak n a s z e   p o l
a  i   jak  mó j u mysł, ciemną tytko farbą  zakreślą Wam nie wy kończone obrazy : ale  jeśli ten hołd słaby oddany
Waszej zasłudze wznieci w Was jakie miłe uczucie, już ja wtedy hojnie zap łacony będę za mo je p o s ę p n e m a
l o w i d ł o, [...]

Taki to hołd składa w liście dedykacyjnym byłemu posłowi inflanckie mu, „starodawnemu Polakowi"

- „najniższy sługa

Malczeski" (!). Julian Ursyn Niemcewicz, „poeta trzech pokoleń", i Antoni Malczewski, autor unius libri - to nie tylko nosiciele
dwóch różnych biografii („wolnej" i „zniewolonej"). które w pewnym mo mencie spotkały się w nieco wątpliwej relacji  mistrz  -
uczeń. Malczewski, choć otarł się o kampanię napoleońską, nie poszedł  „jak  świata  nowego  żołnierze/Na  wolność  orać...
krwią  polewać  ziemię"

. Umarł wcześniej od Niemcewicza, nie kontynuował więc ponurej, martyrologicznej biografii

romantyków, dzieci „matki Polki". Ale - co jeszcze dziwniejsze - mimo  pewnych pozorów nie zamienił swojej szpady na pióro,
by  tak  jak  adresat  listu  dedykacyjnego,  Śpiewami  historycznymi  ratować  zagrożoną  narodowość,  by  pieczołowicie
konserwować  ją  konwencjami  scottowskiej  powieści,  historycznej  (Jan  z  Tęczyna)  lub  kształtować  dla  życia  narodu
najszlachetniejsze wzorce osobowe ( Dwa j pano wi e Sie cie cho wie) .

I mimo że wskazane tendencje mo żna tropić w „posępnym malo widle" Malczewskiego, ponieważ ,„ciemną farbą

zakreślone nie wykończone obrazy" rzucają wielokierunkowe cienie skojarzeń  metaforycznych  - tymi  zresztą  meandrami szły
badan ia  n ad  Ma ria  -  to  jedna k  po e mat  rac ze j  żą da ,  by  go  odc zyty wać  zgo dn ie  z  wo lą  poety zawartą w przywołanym
posłaniu  dedykacy jny m.  A  ó w  testament  d otyczący  odbioru  podkreśla  odniesienie  .,ciemnych,  n ie  wy kończonych
obrazó w" do  „tęs knych  i jednostajnych  nas zych pó l"  i do  „u mys łu" p oety .

Zgodzić się trzeba z interpretacjami ro mantyków i z ty mi badaczami współczesnymi, którzy traktują Marię jako

poemat filozofic zno-moralny

, jakby p rzy my ka ją c oc zy na je j ks zta łt

„powieściowy". Anegdota schodzi na p lan

exemp lu m, cho ć jakże adekwatnego !

Najbardziej przejmujące wiersze wy my kają się spod pióra poety udręczonego swoją egzystencją - w celowo

organizowanych szczelinach fabularnych, które rozrywają retorycznie uładzony tok narracyjny poematu heroicznego. Zżymał
się na te rozziewy Franciszek Salezy Dmo cho wski

, próżno szukając także incipitu epickiego, b oć nie dla czytelnika

„p rzystrzy żonego" w szkole klasycystycznej napisał Malczews ki poemat. Poeta „n ie d la n ich , nie dla nich napisze ich
pieśń"

.
Kozak jako bohater niezmiennej, „wiecznej" ku ltu ry ludo wej stano wi n iewątpliwie medium do nawiązania kontaktu z

Historią, której słabość leży właśnie w przemijalności. Myśliciel oświeceniowy nie widziałby tu problemu, unieszkodliwiając go
racjonalizacją kolistego pojmowania czasu. Tragicznie, bez perspektyw, jak się wydawało, przerwan a historia Polski zmus za
ro mant y kó w do pozytywnego wartościowania tradycji narodowej.

I owszem, dochodzi przez medium kultury ludowej reprezentowanej, przez Ko zaka do spotkania z „Duchem dawnej

Polski" (I, 2, w. 28). Ten pędzący poprzez ;,obszerne pola" stepów ukraińskich przewodnik prowadzi d o zamku Wo jewody ,
do ch ut o ru M ie c zn ika , a po t e m n a p o le b it e wn e

. Na rrato r - jest on wt edy n ie wąt p liwy m p o rte -p a ro le a ut o ra -

,,ch ętn ie" traci Ko zaka z o czu , p o zwalając mu zanu rzyć s ię w ro zleg ły m s tep ie i w h is to rii ró wno cześn ie . Ów
p ęd Ko zaka, n astęp n ie zas g inący w perspekty wie rycerze W o jewo dy s tan o wią fig u rę lin earnego po jmo wan ia

A. M a l c z e w s k i Do Jasnie Wielmożnego Juliana Niemcewicza. W: M aria. Opracował R. Przybylski. Wyd. trz ecie, zmienione.

Wrocław-Kraków 1958 s. 3-4. BN I 46. Z tego wydania wszystkie cytaty z Marii. Podkreślenia w nich - o ile nie zaznaczono inaczej -
pochodzą ode mnie.

Formuła W. Berenta, komentowana także w odniesieniu do Niemcewicza jako :.Człowieka Polski" (określenie Mickiewicza) przez A.

Paluchowskiego (Pigoń. 1885-1965. W: Portrety uczonych polskich. Wybór A. Biernackiego. Kraków 1974 s. 395).

A. M i c k i e w i c z. Do matki Polki. Wiersz pisany w roku 1830. W: Dzieła wszys tkie T. 1 cz. 3: Wiersze 1829-1855. Opracował Cz.

Zgorzelski. Wrocław 1981 s. 6.

R. P rzybylski. Wst ęp do: M alczewski, jw.; M . Zmigrodzka, Dwa oblicza wczes nego romantyzmu (Mickiewicz - Malczewski).

„Pamiętnik Literacki" 67 :1970 z. 1; Jaroslaw M a c i e j e w s k i, Antoni Malczewski - autor „Marii ". W: „Maria" i Antoni
Malczewski. Kompendium źródłowe. Opracow ała H. G acow a. Prz edmow ę napis ał J aros ław M aciejewski. Wrocław 1974.

W przedkładanym szkicu podejmuję problematykę artystyczną .,imion ś mierci" w Marii Malczewskiego. Kontynuuję tu pew ne

wątki badawcze, które sy gnalizowałem w książce Narodziny powieści poetyckiej w Polsce (Wrocław 1970), przede wszystkim
zagadnienie ..światopoglądu rozpaczy"; dookreś lam go nowymi kont ekst ami interpretacyjnymi (zwłasz cza Biblia) jako s ytuację

śmierci ontycznej.

F. S. D m o c h o w s k i. ..Maria. powieść ukraińska ", przez Antoniego M alczewskiego., Bibliot eka Pols ka" 1825 t. 4.

Cz. M i ł o s z. Walc. W: Ocalenie. [Warszawa] 1945 s. 97.

I poszli, poszli drogą za żwawy m kozakiem,

Którego lekkie ślady od kopyt bez st ali,

Wietrzyk z Rosą, jak dz ieci, piaskiem przysypali.
I, 7, w. 162-164

czas u , a jego p rzery wan ie w ró żn y ch p ers pekty wach ze wzg lęd u n a n arrato ra, pos taci i zd arzen ia d o p ro wad za
d o po ws t an ia s zc ze lin fa b u la rn y c h i t e kst o wy ch , s ką 4d zie je n a jb a rd zie j p r ze j mu ją c y m p e s y miz me m.

Po wn ikliwy ch b adan iach Jó zefa Ujejs kieg o , któ ry us iło wał o kreś lić filo zo ficzn ą g en ezę o wego

p es y miz mu - n ie fo rt u nn ie t y lko oc h rzc zo n e go ja ko „c h rze ś c ija ńs ki"

- wa rt o je s zc ze ra z p o s ta wić p y t an ie o

jeg o   natu rę  w  po wiązan iu  z  relacjami  os obo wy mi  i  s tru ktu rą  semantyczn ą  całego   u two ru .  Pesymizm  tego
przeraźliwie  smutnego  poematu  wyrasta przede  wszystkim  z  d oś wiadczen ia  ś mierci,  ś mierci  wielo postacio wej  (n ie
t y lko   fizy c zn e j),  kt ó ra   wie le   ma   i mio n .  Nie wą t p liwie   je d n y m  z  n ic h   je st   ko nst at o wan e   p rze z  M a rię   Ja n ion
„u wię zien ie w eg zy s ten cji"

Klu czo we i zaraze m ś miercio n oś ne zd arzen ia ro zg ry wają s ię w Ma rii p rzy zach od zie s ło ńca, któ re

za my ka D zień , a o twiera b ramy No cy " . A ju ż p o tem

(...) No c, za zd rosny m p a lce m śc ie ra jąc Dn ia ś lady , C i e mn y
płas zcz wlecze z ty lu , d la zb rod n i i zdrady .

I I , 3 , w . 8 0 1 - 8 0 2

W łaśn ie wted y , g dy nas tępo wała ś mierć Dn ia, g dy jes zcze gas n ące s łoń ce „ś mierteln y m o czo m

p o zwala p atrzeć n a s ieb ie" (w. 794 ), „zg as n ął (...) b las k zie ms kiej u ro d y" (w. 13 13 ) Marii. Metafo ryczn ą
fo rmu łą n atu ro mo rfizmu, korespondującą z motywem gasnącego słońca, określona została jej śmierć. Z kolei w innych
reinterpretujących się wersach - antropomorfizm i analogiczna sytuacja „nurzania", „zatapiania":

(słońce)
Nurza s we c zyste ło no w tajniki Natury -

II, 3, w. 800

To te obrzydłe maski, w s we j zdradnej zabawie,
Ślic zn e łono tej Pani zatopiły w stawie,

II, 17, w. 1314-1315

Są to cząstki tekstu oddzielone od siebie czternastoma frag mentami. Niejasność fabularną rozświetla obrazowanie poetyckie,
ewokując jakby na marginesie, dla czytelnika percypującego „głębiej", wszechogarniającą aktywność śmierci. We wcześniejszej
partii tekstu (II, 2), gdy śmie rć Marii była jeszcze całkowic ie skryta przed oczyma czytelnika i najbardziej zainteresowanych
postaci, podzwaniał jej w tzw. -2 Pieśni Masek pięciokrotnie powtórzony

dystych proklamu jący owo wszechwładztwo:

Ah! n a ty m ś wiec ie , Śmie rć wszystko zmiecie,

Robak się lęgnie i w bujnym kwiecie.

II, 2, w. 733-734

Ironiczny podtekst tej formuły - wyśpiewują ją przecież współczujący zbrodniarze!

ro zb ija „p o wieś cio wą" fakturę poematu, wskazu jąc na „uwięziony w egzystencji" po d miot n arracji.

Zachodzące słońce, w tym samym chyba czasie, choć w innym miejscu utworu, towarzyszyło także największe mu

żniwu ś mierci w Marii: zako ń czen iu b itwy z Tatarami. Tu jego czerwony b las k o b lewający po żo gą d rzewa lasu
s ko jarzo ny został ze „ś miertelny m b las kiem" g asnącego po żaru b itewnego :

Z przodu - gasnący pożar jeszcze czasem ciska
Nagłym, śmiertelnym blaskiem na plac bojewiska;
Z tylu - słońce, juz pozorem.
Szarzały wszystkie farby - kruki gromadami
Zlatywaly się, krąząc, wrzeszcząc nad trupami -

II, 13, w. 1130-1135

Zachód słoń ca w Pieśn i II patrono wał więc p rzybyciu zb rodn iczych Masek, ich iron icznej p ieśn i o wład ztwie

śmierci, utop ien iu Marii i zakończen iu b itwy z Tatarami. A pon ieważ, wtedy „s zarzały ws zystkie farby", tajemn icze
Pacho lę - ó w d ziwny wys łann ik poety - podpatru je i pods łuchu je „w s zarej ch wastó w zarośli" , by stać s ię po tem d la

J. U j e j s k i. Antoni M alcz ew s k i (P oet a i p oem at ). Wa rs z aw a 1921 s. 158-159. zob. także Konrad G ó r s k i. A nt oni

M alczewski z perspektywy dnia dzisiejszego. W: T e n z e. Literatura a prądy umysłowe. Studia i artykuły literackie. Warszawa 1938 s.
217-218.

M . J a n i o n. Rom an ty cz ny ś w iadek egz ys t enc ji (1) . „Teksty" 1979 nr 3(45) s. 57: „U w i Q r z i e n i e w e g z y s t e

n c j i było najbardz iej dojmującym poczuciem ludzi romantycznych - jako 4
postaci rzeczywistych i jako bohat erów literackich. Czy śmierć mogła wybawić z z imnego piekła. jakim st ała siq dla

romantyków egzystencja? 0 tym dalej". Owo ..dalej" niewątpliwie rzuci wiele światła na podejmowani4 tu problematykq.

Wacława zwiastunem wieści o ty m, jak du mn y Wo jewod a mord u je syno wą, ab y u wo ln ić syn a od hańby mezaliansu,
i w ten sposób - insp irato rem do popełn ien ia o jcob ó jstwa.

Ale jest, w Pieśn i I, jes zc ze jeden zachó d słoń ca , któ ry n ie to warzys zy g wa łto wn e mu prze rwan iu życ ia

jed nostko wego  -  w  fabu le  poe matu  bo wie m  wyda rzen ia  na  ra zie  nie  doszły  do  tego  punktu .  Zb rodn ic zy  po mysł  ju ż
się,  narod ził  w  ś wiado mości  Wo jewod y,  ale  tu  nas tępu je  dop iero  jego  początko wa  realizacja:  wys łan ie  Ko zaka,  by
wy wab ił  Mieczn ika  n a  po le  b itwy  z  Tatarami.  W  tych  po czątko wych  partiach  poematu  występu je  na  po zó r  d ziwna
niekonsekwencja  fabu larna.  „Obszerne  po la"  us iane  są  mog iłami,  choć  jes zcze  n ie  odby ła   się  walka,  któ rej
pokłos iem będ ą tru py „po ls kie, ko zackie i tatars kie" :

Krótko już trwała walka - wielu oręż składa, Więcej legło,

płochliwych  straż  tylna  dopada.  Na  strato wanej  ziemi  p ly ną  krwi
potoki -
Leżą polskie, kozackie i tatarskie zwłoki;
Ja k  kt ó ry   upadł,  ta k  mu  zosta ć  ju ż  n ie wo la ,  Dus ze  k'n iebu ,  ich  kon ie
ro zb ieg ły  się w po la, Opo dal od  n ich  w ku rzu  ko łpaki, tu rbany,
Ty lko  miec z wierny przy nich, posoką zbryzgany.
0! ty, co  t wó j byt  za wis ł od  współbraci męstwa,
Pó jd ź  s łys zeć  radość  wo jny  i  krzy ki  zwy cięstwa!  Zobacz, jak wpośrzód trupów,
co już robak wierci,
wąsate twarze sobie winszują ich śmierci

11, 12, W. 1099-1110

Frag ment 2 Pieśni I(w. 19-30), w któ ry m narrator w „p ro mien iach zn iżo nego słońca" przep ro wad za wzro kiem

zn ikającego w perspe kty wie stepu Ko zaka, anty cypu je o w p ejzaż b itewn ego pobo jo wis ka. Zb lakła ty lko g ro za
trup iego ro zkładu i zwięd ły „wień ce [ ...] starej s ławy" :

Pędzą - a wśrzód promieni zniżonego slońca,
Podobni do jakiego od Niebianów gońca -

I długo, i daleko, słychać kopyt brzmienie:
Bo na obszernych polach rozległe milczenie;
Ani wesołej szlachty, ni rycerstwa głlosy,
Ty1ko wiatr szurni s mutnie uginając klosy;
Tylko z mogił westchnienia i tych jęk spod trawy,
Co śpią na zwiędłych wieńcach swojej starej sławy.
Dzika mu zyka  – dziksze jeszc ze do nie j słowa,
Które Duch dawnej Po lski poto mności chowa –
A gdy cały ich zaszczyt, krzaczek polnej ró ży,
Ah! czyjeż serce, czy je, w żalu się nie nuży?

Ko zak, wy zwalając w po emacie zd arzen io wość , p ęd zi ró wn ież p o to , by jako me d iu m lu do we - jak ju ż

za zn ac zon o  -  na wią za ć  konta kt   z  Histo rią .  Je go  zn ikn ię c ie  p o zost a wia  n a rrat o ra -po et ę  wobe c  ro zle g ły ch  st epó w
Ukrainy ,,  któ ry ch   ko lo rys ty kę  po wo li  wyg as za  zach od zące  s ło ńce.  Narrato r  jes zcze  n ie  ws zed ł  w  wy d arzen ia
h ist o ryc zne ,  kon te mp lu je   s tep   d zie więt nasto wiec zny   w  liry c zn e j  pe rspe kty wie   c zasu   n a rra c ji,  i  t o   własn ie   w
p ro mien iach  „zn iżonego  s łoń ca" . Owo  zacieran ie s ię wy g lądó w wzro ko wych , „ś mierć"  wid zialności, dopus zcza do
g łosu   wyg ląd y  s łuch o we.  Id zie bo wiem  o   rzecz  ważną, o  odczyty wan ie  z  „tęs kn ych   i  jednostajny ch  pó l"   Ukrainy
„Du ch a dawnej  Po ls ki" ,  zd o lnego  o ży wić serca  wspó łczesny ch ,  zb awić  je od  n is zcząceg o  żalu .  Duch   ten   jawi s ię
po d  postacią wiatru , któ ry  ma wp rawd zie „wzmacn iające"  ko notacje b ib lijn e: „W iatr wieje tam, gd zie c hce, i s zu m
jego  s łys zys z,  lecz n ie  wies z, s kąd  p rzy chod zi  i  do kąd  po dąża"   (J  3,  8)

- a le g ene za t ego p od muc hu dob rze jest

zn an a.  Ro d zą go  s zeles zczące  „zwięd łe  wieńce starej s ławy" . W iatr  ten   n ie  ma  mo cy  o ży wiającej.  Potęg u je   żal  i
„jas kó łczy  n iep o kó j" .  Ma  raczej  te  sensy,  któ re  wydo by wa  Jean -Pierre  Richard,  u jawn iający   postacie  ś mierci  w
twó rczości Chateau b rianda, kiedy  p is ze o  „po wo lnej p rzemian ie w p ro ch" , o  ro zp ros zen iu :

Rozproszenie zostaje czasami przyspieszone; dzieje się tak wówczas, gdy interweniuje jakaś wielka, sugestywna siła, na przykład
Historia - zwłaszcza w swej wersji histerycznej, jak Rewolucja - dodajmy od nas: utrata niepodległości - lub po prostu Przestrzeń w
swej łupieżczej formie: Wiatr

Wszystkie cytaty biblijne pochodz4 z wydania: Pismo swiQte Starego i Nowego Testamentu: W przekladzie z jQzykow oryginalnych. Opracowal

zesp6l bibfistow polskich z inicjatywy benedyktynbw tynieckich. Wyd. czwarte. Poznari-Warszawa 1984.

14 J.-P. R i c h a r d. 8m ier c i jej postacie. Tlum. M. Wodzyriska. W: Antologia wspolczesnej' krytyki literackiej we Francji. Opracowai W.

Karpiriski.  Warszawa 1974  s.  179.  Komentowany tekst Malczewskiego  o  tych,  „co tpi;4  na zwigdfych  wiericach swojej  starej  sfawy",  miast
pocieszenia wyzwala  gorzk4,  ironiczn4  refleksjq takie  dziqki temu,  it trzeba  go  czytac  w kontekscie  staropolskiej  „pompae funebre",  ktbrej
„teatralne dzieje" przedstawil J. A. Chroscicki (Pompa  funebris. Z dziej6w kultury staropolskiej. Warszawa 1974). llei bowiem troski ujawniafa
polska kultura XVII i XVIII w.  - zreinterpretowana tragicznie w  Marii - o groby slawnych i moinych, co np. bardzo wyrainie widac w biografii

(takze „posmiertnej"!) ksiqcia Karola Stanislawa Radziwilla, Panie Kochanku, ktory w 1787 r. z wielk4 pomp4 chowaf swego brata przyrodniego,
ksiQcia Hieronima, swego ojca, ksiqcia hetmana M ichala Kazimierza Radziwilla, RyberSkQ, oraz swoj~ macochq Anng LudwikQ Radziwiilow4

„Du ch dawn ej Po ls ki", któ ry objawia się w p rzy wo łany m frag men cie, wmó wiony został h ipostaty czn ie nawet

wia tro wi. Jego pos zu m wyg ry wa „d ziką mu zy kę - d ziks ze jes zc ze do n ie j s ło wa" , a le na rodo woś ć ma pon ad to
kon kre tne opa rc ie - właśnie w mog ile. Cyt o wany Richa rd konstatu je :

[...] rozproszenie musi mieć jednak swą ostateczną granicę: g r ó b. Oto ostatni pozornie zbiornik. w nim powinna się

zatrzy mać  wielka  wędrówka  prochów.  Trzeba,  by  ciało  pozostało  w  grobie  -  nawet  zredukowane  do  stanu  prochu  bądź
popiołów  -  tego  prochu  jeszcze  bardziej  delikatnego,  jakby  roztartego  -  bądź  kości  -  tego  bardziej  twardego,  bardziej
zindywidualizowanego stanu śmiertelnych szczątków. [...]  Grób umieszcza wewnątrz  życiowych perspektyw przypomnienie, a
więc obsesję śmierci. W istnieniu jest on sama pamięcią o nieistnieniu. Z drugiej strony jednak, w samy m sercu tego nieistnienia
ustanawia  on  coś pozytywnego,  prawie  ludzkiego  bezpieczeństwo    zamknięcia,  stałość  znaku,  uspokajającą  trwałość  miejsca
zakorzenienia i pamięci. W wielkim przemijaniu wiekó w stanowi on jedyne wartościowe oparcie dla myśli bądź marzenia

Frag ment 2 Pieśni I ujawnia jeszcze to ,,jedyne wartościowe oparcie dla myśli bądź marzenia", gdyż pole jest usiane

w i d o c z n y m i mogiłami, Może nie milczą. Może „żyją" dzięki bliskości Kozaka. Lud przecież w swoich „powieściach"
utrwala „starą sławę". Oto jak ona się rod zi:

Ah!  dalej,  prędzej!  lekko  przez  chwasty  i  rowy  Sunie  koń  wyciągnięty  - a
brzękiem podkowy, Hukiem pędu, błyszczącą postacią rycerza, Ocknionego
wieśniaka pierwszą mysll uderza;
„Ha ! ha!" - nim otarł oczy i serca móg ł dowieść, Znikł rycerz i zostawił o  u
p i a r a c h  p o w i e ś ć.

II, 14 w. 1201-1206

Właśn ie świado mość lu do wa utrwala mo g iły up io ró w, włączając je w s wo ją p rzestrzeń p rag maty czną. Sytuo wane na
ro zd ro żach ws kazu ją i „krzy żu ją"

drogę :

Minął już kozak bezdnię i głębokie jary, Gd zie się lubią ukrywać

wilki i Tatary;

Przyleciał do figury (co jej w z g o r e k z n a n y,
Bo pod nią już od dawna u p i ó r p o c h o w a n y),
Uchylił przed nią czapki, żegnał się trzy razy

I jak wiatr świsnął stepem z pilnymi rozkazy.

I, 3 w. 31 -36

Gdy zn iknął dla narrato ra -poety Ko zak, mog iły były jes zcze zau ważalne, ponieważ „Du ch dawn ej Po lski" został

- być  mo że  - p rze z n iego utrwa lony .  Kiedy we frag menc ie  8 Pieśni  (  „zn iknę li  ju ż ryc er ze",  których do świata poe matu
wp rowad ziła  równ ież  świado mość  Ko zaka  -  za  po mo cą  mo wy  po zo rn ie  zależnej  (I,  4,  w.  51  n .)  -  po zostały  ty lko  w
pro mien iach  zachod zącego  słońca  „ciche,  puste  po la".  Jest  to  chrono log iczn ie  drug i  zachód  słońca  w  po emacie,
wp rowad zony,  ta k  ja k  i  p ie rws zy,  ze  wzg lędu  na   pod miot  na rrac ji,  który   z  pe rspekty wy  d ziewiętnastowiec zn e j  chce
uchwycić  „ m y ś l   przes złości" .  Omó wiony  przedtem  trzeci  zachód  s łońca  odpro wad zał  ró wnocześnie  do  kró lestwa
śmierci Marię i g inących  w walce z Tatarami  rycerzy .

Przywo fy wany ju z Richard po wied ział, że „n ic gors zego n iż być po zbawiony m g robu"

. A t a ką właśn ie

perspekty wę  wy znacza   poeta  p rzes złości  narodo wej,  gdy  zrezygno wawszy   z  pośrednictwa  med iu m  ludowego,  s zu ka
„po mn ików  o jcó w"  w  p rzeraźliwie  posępnych,  zn ierucho miałtych  w  martwocie  po lach  Ukrainy .  W  gasnący m  świetle
tego  drugiego  zachodu  słońca  ko rzysta  poeta  ju ż  ty lko  z  pog łęb ionego  do  ostateczności  doświadczen ia
egzystencjalnego ,  które  oczyścił  z  alienacy jnych  pocies zeń  p ropono wanych  p rzez  ku ltu rę  lud o wą  czy  perspekty wę
ro manty c zne j arch eo logii

z Mycielskich, frapujac siQ wielce, it jego nie bQdzie mial kto pogrzebac, co prawie siQ stalo, gdyz przez wiele lat zwfoki jego przeletafy w
koscidlku sw. M ichafa pod Nieswiezem, nim ksiQi

Q Dominik Radziwill, synowiec ostatniego wojewody wileriskiego, w r. 1807 dopefnil

uroczystego ceremonialu, skladajqc go w krypcie pojezuickiej fary razem z przodkami (zob. M . h1 a c i e j e w s k i. „Choc Radziwill, alem
czlowiek... ". Gaw,?da romantyczna prozq. Krako

.%- 1985 s. *55-A56).

Richard, jw. s. 180. '~ Oto przykład (l, 13, w. 381-384):

„Czy masz pismo?" - „Jest, Panie - i jeszcze list wczora
Oddalby, nim kur zapia(, bo swisnqf z wieczora,
Ale ze czart na stepie tumany wyprawiaf - To ieby
was z Jejmosciq Bog od zlego zbawiaf".

`.~

zob. takze ptFt"ypis poety do w. 31.

Richard, jw.s.180-181.

Probematyka ta zostala szeroko omowiona w pracy Narodziny powiesci poetyckiej w Potsce (s. 270-319) poprzez opis nakladania siQ na

siebie rbinych perspektyw czasowych, zwfaszcza historii i wspblczesnosci.

M . M o c h n a c k i. D literaturze polskiej w wieku dziewiQinastym. O pracowal H. Tyczyriski, r Krak6w 1923 s. 90. BN 156.

Mochnacki, odpowiad ając n a pytan ie, „czego ż chcieli ro mantycy na ziemi Bo lesława Ch robrego" , konstatu je:

Chcieli oni większej zapewne z wspomnieniami zgody, mniemając, że groby i rumowiska do życia nalezą i jakoby samo

zniszczenie było tylko atomem, jednym z pierwiastków rzeczywistości

Ten że prog ram chciał ró wn ież z n iebywałą żarliwością zrealizo wać Malczewski:

I ciche, puste pola - znikli już rycerze,
A jak by sercu brakli, żal za nimi bierze.
W łó c zy  się wzrok w przestrzeni, lecz gdzie tylko zajdzie,
Ni ruchu nie napotka, ni spocząć nie znajdzie.
Na rozciągnięte niwy słońce z kosa świeci –
Czasem kracząc, i wron a i cień  jej p rzeleci,
Czase m w b lis kich  bu ria nach  ś wie rs zc z po ln y zać wie rka ,
I   giłu cho - ty lko  ja kaś w po wiet rzu  ro zte rka.
To  ja kie ż M  y  ś l p  r z e  s z łość  i w te j c a łe j kra in ie
Na żaden  p  o  m n  i k  o  j c ó  w łagodn ie n ie spły n ie,
Gd zie by tąs knych  un ies ień  zło żyć mog ła b rzemię?
Nie  - chyb a lot zwiną ws zy , zan urzy s ię  w zie mię :
Ta m zna jd zie  zb ro je  d a wne , co  za rd za łe  le żą ,
I kośc ie , co n ie  wied zieć  do  kogo  na le zą;
Ta m zna jd zie pe łne  zia rno  w rod za jny m pop ie le
L u b   robact wo  ro zleg łe w s wie ży m jeszc ze  c ie le;
Ale po  po lach  b łąd zi n ie sparłs zy s ię n a n ic  -

Ja k Ro zp ac z - be z p rzytu łku - b e z ce lu - be z g ran ic .

I , 8 , w . 1 6 5 - 1 8 2

Rzeczywiście pejzaż stepowy jest „tęskny i jednostajny". „Ciemną tylko farb ą zakryś lił" g o po eta. A pon ieważ

s łoń ce zach od zi i „z ko sa ś wieci" , cień rzuca nawet czarna  kracząca wrona. Należy ona do tych samych ptakó w śmierci,
które  na  pobojowisku  „gro madami  /  Zlatywały  się,  krążąc,  wrzeszcząc  nad  trupami  -  "  (II,  13,  w.  1134-1135).  Bezruch  i
martwotę  przery wa  periodycznie  ćwierkający  świerszcz,  który  nie  jest  znakiem  życia,  lecz  niepokoju  („tylko  jakaś  w
powietrzu  rozterka").  Podmiot  narracji,  schodząc  do  głębin  swojej  egzystencji,  nie  znajdu je  na  zma rtwiałych  stepach
„po mnika  ojców".  Nie  dają  one  psychicznego  oparcia  dla  marzeń  o  tym,  „że  groby  i  ru mo wiska  do  życia  nalezą",  że
utrwalona  w  imiennych  grobach  przeszłość  ożywia  wspomn ienia  i  buduje  w  świado mości  ciąg  ku ltury  naro dowej

Pamiątka materialna nie istnieje

. Są wprawd zie pod zie mią „zbro je dawne, co za rdza łe leżą 4, / I koście", ale te - „n ie

wied zieć do kogo nalezą". Może nawet już mniej ważne jest to, ze o wą „pamiątkę narodową" zmiotły kataklizmy d ziejo we

0 wiele bard ziej destrukcyjnie działa bio logiczny rytm natury, zawierający „posiew śmierci":

Ah! na ty m świecie, śmierć wszystko zmiecie,
Robak się lęgn ie i w bu jny m kwiecie.

Zaborc za natura staje s ię g raba rze m kultu ry . „[...j zb ro je da wne , co za rd za łe le żą", t rzeba od kry wać pod zie mią .

Natu ra p rze mien ia formy życia , z wy ra źną tendencją do niszczenia fo rm wy żs zych, obda rzonych ś wiado mośc ią;

Tam znajd zie pełne ziarno w rod zajny m popiele
Lub robact wo ro zlęg le w ś wie ży m jeszc ze cie le;

Wyczu wa lna w w. 179 alu zja do „dobrej nowiny" z Ewangelii ś w. Jana: „Jeże li zia rno pszenicy wpadłszy w zie mię nie

obumrze,  zostanie  tylko  samo,  ale  jeżeli  obumrze,  przynosi  plon  obfity"  (12,  24)  -  zostaje  zreinterpretowana  nie  w  kierunku
życia,  lecz  śmierci.  W  potęgującym  się  rozroście biologicznym  intensywniej  dojrzewa  jej  zaródź.  Jakże  trafnie  wyczuł  tę  ten -
dencję semantyczną  poematu,  którego  niemal  wszyscy  bohaterowie  mieli  serca  zatrute

- Juliusz Słowacki, kontynuujący w

Zob. W. K u b a c k i. Powiesc ukrairiska antoniego M alczewskiego. W: T e n i e. Poezja i proza. Studr'a historycznoliterackie 1934-1964.

Krakow 1966 s. 94

Skaienie serca nie ominqlo i M arii, kt6ra swoim zatruciem zaraz ata M iecznika (i, 12, vr. 271-272; w. 277 -278; w. 319-322;13, w.

393-394):
Sroga nieszczqs c igraszka: - i tak zzolkly parosc P o p s u t y m karmil s o k i e m sw ego dQbu st aros c;
Ah! jakie to okropnie w  przy musie zostawac, Rqkq, co chce lekarstwo, t r u c i z n q podawac! _ Rzekla  - i jak w stoj~cej a popsutej
wodzie Wzruszone nagle m Q t y osiadle na spodzie,

•Z s  e r c a  jej wysz!y czucia,  co w Izach  dlugo mokly.  - I z  i  e I o n y  m o d c i e n i e m jej
blados c powlokly.
Jej lica p I o m i e ri z aPl, spod s e r c a zapory,
Pieknym, lecz przykrym blaskiem  - jak s u c h o t k o I o r y.
VJaclaw,  gdy dociekf  „w najblizszym s e r  c u" (ti. w  ojcu) trucizny (11, 17, w. 1339), wowcz as sam zostal poraiony (II, 18,  w.
1372-1376):
Lecz niedługo- jut serce zdradzone, pokfute Z epsulo siq w t r u c i i n i e przet jedn;4 minutq;

Wacławie  fabułę  Marii.  Kiedy  Wacław  Malczewskiego  dowiedział  się  od  Pacholęcia  o  haniebnym,  skrytobójczym  mordzie
dokonanym przez rodzonego ojca, wtedy jego „serce zdradzone, pokłute / Zepsuło się w truciźnie przez jedną minutę" (II; 18,  w.
1372-1373).  I  tego  właśn ie  Wac ła wa  -  w  fina le  Marii  b y ł on   „ju ż  zie mi  ohyd ą"  -  ka że  Sło wa c ki  w  swo im  po e mac ie
otruć „pro chami antenató w" , któ rych  ży cie nap iętno wan e b y ło  zbrodn iami pry watny mi i narodo wy mi:

[...]
Pat rza j! c zy  wid zis z t en ko min  i tyg le?
Bóg  mię u karał srogo , n iedościg le;
Wiem, co  w tej czarze by ło  - o ! an io ły !
Og ień milośny  i lud zkie pop io ły .
Wypilem z mo im syn kiem przez pó ło wę
Co ? mo że o jcó w mych  res ztki g robo we?
Stras zn ie po myś leć, kto  nap ó j p rzyp rawił,
Co  mię otru ło , jaki s ię duch  zjawił,
Aby mi d zis iaj po  nocy  po wied ział,
0 c ze m g robo wiec  dotąd  ty lko  wied zia ł.
Có ż to za zemsta? jacy  to  n ieczu li,
Co  zd ra jcą  p roch e m an tenató w st ru li;
[...]

Te tru jące ing red iencje „ko rzen iły s ię" ju ż w step ie Malczewskiego , Sło wacki wyo lb rzy mił je ty lko reto ry ką

ro manty cznej  makabry .  Rzecz  ch arakterystyczna,  że  p ro fanacja  g robu  w  Wa cławie  jest  w  g runcie  rzeczy  jego
unicestwien iem,  p rzen ies ien iem  w  wy miar  n iep amięci  b ąd ź  pamięci  negaty wnej.  U  Sło wackiego  pop io ły  mają
jed nakże  swo jąż  metry kę  n aro do wą,  któ ra  u  Malczews kiego  zbu twiała,  ro zło ży ły   ją  witalne  mo ce  n atu ry.  Do  tej
bolesnej anon imo wości dos zed ł narrator  Marii po przez eg zystencjalną wery fikację antyśladó w. W zro k jego

[...] po po lach b łąd zi n ie sparłs zy s ię na n ic –
Jak Ro zpacz - be z przytułku - be z c e lu - b e z g ran ic .

Ktoś, kto jest w ro zpaczy , w sytuacji ś mierci psych icznej, n ie mo że u wierzy ć w „myśl przes złości" , w ciąg łość

narodo wego by tu. Jego  jednostko wa ś mierć,  „od ży wiana"  ro zkład em  i  ro zproszen iem  natu ry ,  jest pry zmatem, p rzez
któ ry  wid zi  s ię  ty lko  zachody.  Ów  nad rzędn y  wid z  poematu  zaraża  swo im  patrzen iem  całe  un iwersu m  czasowo -
przestrzenne.  Nie  ma  nawet  pociechy  z  „po mn ika  o jcó w".  Funeralna  po inta  zamy kająca  poemat  utrwala  wp rawd zie
,trzy  mog ił  w posępn ej dru żyn ie" , ale są to  mog iły  z  małej  h istorii  rod zinnej, a po nadto  mog ły osób ,  któ re  w pełny m
wy miarze  n ie  doś wiad czy ły  ś mierci  onty czn ej  -  jej  o wocem  jest  ro zs iewan ie  ś mierci  po przez  zło,  mo rd  i
zn is zczen ie.  A le  i  nad  ty mi  trzema  mo g iłami  rod ziny  Mieczn ika  -  żo ny,  męża  i  có rki  -  góru je  „bu jna  Ukraina" ,  a
ws zak „Robak s ię lęgn ie i w bu jny m kwiecie" :

I c icho - gd zie t rzy mog ił w posępne j d ru żyn ie;

I pusto - s mutno - tęskno w bu jne j Ukra in ie.

II. 20, w. 1466-1467

Fakt,  że  narrato r  u to żsamiający  s ię  z  „gospodarzem  poematu"  n ie  zn aj duje  zaczep ien ia  d la  eu fo rycznej  fabu lacji  w
„Du chu  dawn ej  Po lski"  i  w  „my ś li  przes złości",  lecz  u jawn ia  s wo ją  nad rzęd ną  świado mość  g łó wn ie  po przez
kontemp lację  Natu ry,  ś wiadczy  o  pry macie  doświad czen ia  eg zysten cjaln ego  w  duchu  ogó lno lud zkim.  Poetę  bard ziej
int eresu ją  „Te ż  sa me  za ws ze  tros ki  wygn ańca  -  c zło wie ka"  (I,  11,  w.  258)  n iż  kondyc ja  lud zka  wy znac zana
czynn ikami  ku ltu ro wy mi.  To  schod zen ie  na  dno  lud zkiej  eg zystencji  pos iłku je  się  analog iami  ze  ś wiatem  natu ry   -
często  w  duchu  parale lizmu  ludo wego ,  a  mo że  na wet  o wocn iej  fun kcjonu je  w  poemacie  trady cja  ob razo wan ia
bib lijnego , gd zie o we analog ie wp isane zostały  w schemat soterio log iczny

Mo żna wed ług tego schematu - bard ziej nawet niż p oprzez u życie moralistycznej siatki po jęcio wej - g rupować

postac i  i  wska zać s iły nap ędo we a kc ji. Wo je woda , po zostają cy w  „c ie mnośc iach nocy" ,  w ś mierc i,  e ksplod u je  moc a mi
zła,  któ ry mi  zostaje  „zatruty" Wacław, pó źn iejs zy o jcobó jca,  Maria  i  Mieczn ik  zaś , choć także  zostali po rażen i  złem,
to  „W  ciężkich   kajdanach  ziemi  d la  n ieb a  [p rzeznaczone]  istoty"  (I,  10,  w.  216),  któ re  „wyb iły  s ię"  z  ro zpaczy  na
nad zieję.  Pod miot narracji  i  Pacho lę  -  jako  jego po rte-p aro le także  „jed li  (ś wiata) go rszkie,  zatru te  ko łacze"  (II,  1,  w.
667)  i  ś mierć  im  „zostawiła  czarne  w  p iersiach  b lizny"  (II,  1,  w.  666),  ale  ich  „bycie  w  ś mierci"  ob jawia  s ię  u
narratora  w  „ciemny m  wid zen iu"  o raz  w  pesy misty czn ej  interp retacji  świata,  a  u  Pacho lęcia  pon adto  w  przekazy-
wan iu  tej  ś wiad o mości,  co  zres ztą  też  n ie  po zostaje  b ez  konsekwencji  p rag matycznych .  „Po wieśćc"  Pacho lęcia
insp iru je Wacława do  o jcobó jstwa.

Do p róby o kreślen ia koncep cji ś mierci w Ma rii katego rializacjami b ib lijny mi upo ważn ia n ie ty lko stereoty p

biog raficzny Malczews kiego , który w ostat nim o kresie życia, ub rany jak p astor p rotestancki, ro zczyty wał s ię w

Jui duszy, wprzod szlachetnej, zatkniQte to godto, Co wygnaricow swych myth w sromotQ zaw iodlo. Czyi ten bujny mtodz ieniec
jui ziemi ohyda?
Obraz zatrucia Smierci4 serca Pacho(qcia zostanie szerzej skomentowany w dalszych partiach pracy.

24 J.S ł o w a c k i. Waclaw. W: Dzieła wszystkie. Pod red. J. Kteinera. T. 3. Wyd. drugie. Wrocław 1952 s 179, XX III, w . 568 -579.

25 Zob. „Spojrzenie w górę " i „wokolo" s. 152 n.

Piś mie ś w.

, a le i fa kt a lu zy jny ch od wo łań do t ego te kstu . Ma ria d wu krotn ie po ja wia s ię w p o e ma c ie p oc hy lona

n ad „Ks ięg ą Ży wota" . Ró wn ież d la Mickiewicza by ł to ep izo d go dny odn oto wan ia:

Ale n ajwspan ials zy m two rem, najp iękn iejs zą postacią jest postać Marii, żony Wacława. Ta n iewiasta,

sied ząca pod lipami u b o ku starego o jca, ju ż o wdo wiała n iejako, bo du mny Wo jewoda ro zerwał jej małżeństwo , c z
y t a E w a n g e 1 i ę, w której s zu ka p ociechy. Dus za jej jak

go łęb ica wzb ija się do n ieba i znajdu je ta m jedyną

pociech ę, jaka jej została w życiu . Na twarzy jej i w o czach cichość i s mutny „uś miech Cierp liwości" [ ...]

Z Bib lii Maria czerp ie Sło wo Ż y c ia , któ re każe „Tęs kn ić Szlach etn ej duszy do swojego źrzódla" (I, 11, w.

242), do Boga. I  w tym  jedynym  kontekście śmierć  zatraca swój destrukcyjny oścień, stając się bramą prowad zącą do Ojca.
Maria  „wzb ijając  ducha  wiary"  (I,  11,  w.  229)  zbawiona  zostaje  nie  ty lko   od   lęku   p rzed   ś miercią  fizyczną,  ale  od
wszelkiego  egzystencjalnego  st rac hu ,  który  by wa   zn a kie m  ś mie rc i  o n tyc zn e j,  kiedy  to  „na  sercu  ś mie rć  swój  obraz
k r y ś li"   ( I ,   19, w. 633). Oczywiście, n ie był to stan permanentny:

I drży n ić, któ rą serce do n ieb a związane:
To krop la słod kiej rosy up ad ła w jej ranę.

I , 1 1 , w . 2 3 3 - 2 3 4

A le wt edy :

[...]  wznos ząc  w  gó rę  oc zy  -  do zna ła  -  ja k  lubo  Ro zb łą kan e j  w  swy m
żalu  s wego   s zczęścia  zgubą,  Gdy  ju ż  z  ziems kich  i  chęci,  i  strachu
och łód ła, Tęs kn ić s zlachetnej dus zy  do s wo jego źrzód ła!
Jak  miło ,  by  n ie  wad zić  w  ś wiato wy m  zamęcie,  Zn iknąć  -  n a  zaws ze
zn iknąć pod  Śmierci ob jęcie!

I , 1 1 , w . 2 3 9 - 2 4 4

Ch rześ cijańs ka Dob ra Nowina polega właśnie na tym, że Chrystus - mając u czestn ictwo ,,we krwi i ciele" -

p rzez  s wo ją  ś mierć  zb awia  kond ycję  lud zką  z  eg zysten cjalnego   u d ręczen ia,  któ re  p łyn ie  ze  s trach u   p rzed
ś miercią:

Pon ie wa ż zaś  d ziec i uc zestn ic zą  we  krwi i c ie le , d lat ego  i On ta kże  b e z żad ne j ró żn icy  sta ł s ię   ich uczestnikie m, aby
przez śmierć pokonał tego, który dzierżył wład zę nad śmiercią, to jest diabła, i aby uwolnić tych wszystkich, któ rzy  całe życie
przez bojaźń śmierci podlegli byli niewoli (Hbr 2, 14-15).

Maria ws łuch iwała s ię w Sło wo „Ks ięg i Ż y w o t a" , a Ch rystus mó wi:

Kto słucha słowa mego i wierzy w Tego, który Mnie posłał, ma życie wieczne i nie idzie na sąd, lecz ze śmierci
przeszedł do życia. [...] nadchodzi godzina, nawet już jest, kiedy to umarli usłyszą głos Syna Bożego, i ci, którzy usłyszą,
żyć będą (J 5, 24-25).

Ciągłe niepokoje, resentymenty Marii i Miecznika odczuwane wobec Wojewody były sytuacją śmierci w sensie biblijnym.

Wyrazem tej sytuacji jes t , jeszcze inne zmaganie wewnętrzne Marii, rzecz znamienna, że sygnalizowane znów w powołaniu się na
tą „dużą Księgę",

   Nieraz, w zmysłów zamknięciu, nad tą d u żą  K s i ęgą,
   Zniżona całym czuciem przed Stwórcy potęgą,
   Gdy m chciała ciebie stłumić modlitwy pociechą,
   zaraz mi brzmiało jakby - twego żalu echo!

I , 1 7 , w . 5 5 2 - 5 5 5

Ko mentowany wcześniej frag ment obrazu je sytuację Marii i Miecznika zbawioną od śmierci w biblijnym rozumieniu

jako  zmagan ie  się  z  p rze kleń stwe m  po wodo wany m  prze z  grzech  (,,grzech  wszed ł  na  Świat ,  a  prze z  g rzech  ŚmierĆc"
(Rz  5,  12)).  Owo  zbawien ie,  weryfiko wane  nawet  s wego  rod zaju  męczeństwem,  jest  podkreślone  p rzez  porównanie
rodziny  Miecznika  do  Rod ziny   Ś w ię t e j ,  p o ró wn a n ie ,  które  wp ły wa  sa kra lizu jąco  n awet  na  konte kst  ku ltu rowy
(„starodawne stro je" ):

A kto  by  wid ział wtedy  jej twarz p ro mien istą
I s mutn ego Mieczn ika dus zę p rzejrzał czystą,
Te  lipy  rosochate  - sta roda wne  st ro je ,
Któ rych d la W yob raźn i tak p rzystoją kro je;
A kto  by  wid ział jes zcze, jak jasność i won ie
Męczeńskim wień cem nag le ob lekły  im s kron ie –

26 Zob. U j e j s k i, jw. s. 107,115.

A. M i c kie w i c z, Literatura słowiańska. Kurs drugi. Wyklad 30. W : Dzieta. Wyd. jubifeuszo-w e. T. 10. P rzel. L. P łoszewski.

Warsz awa 1955 s. 378-379. Podkr. moje - M . M.

Oh ! mo że s ię p rzenos ząc w o d leg lejs ze wieki,
Świetn iejs ze o ko lice, kraj sławny , d aleki,
Nad  b rze ga mi Jo rdanu , pod  pa lmy  d rze winą ,
Us iad łby  zamyślon y z H e b  r a j s  k ą  r o d  z i n  ą:
I w spó ln ictwie n iedo li, czu jąc trwogę świętą,
Po zn ał - tą samą rękę, wieczną, n iep o jętą,
Co  s we las ki i kary  zsy ła lub  od wleka;
Te ż sa me za ws ze  t ros ki wygnań ca  - c zło wie ka ,
Któ remu  nawet w s zczęściu  jes zcze czegoś trzeba,
I ty lko  wten czas  b łogo  - gdy  westchn ie do  n ieb a!

I , 1 1 , w . 2 4 5 - 2 6 0

Kreo wana p rze z poetę wizja Miecznikowego chutoru - i jego mies zkańcó w - który dostąpił uś więca jąc e j

transfo rma c ji, wy zwa la wreszc ie radosną eufo rię t wórc zą. Ta kie j konso lacy jne j wizji ja kże spragn iona była udręc zona
wyobraźn ia. Świętość Mieczn ika i Marii zbawia także Naturę

p rzenosząc ją w wy miar ku ltu ry („Te lipy rosochate" ).

Jest ona ja kby no wy m Eden e m, w któ ry m „Jah we Bóg u mieśc ił [...] c zło wie ka" (Rd z 2, 8). Sa kra lizac ja - co ju ż
za zna c zono - obe jmu je ró wn ie ż re a lia na rodo we („sta roda wne st ro je" ), Ponad to d zię ki o we j sa kra liza c ji Ma ria „ja ko
ideał Po lki" - jak po wie Mickiewicz

- i sta ry po fon us M iec zn ik sta ją s ię wzora mi osobo wy mi sta roda wn e j Po ls ki.

W ty m jedno razo wy m b łysku Wy obraźn i Do m Mieczn ika zbawiony od ś mierci onty cznej u kazu je s ię jako

realizacja  b ib lijnej  figu ry  „Ziemi  ś więtej"   w  opozycji  do  kró lestwa  ś mierci,  s zeo lu ,  który m  zdaje  się  być  zamek
Woje wody.  Niep rzypad ko wo   mot y w Zie mi ś więte j  zja wia s ię   w  ro zmo wie  fa mu lusa M iec zn iko wego   z t a je mn ic zy m
Pacho lęciem:

„Moje młode pacholę, gd zież to ty wędru jesz?
Czy z Z i e m i Ś w i ę t e j wracasz, że tak utyskujesz?"

II, 1, w. 663-664

Wracał n ie z „Ziemi Świętej", lecz z kró lestwa ś mierci, z o jczy zny eg zy stencjalnego ud ręczen ia, która

zn is zczy nawet w p rzestrzen iach Wyb ranych to , „co czu łe" i „s zlachetn e".

Mieczn ika i Marię „męczeńskim wieńcem" ko rono wały „jasność i won ie". Rycerstwo z Wacła wem „na czele

tych  szy kó w"  wita  „wstające  s łońce  w  ró żo wej  p ościeli"  (I,  6,  w.  149  i  121).  Najp ierw  ws chód   słońca  jako  n asta -
wien ie  ku  ży ciu -  w op o zycji do  zacho dó w ś mierci,  a potem pełn a  jasność dn ia:  „ży we stru mien ie ś wiatła" i  ro zleg ła
przestrzeń  współg rają z wartościami mo ralny mi „w ierności" i „męstwa" :

Dopiero to  n a  p o I u – gdzie ogro mne ko ło wytoczło już s ł o ń c  e -
bujają wesoło;
I pstrym swoim proporcem n im sławy dostąpią,
W żywych strumieniach światła ja k orły się kąpią :
Tysiące piór, kamieni, w   b I a s k, w   f a r b y  się stroi;
Tysiące drobnych t ę c z y odbija się w zbro i;
A na ich bystrych oczach siedziało Zwycięstwo,
A na ich serc opoce kwitły  w i e r n o ść,  m ę s t w o,
A na czele tych szyków wyn ios ły  młodzieniec.

I, 7, w. 141-149

Na pobo jo wisku „zs zarzeją" p rzy zachod zie słońca „b las k" i „farby" ... Teraz zapowiadają jeszcze glorię

Zwycięstwa. Tych „żywych strumieni światła" pan iczn ie bo i się Wo jewoda:

[...] on  n ie  ch c ia ł  n a   w i d  o k u  zosta ć  –
W n iknących  cien iach zamku  zanu rzy ł s wą postać,
Jak te stras zące mary , któ re bo jaźń  nas za
Wid zi w be zs enne j noc y  - po ran e k ro zp ras za .

I , 6 , w . 1 2 9 - 1 3 2

M e ch an izm wc h o d zen ia w światło dnia lub skrywania się w ciemnościach nocy jest równocześnie sytuacją sądu i

kwalifikacji ontycznej w kategoriach życia i ś mierc i:

A sąd polega na ty m, że świat ło p rzys zło n a świa t, lec z lud zie ba rd zie j u miło wa li c ie mność an iże li ś wiat ło : b o

z1e by ły ich uczy n ki. Każdy bo wiem, kto s ię dopus zcza n iep rawości, n ienawid zi ś wiatła i n ie zb liża s ię do ś wiatła,

Sw. Paweł pisze (Rz 8, 19-22): „Bo stworzenie z upragnieniem oczekuje objawienia się synów Bożych. Stworzenie bowiem zostało

poddane marności - nie z własnej chęci, ale ze względu na Tego, który je poddał - w nadziei, że r ównież i ono zostanie wyzwolone z
niewoli zepsucia. by uczestniczyć w wolności i chwale dzieci Bożych. Wiemy przecież, ze całe stworzenie aż dotąd jęczy i wzdycha w

bólach rodzenia".

M ickiewicz. Literatura słowiańska s. 379.

aby n ie potęp iono jego uczyn kó w. Kto spełn ia wy magan ia p rawdy , zb liża s ię do światła, aby się o kazało , że jego
uczyn ki są d o konane w Bogu (J 3, 19-21).

Wojewoda „zanu rza w n iknących cien iach zamku swą postać" niby w grob ie. Powraca tam „jak te straszące mary",

jak up ió r  z  krwawej uczty .  Od wrotna sytuacja do  zapo wied zianej przez  Ezech iela,  p roro ka,  który w sposób szczegó lny
fascynował ro mantykó w,  m.in. Mickiewicza w  Konra dzie  Wallen rodzie.  Ezech iel proro kuje o  interwencji Jah we,  k t ó r y
będzie  otwierał  g roby,  by  z  n ich  wyprowad zić  swó j  lud  (zob.  Ez  37,  12-14)  i  by  mu  dać  serce  no we  i  no wego  ducha
tchnąć do  jego  wnętrza, odb ierając,  mu serce kamienne, a dając serce  ży we,  zdo lne do  miłości (36,  26). W Ma rii  „serce"
nie  jest  ty lko  „stres zc zen ie m"  wąt ku  e rotyc znego ,  lec z  c zęsto  na  sposób  biblijny  o kreśla  ca łego  czło wie ka

, któ rego

„otrute", „zepsute" serce sygnalizu je ś mierć psychiczn ą jako znak ś mierci ontycznej o wocu jącej „urazami" i
„zwad ami" , b rakiem jedności:

A jedna k - ży we by ły  u r a z y    i   z w a  d y ,
Zat ruta  serc  poc iecha , zn iszc zone u kłady ,
I łzy  czu łej ro zpaczy  i pychy  zapału
Płynęły - często - go rs zko  - ale b  e z   p  o  d  z i a ł u .
I ,   4 ,   w .   5 5 - 5 8

Spętany ud ręczen iem i strachem Wo jewoda n ie otwiera s wo jego g robu, lecz go s zczeln ie zatrzasku je:

Nicht tam nie zawołany wnijść się nie poważy –
Tam jego myśl ukryta samotnie się żarzy –
Tam mo że brnąć już w rozpacz, w n iezwykłej niemocy,
Depce burzliwy m krokie m p o   c i e m n o s c i a c h   n o c y,
Jak by w jej czarny m tchnieniu chciał gdzieś znaleźć rękę
Krwawej, zgubnej przyjaźni - lub zgasić swą mękę!

I , 6 , w . 1 0 7 - 1 1 2

Te  klaustro fob ie,  fakty czna  („I  gdy  mu  dus zn ą  by ła  wyso ka  ko mnata.  Otworzy ł  wąs kie  o kno  –  [...]" ,  I,  6,  w.  114-
115)  i  ducho wa,  o wo  od łączen ie  ws kutek  zb rodn i  „od  in nych" ,  sprawiają,  że  szu kałby  jedności  nawet  po przez
zb rodn ię  („Krwawej,  zgubnej  p rzy jaźn i" )  lub  chciałby  się  u wo ln ić  od  ud ręczon ej  eg zystencji  samobó jstwem,
wejściem w ś mierć fizyczną.

Zatrzaśn ięty grobo wiec zamku jest maską zewn ętrzną, zn akiem tej g łębszej, któ ra „spo ko jny mi rysami" s kry wa

piekło wewnętrznych uczuć:

w s p o ko jny ch je g o rys a ch t rud no po zn a ć zn a mię
Głęb o kich wewn ątrz u czu ć; ty lko d zieln e ramię
-

Świetn a mo wa, d la lu d zi - imię zn ako mite –

Co w s o b ie , to n a za ws ze d la ws zy s t kic h u kry te ;

I , 4 , w . 6 7 - 7 0

Mas ką Wo jewo dy jest milczen ie, którą skry wa zbrodn icze zamiary. Gdy p rzemó wił w liście do Mieczn ika, to

znó w po to , by ukryć intencje właściwe i by n awet kajając s ię, wp ro wad zić w b łąd :

„N iech aj kto  lu d zi zg ad n ie! - Jeś li to  n ie zd rada,
To  mo jej b ied n ej Marii rad o ść zap o wiad a.
Pis ze   mi W o je wo d a  w c u kro wy c h  wy ra za ch ,
te ma my  ju ż za p o mn ie ć  o  n a s zyc h  u ra za ch ;
Że  ża łu je  za  g r ze c h y -n ie  ty lko  o g łas za
Swó j afekt d la s yn o wej, ale w d o m zap ras za;

I , 1 4 , w . 4 0 1 - 4 0 6

Głos Wojewody ukrywa się pod komentującym głosem Miecznika, wy zwalając nowe wcielenia n iszczących masek. Boć

przecież bezpośrednimi zabójcami Marii stały się spowite „w różnobarwne stroje" kuligowe Maski. Ś 8p iewając dwie pieśni,
dokonują one demaskacji pozornej, gdyż w istocie przybrały maskę nową: założy ły „welon Cnoty" na Obłudę.

Wszystko, co wypływa z aktywności Wojewody, jest dwuznaczne, zamaskowane. Rycerze, niby dawni krzyżowcy

broniący  Ziemi  świętej,  walczyli  z  „nowymi  Saracenami"  na  rubieżach  ojczyzny,  oddając  życie  „za  kraj  swój,  za  swych
zio mków" (II,  12, w. 1116), ale właśnie owa walka u możliwiła Wojewodzie realizację jego zbrodniczych planów.  Wojewoda
wyprawia  w  zamku  ucztę,  która  ma  przekonać  o  jego  dobrych  intencjach,  że  faktyczn ie  zrod ził  się  w  nim  „afekt  dla
synowej" i  życzliwość dla  jej ojca.  I choć  „stary  węgrzyn p łodził n ie bez duszy   żarty", bo  „loch pański  jak serce  zdawał
się  otwarty"  (I,  5,  w,  85-86)  -  była  to  radość  płynąca  z  serca  popsutego:  uczta  u marłych;  dlatego  włączają  się  do  n iej
martwe portrety przod ków, o ży wają „maski ś mierci" :

Zob. Serce. W: Słownik teologii biblijnej. Dzieło zbiorow e. Redaktor naczelny k. Leon -Dufour. T łum. i opracow al K. Romaniuk.

Wyd. drugie. Poznań-Warsz awa 1982 s. 871-874.

Do p ó źn ej no cy twarze – os tre-malo wan e-

Przo d kó w, w d łu g im s zereg u zeb rany ch n a ś cian ę,

Zd ały s ię is krzy ć n ieraz martwy mi o czmi,

I ś miać s ię d o p ijący ch , i rus zać wąsami.

I, 5, w. 8 9 – 9 2

Przed ziwna solidarność maski ze ś miercią. Maska man ifestuje życie u d awane, ob jawiające s ię w ruch ach

mechan iczny ch w p rzesadn y m pod kreś lan iu jarmarczny mi ko lo rami ży wości twarzy , w g łos ach zafałs zo wany ch :

A mas ki p rzed  n im skac ząc  mija ły s ię żwa wo,
A mas ki w n im ciekawość syciły  obawą.
Aż  w y k r o  j o  n e   u  s ta zad muchawszy  w rog i,
Opusciły  się ręce - zatrzy mały nog i –
I   g ło  s y   o  s t r e, fletn i u milone wtórem,
Wrzasnęły  tę p iosneczkę n iedob rany m chó rem:.

II, 2, w. 72 7-7 32

Pieś ń p ełn a bo lesnego p atosu , o ws zech władny m p ano wan iu Śmierci n ad Ży ciem, nazwana zostaje

„p iosneczką"   i sp iewa s ię  ją  w sty lu   karn awało wy m.  Gro tes ko wą sty lis ty ką  pos łu ży ł s ię  auto r  w  cy to wany m,  ju ż
op is ie  trupó w  na  pobo jo wis ku ,  pod kreś lając  po zo ry   życia  u jawn ian e  w  krzątan in ie  g rab arzy   ąmierci:  kru kó w  i
rob akó w.  Emo cjon alny  o p is  trup a  Marii  -  czynio n y   z p erspekty wy  os zo ło mio neg o  Wacława  -  ró wn ież  u wzg lędn ia
mo ty w  robaka,  któ ry  b ęd zie s ię  „tu lić  do   jej  łona"   (II,  16,  w.  1278).  W iado mo ,  że  lejtmo ty wem  p ieśn i Masek by ł
rob ak, któ ry „s ię lęgn ie i w bu jny m kwiecie" .

Ciało Marii „Na n iero zes łany m ło żu , w żało bnej od zieży" (w. 1261) o ś wietla p ro mień ks ięży ca, ś wiatło

No cy   dające  po zo rn e  życie  n a  p odob ieństwo   „mizg u   up io rzycy ,  gdy   ko chan ka  zo czy"   (w.  1274).  Zro zp aczony
Wacław  chce  u marłej  p rzekazać  swoje  życie,  łącząc  się  z  nią  w  pocałun ku.  Od wró con a  sytuacja  z  po wieści  g ro zy,
b allad  i po wieści poetyckich , kiedy  to wamp ir,  bacząc, by go n ie po witał wschód słońca, żywił s ię krwią kochan ki:

Schy la się na je j lic a, usta do ust łą c zy
I s łodycz swego serca ro zkoszn ie w n ie sączy .

II, 1 6, w , 1 28 1-1 28 2

Potem następu je „d ialog miłosny", ry mu jący s ię z d ług im d ialog iem Pieśni I. Maria odpowiada głosem echa,

fantazmatem zrodzonym z „żywego głosu" Wacława, któ ry zdrad za Wojewodę jako zbrodniarza:

„0! mo ja d ro ga Mario! ty zimna  i   n i e m a –
A dla nas już jest szczęście" - echo mówi „n i e   m a".
„Mario! ko ch ana  Ma rio ! w bo ju  mn ie  w i d  z i e  l i! –
Ojciec mię z tobą spoi" - echo mówi  „d z i e l i".

w . 1 2 8 3 - 1 2 8 6

Ciało Marii poddane pieszczoto m Wacława porusza się mechanicznie siłą jego gestów jak zapustowa kukiełka w

jakimś ponurym teatrze obrazu ją cym zwycięstwo Thanatosa nad Erosem. Jest to niewątpliwie egzystencjalny konkret dla
ironic znej pieśni Masek:

Zno wu  ją p ieści - cuci - z miło ścią stros kan ą.
Co by się pocieszyła choć westchnień zamianą;
Jej g ło wa  n  a g  ł y  m  r z u  t e m  na piersi mu spada
I w ud erzo nej zb ro i  j ę k i e m  o d po wiada.

1 1 , 1 6 , w . 1 2 8 7 - 1 2 9 0

Le c z gd y s ilne  ry ce rza  un os i s ię  ra mię
W jakież o kropne ruchy  jej kib ić s ię łamie!
Nie z tą g iętką lotnoś cią, co  w dó ł n ie p rzycis ka,
Lecz w cały m op us zczen iu  ś wietego  zwalis ka,
Z w i e s z o n e   r ę c e, g łowa, zdrętwiałe już nogi
Czy n ią z n iej

p r z e d m i o t s t r a s z n y, jemu jeszcze d rog i.

w . 1 2 9 5 - 1 3 0 0

Sty listy ka , którą pos ługu je s ię M a lc ze ws ki w opisach zwłok, wska zuje na zach łann ość ś mie rc i, je j a kty wność

nawet po do kon an iu d zieła. W zorcem odn ies ien ia  jest  jednakże sytuacja  mas ki. Ś wiat poetycki Marii , po za o fiarami
i  ep izodyczny mi  postaciami  tła,  zamies zku ją  zamas ko wane  trupy ,  któ re  czyn iąc  zło ,  zas iewają  s każon e  ziarn a,
wzrastające  jako  drzewa  ś mierci,  sy mbo le  lud zkiej  kondycji.  A  że  „d rzewa  u mierają  stojąc"  -wed ług  tytu ło wej
fo rmu ły  dramatu  A lejand ra Casony  - tru dno ro zezn ać: jest to  Drzewo  Życia, czy  też Drzewo  Ś mierci?

Diagnoza Malczewskiego jest pesymistyczna. W jego lesie, gdzie zabłą kał s ię poeta - podob n ie jak Dante

- rosną

tylko Drze wa Ś mie rc i. Chodzi oczywiście o „c ie mny ludzkich uczuć i posępny las" (11, 19, w, 1386 i 1399). Ró żn ic a
międ zy o wy mi d rzewami leży ty lko w ty m, że jedne „d rętwieją" powoli, inne zostają rażone gwałtownie i szybciej
rozsiewają „zaródź śmierci" ontycznej.

Trudno powiedzieć, czy te drzewa, które u mierają w samotności, nie zakażając innych, są Drzewami Życia (Maria,

Miecznik, podmiot narracji), gdyż perspektywa my ś len ia ch rzescijańs kiego  w sensie pozytywnym została i led wie otwarta.
Jakby   zab rakło   d la  n iej  doś wiad czen ia  eg zystencjaln ego .  B o ć  w  postawie  Mieczn ika  -  mimo   jeg o   „us więcen ia"
(„n i  żalu ,  n i  s karg i,  /  Niko mu   n ie  zwierzy ły   wyp ło wiałe  warg i" ,  II,  20  w.  1448 -1449)  -  jest  wiele  sto ickiej
rezygn acji  i  natu ralnej  misty cznej  łączności  jego  dus zy   z có rką  (Jak by ju ż  dus za  jego  by ła  z  có rką   w n ieb ie" , II,
20,  w.  1447),  Pu n ktem  o dn ies ien ia  do   „rajs kiej  sy tuacji"   jest  córka,  n ie  Ch rystus,  w  któ reg o  na  ziemi  po przez
wiarę każe „zap uścić ko rzen ie"  ś w. Paweł (Ko l 2, 7).

Ró wn ież i Maria, s zu kająca s wo jeg o imien ia w ,.Ks ięd ze Ży wota" (zob . A p 3, 5), w sytuacji zg ry zoty

po pad ła w apatię o kreś laną p rzez p o etę

metafo rą fun e ra ln ą - ja ko „zn ikłe j n ad zie i g ro bo wiec spo ko jny" :

0! nie - przeszłych już zg ry zot nie widać tam wojny,
Tylko znikłej n a d z i e i g r o b o w i e c spokojny,
Tylko się lampa szczęścia w jej oczach paliła,
I zgasła, i swym dymem twarz całą zaćmiła.

I, 10, w. 2 23- 226

Kiedy jedn ak p rzez spotkan ie z W acławem „lamp a s zczęścia" zapaliła s ię p ełny m b las kiem, a p rzez

jego od jazd mus iała zg asnąć, wted y

[...] na odłogu szczęścia Zg r y z o t a k o r z e n i
Swe kolczyste łodygi robaczliwiej zdrzeni.

I, 18, w. 611 -61 2

Metafo ry ka bu jn ego kwiatu, w któ ry m lęgn ie s ię ro bak Śmierci, ś miercio nośneg o ch wastu , d rzewa

usy chającego po wo li lu b rażo nego p io run em - z jedn ej strony a kty wizu je trady cje o b razo wan ia b ib lijn ego , z
d ru g ie j zaś ma op arc ie w pe rcypo wany m liry c zn ie p rze z pod mio t n arrac ji i p rze z Pach o lę p e jza żu Ukra iny .

Czło wiek u Malczews kiego wtop iony został w n atu rę, któ rą rząd zą n ieod wracaln e mechan izmy

b io log ic zno -fizyc zne .  Jest   o na   p rze z  c zło wie ka   inte rpreto wan a   i  sa ma   t e z  z  ko le i  o kreś la   jego   kondy c ję
eg zystencjalną. Ta jej n ieustan na p rzemijaln ość jako  wyn ik nachy len ia ku  ś mierci wy zwala w po e macie największe
zło ża pesymizmu. Tą totalnie, narzucającą się analogią wygrywa Malczewski zabiegami ko mpozycyjnymi i obrazowaniem.

Ko mento wany frag ment liryczny z motywe m drze wa stanowi cezurę w op is ie sytuac ji Wac ła wa

zarażon ego  ś miercią  wskutek  wy rząd zonej  mu  krzy wdy .  Wacław  reago wać  będ zie  w  rytm  n is zczącego
bod źca:  „I  w  własny m s wo im gn ieźd zie  -  zb rodn ią  karze  zb rodn ię!"  (II,  17,  w,  1343).  Uchy lona  została tu
perspekty wa  moralistyczn a: czy  ma do tego p rawo ?  Postępo wan ie narzu ca  moty wacja b io log iczn a  - tak  jest
w świecie n atu ry :

W ty m ciemny m lud zkich uczu ć i posępny m les ie
Dla jednych c zas po wo li od ręt wien ie n iesie;
Gub ią listek po listku; aż w pó źn ej jes ien i,

Jak ms zyste g łuche d ęby, stoją obnażen i.
Drugim - skwa re m ich s łońca  zb ite n awa łn ice
Rzucą z trzas kiem i g rzmotem d zikie tajemn ice;
I znó w b łyśnie pogoda - i czasem się zdaje,
Że wesels za zieloność po bu rzy  powstaje –

Lecz kto się b liżej wpatrzy , choć po zó r jednaki,
Dostrzeże - czarne wewnątrz spalen izny  znaki.
A gdy w  r a  ż o  n  y  m   d r z e w i e  wiche r rd zeń ro zża rzy?
Któ ż po ża r od p io runu gas ić  się  od wa ży?
I ta k bujn a krze wina  zn is zc zen ie  ro zn iesie
W ty m c ie mny m lud zkich, uc zu ć i posępny m lIes ie.

I I, 1 9 , w . 1 3 8 6- 1 3 9 9

Mo że Wo jewoda i tajemn icze Pacho lę stano wią odpo wiedn iki lu d zkie p ierws zego rod zaju d rzewa, które

drętwieje  po wo li.  Wacława  n a  pewno  sy mbo lizu je  d rug ie  d rzewo ,  to  rażone  p io runem,  któ re  włącza  się  do  ś mier -
cio nośnej akcji  pod  wp ły wem d ziałan ia wichru. Wiatr pracował nad  ro zpros zen iem eg zystencji n aro do wej,  ro zsypu jąc
prochy .  W icher  zb ijający   ch mu ry ,  by   zao wo co wały   p io runem,  sy mbo lizu je  n is zczen i e  eg zystencji  jednostkowej.

N a tę zbieżnoś ć zwróciła mi uw agę doc. dr hab. D . Paluchows ka.

Nieprzypadkowo p rze miany na t wa rzy Wac ła wa , gdy słuch a on stras zliwe j „po wieśc i" Pa cho lę c ia , obra zo wa ne są
jako n arastan ie ch mu ry bu rzo wej, która wyda n is zczący p io run :

I podn iosłs zy  na palcach  swo ją małą postać,
Żeby s ię rycerzo wi do ucha mógł dostać,
Szeptał, s zsptał swą po wieść - a w twarzy  rycerza
Czarna, czarn iejs za ch mu ra coraz s ię ro zs zerza;
I znó w nag le ro zp aczą zaciemn ione lica
Zapał gn iewu  i wzg ardy  jak p  i o r u  n os wicca:
Aż w n im po wstała wres zcie ta Ponu rość d zika,
Co  pat rzy w jeden  przed miot  - w t runnę  przec iwn ika,
Kruszy  najświęts ze węzły  w ogn iu s wego p iekła,
Gdy i w n ajbliżs zy m sercu  trucizny  dociekła!
A ż   w n im po wsta ła  wres zc ie  ta  Chc iwość s za lona
Krwi –  krzy ku  - d zwonów- pło mień popsutego łona,
Co do mo we j n ie zgody ro zpa la pochodnię ,
I w własnym swoim gn ieźd zie - zbrodnią ka rze zbrodnię!

I I , 1 7 , w . 1 3 3 4 - 1 3 4 3

I tak „w ty m ciemny m lu d zkich uczu ć i p os ępny m les ie" nastąp iło zró wnan ie mo rdercy syno wej z

o jcob ó jcą. W acław nawet w s ian iu ś mierci jakby p rze licyto wał s weg o o jca, gdy ż targn ął s ię na „n ajś więts ze
węzły" , bu rząc p rawa natu ry . Mo że d latego że wy rząd zona krzy wda wy zwo liła w n im więk sze niż w Wojewodzie
piekło psychiczne. Motywacja ta jest w po emacie bardzo ważna.

Ale co bądź kto inspiruje Pacholę, by jako kompetentny świadek wydarzeń pobudzało do zemsty? Motywacje - po za

prawdopodobnym  odniesieniem  do  surowej  moralności  ludu  -  wypływają  niewątpliwie  z  ontyczno-psychicznego  statusu
Pacholęcia:  bycia  w sytuacji śmierci,  która  „zostawiła  (mu)  czarne  w  piersiach  blizny".  Śmierć  fizyczna  byłaby nawet  w  jego
sytuacji  wyzwo leniem.  Cechuje  je  bowiem  totalne  wyobcowanie,  nie  może  więc  być  przez  miłość  dawcą  życia,  lecz  tylko
śmierci.  I  tak  właśnie  pokierowało  losami  Wacława.  Świat  je  zaraził  „gorszkimi,  zatrutymi  ko łaczami"  i  tez  tylko  takim
pokarmem  może d zielić się z innymi. Pacholę nie wchodzi na pola ukraińskie z Ziemi świętej, z Królestwa  Życia, gdzie ma się
„władzę nad drzewem życia" (Ap 22, 14), lecz przybywa z ojczyzny egzystencjalnego udręczenia, z K rólestwa Śmierci;

„Mo je młode pacholę, gd zież to ty węd rujes z?
C z y   z  Z i e  m i  Ś w i ę  t e j  wracasz, że  tak utyskujesz?"
,,Oh! nie - ja  ws zystkim obcy wśrzód mo je j ojc zy zny  –
I Śmierć mi zostawiła czarne w p iersiach b lizny -
I Świata jadłem gors zkie, zatrute ko łacze –
To mn ie ciężko na sercu i ja sobie p łaczę.
A kiedy się ro zś mieję - to jak za po kutę;
A kiedy będę śpiewał - to  na s mutną nutę;
Bo w mo jej z w i ę d ł e j   t w a r z y zamies zkała b ladość,
Bo w mej  z d  z i c z a ł e j   d u  s z y wypleniono radość,
Bo wp ływ mego An ioła g r ób w blasku  zobaczy".

„To czegoż chcesz, pacho lę?" - „Uciec od Ro zpaczy".

II, w, 663-674

Ed u kację Śmierci ro zp oczęło Pacho lę od d zieciństwa, mo że d latego n ie dojrzało i zachowało „zwiędłą

młodość" (II, 17, w. 1309). Trafn ie tę „s zko łę ży cia" o kreś la p iosen ka Chó ru młod zieży w Dziadów części I :

Kto w młodości pieśń żałoby
Raz zanucił, wiecznie nuci;
Kto młody od wied za g roby,
Już z nich na świat nie powróci.

w . 3 3 3 - 3 3 6

Pacho lę nos i w sobie doś wiadczen ie eg zystencjalne ws zystkich p rawie postaci, jest jakby ich lustrem.

Zwłas zcza Wacława, któ rego - mo że by ło „Duch em [ ...] losu? Aniołem? Szatanem?" (I1, 19, w. 1423). Zna przede
ws zystkim mechan izm po rażan ia złem, Ozeas zo wą „zarazę Ś m ie r c i" (13, 14), która musi wyiewać się na innych, bo
zawsze „Ośc ien ie m (...) ś mie rc i jest grzech" (1 Kor 15, 56).

Ten Duch Pacho lęcia (demon? s zatan?) tkwił ju ż potencjaln ie w Wacła wie, zan im s zlach etny rycerz po

śmierci Marii spotkał tego „człeka małego" w „szarej chwastów zarośli" (II, 17, w. 1303). Jakaż to naturalna sceneria do
ukry wan ia się staros ło wiańskiego „Licha" !

Ju ż p ierws ze krzy wdy , jakie spotkały Wacława od ojca (ro zd zielen ie z żoną), predyspono wały go do zadan ia

„ś więty m p rzed mioto m srog ich ciosów". Wacław - podobnie jak bohater Mickiewiczo wskiej p iosen ki - jako „młod y

A. M i c kiew i c z. Dziady. Widowisko. W: Dzieła. Wyd. jubileuszow e. T, 3: Utwory dramaty czne. Warszawa 1955 s. 111.

odwied zał g roby" , gdy ty mczasem żona jego „należała do nieba". Przed Marią o twiera s wó j „g rób" , obnażając
śmierteln e po wijaki:

I mnie wydarli wszystko - i więcej niż tobie –
Ty do nieba należysz, ja się błąkał w grobie;
A czrnym pędzon wid mem, gdym jasność postradał,
Byłbym świętym przed miotom srogie ciosy zadał.
Bo z Panem Wojewodą nie służy zartować,
I ra z dobywszy miecza, już go nie trza chować:
Toby się ojców zamek był kurzył szeroko
I niejeden pokrewny oblewał posoką;
Toby w sercu osiadły ten dym i ich Cienie –
Alebym Marii dapadł przez krew i pło mienie!

I , 1 7 , w . 5 1 3 - 5 2 2

Wacław już wcześniej, kiedy zbierały się pierwsze chmury jego osobistej trag ed ii, był „czarny m pęd zon wid mem" .

Ju ż wtedy w n im ży ł i d ziałał Duch Pach o lęcia. O4n mo że na po le bitwy, w mo mencie gdy Maski topiły Marię,
telepaty czn ie p rzekazy wał in fo rmacje, „o rg an izo wał" p rzeczucia Wacława:

Smutny on, zamyślony, choć pełen ochoty,
Nie spojrzał nawet jeszcze w swoje wierne roty,
A dlac zeg 0?  sa m n ie wie  - ty lko  że  mu  Sła wa,
Łzami Marii spłakana, przed oczami stawa;
Tylko  że jego serce w takim n ag le d rzen iu ,
Ja k by kto  kir p rzec iagną ł w śp iąceg  oc kn ien iu
I w strachu  go zostawił - w trosce - i zd ziwieniu .
                                                            II, 6, w. 890-890

Pacho lę  rzeczy wiście  po jawia  s ię  w  poemacie  jakoby   „Duch   złego ,  co   lud zio m  nad ziei  zazd rości" .  Tę  nad zieję
u chy la  ju ż  w  s wo im  p ierws zy m  wy stąp ien iu ,  kiedy   to   operu je  frazeo log ią  n arrato ra  uto żsamiającego   s ię  z
auto rem, bu rzy  złu dne pociechy , które n ies ie ku ltu ra  - czy  to  po jmo wana w duchu „poezji  Po łudnia", czy też  „poezji
Pó łnocy"

. Mo że więc być o wy m dest ru kc y jny m Du che m, Szatan e m, któ ry w wy mia rze jednost ko wy m odb ie ra

n ad zieję wtedy , kiedy jest o na n ajb ard ziej po trzebna jako s iła akty wizu jąca ży cie w sytu acji walki i zag ro żen ia:

Czy  Duch złego, co  lud zio m nad ziei zazd rości,
Odchy lił mu  przez chwilę zasłonę przys złości?
Czy  struny n atężone tkliwych  w ład z  wysnuciem,
  Tknięte rę ką  Nieszc zęścia, zabrzmia ły  przec zuc ie m?

II, 6, w. 909-912

Des tru kcy jn a ś wiad o mość, to warzys ząca anty cyp acy jn ie Wacławo wi po dczas walki: „zd o będ zies z ty tru mn ę" (II,
6, w. 926), n is zczy ws zystkie s iły ży wo tne, rod ząc nawet p ragn ien ie ś mierci jako jedy nego wy zwo len ia :

Ro zdarłs zy tło  przyszłości, co  mu na przeszkod zie,
Ty m ch ciwie j, ty m g wa łto wn ie j na  s ztych s ię  wyd ziera,
                                        11, 6, v r. 922-923

Jest więc Wacław klasyczny m p rzy kładem ob razu „stareg o czło wieka" , któ rego fo rmu je mech an izm

ś mierci:

Śmierć miotał ś mierci pragnąc -oh! bo w serca g łęb i
Pisk, taki jak gołęb ia pod  d ziobem jastrzęb i,
Harmon ią jego  myś li; (...).

I I , 1 0 , w . 1 0 4 1 - 1 0 4 3

Pacho lę jako „Du ch losu

’ ’

wp ły wa na krystalizację „czło wieka ś mierci i g rzechu" i samo przez n iego zostało

ufo rmo wane , a rac ze j zd eformo wane . Nie ma bo wie m istotnej ró żn icy mie d zy „stary mi ludźmi", choćby się było nawet
„młodym Pacho lęciem". Zakażen ie grobem, któ rego tak lękają się Izraelici, po zostawia p iętno n ieod wracaln e.

W rócmy jes zcze raz na koniec do portretu Ahasverusa u Malczewskie go, gdy ż jest to portret-matka d la lud zi

mieszkających ;,w ty m ciemny m lud zkich uczuć i posępny m lesie" i n iewątp liwa eksteriory zacja obrazu auto ra.

Nieod wrac aln e zmiany we wnętrzn e („za ka żen ie psychic zn e" złe m ś wia ta) obja wia ją się w sy mpto ma ch

fizjono micznych Pacholęcia. Gustawa Mic kiewiczo ws kiego o kreś li Ksiąd z, ze jest „zd rów na twarzy , lecz w sercu
głębo kie ma rany"

. Pacholę Malczewskiego ma nap iętno waną b ladością twarz, p rzestawion e reakcje psychiczne,

Zob. rozdz. „Poezja Połnocy" w przywoływanej ks ią4ice Narodziny powieści poetyckiej w Polsce.

„zd ziczałą dus zę" i tęs kn i za ś miercią fizy czną jako za u wo ln ien iem od „ś mierci życia", którą jest Ro zp acz. Specyfikę
jego sytuacji pod kreślają naiwne, poczciwe reakcje jego współro zmo wcy , famu lusa dwo rku Mieczn ika, mies zkańca
świata pogodnego .

Pacho lę jest także nosicielem maski defo rmu jącej ru chy, które znó w są mechan iczne i podkreślają całkowitą

bierność wypły wającą z daleko posu niętego ro zpadu osobowości (zob. II, 2, w. 675-676 i II, 17, w. 1303-1311, 1330-
1331).

Jaką nadrzędną fun kcję semantyczną spełn ia w poemacie o wo d ziwne Pacho lę - typo wy „stary czło wiek" w

ro zu mieniu Pawło wy m - nap iętno wane jakby h istorią całej lud zkości, któ rą n awet przekracza w nachy len iu ku czaso m
mityc zny m? Jest d ziec kie m Ada ma?

Pacho lę ja ko figura se mantyc zna a ku mu lu je w sobie genea log ię ludową i med iu mic zną , wy rasta jącą z

ro manty cznych i z Malczewskiego zainteresowań magnety zmem zwierzęcy m. Stano wi porte -paro le auto ra, będąc
pośrednikiem międ zy tą nad rzędna instancją myślo wą a światem postaci

I chyba n ie n a le ży dą żyć do redu ko wan ia

jego  funkcyj,  gdy ż  jest  to  -  jak  wiado mo  -  figu ra  semantyczn a  o  wy raźny m  n acecho wan iu  sy mbo liczny m.  W  świetle
poczyn ionych ana liz ó w sobo wtór auto ra  i  ja kby e cho eg zystencjaln e pra wie ws zystkich postaci ,  zwłas zc za Wac ława -
autor  też  nie  wie,  „czy  [by ł  on]  Duchem  jego  losu?  Anio łem?  Szatanem?"  -  zdaje  się  być  p rzede  wszystkim
doświad czony m  węd ro wcem  do  g ran ic  lud zkiej  eg zystencji  jako  sytuacji  ś mierci  ontycznej„  [...]  ten   człek  mały  z
okiem  zap łakanem"  (I(,  19,  w.  1422}  zdo minował  w  poemacie  nawet  ludo we  med iu m  (Ko zaka),  któ re  po zwalało
autoro wi  szu kać  po cieszenia  w  ku ltu rze  ludo wej,  ,  s kąd  otwierała  się  takie  szansa  utrwalen ia  pamiątki  narodo wej.
Wyzby wszy s ię alienacy jnych pocies zeń  - choć  zna  ich  kłamliwe uro ki  - prezentu je nagą eg zystencję, w  któ rej  „ś mierć
[ ...] zostawiła czarne w p iers iach b lizny" .

A . M i c k i e w i c z. Oziad y. Cz,?sd IV, w: Dzi e l a . T. 3 s. 4 9 .

' 3s Ost atn io w sp os 6b konst ru kty wn y i po 2q d ku j4cy pooW p rob le m fun kc ji Pa cho lqc ia

w  o rga;   n izac ji  fa bu la rne j  i  w  wy mo wie   po ety c kie j  ca iego  p oe ma tu   J. M ac ie je ws ki  Ow.  s .
23).  Ta kie   N.  Kru ko ws ka   w   stu di u m  „Ma ri a"   Mal c zew sk i QOO  ja k o   ro man t yc zna   po e zja
n o cy ,  ko me ntu j4c   p esymi zm  A~a ri i   z  aspe ktu   t zw.  no cy   kos mic zn e j,  niA  mog fa   ro wn ie z
po min 4c  ro ll Pa cho lqc ia ,  v r kto r~lm ,

wid zi „p ers on ifikacjq 1...) losu kos micznega"

(.Pa miq tn ik Lit Qra c ki" 77:1986 z. 3 s . 28).

1 1 0 se mant yc zny ch,,kono tac jach ob ra zo w swia t la i c ie mnosc i w ro zny ch ich odc ien ia ch w y -

po mad a ie m s iq ju i w s tob iiu m „Spo jrze nie wgo rQ " i „wok ot o" . ( No rwi d - Malcze wsk i). W: T e n z e .

Ten dwuwiersz kilkakrotnie się powtarza: w. 744-745, 755-756, 766-767, , z tą roinicą, że zamiast „Ah!" jest

„Bo".

2°

„Smierc" narodo wosci jako n iemo znosc odczyty wan ia z pejzaiu u krairis kiego „dawnych

rze c zy  mys li"  konstatu je ro wn ie z  Pa cho lq  - po rte -p aro le auto ra.  I  jego  zda n ie m pe fneg o ro zp ros ze -
nia („do znaku") dokonaf  „wiatr u krairis ki". To ,  ie d la Pacho lq cia  wiatr os zczqd zil  jes zcze  mog ily ,
tiu ma c zyc  mo zn a ludo wy m „n asfuche m"  te j posta c i (II, 1, w. 65g -6o 2):

Ale   na  po la  n ie   chod i,  gdy   serce  zb o la fo;  Na  rb wn in ie
mog i(y  -  wiQc e j  n ie  zosta fo  -  Res ztq  wiatr  u kra inski
ro zd muc ha f do  zna ku  - To s ied z  w do mu  i sfu cha j du me k o
ko za ku .

0 me nta lne j de wa lu ac ji p a miat ki mat eria lne j Os wiecen ia, kto r4 w ro ma nty zmie mia la zast4pic

poe zja , p is ze od kry wc zo  f.  Op ac ki  ( Po mnik  i  wie rsz. Pa mqtk a i poe zja  na p rzelorni e  Oswie ce nia i
ro manty zmu .  W:  T  e  n  i  e .  Po e zja  ro manty czn ych  p rze lo mow .  Szk ice .  W rocta w  1972).  Nie  wyda je
sii~, by Ma ria by la  ju z  man ifeste m  „pa miIiki poety c kie j" .  Na zby t ro zpac zliwe  jest  w  iy m poe mac ie
przezy wan ie,tud zkiej ey zysten cji, by  mo in a z n iej by lo  budo wac „poety cki po mn ik".