Projekty AVT



Generator
G
e
n
e
r
a
t
o
r
Generator
G
e
n
e
r
a
t
o
r
impulsów
i
m
p
u
l
s
ó
w
impulsów
i
m
p
u
l
s
ó
w
2633
2
6
3
3
2633
2
6
3
3
Miernik uniwersalny, oscyloskop i generator co dodatkowo zwiększa jego elastyczność. niku wypełnienia. Kłopoty z uzyskaniem ekstre-
to podstawowe wyposażenie warsztatu każ- Kolejną zaletą jest fakt, że moduł nie wyma- malnego wypełnienia dotyczyły tylko zakresów
dego elektonika. Na pewno i Ty, Czytelniku, ga obudowy. najmniejszych częstotliwości. Krótko mówiąc,
posiadasz przynajmniej jeden miernik uni- Na marginesie nadmienię, że wstępny układ nie chciał generować wąskich szpilek
wersalny w postaci multimetru cyfrowego. Z projekt generatora impulsowego, prostego, o bardzo długim czasie powtarzania.
oscyloskopem i generatorem bywa różnie. taniego i łatwego w realizacji zacząłem reali- Bliższe testy pokazały, że przeceniłem
Nie od dziś wiadomo, że wykonanie w wa- zować jeszcze w 1999 roku. Narysowałem kondensatory tantalowe. Co prawda słusznie
runkach amatorskich użytecznego oscylosko- schemat, który najpierw dłuższy czas leżał na cieszą się one opinią kondensatorów dużo
pu jest nie tylko trudne, ale też nieopłacalne półce, potem powstała płytka drukowana lepszych, niż popularne aluminiowe  elek-
 ten przyrząd pomiarowy trzeba po prostu i wreszcie narodził się model. Nie był to jed- trolity , jednak ich  znacznie lepsze para-
kupić. Nie namawiam Cię więc na razie do nak model pokazany na okładce i fotografii metry mimo wszystko nie pozwoliły zreali-
budowy oscyloskopu. wstępnej, tylko model, który możesz zoba- zować celów postawionych generatorowi.
Inaczej jest z generatorami. Nawet mało czyć na fotografii poniżej. Konstrukcja Ponieważ także i Ty zapewne w przyszłości
zaawansowany hobbysta może z powodze- oparta była o dwie kostki 74HC00. Układ za- natkniesz się na ten problem, zanim zapre-
niem wykonać użyteczne generatory. W wierał dwa dodatkowe MOSFET-y mocy, zentuję Ci dalszy ciąg historii mojego gene-
Elektronice dla Wszystkich zaprezentowali- a zmianę parametrów impulsu zapewniały ratora impulsów, poświęćmy wspólnie trochę
śmy już wiele różnych przyrządów wytwa- cztery zestawy przełączników typu DIP- miejsca na omówienie problemu.
rzających określone przebiegi. W praktyce switch. Na fotografii są niewidoczne, bo są
Niedoskonałości
elektronika najczęściej wykorzystywane są montowane w podstawkach z drugiej strony
generatory przebiegów sinusoidalnych, trój- płytki drukowanej. Model został gruntownie kondensatorów
kątnych i prostokątnych. przebadany i... W podręcznikach szkolnych często opisuje
Układ opisany w artykule wytwarza nie tu muszę przyznać Ci się do porażki. się kondensator jako dwie płytki metalowe,
tylko regularny przebieg prostokÄ…tny. Za po-
mocą przełączników typu DIP-switch można
niezależnie regulować czas impulsu (stan
wysoki) oraz czas przerwy (stan niski). Za-
kres regulacji jest bardzo szeroki: czas trwa-
nia najkrótszego impulsu wynosi około
50 nanosekund (50 miliardowych części se-
kundy), a najdłuższego  5 sekund, daje to
maksymalny okres równy 10 sekund. Współ-
czynnik wypełnienia, czyli stosunek czasu
impulsu do czasu przerwy, można zmieniać
w szerokim zakresie 1:10000 ... 10000:1, co
pozwala wytwarzać impulsy w pełni zasługu-
jące na miano szpilkowych. Możliwość wy-
twarzania impulsów o dowolnym współczyn- Układ generował prawidłowy przebieg pro- rozdzielone warstwą dielektryka (izolatora).
niku wypełnienia znakomicie rozszerza za- stokątny. Zakres zmian częstotliwości był bar- Pojemność takiego kondensatora zależy od
kres zastosowań opisanego przyrządu. Mo- dzo dobry, stromość zboczy  znakomita. Rysu- pola powierzchni okładek (S), od ich odle-
duł doskonale nadaje się do testów urządzeń jąc schemat nie zastanawiałem się nad szcze- głości, czyli grubości izolatora (d), a także od
cyfrowych, ale znajdzie zastosowanie pod- gółami, ale chciałem uzyskać generator, pozwa- właściwości tego dielektryka zwanej przeni-
czas różnorodnych eksperymentów oraz do lajÄ…cy regulować współczynnik wypeÅ‚nienia kalnoÅ›ciÄ… dielektrycznÄ… (µ=µ *µ ).
0 r
sprawdzania innych urządzeń, na przykład impulsów w szerokim zakresie. Jednak w do- S
C = µ
wzmacniaczy audio. brze zapowiadajÄ…cym siÄ™ modelu nie na wszyst- d
Generator może być zasilany albo z bada- kich zakresach udawało się uzyskać przebieg Takie podejście nie zapowiada żadnych nie-
nego układu albo z zewnętrznego zasilacza, o skrajnie małym i skrajnie dużym współczyn- spodzianek. Wszystko wydaje się jasne, proste
Elektronika dla Wszystkich
Czerwiec 2002
13
Projekty AVT
i oczywiste. Każdy, kto choć raz w życiu dla wują się one jak połączenie kilku elementów, Omówione właśnie szkodliwe zjawiska
ciekawości sprawdził, jak zbudowany jest kon- w tym cewki o maleńkiej indukcyjności, jak uniemożliwiły mi zrealizowanie generatora
densator foliowy, utwierdza się w przekonaniu, pokazuje rysunek 2. wąskich impulsów i długim czasie powtarza-
że kondensator to rzeczywiście dwie metalowe nia, zawierającego kondensatory tantalowe.
okładki, przedzielone izolatorem. Rys. 2 Po prostu kondensator tantalowy nie dał się
Niestety, przy takiej budowie nie można całkowicie rozładować w krótkim czasie. Te-
osiągnąć dużych pojemności. Kondensatory oretycznie powinien, ale ze względu na dużą
foliowe majÄ… pojemnoÅ›ci siÄ™gajÄ…ce 1µF, a co wartość rezystancji szeregowej i inne szko-
najwyżej 10µF. Aby uzyskać wiÄ™ksze pojem- dliwe zjawiska nie pozwoliÅ‚ na uzyskanie im-
ności, trzeba stosować inne sposoby. Są one pulsów o bardzo dużym i bardzo małym wy-
wykorzystane w kondensatorach ceramicz- W przypadku kondensatorów elektroli- pełnieniu.
nych oraz w kondensatorach elektrolitycz- tycznych na schemacie zastępczym należało- Dlatego jakiś czas po zbadaniu i odrzuce-
nych aluminiowych i tantalowych. by dodać... diody, jak pokazuje rysunek 3, niu pierwotnej wersji narysowałem odmien-
W każdym przypadku właściwości kon- dotyczący popularnego aluminiowego ny schemat, nie zawierający jakichkolwiek
densatora silnie zależą od użytego w nim die-  elektrolita . Struktury zachowujące się  elektrolitów i po kolejnych kilku miesią-
lektryka. A ten, oprócz przenikalności dielek- jak diody powstają na styku okładek cach na biurku pojawił się nowy model. Do-
trycznej, ma szereg innych parametrów, które z elektrolitem. świadczenia z poprzednim modelem pokaza-
znacząco wpływają na właściwości konden- ły, że generator można przy okazji znacznie
satora. Na przykład podczas normalnej pracy Rys. 3 uprościć. W rezultacie opisywany układ,
kondensatory są na przemian ładowane i roz- pokazany na okładce i fotografii wstępnej,
ładowywane  płynie przez nie prąd. I oto został umieszczony na jednostronnej płyt-
+ -
podczas przepływu prądu nasz element za- ce drukowanej.
chowuje się, jak połączenie idealnego
 podręcznikowego kondensatora i szerego- Opis układu
wego rezystora, jak pokazuje rysunek 1. Nowy układ generatora impulsów jest
Choć nie ma tam prawdziwego rezystora, po- modyfikacją znanego generatora z jedną
jawia się rezystancja, i co ważne, rezystancja Przy dużych częstotliwościach należałoby bramką Schmitta. Na rysunku 5 pokazany
ta nie jest stała  silnie zależy od częstotliwo- też uwzględnić rezystancję samych okładek jest schemat ideowy i przebiegi. Przebieg
ści i szybkości zmian prądu. Czym większa kondensatora, którymi w wielu typach kon- ma współczynnik wypełnienia równy 50%
częstotliwość, tym większy wpływ ma ta densatorów są zwinięte w wałeczek dwa pa- tylko wtedy, jeśli napięcia progowe i okno
szkodliwa rezystancja. Początkującym wyda- ski folii aluminiowej. Nietrudno się domy- pętli histerezy danego egzemplarza kostki
je się to dziwne, a opisywany efekt wynika ślić, że taki element można traktować jak po- są umieszczone w połowie drogi między
właśnie z niedoskonałości izolatora. łączenie wielkiej ilości (niewielkich) rezy- ujemnym a dodatnim napięciem zasilania.
Aby scharakteryzo- stancji i pojemności według rysunku 4, a to W większości egzemplarzy bramek z wej-
wać kondensator pod Rys. 1 nieuchronnie prowadzi do wniosku, że mamy ściem Schmitta ten warunek nie jest speł-
względem obecności do czynienia z elementem w pewnym sensie niony i generowany przebieg ma wypełnie-
takiej szkodliwej rezy- C
opóz
niającym. nie różne od 50%.
Rs
stancji, wprowadzono
współczynnik strat Rys. 4 Rys. 5
oznaczany tg´ który
jest stosunkiem tej szeregowej rezystancji do
B
reaktancji pojemnościowej.
Dla bardzo dobrych kondensatorów miko-
Cx
wych, dziś praktycznie już nie stosowanych,
R B
współczynnik ten wynosi 0,00001. W tabeli 1
możesz znalez
ć wartości współczynnika strat Wszelkie szkodliwe rezystancje, czy to
dla kilku rodzajów popularnych kondensato- według rysunku 1, czy 4, utrudniają a nawet
rów stałych przy częstotliwości 10kHz i elek- wręcz uniemożliwiają natychmiastowe nała- Współczynnik wypełnienia takiego gene-
trolitycznych dla częstotliwości 100Hz. dowanie czy rozładowanie kondensatora. ratora można zmieniać przez zróżnicowanie
Zwróć uwagę, jak bardzo różnią się współ- Ale to nie koniec niespodzianek. W kon- wartości prądu ładującego i rozładowującego
czynnikami strat. densatorach występuje jeszcze dziwniejsze kondensator Cx. Rysunek 6a pokazuje naj-
zjawisko. Niech kondensator zostanie nała- prostszy sposób realizacji takiego generatora
Typy kondensatorów tg´
dowany, a potem skutecznie rozładowany i przykładowe przebiegi. W prezentowanym
ceramiczne 0,001...0,03
 do zera , aż przestanie płynąć prąd rozłado- module zrealizowano to nieco inaczej. Rysu-
foliowe styrofleksowe (KS) 0,00015
wania. Powinien być  pusty . Okazuje się nek 6b pokazuje dziwną na pierwszy rzut
foliowe poliestrowe (MKT) 0,012
jednak, że na pozostawionym w spoczynku oka modyfikację, gdzie rozdzielone są obwo-
foliowe polipropylenowe (MKP) 0,0005
kondensatorze po takiej próbie pojawi się dy ładujący i rozładowujący. Zastąpienie in-
foliowe poliwęglanowe (MKC) 0,005
stopniowo jakieś niewielkie napięcie. Znów werterów X, Y tranzystorami według rysun-
elektrolityczne tantalowe 0,03...0,1 (100Hz)
przyczyną są właściwości izolatora, a właści- ku 6c pozwala nie tylko uprościć układ, ale
elektrolityczne aluminiowe 0,1...1 (100Hz)
wie parametr nazywany absorpcją dielek- też uzyskać dowolnie duży prąd ładowania
Takie nieprzyjemne właściwości zwykle tryczną. Choć opisany efekt jest stosunkowo i rozładowywania.
silnie dają o sobie znać dopiero przy dużych niewielki, koniecznie trzeba go uwzględniać Takie rozdzielenie i wykorzystanie tranzy-
częstotliwościach i krótkich impulsach. Je- w co bardziej precyzyjnych układach impul- storów jeszcze bardziej pokazuje swoje zalety
szcze bliższe przyjrzenie się zachowaniu sowych, na przykład w tak zwanych ukła- przy zastosowaniu do ładowania i rozładowy-
kondensatorów pokazuje bowiem, iż zacho- dach próbkująco-pamiętających. wania kondensatora Cx dwóch niezależnych
Elektronika dla Wszystkich
14 Czerwiec 2002
A
A
Projekty AVT
kluczowanych z
ródeł prądowych według idei Uwaga! W generatorze nie należy sto- godnym uwagi. W zestawie AVT-2633
pokazanej na rysunku 6d. sować kostki 74HCT14. Układy z serii HCT zawarte są układy 74HC14 oraz 40106,
Tym sposobem doszliśmy do uproszczo- mają poziomy napięć progowych odpowia- które dzięki podstawce można stosować
nego schematu naszego generatora, pokaza- dające klasycznym, bipolarnym układom wymiennie.
nego na rysunku 7a. Tranzystory T1, T2, TTL. Te obniżone progi mogą uniemożliwić Jak widać na schemacie ideowym, gene-
diody Zenera i rezystory Rx, Ry tworzą dwa prawidłową pracę układu. Można natomiast rator może być zasilany ze współpracującego
z
ródła prądowe, których wydajność jest wy- śmiało zastosować układ CMOS 40106, ma- układu (przez punkt oznaczony P). Według
znaczona przez rezystancję umieszczoną jący identyczny rozkład wyprowadzeń. katalogu, układ scalony 74HC14 może być
w obwodach emiterów tranzystorów. Co Najkrótszy impuls uzyskany podczas te- zasilany napięciem 2...6V. Ze względu na
ważne, dzięki zastosowaniu z
ródeł prądo- stów prezentowanego modelu z kostką specyfikę układu, zalecany zakres napięć za-
wych czasy impulsu i przerwy nie zależą już 74HC14 miał około 35ns (przy wypełnieniu silania generatora to 3,5...6V. Z kolei układ
od rozrzutu napięć progowych, a zmiany na- ok. 1:8). Przy proponowanych na schemacie 40106 może być zasilany napięciem 3...18V,
pięcia na kondensatorze mają charakter linio- wartościach elementów najkrótszy czas wy- przy czym zalecany zakres napięć zasilania
wy. Ilustruje to rysunek 7b. niesie około 40...50ns, co też jest znakomi- wynosi 5...18V. Zależnie od napięcia zasila-
nia współpracującego układu należy po
prostu zastosować w generatorze odpo-
a) b) c)
d)
X wiedniÄ… kostkÄ™.
VCC
VCC
Dodatkowo w module przewidziano
stabilizator U1. Przyda siÄ™ w sytuacjach,
gdy generator ma wytwarzać sygnały
Cx
o poziomach typowych przy zasilaniu
napięciem 5V. Dzięki diodzie D5 przy
Cx
Cx korzystaniu ze stabilizatora U1, układ
Cx
można zasilać napięciem zmiennym
5...12V, podawanym na punkt P1. Wybo-
ru sposobu zasilania dokonuje siÄ™ za po-
Y mocÄ… jumperka, zwierajÄ…cego dwa
z trzech kołków zwory S4.
Rys. 6 tym wynikiem. Model z kostką 40106 po- Trzy zestawy 12-stykowych przełączni-
zwolił przy napięciu zasilania 5V uzyskać ków DIP-switch pozwalają ustawić potrzeb-
Rys. 7 najkrótsze impulsy o czasie trwania ne parametry przebiegu wyjściowego.
120...350ns (zależnie od producenta danego
a) egzemplarza kostki), co też jest wynikiem Rys. 8 Schemat ideowy
VCC VCC
RA
VCC
P
P
Zas.
Rx L1
S4
C1 U1 78L05
jumper P1
D5
100n
100n
T1
O I
10uH O I
cer.
cer
.
B D1
Stab.
GND
S1 O1
O1
C4
C4
C3
1000u/
C2 1000u/
10u
25V
10u/25V 25V
Cx
R13
R13
T2
2,2M
2,2M
D2
Ry
RB
R10
R1 R2 R3 R4 R6 R7 R8 R9 R11 R12
R5
C5
U2A U2C
T1
T1
R29
1M 470k 220k 100k 47k 22k 10k 4,7k 2,2k 1k 470R 220R
b) B
2 1 5 6
2 1 5
R14 220R
O2
680R 74HC14 74HC14
U2B U2D
A
S2 3 4 9 8
B
O
74HC14 74HC14
R28 U2F U2E
T2
T2
680R
12 13 11 10
Pełny schemat ideowy modułu można
C6 C7 C8 C9 C10 C11 C12 C13 C14 C15 C16 C17 74HC14 74HC14
zobaczyć na rysunku 8. W roli diod Zene-
C18
R27
R27
2,2M
2,2M
ra pracują po dwie zwykłe diody krzemo-
220p 470p 1n 2,2n 4,7n 10n 22n 47n 100n 220n 470n 1u
R15
R15 R16 R17 R18 R19 R20 R21 R22 R23 R24 R25 R26
D3
we. Dzięki temu podczas pracy z
ródeł prą-
dowych, na rezystorach RA, RB występuje
D4
220R
napięcie około 0,6...0,7V i łatwo można
1M 470k220k100k 47k 22k 10k 4,7k 2,2k 1k 470R
obliczyć wartość prądów ładowania i rozła-
dowania.
Podstawą konstrukcji jest układ scalony
74HC14, zawierający sześć inwerterów
S3
z wejściem Schmitta. Ten układ scalony jest
szybki, ma dużą wydajność prądową wyjścia
i doskonale nadaje siÄ™ do wytwarzania nawet
bardzo krótkich impulsów.
Elektronika dla Wszystkich
Czerwiec 2002
15
12
GND
21
4
21
4
22
3
22
3
13
17
8
17
8
23
2
15
10
16
9
16
9
18
7
19
6
19
6
20
5
14
11
14
11
24
1
24
1
12
13
13
14
11
14
11
15
15
10
16
9
16
9
17
8
17
8
18
18
7
19
19
6
20
20
5
21
21
4
22
3
22
3
23
23
2
24
1
24
1
5
7
21
4
21
4
22
3
22
3
23
2
17
8
17
8
13
12
13
12
20
5
15
15
10
19
6
19
6
18
7
16
9
16
9
24
1
24
1
14
11
14
11
A
A
Projekty AVT
Przełącznik S2 dołącza do wejścia bramki wszystkich stykach S3. Ustawienie S1 decy- Wykorzystanie przyrządu
U2B kondensatory o pojemnościach duje wtedy o czasie powtarzania impulsów. Zależnie od sposobu zasilania należy odpo-
220pF...1µF, natomiast przeÅ‚Ä…czniki S1, S3 wiednio ustawić przeÅ‚Ä…cznik zasilania  jum-
decydują o wydajności obu z
ródeł prądo- Montaż i uruchomienie per na kołkach zwory S4.
wych. Ustawienie S1 decyduje o czasie prze- Układ generatora można zmontować na jed-  Zwykły przebieg prostokątny uzyskasz
rwy (stan niski), a S3  o czasie impulsu (stan nostronnej płytce drukowanej, pokazanej na przy jednakowych ustawieniach S1, S3. Przy
wysoki). Gdy wszystkie styki S1, S3 są zwar- rysunku 9. Montaż nie powinien sprawić różnych ustawieniach S1, S3 współczynnik
te uzyskuje się największe prądy i najkrótsze trudności nawet mniej zaawansowanym. Po- wypełnienia będzie różny od 50%. W skraj-
czasy. Gdy wszystkie styki są rozwarte, prąd mocą będą też fotografie modelu. W modelu nym przypadku S1  wszystkie styki zwarte,
jest wyznaczony przez wartość R13 i R27, zastosowano przełączniki 6-pozycyjne tylko S3  rozwarte (albo odwrotnie) czas przerwy
a czasy są najdłuższe. dlatego, że 12-pozycyjnych nie było akurat i impulsu będą się różnić ponad 10 tysięcy
Zauważ, że w każdym z przełączników w magazynie. Płytka modelu nieco różni się razy. Uzyskasz tym sposobem impulsy szpil-
można włączyć nie jeden, lecz kilka styków. od tej z rysunku 8  po testach modelu mody- kowe, które są często potrzebne podczas eks-
Dzięki zastosowaniu wartości rezystorów fikacji uległy obwody zasilania i pojawiła się perymentów i testów.
i kondensatorów w sekwencji 1-2,2-4,7-10- zwora S4. Do ustawienia potrzebnych parametrów
22... umożliwia to uzyskanie niemal dowol- Montaż warto zacząć od kilku zaznaczo- impulsów całkowicie wystarczy jakikolwiek
nej wartości czasu impulsu i przerwy. 36 sty- nych na płytce zwór i potem kolejno monto- oscyloskop. Osoby, które nie mają oscylo-
ków daje prawie 70 miliardów (dokładnie wać elementy coraz większe. Pod układ sca- skopu mogą orientacyjnie wyskalować gene-
68719476736) różnych możliwości ustawie- lony i wszystkie przełączniki DIP-switch rator w prosty sposób opisany dalej.
nia przełączników S1, S2, S3. Niewątpliwie warto dać podstawki. Umożliwi to nie tylko Ze względu na rozrzuty wielkości pętli hi-
wszystkich nie wykorzystasz  gdybyś co se- łatwą zamianę kostki 74HC14 na 40106, ale sterezy poszczególnych egzemplarzy kostek
kundę wybierał inną kombinację, potrzebo- też przełącznika w razie jego zużycia  trze- 74HC14 i 40106, nie mogę niestety podać
wałbyś ponad 2177 lat na wykorzystanie ba bowiem pamiętać, że generalnie przełącz- gotowego wzoru. Ale możesz z pomocą zwy-
wszystkich możliwości! niki DIP-switch nie są przewidziane do czę- kłego zegarka z sekun-
Kondensatory C5, C18 okazały się niepo- stego przełączania. dnikiem taki wzór wy-
trzebne w wersji podstawowej z układem Układ przeznaczony jest do pracy bez znaczyć samodzielnie.
74HC14 i 40106. Jedynie, gdyby ktoś chciał obudowy. W rogach płytki umieszczono Uwaga! Takie obli-
przeprowadzić eksperymenty z jeszcze szyb- otwory, w które można wmontować nóżki, czenia dotyczą konkret-
szym układem 74AC14, może je wykorzy- choćby w postaci śrubek M3. Moduł może nego egzemplarza ukła-
stać do zwiększenia szybkości przełączania też być wmontowany do obudowy i umie- du scalonego U2 i kon-
z
ródeł prądowych. szczony tuż pod płytą czołową, w której trze- kretnego napięcia zasi-
Trzy równolegle połączone inwertery ba tylko wyciąć prostokątne otwory na prze- lania. Przy innym na-
U2C, U2D, U2E nawet z kostką 40106 pra- łączniki DIP-switch. W takim przypadku pięciu zasilania wyniki
cującą przy napięciach rzędu 5V zapewniają warto przełączniki i podstawki pod nie wlu- mogą być znacząco in-
znaczną wydajność prądową wyjścia. tować od strony druku. Choć nie będzie to ła- ne. Tak samo odmienne
Przy pierwszych testach modułu zastoso- twe, może warto podjąć taki trud, bo umożli- wyniki może dać inny
wałem rezystory R1...R16 o znacznie mniej- wi to bezproblemowe umieszczenie modułu egzemplarz układu sca-
szych wartościach, niż podane na schemacie. tuż pod płytą czołową. lonego U2.
Rezystory (R12, R15) miały po 10&!, co da- Układ zmontowany bezbłędnie ze spraw- Dołącz do punktów
ło maksymalny prąd ładowania i rozładowa- nych elementów nie wymaga żadnego uru- B, O2 dowolną diodę
nia rzędu stu miliamperów. Rezystory R13, chamiania ani regulacji i od razu powinien LED, wyłącz wszystkie
R27 mały wtedy po 100k&!, co przy maksy- pracować poprawnie. Właśnie ze względu na styki przełączników S1,
malnej pojemności kondensatora (C17  łatwość montażu i brak jakichkolwiek regu- S3 (pozostaną dołączone
1µF) daÅ‚o najdÅ‚uższy czas impulsu okoÅ‚o lacji projekt oznaczono jednÄ… gwiazdkÄ…. Nie tylko rezystory R13,
0,2...0,3s. Nie zmniejszyło jednak radykal- oznacza to wcale, że jest on przeznaczony R27) i ostatnim stykiem
nie czasu najkrótszych impulsów, bo oprócz tylko dla początkujących. Taki generator im- przełącznika S2 dołącz
czasu przeładowania pojemności decydującą pulsów przyda się przede wszystkim bardziej kondensator o pojemno-
rolÄ™ odgrywajÄ… czasy propagacji bramek. zaawansowanym elektronikom, którzy w Å›ci 1µF. Ustawienia prze-
Dalsze próby wykazały, że układ prawidło- pełni wykorzystają jego zalety. łączników pokazuje fo-
wo pracuje także wtedy, gdy nie jest dołą- tografia obok. Dioda bę-
czony żaden z kondensatorów (wszystkie dzie migać w powolnym
styki S2 sÄ… rozwarte). A
adowane Rys. 9 Schemat montażowy
i rozładowywane są wtedy pojem-
ności montażowe i pojemność
wejściowa inwertera U2B, a para-
metry przebiegu można normalnie
regulować przełącznikami S1, S3.
Dało to dodatkowy, najwyższy za-
kres i umożliwiło radykalne
zwiększenie rezystorów do warto-
ści podanych na schemacie.
Najkrótszy czas impulsu wyno-
szący około 40...50 nanosekund
uzyskuje siÄ™ przy rozwartych
wszystkich stykach S2 i zwartych
Elektronika dla Wszystkich
16 Czerwiec 2002
Projekty AVT
rytmie. Sprawdz
, ile wynosi okres generowa- obliczenia są naprawdę wartości 3,0ms i 20,0ms musiałem nieco
nego przebiegu. Dla zwiększenia dokładno- bardzo proste, a ewentu- zmodyfikować ustawienia przełączników,
ści warto zmierzyć czas trwania np. 10 peł- alny błąd można skorygo- jak pokazuje fotografia na dole strony.
nych impulsów. wać dołączając dodatko- Zgodność takich prostych obliczeń z rze-
Oczywiście czas przerwy i czas impulsu we rezystory albo kon- czywistością nie jest wprawdzie idealna, ale
będą proporcjonalne do pojemności i rezy- densatory. w bardzo wielu przypadkach wystarczy. Do-
stancji odpowiednio R13 i R27. Obliczenia dla prze- kładnych wartości nie da się obliczyć za po-
t = K*R13*C17 = K*RC biegów o dowolnym mocą takich rachunków, choćby z uwagi na
L
t = K*R27*C17 = K*RC współczynniku wypeł- tolerancje rezystorów (5%) i kondensatorów
H
Nie zmienia sytuacji fakt, że w układzie ma- nienia są tylko trochę (5 lub 10%). Przypominam jeszcze raz, że
my z
ródła prądowe, a nie proste obwody RC. W trudniejsze. Załóżmy, że przy innym napięciu zasilania i innym eg-
tym przypadku C=1µF, R=R13=R27=2,2M&!, potrzebny jest przebieg zemplarzu ukÅ‚adu U2 współczynnik K bÄ™dzie
co daje stałą czasową RC równą 2,2 sekundy. o czasie impulsu równym inny. Kto więc chce uzyskać lepszą dokład-
W pokazanym na fotografiach modelu 3ms i czasie powtarzania ność, powinien dobrać parametry przebiegu
z kostką 74HC14 czas trwania całego okresu 20ms  patrz rysunek 10. za pomocą oscyloskopu lub miernika czasu.
wyniósł 5,8 sekundy. Czas przerwy i impulsu Stała czasowa RC wyzna-
wynoszą więc po około 2,9s. czająca przerwę ma wy- Ciąg dalszy na stronie 27.
możemy obliczyć współczynnik K nosić:
K = t /RC = t /RC RC = t / 1,32 =
L H L
Wykaz elementów
W przypadku mojego egzemplarza układu 17ms/1,32 = 12,9ms
Rezystory
74HC14 zasilanego napięciem 5V: bo czas przerwy wyniesie
R1,R15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1M&!
R
1
,
R
1
5
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
M
&!
R3 R17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220k&!
R
3
R
1
7
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
2
0
k
&!
K = 2,9s / 2,2s = 1,32 20ms-3ms=17ms, nato-
R4,R18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100k&!
R
4
,
R
1
8
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
0
0
k
&!
Inaczej mówiąc, rzeczywisty czas impul- miast stała czasowa okre-
R5,R19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47k&!
R
5
,
R
1
9
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
7
k
&!
su jest 1,32 razy większy od stałej czasowej ślająca impuls:
R6,R20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22k&!
R
6
,
R
2
0
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
2
k
&!
RC włączonych rezystorów i kondensatorów.
R7,R21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10k&!
R
7
,
R
2
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
0
k
&!
R8,R22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4,7k&!
R
8
,
R
2
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
,
7
k
&!
Znając ten współczynnik mogę potem do- Rys. 10
R9,R23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2,2k&!
R
9
,
R
2
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
,
2
k
&!
brać ustawienie przełączników S1, S2, S3.
R10,R24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1k&!
R
1
0
,
R
2
4
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
k
&!
3ms 3ms 3ms
Jeśli wypełnienie ma być równe 50%, za-
R11,R25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .470&!
R
1
1
,
R
2
5
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
7
0
&!
danie jest dziecinnie Å‚atwe. Najpierw obli-
R12,R26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220&!
R
1
2
,
R
2
6
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
2
0
&!
R13,R27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2,2M&!
R
1
3
,
R
2
7
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
,
2
M
&!
czam czas przerwy i impulsu, a potem wybie-
R14,R28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .680&!
R
1
4
,
R
2
8
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
6
8
0
&!
20ms 20ms
ram sensowną wartość rezystancji i na koniec
R2,R16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .470k&!
R
2
,
R
1
6
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
7
0
k
&!
obliczam pojemność. Przykładowo, chcę uzy-
R29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220&!
R
2
9
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
2
0
&!
skać przebieg prostokątny o częstotliwości RC = t / 1,32 = 3ms/1,32 = 2,27ms
H
dodatkowe rezystory:
36kHz. Okres wynosi Znów mamy mnóstwo możliwości doboru 10&! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2szt
1
0
&!
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
s
z
t
22&! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2szt
2
2
&!
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
s
z
t
T = 1 / f pojemności i rezystancji. Dla ułatwienia obli-
47&! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2szt
4
7
&!
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
s
z
t
T = 1 / 36kHz = 27,8µs czeÅ„ przyjmijmy  okrÄ…gÅ‚Ä… wartość rezystan-
100&! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2szt
1
0
0
&!
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
s
z
t
czasy przerwy i impulsu wynoszą: cji wyznaczającej czas przerwy. Niech będzie
Kondensatory
t = t = 13,9µs to 100k&! - doÅ‚Ä…czymy rezystor R4. Oblicza-
L H C1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100nF ceramiczny
C
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
0
0
n
F
c
e
r
a
m
i
c
z
n
y
C2,C3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10µF/25V
C
2
,
C
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
0
µ
F
/
2
5
V
Stąd my teraz potrzebną wartość pojemności. Jeśli
C4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1000µF/25V
C
4
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
0
0
0
µ
F
/
2
5
V
RC = 13,9us / 1,32 = 10,5µs 100k&!*C=12,9ms
C5,C18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .* nie montować
C
5
,
C
1
8
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
*
n
i
e
m
o
n
t
o
w
a
ć
Przyjmuję rezystancję R=10k&! (dołą- to
C6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220pF
C
6
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
2
0
p
F
czam R7 i R21). Jeżeli C = 12,9ms / 100k&!= 129nF
C7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .470pF
C
7
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
7
0
p
F
C8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1nF MKT
C
8
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
n
F
M
K
T
10k&!*C = 10,5µs DoÅ‚Ä…czymy C14, C12,
C9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2,2nF MKT
C
9
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
,
2
n
F
M
K
T
to C10, co da pojemność
C10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4,7nF MKT
C
1
0
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
,
7
n
F
M
K
T
C = 10,5µs / 10k&! = 1,05nF okoÅ‚o 127nF (pomijajÄ…c
C11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10nF MKT
C
1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
0
n
F
M
K
T
Ponieważ tolerancja kondensatorów w ge- tolerancję kondensato-
C12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22nF MKT
C
1
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
2
n
F
M
K
T
C13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47nF MKT
C
1
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
7
n
F
M
K
T
neratorze wynosi 5% lub 10%, włączę kon- rów). Teraz obliczmy po-
C14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100nF MKT
C
1
4
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
0
0
n
F
M
K
T
densator C8 (1nF). trzebnÄ… rezystancjÄ™ wy-
C15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220nF MKT
C
1
5
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2
2
0
n
F
M
K
T
Mogę też włączyć rezystory 1-kiloomo- znaczającą czas impulsu.
C16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .470nF MKT
C
1
6
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4
7
0
n
F
M
K
T
we (R10, R24), a wtedy potrzebna pojem- Ponieważ
C17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1µF MKT
C
1
7
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
µ
F
M
K
T
ność wyniesie 10,5nF. Włączę C14, a jeśli R*129nF = 2,27ms Półprzewodniki
D1-D5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1N4148
D
1
D
5
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
N
4
1
4
8
trzeba byłoby dokładniej dobrać częstotli- stąd:
T1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .BC558
T
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
B
C
5
5
8
wość, jeszcze C7 (0,47nF), ewentualnie C6 R = 2,27ms / 129nF = 17,6k&!
T2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .BC548
T
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
B
C
5
4
8
(0,22nF). Uzyskanie jeszcze lepszej dokład- Włączymy rezystory
U1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78L05
U
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
8
L
0
5
ności jest możliwe po dołączeniu rezystorów R22 (22k&!) i R18 U2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74HC14
U
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
4
H
C
1
4
40106
4
0
1
0
6
o dużych wartościach (47k&!, 100k&!, (100k&!), co da rezystan-
Pozostałe
220k&!) w obu gałęziach. cję połączenia równole-
L1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10µH
L
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
0
µ
H
W moim generatorze po dołączeniu głego około 18k&!.
S1-S3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .DipSwitch 12
S
1
S
3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
D
i
p
S
w
i
t
c
h
1
2
C7=1nF i R7, R21=10k&! uzyskałem często- Przy takich ustawie-
S4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .goldpin x 3
S
4
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
g
o
l
d
p
i
n
x
3
jumper
j
u
m
p
e
r
tliwość mniejszą od oczekiwanej, i żeby uzy- niach w moim modelu
podstawka DIP24 wÄ…ska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3szt
p
o
d
s
t
a
w
k
a
D
I
P
2
4
w
Ä…
s
k
a
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
3
s
z
t
skać dokładnie 36,0kHz musiałem dodatkowo czas impulsu wyniósł
podstawka DIP14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1szt
p
o
d
s
t
a
w
k
a
D
I
P
1
4
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
s
z
t
dołączyć rezystory o znacznie większych war- 3,3ms, a czas powtarza-
tościach, jak pokazuje następna fotografia. nia 19,8ms, co jest bar-
Komplet podzespołów z płytką jest dostępny
W przypadku przebiegu o współczynniku dzo dobrym wynikiem.
w sieci handlowej AVT jako kit szkolny AVT-2633
wypełnienia około 50% takie przybliżone Żeby uzyskać precyzyjne
Elektronika dla Wszystkich
Czerwiec 2002
17
Projekty AVT
Ciąg dalszy ze strony 17. tylko, że wykorzystywany współczynnik
K zmienia się wraz z napięciem zasilania 
możesz to zresztą zmierzyć i zaznaczyć na
Tylko dla dociekliwych wykresie zależność K od napięcia zasilania.
Zastosowanie w generatorze z
ródeł prądo-
wych daje istotne korzyści. I o ile w pro- Rys. 11
stych układach według rysunków 6a...c
współczynnik wypełnienia zależy od warto-
T1
ści napięć progowych bramki U2B, o tyle w
U2B
wersji ze z
ródłami prądowymi wypełnienie
zależy tylko od wartości prądów tych
z
ródeł. Trzeba jednak lojalnie przyznać, że
Cx
T2
uzyskiwane czasy zależą od szerokości pętli
histerezy bramki U2B, a ta jest różna dla po-
szczególnych egzemplarzy układów scalo-
nych. Warto podkreślić, że czasy te zależą Pamiętaj, że dzięki wykorzystaniu z
ródeł
tylko od wielkości histerezy, czyli różnicy prądowych zmiany napięcia na dołączonych
napięć progowych, a nie od bezwzględnej kondensatorach i wejściu bramki U2B mają
wartości tych napięć progowych. Szerokość charakter liniowy. Możliwe jest więc dodat-
pętli histerezy zmienia się nieznacznie z tem- kowo uzyskanie przebiegu trójkątnego lub
peraturą  te zmiany są jednak niewielkie piłokształtnego. Aby praktycznie skorzystać
i można je spokojnie pominąć. Szerokość pę- z tych interesujących przebiegów należy do-
tli histerezy zależy natomiast w dużym stop- dać bufor w postaci wtórnika, najlepiej ze
niu od napięcia zasilania. W konsekwencji wzmacniaczem operacyjnym według rysun-
czasy impulsów będą różne przy różnych ku 11. Parametry przebiegu, zwłaszcza
napięciach zasilających. ostrość wierzchołków, zależą od szybkości
Nie będzie to jednak żadną przeszkodą użytego wzmacniacza operacyjnego.
podczas użytkowania przyrządu, bo w da-
nym zastosowaniu wykorzystywane będzie
jakieś konkretne napięcie zasilania. Pamiętaj Piotr Górecki
Elektronika dla Wszystkich
18 Czerwiec 2002
+