PRZYCZYNY I ZAPOBIEGANIE
ki jest mechanizm powstawania takich
uszkodzeł. Jedna z d"ugo utrzymują-
cych si teorii g"osi, Że wiele czynników
Co powoduje raka?
Ęrodowiskowych oraz starzenie si i inne
procesy Życiowe przyspieszają powsta-
wanie w organizmie tzw. wolnych rod-
Przyczyną dwóch trzecich zgonów na raka ników, czyli aktywnych chemicznie frag-
mentów cząsteczek. Reagując z DNA,
jest palenie tytoniu i niew"aĘciwe odŻywianie,
wolne rodniki uszkadzają geny i po-
wodują powstawanie róŻnych mutacji.
cho tak "atwo sobie z tym poradzi
Inne czynniki kancerogenne, na przy-
k"ad niektóre wirusy, dzia"ają jak si
wydaje w odmienny sposób, przyspie-
Dimitrios Trichopoulos, Frederick P. Li i David J. Hunter
szając tempo podzia"ów komórkowych.
OczywiĘcie geny odziedziczone po
rodzicach równieŻ mają wp"yw na roz-
ak, najwikszy zabójca w historii zgonów rocznie spoĘród ogólnej liczby wój nowotworu. Niektórzy ludzie są no-
ludzkoĘci, stawa" si coraz groę- osób zmar"ych na nowotwory powo- sicielami wrodzonych mutacji przyspie-
Rniejszy w miar rozwoju naszej duje kaŻde z nich. Mimo Że uzyskane szających namnaŻanie si pewnych
cywilizacji. ChociaŻ w tym stuleciu wyniki nie pozwalają przewidzie, rodzajów komórek albo powstawanie
w krajach wysoko rozwinitych ryzyko co moŻe si przytrafi kaŻdemu z nas, kolejnych mutacji. Mechanizmy ewolu-
zachorowania na kilka rodzajów nowo- niemniej jednak dostarczają bardzo cyjne ograniczają oczywiĘcie wystpo-
tworów wyraęnie zmala"o, zapadalnoĘ uŻytecznych wskazówek wszystkim wanie takich mutacji; te ostatnie powo-
na inne wzrasta. Nowotwory p"uca, pier- chcącym zminimalizowa swój kon- dują mniej niŻ 5% zgonów na chorob
si, prostaty i jelita grubego wystpują takt z czynnikami, o których wiadomo, nowotworową [tabela na stronie 55].
znacznie czĘciej w tych krajach, w któ- Że dzia"ają rakotwórczo (a wic kan- Do powstania wikszoĘci nowotwo-
rych upowszechni"y si takie czynniki cerogenami). rów przyczyniają si jednak w pewien
ryzyka, jak palenie papierosów, niezdro- Wydaje si, Że u pod"oŻa choroby no- sposób bardziej ogólne cechy fizjolo-
we nawyki Żywieniowe, a takŻe obec- wotworowej leŻą dwa rodzaje czynni- giczne. Na przyk"ad osoby, które odzie-
noĘ niebezpiecznych substancji chemicz- ków kancerogennych. Jedna kategoria dziczy"y jasną karnacj, są zazwyczaj
nych w Ęrodowisku lub w miejscu pracy. obejmuje te, które uszkadzają geny bardziej podatne na raka skóry. Mimo to
Wraz z postpującym uprzemys"o- związane z kontrolą podzia"ów i migra- chorują dopiero po d"ugotrwa"ej ekspo-
wieniem liczba potencjalnych czynni- cji komórek. Rak rozwija si wówczas, zycji na Ęwiat"o s"oneczne, które jest zna-
ków podejrzanych o potgowanie ryzy- gdy w jednej komórce kumuluje si nym kancerogenem Ęrodowiskowym.
ka chorób nowotworowych roĘnie. pewna liczba mutacji. Trwa to zwykle Albo jeŻeli ktoĘ odziedziczy wariant ge-
W ostatnich latach pe"no w Ęrodkach wiele lat i kołczy si uwolnieniem ko- nu, który ma"o wydajnie eliminuje kan-
przekazu ostrzeŻeł przed dos"ownie mórki od wikszoĘci ograniczeł zapo- cerogeny z organizmu, to przy ciąg"ym
wszystkimi u"atwiającymi Życie wyna- biegających podzia"om. Mutacje spra- na nie naraŻeniu z wikszym prawdo-
lazkami, od leków po telefony komórko- wiają, Że komórka wyjĘciowa i jej po- podobiełstwem zachoruje na raka niŻ
we. PoniewaŻ coraz szybsze jest tempo tomne nabierają innych cech i po inten- osoba, która ma bardziej wydajny wa-
postpu technicznego, waŻne staje si sywnych podzia"ach gromadzi si ich riant tego genu.
wyodrbnienie rzeczywistych przyczyn bardzo wiele. Guz sk"ada si w wik- Jedno z najczĘciej zadawanych py-
raka spoĘród wzrastającej liczby czynni- szoĘci z takich w"aĘnie nieprawid"owych tał na temat raka brzmi: ile osób spo-
ków potencjalnie szkodliwych. komórek. Ęród tych, które są zdrowe, nie mają
Aby poradzi sobie z tym trudnym Druga kategoria czynników kancero- Żadnych obciąŻeł genetycznych i w ja-
zadaniem, naukowcy opierają si g"ów- gennych to te, które nie uszkadzają ge- kiĘ sposób unikn"y kontaktu z wszelki-
nie na danych epidemiologicznych. Epi- nów, lecz selektywnie przyspieszają roz- mi kancerogenami Ęrodowiskowymi,
demiolodzy identyfikują wystpujące rost komórek guza, lub ich prekurso- zachoruje na t chorob? W odpowie-
w Życiu ofiar choroby nowotworowej rów. Najbardziej niebezpieczną cechą dzi moŻna poda jedynie ocen przy-
czynniki wspólne oraz takie, które zwią- nowotworów jest ich zdolnoĘ do two- bliŻoną, porównując populacje charak-
zane są z ich stylem Życia, a nastpnie rzenia przerzutów; niektóre komórki teryzujące si bardzo odmienną cz-
oceniają je zgodnie z aktualną wiedzą raka wówczas migrują i przenoszą cho- stoĘcią zapadania na róŻne rodzaje raka.
biologiczną. Uzyskane dowody mogą rob do innych czĘci cia"a. W kołcu Wydaje si, Że 1/4 wszystkich nowo-
przekona naukowców, Że jeden lub moŻe ona zaatakowa i zniszczy jeden tworów to czyste przypadki nowo-
wicej z rozpoznanych czynników albo z niezbdnych do Życia narządów twory, które rozwin"yby si nawet
któraĘ z cech powoduje chorob czy [patrz: Robert A. Weinberg, Jak po- w organizmie wolnym od wp"ywów z
teŻ, mówiąc ĘciĘle, ekspozycja na te wstaje rak? , strona 32]. zewnątrz wy"ącznie w wyniku powsta-
czynniki istotnie zwiksza prawdopo- Chyba nie ma takiego naukowca, któ- wania w nim w"asnych kancerogenów
dobiełstwo zachorowania na raka. ry nie uwaŻa"by, Że na przyk"ad czsta oraz wskutek nienaprawiania pojawia-
W ciągu ostatnich 50 lat epidemiolo- ekspozycja organizmu na związki che- jących si b"dów genetycznych.
gia umoŻliwi"a badaczom nie tylko wy- miczne wystpujące w dymie tytonio- Epidemiolodzy wykazali jednak, Że
krycie wielu Ęrodowiskowych (a wic wym moŻe doprowadzi do uszkodze- Ęrodowisko, a takŻe styl Życia odgry-
nie wrodzonych) uwarunkował raka, nia komórek, a nastpnie do rozwoju wają zasadniczą rol w wikszoĘci
ale równieŻ oszacowanie, jaki odsetek raka. Nie do kołca jednak wiadomo, ja- przypadków. Jak dalece wiarygodne są
50 WIAT NAUKI Listopad 1996
te dane? S"abym punktem epidemiolo- TUSTE POTRAWY, takie jak podawane w tej nowojorskiej restauracji, mogą przyczy-
nia si do powstawania wielu nowotworów.
gii raka jest niemoŻnoĘ prowadzenia
badał na losowo wybranej grupie lu-
dzi, których eksponowano by na poten- na danych s"abych, ale systematycznie innych pałstw uprzemys"owionych, a
cjalne czynniki kancerogenne czy teŻ odnotowywanych i wiarygodnych z bio- jeĘli jest inaczej, zaznaczymy. Dane z
podawano im związki mające zapobie- logicznego punktu widzenia. Na przy- pałstw wysoko rozwinitych nieko-
ga zachorowaniu na raka. Randomi- k"ad czynniki decydujące o roli, jaką od- niecznie odpowiadają sytuacji w kra-
zowane badania wp"ywu kanceroge- grywają owoce i warzywa w profilaktyce jach rozwijających si, gdzie wikszą ro-
nów są oczywiĘcie wykluczone z po- raka, naleŻą raczej do pierwszej katego- l odgrywają rakotwórcze mikroorga-
wodów etycznych, cho niestety nie- rii, kancerogenne zaĘ dzia"anie dymu ty- nizmy oraz wciąŻ rosnące zagroŻenie
zwykle utrudnia to interpretacj do- toniowego wdychanego przez biernych związane z kancerogenami wystpują-
stpnych danych. palaczy do drugiej. Stosunkowo ma"o cymi w miejscu pracy.
Dlatego teŻ przyjmuje si, Że badania ludzi zapada na raka p"uca wy"ącznie z
epidemiologiczne wskazują pewien powodu przebywania w zadymionych NajwaŻniejsze nie pali
czynnik jako przyczyn raka tylko wów- pomieszczeniach, ale zaleŻnoĘ taka jest
czas, gdy u wszystkich osób chorych na systematycznie odnotowywana i moŻna Ponad po"ow zgonów na raka w
badany rodzaj nowotworu zawsze ją wiarygodnie wyjaĘni. USA, a nawet 60% moŻna powiąza
stwierdza si niezwykle silną ekspozy- Prezentowane tu dane wybraliĘmy z paleniem papierosów lub sposobem
cj na ten w"aĘnie czynnik. O związku z setek publikacji, a nasze poglądy po- odŻywiania. Palenie jest przyczyną 30%
kancerogenu z chorobą moŻna teŻ mó- dziela wielu, jeĘli nie wikszoĘ, na- zgonów, co czyni dym tytoniowy naj-
wi wtedy, gdy pewną, choby s"abą, ukowców i lekarzy. Zgodnie z zasadą groęniejszym kancerogenem w USA.
zaleŻnoĘ obserwuje si w wielu róŻ- obowiązującą w epidemiologii nowo- KaŻdy z pozosta"ych czynników Ęrodo-
nych przypadkach i daje si ona prze- tworów skupiliĘmy si na przypadkach wiskowych odpowiada zaledwie za kil-
konująco uzasadni na gruncie wiedzy zakołczonych zgonem chorego, aby ka procent zgonów.
biologicznej. unikną zniekszta"cenia obrazu z po- Palenie, zw"aszcza papierosów, pro-
Nasze ustalenia przyczyn raka opar- wodu uwzgldniania pospolicie wyst- wadzi do raka p"uca, górnych dróg od-
liĘmy wic albo na mocnych danych epi- pujących nowotworów, które bardzo dechowych, prze"yku, pcherza moczo-
demiologicznych, których biologiczne rzadko prowadzą do Ęmierci. Wszyst- wego, trzustki, a prawdopodobnie takŻe
pod"oŻe pozostaje nie wyjaĘnione, albo kie omawiane wyniki dotyczą USA lub Żo"ądka, wątroby i nerek. Na"óg ten wią-
WIAT NAUKI Listopad 1996 51
NINA BERMAN
SIPA
PRZYCZYNY I ZAPOBIEGANIE
zany jest równieŻ z przewlek"ą bia"acz- nia powietrza lub radioaktywny gaz ra- larnych hipotez dotyczących związku
ką szpikową i przypuszczalnie powo- don (w sposób naturalny uwalniający si midzy t"uszczami w diecie a ryzykiem
duje raka okrŻnicy i odbytnicy oraz in- z gleby na niektórych obszarach). nowotworowym. Okaza"o si na przy-
nych narządów. Prawdopodobiełstwo k"ad, Że spoŻywanie przez doros"ych
zachorowania zaleŻy od wielu czynni- Zdrowo jedz, bdziesz Ży" d"uŻej wikszej iloĘci t"uszczów, najczĘciej
ków, m.in. od liczby wypalanych papie- zwierzcych, nie podnosi ryzyka raka
rosów, zawartoĘci w nich smo"y, a tak- Niew"aĘciwe odŻywianie powoduje piersi. Badania te prowadzono na duŻej
Że co najwaŻniejsze od czasu trwania równie wysoką liczb zgonów na raka grupie kobiet przez prawie 12 lat.
na"ogu. Kto zaczą" pali na"ogowo w kaŻdego roku w USA jak palenie tyto- SpoĘród róŻnych dodatków do po-
m"odym wieku, obarczony jest znacz- niu. T"uszcze zwierzce (nasycone) traw, które nie mają wartoĘci odŻyw-
nie wikszym ryzykiem. Jak moŻna w misie bia"ym (drób, ryby), a szcze- czych, jedynie sól uwaŻamy za istotny
oczekiwa, ryzyko zmienia si zaleŻnie gólnie czerwonym (pozosta"e gatunki czynnik ryzyka nowotworowego. Ba-
od rodzaju nowotworu. Palacze są dwu- misa) kojarzone są z róŻnymi nowotwo- dania róŻnych populacji spoza USA wy-
krotnie bardziej naraŻeni na raka pche- rami: najczĘciej z rakiem okrŻnicy i od- kaza"y, Że zwikszone spoŻycie soli mo-
rza niŻ niepalący, oĘmiokrotnie czĘciej bytnicy, ale równieŻ z rakiem prostaty. Że prowadzi do raka Żo"ądka. Ponadto
natomiast zapadają na raka p"uca. Niektóre zagadnienia dotyczące roli w po"udniowo-wschodniej Azji bardzo
Bierne palenie, czyli wdychanie dymu t"uszczów w diecie do dzisiaj nie zosta- ma"e dzieci karmione obficie solonymi
tytoniowego z otoczenia, powoduje "y wyjaĘnione. Badania na zwierztach rybami czĘciej chorują na nowotwory
znacznie mniej zachorował na raka p"uca laboratoryjnych wykaza"y, Że w okreĘlo- nosogardzieli. Wykazano równieŻ, Że
niŻ palenie aktywne. Mimo to corocznie nych warunkach niektóre rodzaje t"usz- picie bardzo gorących p"ynów, na przy-
kilka tysicy ludzi umiera w USA na ra- czów wielonienasyconych podwyŻsza- k"ad mat ( po"udniowoamerykałskiego
ka wiązanego g"ównie z biernym pale- ją ryzyko raka pewnych narządów, ale napoju podobnego do herbaty), zwik-
niem. Okazuje si wic, Że wystpujący u ludzi nie udowodniono tej zaleŻnoĘci. sza ryzyko raka prze"yku.
w otoczeniu dym tytoniowy jest równie Dok"adne badania epidemiologiczne nie Natomiast wyniki wielu badał nie
groęnym zabójcą jak inne zanieczyszcze- potwierdzi"y takŻe ciągle bardzo popu- potwierdzi"y związku midzy piciem
Mikroorganizmy powodujące raka
onad 100 lat temu uczeni zaczli si zastanawia, czy guzy no- je raka wątroby niemal równie czsto jak wirus typu B. Jak juŻ
Pwotworowe nie mogą by powodowane przez wirusy i inne wspomniano, infekcje wirusowe, g"ównie zapalenie wątroby, od-
mikroorganizmy chorobotwórcze. Przez kilkadziesiąt lat próbo- powiadają za 80% zachorował na raka wątroby na Ęwiecie.
wali zweryfikowa t hipotez, ale bez rezultatu. Wprowadzanie Stwierdzono, Że takŻe inne wirusy mogą by przyczyną nowo-
zarazków do organizmów zwierzcych nie powodowa"o rozwoju tworów, cho niektóre z nich wystpują doĘ rzadko. Na przyk"ad
nowotworów. Stopniowo koncepcja ta zosta"a zapomniana. wirus Epsteina-Barr, znany najlepiej jako czynnik wywo"ujący mo-
JednakŻe w ciągu ostatnich 20 lat badacze nie tylko dowiedli, nonukleoz, czasami staje si kancerogenem. UwaŻa si, Że
Że wirusy, bakterie i pasoŻyty rzeczywiĘcie powodują róŻne typy przyczynia si do prawie po"owy zachorował na raka gard"a
nowotworów, ale równieŻ stwierdzili, Że w Ęwiecie, jak równieŻ do ponad 30%
prawdopodobnie odpowiadają one aŻ za wszystkich przypadków ziarnicy z"oĘliwej,
15% zgonów na raka na Ęwiecie. Wik- 10% ch"oniaków nieziarniczych oraz nie-
szoĘ tych przypadków wystpuje w kra- których postaci raka przewodu pokarmo-
jach rozwijających si, w których choroby wego. ZakaŻenie wirusem powodującym
zakaęne są duŻo bardziej powszechne. AIDS (HIV) grozi rakiem tkanek mikkich,
Nawet jednak w takich pałstwach jak USA zwanym misakiem Kaposiego, lub ch"o-
oko"o 5% zgonów na raka jest nastpstwem niakiem, który charakteryzuje si nieprawi-
choroby zakaęnej. Trudno dok"adnie okre- d"owym rozrostem tkanki limfatycznej.
Ęli ich liczb, poniewaŻ czsto od zaka- Helicobacter pylori to na razie jedyna bak-
Żenia do pojawienia si nowotworu mija teria, która jak si wydaje przyczynia
kilkadziesiąt lat. si do rozwoju raka, powodując powstawa-
NajczĘciej spotykanymi patogenami ra- nie wrzodów Żo"ądka [patrz: Martin J. Bla-
kotwórczymi są wirusy zawierające DNA, ser, Rola bakterii w rozwoju wrzodu ; wiat
które po wnikniciu do komórek gospoda- WIRUS BRODAWCZAKA jest kancerogenem. Nauki, kwiecieł 1996]. ObecnoĘ H. pylo-
rza namnaŻają si w tysiącach kopii, wy- ri ĘciĘle wiąŻe si z wystpowaniem raka
korzystując do tego celu aparat replikacji DNA i syntezy bia"ek Żo"ądka, cho okreĘlenie odsetka przypadków, w których bakte-
zaatakowanej komórki. SpoĘród nich najgroęniejsze są ludzkie ria ta odgrywa decydującą rol, wymaga dalszych badał.
wirusy brodawczaka (papilloma) typu 16 i 18 przenoszone drogą Obecnie naukowcy próbują wyjaĘni, dlaczego wymienione pa-
p"ciową oraz wirus zapalenia wątroby typu B. Wirusy brodawcza- togeny wywo"ują raka tylko u niektórych osób zakaŻonych. Wyni-
ka mogą by m.in. przyczyną raka szyjki macicy, natomiast wi- ki najnowszych badał wskazują na wtórne procesy zachodzące
rus zapalenia wątroby typu B raka wątroby. w organizmie, aktywujące uk"ad odpornoĘciowy gospodarza, za-
Cho wirusy brodawczaka odpowiadają za 70 80% przypad- nim infekcja stanie si kancerogenna. Gdy poznamy dalsze szcze-
ków raka narządów p"ciowych i odbytu na Ęwiecie, pozosta"e 30 gó"y tego "ałcucha wydarzeł, moŻna bdzie zastosowa nowe
ich typów moŻe teŻ mie związek z tymi nowotworami, atakujący- Ęrodki zapobiegawcze, na przyk"ad szczepionki blokujące niepo-
mi kobiety o wiele czĘciej niŻ mŻczyzn. W niektórych krajach, Żądane wtórne zjawiska decydujące o przemianie komórek zain-
szczególnie w Japonii, wirus zapalenia wątroby typu C powodu- fekowanych w nowotworowe.
52 WIAT NAUKI Listopad 1996
EM UNIT, CVL WEYBRIDGE
Science Photo Library/ Photo Researches, Inc.
przekarmianiem i niedostatkiem ruchu,
moŻna uzna za czynnik wspó"odpo-
wiedzialny za 5% zgonów na raka pier-
si i gruczo"u krokowego.
Oty"oĘ u doros"ych kobiet uwaŻana
jest za istotną przyczyn raka endome-
trium (trzonu macicy). W pewnym
stwierdzonym, cho s"abym stopniu
wiąŻe si ją równieŻ z pomenopauzal-
nym rakiem piersi, a takŻe, mimo Że nie R E K L A M A
kawy (z kofeiną czy bez) a chorobą no- znamy mechanizmu tego zjawiska, z ry-
wotworową. Wydaje si równieŻ, Że nie zykiem zachorowania na raka okrŻni-
ma na to wp"ywu rodzaj Ęrodka s"odzą- cy, nerek i pcherzyka Żó"ciowego.
cego: istnieją dowody, Że syntetyczne Konsumpcja duŻych iloĘci napojów al-
s"odziki uŻywane w umiarkowanej ilo- koholowych podwyŻsza, szczególnie
Ęci nie powodują raka. u palaczy, niebezpieczełstwo zachoro-
ZaleŻnoĘ midzy odŻywianiem si wania na nowotwory górnych dróg od-
a chorobą nowotworową polega w rów- dechowych i uk"adu pokarmowego.
nym stopniu na tym, co si je, jak i na MarskoĘ wątroby u alkoholika czsto
tym, czego si nie je. Niewystarczająca prowadzi do raka wątroby. ChociaŻ picie
iloĘ owoców i warzyw w poŻywieniu umiarkowanych iloĘci alkoholu wydaje
moŻe w znacznym stopniu podwyŻsza si zmniejsza prawdopodobiełstwo
ryzyko wystąpienia róŻnych nowotwo- chorób serca, jednak coraz czĘciej poja-
rów, zresztą z przyczyn do tej pory nie wiają si doniesienia, Że nawet jeden lub
wyjaĘnionych. Ochronne dzia"anie tych dwa drinki dziennie mogą przyczynia
produktów zdaje si polega na obecno- si do zachorowania na raka piersi, a na-
Ęci w nich sk"adników blokujących kan- wet raka okrŻnicy lub odbytnicy.
cerogeny wytwarzane w naszym orga- Picie alkoholu uwaŻa si za przyczyn
nizmie. UwaŻa si na przyk"ad, Że oko"o 3% zgonów na raka (co naleŻy do-
przeciwutleniacze wystpujące w Żyw- da do oko"o 30% spowodowanych nie-
noĘci neutralizują wolne rodniki. By mo- w"aĘciwym odŻywianiem) w krajach wy-
Że w zdrowych pokarmach znajdują si soko rozwinitych. Siedzący tryb Życia
jeszcze inne substancje na przyk"ad ta- prowadzi do kolejnych 3%, a uŻywanie
kie, które blokują sygna"y przekazywane dodatków do pokarmów, g"ównie soli
przez estrogen pobudzający m.in. komór- 1% zgonów na nowotwory.
ki sutka do namnaŻania. PoniewaŻ Żyw-
noĘ zawiera tysiące róŻnych związków Promieniowanie i Ty
chemicznych, naukowcy ciągle nie wie-
dzą, które z nich lub jakie ich kombinacje W przeciwiełstwie do szkodliwego
najskuteczniej hamują wzrost raka. wp"ywu palenia tytoniu i niezdrowego
Wp"yw diety zaleŻy nie tylko od ro- odŻywiania, o których by"a mowa wy-
dzaju spoŻywanych produktów, ale Żej, kontaktu z wieloma innymi groęny-
równieŻ od jej kalorycznoĘci. Badacze mi czynnikami cho nie aŻ tak brze-
uwaŻają, Że nadmiar energii przyjmo- miennego w skutki nie da si raczej
wanej w stosunku do zuŻywanej moŻe unikną. RóŻne rodzaje promieniowania
by szkodliwy, a mechanizm tego zja- s"oneczne, emitowane przez linie wyso-
wiska zaleŻy prawdopodobnie od wie- kiego napicia oraz urządzenia gospo-
ku. Dzieci, które jedzą zbyt duŻo i ru- darstwa domowego czy telefony komór-
szają si zbyt ma"o, zwykle szybciej kowe, a takŻe radonu wystpującego
rosną i są obarczone wikszym ryzy- naturalnie w przyrodzie to zagroŻenia
kiem zachorowania na pewne rodzaje najlepiej znane opinii publicznej. MoŻna
nowotworów. je uzna za przyczyn oko"o 2% zgonów
ZaleŻnoĘ ta jest najbardziej widocz- na raka. WikszoĘ chorych umiera
na w przypadku raka piersi. Nadmier- wskutek dzia"ania promieniowania ze
nie szybki wzrost dziewczynek (prdzej ęróde" naturalnych najczstszą bezpo-
osiągających wysoki wzrost i duŻy ci- Ęrednią przyczyną zgonu jest w tym wy-
Żar cia"a) powoduje jak si wydaje padku czerniak z"oĘliwy (melanoma),
Że wczeĘniej pojawia si u nich pierwsza wywo"ywany przez s"oneczne promie-
miesiączka, co z kolei uznawane jest za niowanie ultrafioletowe.
istotny czynnik ryzyka zachorowania SpoĘród promieni UV docierających
na raka piersi (i by moŻe inne nowo- do powierzchni Ziemi najgroęniejsze są
twory). Takie wystpujące we wcze- promienie UV-B o wysokiej czstotliwo-
snym okresie Życia czynniki jak zbyt Ęci, które mogą uszkadza DNA. Pro-
szybkie roĘnicie dzieci, spowodowane mienie UV-B odpowiadają za ponad
WIAT NAUKI Listopad 1996 53
SLIM FILMS
PRZYCZYNY I ZAPOBIEGANIE
stawa si do wntrza budynków i gro-
Kancerogeny w miejscu pracy
madzi w piwnicach lub pomieszczeniach
na parterze. D"ugotrwa"e wdychanie
Czynnik Typ Ekspozycja Łród"a ekspozycji
wikszych iloĘci tego gazu, wystpujące-
chemiczny nowotworu w ca"ej lub przyk"ady
go g"ównie w kopalniach, uwaŻano za
/fizyczny lub populacji zawodów
przyczyn wyŻszej czstoĘci zachorował
umiejscowienie podwyŻszonego ryzyka
na raka p"uca. Nie jest on jednak istotnym
czynnikiem rakotwórczym w ca"ej popu-
lacji, a ponadto stŻenie radonu zwykle
Arsen P"uco, skóra Rzadka Insektycydy i herbicydy;
moŻna obniŻy, usprawniając wentylacj
pracownicy rafinerii
oraz garbarni budynków i kopalł.
Pola elektryczne i magnetyczne wy-
Azbest Mesothelioma; Niezbyt Ok"adziny hamulcowe,
twarzane przez linie wysokiego napicia
p"uco czsta materia"y izolacyjne,
i urządzenia gospodarstwa domowego
stoczniowcy, pracujący
mają w USA czstotliwoĘ 60 cykli na se-
przy rozbiórce budynków
kund, a zatem wyjątkowo niską. By"y
Benzen Bia"aczka Czsta Malarze, pracownicy rafinerii
one przedmiotem wielu badał spraw-
szpikowa i zak"adów petrochemicznych
dzających, czy ich ewentualne dzia"anie
oraz fabryk gumy,
nie jest rakotwórcze. Dane nie są na ra-
uŻytkownicy farb
zie jednoznaczne, a ich interpretacja i roz-
i lakierów stolarskich
powszechnianie zazwyczaj tendencyjne.
Spaliny P"uco Czsta Pracownicy zajezdni
Zbyt czsto straszy si nimi bez Żadnego
z silników autobusowych i kolei,
uzasadnienia. Promieniowanie nie moŻe
Diesla kierowcy ciŻarówek,
wywo"a mutacji powodujących raka
górnicy
(o ile potrafimy je rozpozna), dopóki czą-
Formaldehyd Nos, Rzadka Pracownicy szpitali
steczki organiczne nie zostaną na"ado-
nosogardziel i laboratoriów, przemys"u
wane elektrycznie na skutek utraty lub
drzewnego, papierniczego,
przy"ączenia jednego lub kilku elektro-
tekstylnego i odzieŻowego
nów a wic dopóki nie ulegną joniza-
oraz metalowego
cji. Fotony związane z polami o wyjątko-
Syntetyczne P"uco Niezbyt Zatrudnieni przy uszczelnianiu
wo niskiej czstotliwoĘci musia"yby nieĘ
w"ókna czsta Ęcian i rur, izolowaniu
milion razy wicej energii, Żeby zjonizo-
mineralne przewodów i kana"ów
wa cząsteczki.
Farby Pcherz Niezbyt Fryzjerzy (brak informacji Badania epidemiologiczne wykaza"y,
do w"osów moczowy czsta co do klientów)
Że pola elektromagnetyczne mogą bar-
dzo nieznacznie podwyŻsza ryzyko wy-
Promieniowanie Szpik kostny Czsta Materia"y radioaktywne,
stąpienia bia"aczki u dzieci; związek z in-
jonizujące i inne preparaty i zabiegi medyczne
nymi rodzajami nowotworów jest jeszcze
Oleje mineralne Skóra Czsta Maszynowa obróbka metali
s"abszy. Nie moŻna ca"kowicie wyklu-
czy, Że linie wysokiego napicia przy-
Pestycydy P"uco Czsta rodki do spryskiwania
czyniają si do wystąpienia pewnych
nie zawierające roĘlin; rolnicy
arsenu form raka, ale dowody są naszym zda-
niem nik"e. Nawet w przypadku bia"a-
Farby P"uco Niezbyt Zawodowi malarze
czek u dzieci zbiorcze dane są tak s"abe,
czsta
Że moŻna je interpretowa dwojako al-
Polichlorki Wątroba, Niezbyt P"yny hydrauliczne, smary,
bo jako wykazujące związek z chorobą,
bifenylu skóra czsta atramenty, kleje, insektycydy;
albo jako dowód na metodologiczne nie-
pracownicy ciep"ownictwa
dostatki badał epidemiologicznych.
Radon P"uco Niezbyt Górnicy i pracujący Wydaje si, Że lk przed polami o bar-
(cząstki alfa) czsta w pomieszczeniach podziemnych
dzo niskiej czstotliwoĘci ma kilka przy-
czyn. Jedną z nich jest ca"kowicie bez-
Sadza Skóra Niezbyt Kominiarze, murarze,
podstawne utoŻsamianie ich z innymi
czsta straŻacy, pracownicy
rodzajami promieniowania. Druga to
ciep"owni i wykonujący
prace izolacyjne przedwczesne rozpowszechnianie wyni-
ków wstpnych badał prowadzonych
na niewielką skal.
90% przypadków nowotworów skóry, pozycji na Ęwiat"o s"oneczne, są g"ów- Fale elektromagnetyczne o czstotli-
w tym czerniaka, który znacznie cz- ną przyczyną zachorowania na czernia- woĘci odpowiadającej falom radiowym,
Ęciej niŻ inne raki skóry doprowadza do ka. WĘród osób, które podczas opala- emitowane przez telefony komórkowe,
Ęmierci [patrz: David J. Leffell i Douglas nia unikają oparzeł, ryzyko jest wic kuchenki mikrofalowe i inne urządze-
E. Brash, S"ołce a rak skóry ; wiat Na- znacznie mniejsze. nia bezprzewodowe, a nawet przez Ży-
uki, sierpieł 1996]. Wielu naukowców Innym naturalnym ęród"em promie- we organizmy, róŻnią si zasadniczo od
podziela pogląd, Że to czste oparzenia niowania jest radon, bezbarwny i bezwon- fal o bardzo niskiej czstotliwoĘci. Jed-
w dzieciłstwie, a nie ca"kowity czas eks- ny gaz radioaktywny. MoŻe on przedo- nak nawet w przypadku najkrótszych
54 WIAT NAUKI Listopad 1996
substancji [tabela na stronie 54]). Syste- farmaceutyki i sposoby leczenia okaza-
matyczne kontrolowanie poziomu tych "y si rakotwórcze. Cho zakrawa to na
kancerogenów, przynajmniej w krajach ironi, róŻne preparaty i metody tera-
wysoko rozwinitych, doprowadzi"o w peutyczne moŻna uzna za przyczyn
ostatnich latach do istotnego, cho nie- oko"o 1% zachorował na raka. Mimo
dostatecznie nag"oĘnionego sukcesu wszystko jednak ich skutecznoĘ w le-
w dziedzinie ochrony zdrowia. czeniu innych chorób jest znacznie wik-
cis"e przestrzeganie zasad ostroŻno- sza niŻ ewentualne ryzyko. Dotyczy to
Ęci zmniejszy"o w ciągu ostatnich 50 lat równieŻ metod terapeutycznych stoso-
odsetek zgonów na raka wywo"anego wanych w onkologii radio- i chemio-
przez kancerogeny obecne w miejscu pra- terapii. Niektóre skuteczne leki, wy-
cy do poziomu poniŻej 5%. Przed rokiem korzystywane na przyk"ad w leczeniu
1950 odsetek ten by" prawdopodobnie ziarnicy z"oĘliwej, mogą same lub w po-
prawie dwukrotnie wikszy. Niestety, "ączeniu z innymi spowodowa ostrą
w miar uprzemys"awiania krajów rozwi- bia"aczk u oko"o 5% pacjentów, a w
jających si liczba zachorował na nowo- rzadkich przypadkach raka pcherza.
fal radiowych energia fotonów jest o kil- twory związane z pracą zawodową (naj- RównieŻ leki immunosupresyjne po-
ka rzdów wielkoĘci niŻsza od potrzeb- czĘciej jest to rak p"uca, skóry, pcherza dawane m.in. osobom, które przecho-
nej do jonizacji cząsteczek. W miastach, i uk"adu krwionoĘnego) bdzie prawdo- dzą zabiegi transplantacji szpiku i innych
gdzie pole fal radiowych jest najsilniej- podobnie ros"a. narządów, wywo"ują niekiedy róŻnego
sze, poziom energii otoczenia odpowia- Stosowanie leków, podobnie jak eks- typu ch"oniaki. Estrogeny stosowane
da najwyŻej jednej setnej energii emito- pozycja na kancerogeny w miejscu pra- w terapii hormonalnej w okresie meno-
wanej przez ludzki organizm. Obecnie cy, zupe"nie nieoczekiwanie dostarczy- pauzalnym mogą by przyczyną raka
prowadzone są badania wp"ywu fal ra- "o informacji o niektórych przyczynach endometrium lub piersi. Steroidy uŻy-
diowych wytwarzanych przez telefony choroby nowotworowej, gdyŻ pewne wane do zwalczania anemii aplastycz-
komórkowe na czstoĘ zachorował na
raka mózgu, ale ta zaleŻnoĘ nie zosta-
Geny i ryzyko nowotworowe
"a potwierdzona empirycznie (w jedy-
nej jak dotąd powaŻnej publikacji nie
Wrodzone mutacje w tych genach wiąŻą si z bardzo wysokim ryzykiem zachorowania
stwierdzono Żadnego związku).
na raka. Czerwonym kolorem zaznaczono rodzaje nowotworów, którym te mutacje towa-
Naprawd groęne jest promieniowa-
rzyszą najczĘciej.
nie substancji radioaktywnych jego
Gen Rodzaj guza Klasa genów
energia jest wystarczająca, by jonizowa
lub umiejscowienie
cząsteczki, i to kancerogenne dzia"anie
nie podlega dyskusji. Trzeba jednak
Rak piersi
podkreĘli, Że ogó" spo"eczełstwa zwyk" BRCA1, PierĘ, jajnik Supresor nowotworów
wyolbrzymia zagroŻenia związane BRCA2, PierĘ (u obu p"ci) Supresor nowotworów
z niewielkimi dawkami promieniowa- p53 PierĘ, misak (sarcoma) Supresor nowotworów
nia. SpoĘród Japołczyków mieszkają-
Rak okrŻnicy
cych w Hiroszimie i Nagasaki, którzy
MSH2 OkrŻnica, endometrium, inne Naprawiające mutacje
przez co najmniej rok po wybuchu bom-
(typu mismatch)
by atomowej byli naraŻeni na dawk
MLH1 OkrŻnica, endometrium, inne Naprawiające mutacje
promieniowania nieporównanie silniej-
(typu mismatch)
szą, niŻ kiedykolwiek otrzyma wik-
PMS1,2 OkrŻnica, inne Naprawiające mutacje
szoĘ ludzi, zaledwie oko"o 1% zmar"o
(typu mismatch)
na nowotwory wywo"ane przez ten
APC OkrŻnica Supresor nowotworów
czynnik kancerogenny. Badania epide-
miologiczne nie potwierdzi"y pog"osek,
Czerniak
Że czstoĘ zachorował na bia"aczk jest
(melanoma)
wiksza wĘród osób mieszkających
MTS1 (CDKN2) Skóra, trzustka Supresor nowotworów
w pobliŻu elektrowni atomowych oraz CDK4 Skóra Supresor nowotworów
wĘród dzieci pracowników obs"ugują-
Nowotwory
cych reaktory jądrowe.
neuroendokrynne
NF-1 Mózg, inne Supresor nowotworów
Praca, leki i mikroorganizmy
NF-2 Mózg, inne Supresor nowotworów
RET Tarczyca, inne Onkogen
Znamy wiele substancji uwaŻanych
za kancerogeny, na przyk"ad azbest,
Rak nerki:
benzen, formaldehyd, radon i spaliny
WT1 Guz Wilmsa Supresor nowotworów
z silników Diesla. Ich rakotwórcze w"a-
VHL Nerka, inne Supresor nowotworów
snoĘci ujawni"y si podczas niefortun-
nych i nie zamierzonych ekspery-
Retinoblastoma
mentów , tj. pracy ludzi przy sta"ej
(siatkówczak)
ekspozycji na wysokie stŻenie tych RB Retinoblastoma, misak, inne Supresor nowotworów
WIAT NAUKI Listopad 1996 55
SLIM FILMS
MARIA SUTTON
PRZYCZYNY I ZAPOBIEGANIE
nej wiązano z rzadziej wystpującymi dopodobnie raka okrŻnicy i odbytni- wiksza niŻ na terenach rolniczych. Da-
postaciami raka wątroby. cy. Wirusy i inne drobnoustroje choro- ne te wskazują zarazem, Że palacze
Z wczeĘniejszych doniesieł wyni- botwórcze, jeszcze przed 30 laty zupe"- mieszkający w mieĘcie obarczeni są
ka"o, Że tamoksyfen, lek stosowany w nie pomijane jako przyczyna nowo- wikszym ryzykiem raka p"uca niŻ pa-
eksperymentalnej terapii raka piersi, tworów, przypuszczalnie odpowiadają lacze mieszkający na wsi (po uwzgld-
czasami przyczynia si do rozwoju ra- za 5% zgonów na raka w krajach wy- nieniu liczby wypalonych papierosów,
ka endometrium, lecz wyniki najnow- soko rozwinitych [ramka na stronie 52]. ich gatunku itp.). Jednak niepalącym
szych badał nie są jednoznaczne. Leki mieszkałcom miast rak p"uca nie gro-
hormonalne dzia"ające podobnie jak go- SkaŻenie Ęrodowiska zi czĘciej niŻ mieszkałcom wsi.
nadotropiny, na przyk"ad Pergonal, po- Zgromadzone wyniki badał epide-
dejrzewane są o zwikszanie niebezpie- Rol, jaką zanieczyszczenie Ęrodowi- miologicznych, chemicznych analiz po-
czełstwa zachorowania na raka jajnika. ska, powietrza i wody odgrywa w po- wietrza oraz kontroli emisji zanieczysz-
Hormon wzrostu podawany dzieciom wstawaniu nowotworów u cz"owieka, czeł na terenach miejskich dowodzą, Że
moŻe zwikszy ryzyko bia"aczki. Nie- trudno udokumentowa i dok"adnie d"ugotrwa"a ekspozycja na wysokie st-
które leki moczopdne (diuretyki) mo- oceni. Wynika to z faktu, Że organizm Żenie substancji szkodliwych w powie-
gą przyczyni si do raka nerek, a pre- naraŻony jest jednoczeĘnie na wiele kan- trzu podwyŻsza ryzyko zachorowania
paraty obniŻające poziom cholesterolu cerogenów wystpujących w Ęrodowi- na raka p"uca mniej wicej o po"ow,
do raka okrŻnicy lub odbytnicy, dowo- sku w niskim stŻeniu. Tak czy inaczej, szczególnie u palaczy (wygląda to groę-
dy jednak są bardzo s"abe. moŻna przypuszcza, Że skaŻenie Ęro- nie, ale pamitajmy, Że na"ogowe pale-
Doustne Ęrodki antykoncepcyjne nie- dowiska jest przyczyną oko"o 2% Ęmier- nie wielu papierosów zwiksza ryzyko
znacznie zwikszają ryzyko niektó-rych telnych przypadków raka, g"ównie p"u- prawie o 2000%). Spaliny z silników
nowotworów wątroby, jak równieŻ ca i pcherza. Diesla, które są prawdopodobnie bar-
w pewnych warunkach przedmeno- Badania ekologiczne, zbliŻone do epi- dziej niebezpieczne od innych rodza-
pauzalnego raka piersi. Te same prepa- demiologicznych, ale nieco mniej szcze- jów spalin, przypuszczalnie są równieŻ
raty antykoncepcyjne zarazem wyraę- gó"owe i konkretne, wykaza"y, Że cz- czynnikiem rakotwórczym.
nie zmniejszają zagroŻenie wystąpienia stoĘ zachorował na raka p"uca w Niektórzy badacze utrzymują, Że
raka jajnika i endometrium oraz praw- miastach silnie zanieczyszczonych jest związki organiczne o budowie pierĘcie-
Dlaczego doniesienia o lokalnych skupiskach nowotworów
są czsto ignorowane
rzymetrowa mapa terenów, na których mieszkają sąsiedzi pa- Prawdą jest, Że kilka czynników kancerogennych wykryto dzi-
Tni Lorraine Pace w West Islip na Long Island, leŻy roz"oŻona ki lokalnym lub związanym z miejscem pracy skupiskom choroby
na stole w jej jadalni. Lorraine, kobieta obecnie 50-letnia, która nowotworowej na przyk"ad chlorek winylu, przyczyn misako-
przeŻy"a operacj raka piersi, jedna z 20 osób mieszkających naczyniaka (angiosarcoma) u pracowników przemys"u gumowe-
w okolicy, u których rozpoznano t chorob, pokazuje jaskrawo- go czy dietylostilbestrol (DES) powodujący raka narządów rod-
Żó"te kwadraciki rozrzucone po ca"ej mapie. To w"aĘnie są przy- nych u córek kobiet przyjmujących ten lek podczas ciąŻy. Jednak
padki raka piersi wyjaĘnia. Po operacji usunicia guza w 1992 jednoznacznego związku midzy czynnikami Ęrodowiskowymi
roku Lorraine zmobilizowa"a niektóre z chorych kobiet i zawiąza- a lokalnym skupiskiem choroby dowiedziono tylko w przypadku
"a grup nazwaną West Islip Breast Cancer Coalition. Spdzi"y rzadkiego nowotworu uk"adu oddechowego mesothelioma. Jak
one nastpne pó"tora roku na wyszukiwaniu przypadków raka ustalili naukowcy, za szerzenie si tej choroby wĘród mieszkał-
piersi w okolicy i próbach zlokalizowania gorących miejsc tej ców pewnej tureckiej wioski odpowiedzialny by" erionit, minera"
choroby. Mia"y nadziej, Że uda si powiąza je z potencjalnym podobny do azbestu obecny w duŻych iloĘciach w glebie.
zagroŻeniem czynnikami kancerogennymi obecnymi w Ęrodowi- Jednym z powodów, dla których urzdnicy wydzia"ów zdrowia
sku i w ten sposób okreĘli przyczyny choroby. odnoszą si z rezerwą do przedstawianych przez daną spo"ecz-
Na pierwszy rzut oka takie lokalne skupiska chorób nowotwo- noĘ podejrzeł co do jakiejĘ jednej przyczyny opisywanej przez
rowych idealnie nadają si do wykrywania czynników rakotwór- nich postaci raka, jest fakt, Że lokalne grupy, zbierając dane, cz-
czych. Teoretycznie, badając czynniki, na które by"y naraŻone sto mieszają róŻne typy nowotworów; tymczasem nie mogą one
osoby chore, powinno si wpaĘ na trop winowajcy . W taki spo- by wywo"ane przez jeden kancerogen. Niekiedy w"ączają do
sób postrzega te zjawiska wikszoĘ spo"eczełstwa. Jak poda- swych raportów nawet przypadki rozpoznane wczeĘniej zanim
je raport Daniela Wartenberga z Robert Wood Johnson Medical chorzy zamieszkali w danej okolicy. Epidemiolog Robert W. Mil-
School w New Jersey, do Departamentu Zdrowia USA wp"yn"o ler z National Cancer Institute nazywa te praktyki epidemiolo-
w 1989 roku oko"o 1500 wniosków o przebadanie lokalnych sku- giczną manipulacją : Wynajdują chorych, potem wokó" przypad-
pisk chorób nowotworowych. Liczba wniosków stale roĘnie. ków wytyczają granice i mówią, Że wykryli skupisko choroby.
WikszoĘ jednak lokalnych skupisk choroby wydaje si dzie- Nawet jeĘli wykluczymy takie machinacje, okazuje si, Że wik-
"em przypadku. Dlatego teŻ urzdnicy wydzia"ów zdrowia zazwy- szoĘ skupisk choroby, które wydawa"y si z początku istotne sta-
czaj niechtnie zgadzają si na badania weryfikujące doniesie- tystycznie, to po prostu szczyty zachorował wystpujące w ramach
nia o miejscowym zwikszaniu si liczby zachorował na raka. ich naturalnego rozk"adu. Raymond R. Neutra z kalifornijskiego De-
Nawet Centers for Disease Control zrezygnowa"y w 1990 roku partamentu Zdrowia twierdzi, iŻ z teorii prawdopodobiełstwa wyni-
z rutynowych ekspertyz lokalnych skupisk nowotworów, gdyŻ ka, Że w 17% (na 29 tys. amerykałskich miast i okrgów) co naj-
badania takie wymaga"y zbyt duŻych nak"adów, a nie wnosi"y mniej jeden z 80 rozpoznanych rodzajów raka wystąpi w wikszej
istotnych informacji. liczbie w dowolnie wybranym dziesicioleciu, co daje 4930 przy-
56 WIAT NAUKI Listopad 1996
niowej zawierające chlor podwyŻszają Wyniki nielicznych prac wskazują na Stwierdzono, Że ryzyko raka piersi jest
ryzyko zachorowania na raka piersi i in- nieznaczną zaleŻnoĘ pomidzy piciem wiksze u kobiet, które poęniej zacho-
ne nowotwory "ączone z Żełskim hor- chlorowanej wody a nowotworami p- dzą w ciąŻ i póęniej wchodzą w okres
monem p"ciowym estrogenem. Pew- cherza moczowego, cho nie przedsta- menopauzy, a takŻe tych, u których pier-
ne z tych związków powstają wówczas, wiają na to dowodów. Na ca"ym Ęwie- wsza miesiączka wystąpi"a wczeĘniej.
gdy zachodzą w organizmie procesy mo- cie, a zw"aszcza w krajach uprzemy- I przeciwnie im wicej kobieta urodzi"a
dyfikacji DDT i innych pestycydów. s"owionych, dezynfekuje si wod pitną dzieci, z tym mniejszym prawdopodo-
UwaŻa si, Że te produkty przemiany, przez chlorowanie. Nawet jeĘli domiesz- biełstwem zachoruje na raka endome-
zwane ksenoestrogenami, dzia"ają ana- ka chloru w wodzie minimalnie pod- trium, jajnika lub piersi.
logicznie do w"asnych (endogennych) wyŻsza ryzyko zachorowania na raka, Trudno o fizjologiczne uzasadnienie
estrogenów oraz stymulują podzia"y ko- co nie zosta"o jednak w Żaden sposób tych obserwacji. Nie wiadomo na przy-
mórek sutka i innych narządów rozrod- udowodnione, niebezpieczełstwo epi- k"ad, dlaczego wczesne dojrzewanie i póę-
czych. Nie ma jednak przekonujących demii chorób zakaęnych przenoszących na menopauza mają związek z nowotwo-
dowodów, Że tak w"aĘnie si dzieje, a po- si przez wod, jak cholera, czerwonka rami piersi. By moŻe decydującym czyn-
nadto aktywnoĘ ksenoestrogenów jest i dur plamisty, przemawia za jej chlo- nikiem jest tu wyd"uŻony okres ekspozy-
duŻo niŻsza niŻ aktywnoĘ naturalnie rowaniem. Natomiast badania dotyczą- cji organizmu kobiety na jej w"asne hor-
produkowanych hormonów. ce związku midzy fluorowaniem wody mony p"ciowe, a zw"aszcza estrogeny.
Sąsiedztwo sk"adowisk szkodliwych a zapadalnoĘcią na raka nie dają pod- Z kolei ochronny wp"yw ciąŻy w
odpadów oraz korzystanie ze skaŻonych staw do niepokoju. m"odszym wieku moŻe polega na
studni w róŻny sposób moŻe wp"ywa wczeĘniejszym pobudzeniu komórek
na stan zdrowia, ale dotychczas nie wy- Czynniki związane z prokreacją sutka do ostatecznego róŻnicowania.
kazano, Że zwiksza to ryzyko zacho- RóŻnicowanie ogranicza moŻliwoĘci nie-
rowania na raka. Ciągle nie wiadomo, SpoĘród wszystkich naturalnych pro- normalnego wzrostu komórek, zapobie-
czy rzeczywiĘcie brak tu jakiejkolwiek cesów przebiegających w organizmie gając zmianie ich charakterystycznych
zaleŻnoĘci, czy teŻ jest to efekt niedo- cz"owieka procesy związane z rozmnaŻa- cech oraz zdolnoĘci przeŻycia w innych
skona"oĘci metod statystycznych przy niem wykazują najbardziej Ęcis"y zwią- tkankach. Dziki ciąŻy w m"odym wie-
badaniu wyjątkowo s"abej korelacji. zek z epidemiologią nowotworów. ku komórki sutka mogą wczeĘniej ulega
padkowych skupisk choroby. Do tak wysokiego fa"szywie pozytyw- bra pod uwag oddzia"ywanie wielu róŻnych znanych kancero-
nego wyniku dochodzi jeszcze problem statystycznej poprawno- genów, poniewaŻ przyczyna choroby moŻe by kombinacją czyn-
Ęci. WikszoĘ opisanych skupisk raka nie jest doĘ liczna (cz- ników Ęrodowiskowych, genetycznych i innych.
sto mniej niŻ 10 przypadków), Żeby moŻna je w"aĘciwie oceni. Mając ograniczone moŻliwoĘci prowadzenia badał, grupa West
Nawet jeŻeli w Ęrodowisku znajduje si czynnik potencjalnie ra- Islip Breast Cancer Coalition nie poradzi"aby sobie ze wszystki-
kotwórczy oraz istnieje biologicznie prawdopodobna hipoteza mi trudnoĘciami. Jednak razem z innymi raportami o wystpowa-
mogąca wyjaĘni mechanizm dzia"ania tego kancerogenu, wy- niu raka piersi na Long Island doniesienie to przyciągn"o uwa-
krycie przyczyn choroby u poszczególnych pacjentów stanowi g epidemiologów. Badania wykaza"y, Że czstoĘ zachorował na
prawdziwe wyzwanie. Przypadki raka nie są specyficzne klinicz- raka piersi oraz umieralnoĘ z nią związana są tam rzeczywiĘcie
nie. Nie moŻna, badając cho- wyŻsze od przewidywanych.
rego na bia"aczk, stwierdzi, Jest to istotnie czĘ wiksze-
Że zosta"a ona spowodowana go skupiska tej choroby na
przez promieniowanie wyja- obszarze rozciągającym si aŻ
Ęnia Clark W. Heath z American do Filadelfii. Raport tej grupy
Cancer Society. Rozwiązanie przyczyni" si zarazem do roz-
tego problemu utrudnia dodat- poczcia na Long Island naj-
kowo istnienie utajonej fazy ra- wikszego jak dotąd programu
ka. W przeciwiełstwie do cho- badał epidemiologicznych w
roby zakaęnej, której objawy celu wykrycia Ęrodowiskowych
moŻna powiąza w czasie z czynników warunkujących raka
kontaktem z czynnikami infek- piersi.
cyjnymi, ęród"em choroby no- ChcielibyĘmy jak najszybciej
wotworowej moŻe by ekspo- od lokalnych skupisk choroby
zycja na kancerogen 10 lub 20 przejĘ na ogólniejszy poziom
lat wczeĘniej. analiz mówi Obrams, wyja-
Odtworzenie ca"ej historii eks- Ęniając decyzj w"adz o zanie-
pozycji chorego na czynniki ra- chaniu badał nad kaŻdym sku-
LORRAINE PACE sporządzi"a map przypadków raka piersi wĘród
kotwórcze jest nies"ychanie trud- piskiem raka na Long Island.
kobiet zamieszka"ych na Long Island.
nym zadaniem twierdzi G. Iris Zbieramy wszelkie tego rodzaju
Obrams z NCI. Nikt nie potrafi informacje, Żeby stwierdzi, czy
w sposób wiarygodny przypomnie sobie wszystkich czynników, istnieje jakiĘ związek, który moŻna by bada, ale jesteĘmy prze-
na które by" naraŻony wczeĘniej. Im g"biej sigamy w przesz"oĘ, konani, Że uzyskamy bardziej jednoznaczne wyniki, realizując du-
tym bardziej wątpimy w Ęcis"oĘ tych informacji, szczególnie Że me- Ży, dobrze zaplanowany projekt.
tody pomiarowe równieŻ mog"y zmieni si od tamtego czasu.
Lori Miller Kase, autorka publikacji
Obrams podkreĘla teŻ, Że analizując wp"yw Ęrodowiska, trzeba
poĘwiconych nauce i medycynie, mieszkająca w Wirginii.
WIAT NAUKI Listopad 1996 57
ADAM J. FERNANDEZ
PRZYCZYNY I ZAPOBIEGANIE
róŻnicowaniu i stawa si znacznie mniej Że podstawową przyczyną tych chorób wotworową, do tej pory nie zosta"o wy-
podatne na kancerogeny. jest po prostu ubóstwo, które wiąŻe si jaĘnionych, naukowcy mają obecnie
W krajach rozwinitych zachowania prawie zawsze z na"ogowym paleniem doĘ dobre rozeznanie, jaki jest udzia"
prokreacyjne są zdeterminowane prze- papierosów i spoŻywaniem wikszych poszczególnych czynników w powsta-
de wszystkim przez warunki spo"ecz- iloĘci alkoholu, a takŻe z niedoŻywie- waniu raka. W spo"eczełstwach wyso-
no-ekonomiczne. Miliony kobiet zacho- niem i naraŻeniem na pewne chorobo- ko rozwinitych dominujące kancero-
dzą tam w ciąŻ w poęniejszym wieku twórcze mikroorganizmy. Wszystkie te geny to palenie tytoniu i niew"aĘciwe
i rodzą mniej dzieci niŻ ich matki i bab- okolicznoĘci razem wzite mogą t"uma- odŻywianie. W krajach rozwijających
ki przede wszystkim dlatego, Że chcą czy sk"onnoĘ do zapadania na wik- si natomiast nowotwory powodowa-
najpierw zdoby wykszta"cenie i pozy- szoĘ z wymienionych nowotworów. ne są g"ównie przez chorobotwórcze mi-
cj zawodową. Niestety, taka decyzja Natomiast, i z nie wyjaĘnionych w kroorganizmy. Jednak b"yskawiczne
Życiowa pociąga za sobą wiksze ryzy- gruncie rzeczy przyczyn, nowotwory rozpowszechnianie si na"ogu palenia
ko zachorowania na nowotwory piersi piersi, gruczo"u krokowego oraz pew- papierosów pozwala sądzi, Że wkrótce
lub jajników. Odk"adanie ciąŻy na póę- nych innych narządów wystpują cz- palenie wysunie si na czo"o listy przy-
niej przez m"ode kobiety w USA, jak to Ęciej w grupach o wyŻszym statusie czyn raka takŻe i w tych krajach.
si dzieje obecnie, sprawi, Że wspó"czyn- spo"eczno-ekonomicznym. Niektórzy
nik zachorował na raka piersi wzroĘnie naukowcy są zdania, Że intensywny Wzajemne zaleŻnoĘci
wĘród nich o 5 10% w ciągu najbliŻsze- wzrost i przyrost wagi we wczesnym
go wierwiecza. dzieciłstwie, spowodowany prawdo- Mimo swej uŻytecznoĘci przy opraco-
Niektórzy badacze doszukują si podobnie nadmiarem poŻywienia i nie- wywaniu zasad zapobiegania nowotwo-
związku midzy aborcją a ryzykiem ra- dostateczną aktywnoĘcią fizyczną, mo- rom i wyznaczaniu celów polityki zdro-
ka piersi, ale kwestia ta pozostaje nie roz- Że w jakiĘ sposób zwikszy zagroŻenie wotnej dane epidemiologiczne wskazu-
strzygnita. ZauwaŻono teŻ wp"yw pew- zachorowania na te nowotwory. Hipo- jące na pewną szkodliwoĘ kanceroge-
nych zachował na ryzyko nowotworów teza ta jednak nie by"a dotąd przedmio- nów Ęrodowiskowych nie mówią nic o lo-
uk"adu rozrodczego, jednak dane te rów- tem gruntownych badał. sie poszczególnych ludzi. Na"ogowy pa-
nieŻ albo nie są zgodne, albo wykazują WikszoĘ róŻnic w czstoĘci wyst- lacz moŻe unikną raka p"uca, wieloletni
marginalne zaleŻnoĘci, albo jak si uwa- powania nowotworów wĘród przedsta- nosiciel wirusa zapalenia wątroby typu
Ża nie wskazują prawdziwych przyczyn wicieli odmiennych ras równieŻ wiąza B raka tego narządu, podobnie jak liczni
choroby. KiedyĘ uwaŻano na przyk"ad, moŻna z czynnikami spo"eczno-ekono- ludzie w starszym wieku cieszy si b-
Że wiksza liczba partnerów seksualnych micznymi. Niektóre z tych odrbnoĘci dą znakomitym zdrowiem mimo fatalne-
wiąŻe si ze wzrostem ryzyka zachoro- wydają si wprawdzie mie pod"oŻe ge- go sposobu odŻywiania.
wania na raka szyjki macicy. A tymcza- netyczne, ale zmiennoĘ genetyczna W przypadku innych omawianych
sem wzrost ten wynika ze zwikszenia w obrbie jednej rasy jest znacznie wik- w tym artykule czynników kancerogen-
niebezpieczełstwa infekcji potencjalnie sza niŻ pomidzy rasami. Ogólnie rzecz nych jak promieniowanie jonizujące czy
kancerogennymi wirusami przenoszony- biorąc, wikszoĘ róŻnic midzy rasą szkodliwe substancje obecne w miejscu
mi drogą p"ciową. bia"ą a czarną lub osobami pochodze- pracy tylko ekspozycja na ich wielkie
Biorąc pod uwag wszystkie podane nia azjatyckiego moŻna przypisa od- dawki (lub wystpowanie okreĘlonych
wyŻej informacje, dochodzimy do wnio- miennym stylom Życia, róŻnicom odŻy- mutacji genowych) naraŻa konkretną oso-
sku, Że oko"o 4% zgonów na raka jest wiania oraz wp"ywom kancerogenów b na wysokie ryzyko. A to dlatego, Że
uzaleŻnionych od czynników związa- wystpujących w Ęrodowisku. Na przy- powstanie nowotworu jest niemal zawsze
nych z prokreacją. k"ad ryzyko zachorowania na raka pier- efektem wielu rozmaitych nak"adających
si wynosi wĘród japołskich kobiet za- si na siebie czynników.
RóŻnice spo"eczne ledwie 25% wartoĘci obserwowanej Na razie nasza wiedza na temat takich
wĘród bia"ych Amerykanek. Natomiast wzajemnych zaleŻnoĘci decydujących
RóŻnice w czstoĘci zachorował na Amerykanki pochodzenia japołskiego o tym, Że jakiĘ czynnik moŻe spowodo-
nowotwory midzy odmiennymi grupa- są w trzecim pokoleniu niemal tak sa- wa raka, jest skromna. Ale z biegiem cza-
mi spo"ecznymi wynikają na ogó" z od- mo podatne na t chorob jak ich wspó"- su badania u"atwią zrozumienie istotnych
miennego stylu Życia. Ludzie mniej za- obywatelki. dla tego procesu powiązał. Wiedząc le-
moŻni czĘciej zapadają na nowotwory ChociaŻ wiele mechanizmów gene- piej, czym jest rak, skuteczniej bdziemy
jamy ustnej, Żo"ądka, p"uca, szyjki maci- tycznych i fizjologicznych, które spra- umieli go powstrzyma.
cy i wątroby oraz raka prze"yku (typu wiają, Że kancerogeny wystpujące
T"umaczy"a
p"askonab"onkowego). Przypuszcza si, w Ęrodowisku wywo"ują chorob no- Katarzyna Maternicka-Mordak
Informacje o autorach Literatura uzupe"niająca
DIMITRIOS TRICHOPOULOS, FREDERICK P. LI oraz DAVID J. HUNTER pracują wspól- CANCER: CAUSES, OCCURRENCE AND CONTROL. Red.
nie w Harvard University. Trichopoulos, urodzony w Atenach w Grecji, jest dyrektorem L. Tomatis; Oxford University Press, 1990.
Harvard Center for Cancer Prevention w School of Public Health, profesorem epidemiolo- CANCER EPIDEMIOLOGY AND PREVENTION. Red. D.
gii oraz Vincent L. Gregory Profesor of Cancer Prevention. Li, urodzony w Chinach, jest Schottenfeld i J. F. Fraumeni, Jr.; Oxford Uni-
profesorem medycyny w Harvard Medical School oraz profesorem klinicznej epidemiolo- versity Press, 1996.
gii nowotworów w School of Public Health. Hunter pochodzi z Australii i jest profesorem EPIDEMIOLOGY OF CANCER. Dimitrios Trichopoulos,
nadzwyczajnym epidemiologii w School of Public Health oraz zastpcą dyrektora Center for L. Lipworth, E. Petridou i H.-O. Adami, w: Can-
Cancer Prevention. Autorzy dzikują za pomoc w przygotowaniu tego artyku"u swoim ko- cer: Principles and Practice of Oncology; J. B. Lip-
legom naukowcom z Harvard Center for Cancer Prevention. pincott (w druku).
58 WIAT NAUKI Listopad 1996
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Co było i nie wróci ŻydziOGRANICZANIE TEGO CO CUDOWNEco lubiaCo mi Panie dasz?jmP3 txtCO ZYSKUJE SAMOBÓJCA (Słowa mistyków Kościoła św )bład co do tożsamości osoby nypturientaCO TU SIĘ ZNAJDUJEco AtariAcsiDmawięcej podobnych podstron