Rozdział IV
SUPREMACJA ASYRII
iedy Tiglatpilesar III wstępował na tron, Asyria znajdowała się w truK dnym, a
nawet wręcz rozpaczliwym położeniu militarnym i gospodarczym. Utraciła ona
panowanie nad znaczną częścią swych terytoriów zachodnich. Babilonia
praktycznie znajdowała się w stanie anarchii, a wiele rejonów górskich na
wschód i na północ od Asyrii dostało się pod panowanie Urartu. W ciągu
następnych czterdziestu lat Asyria odzyskała i umocniła swe panowanie nad
wszystkimi dawnymi ziemiami i ponownie stała się największą potęgą militarną i
ekonomiczną na Bliskim Wschodzie. Te doniosłe przemiany nie były
następstwem jakiejś radykalnej poprawy sytuacji zewnętrznej - przeciwnie, w
okresie tym napór z północy nawet się wzmógł; przypisać je można głównie
reformom administracyjnym przedsięwziętym przez Tiglatpilesara w toku
reorganizacji aparatu urzędniczego i prowincji. W niektórych wypadkach
prowincje zostały okrojone zarówno w celu usprawnienia administracji, jak i
zapobieżenia niebezpiecznemu w skutkach skupieniu nadmiernej władzy w
rękach gubernatorów prowincjonalnych. Z kolei te zreorganizowane prowincje
podzielono na mniejsze okręgi, zarządzane przez niższych urzędników, którzy -
choć na ogół odpowiedzialni przed gubernatorem - mieli prawo swe skargi i
wnioski przedstawiać bezpośrednio królowi; była to pożyteczna gwarancja i
forma kontroli sprawności i lojalności gubernatorów prowincjonalnych. W całym
imperium zorganizowano system koni rozstawnych (zasługę tej innowacji na ogół
przypisuje się Persom), co umożliwiało szybkie przebywanie drogi przez
posłańców kursujących między królem i jego gubernatorami; od gubernatorów
wymagano także, by osobiście składali regularne sprawozdania o sytuacji w ich
prowincjach. W graniczących z Asyrią państwach buforowych Tiglatpilesar i
jego następcy stosowali inny system: mianowali tu swych przedstawicieli przy
każdym dworze królewskim, którzy czuwali nad interesami asyryjskimi, a
kontrolę nad danym krajem sprawowali pośrednio poprzez miejscową rodzinę
hrólewską. Takie lokalne rodziny panujące, jeżeli regularnie płaciły należną

Supremacja AsyrLi 101
daninę i stosowały się do wskazówek asyryjskiego rezydenta w sprawach
polityki zagranicznej i handlu, miały zapewnione poparcie imperialnych sił
zbrojnych w wypadku rewolucji lub napaści z zewnątrz. Przykłady tego można
znaleźć w Starym Testamencie, kiedy na przykład Achaz, król Judei, zagrożony
przez koalicję Syrii i Izraela, zwrócił się - i nie na próżno - o pomoc do
Tiglatpilesara (4 Księga Królewska, XVI, 7-9).
Jeżeli chodzi o dziedzinę militarną, to pierwszą sprawą, o którą zatroszczył się
Tiglatpilesar, było spacyfikowanie południowego pogranicza, gdzie od
wczesnych lat 1"~nowania Aszurdana III (771-754 p.n.e.) plemiona aramejskie
znad Tygrysu ustawicznie przysparzały Asyrii kłopotów. Tiglatpilesar podbił
ziemie plemienne Pukudu (biblijne Pekod), na wschód i na północ od
dzisiejszego Bagdadu, na nowo je zasiedlił i wcielił do prowincji Arrapcha; to
wydłużone teraz na kształt kiełbasy terytorium, ciągnące się wzdłuż wschodniego
brzegu Tygrysu, stanowiło odtąd klucz do asyryjskiego panowania nad
Babilonią. Położone dalej na południowy wschód oaszary plemienne między
właściwą Babilonią i Elamem przekształcił Tiglatpilesar w oddzielną prowincję
pod administracją asyryjską. Posunięcie to umocniło pozycję miejscowego króla
babilońskiego Nabunasira w samej Babilonii, gdyż Tiglatpilesar nie mieszał się do
jego rządów na obszarach położonych na zachód od Tygrysu. Nabunasir aż do
swej śm:~rci w 734 roku p.n.e. utrzymywał pokój wewnętrzny w Babilonii i po-
zos?e,ł wierny sinej proasyryjskiej polityce. Tiglatpilesara uwalniało to od obawy
o spokój na południu, tak że mógł teraz całą uwagę poświęcić głóvmemu
adwersarzowi Asyr ii -- Urartu. Wydarzenia następnych lat można w ogólny ch
zarysach odtworzy na podstavue - co prawaa rixeco fragmentarycznych -
roczników Tiglatpilesara, hliź.szych zmeldunki, wysyłane do króla przez jego generałów, gubernatorów i oficerów
wywiadu na pograniczu urartyjskixr~. Jednakże kolejność wydarzexi jest raczej
niepewna z powodu trudności ustalenia poxządku, w jakim należy uszeregować
owe fragmenty roczników.
Przeciwuderzenie na Urartu rozpoczęło się od wyprawy na ziemie Namri, w
rejonie na północ od Zamua (dzisiejsze lawa Sulajmanija), leżącej z kolei na
północ od antycznego Elamu. Armia asyryjska nie napotkała wojsk urartyjskich
(można stąd wnosić, ze wywiad i system komunikacyjny w Urartu znacznie
ustępował w sprawności wywiadowi i komunikacjom w Asyrii) i wskutek tego
zdołała zlikwidować z osobna opór przywódców miejscowych. Ci spośród
lokalnych władców, którzy doszli do porozumienia z Tiglatpilesarem, nadal
sprawowali rządy, ale już jako wasale Asyrii, zobowiązani do płacenia daniny,
inne natomiast terytoria zostały poddane bezpośredniej władzy urzędników
asyryjskich i na nowo skolonizowane plemionami przesiedlonymi z ziem na
wschód od Babilonii. Wyprawa ta jednak zaalarmowała króla Urartu, Sardura III,
który przystąpił do orga

102 Wdelkość i upadek Babilonii
nizowania na zachodzie silnej koalicji antyasyryjskiej. Asyryjski wywiad i system
komunikacyjny okazały się jednak bardziej niezawodne aniżeli wywiad i łączność
Urartu w poprzednim roku. Tiglatpilesar, którego armia była już wówczas
doskonale uzbrojona i wyposażona dzięki znacznym ilościom koni, mułów,
wielbłądów i bydła, zdobytych w trakcie jego ekspedycji do Namri (zdobył
wtedy także co najmniej piętnaście ton miedzi), wyruszył przeciwko siłom
zgromadzonym na zachodzie. Jak się wydaje, armia asyryjska wpędziła wojska
koalicyjne w zasadzkę, zadając im druzgocącą klęskę. Wzięto ogromną liczbę
jeńców - jak podają roczniki, blisko siedemdziesiąt trzy tysiące - lecz sam
Sardur, ratując się nocą ucieczką z obozu i pozostawiając cały swój dobytek,
nawet biżuterię i pieczęć osobistą, zdołał ujść i przeprawiwszy się przez Eufrat
dotrzeć do swego kraju.
Państwa, które nie dały się wciągnąć do koalicji, pośpieszyły ze złożeniem
daniny Tiglatpilesarowi. Następne lata minęły pod znakiem umacniania przez
AsyriÄ™ swej pozycji na zachodzie, gdzie przeprowadzono gruntowne zmiany
administracyjne; szereg królestw, które poprzednio posiadały status państw
lennych, lecz okazały się niegodne zaufania, przekształcono w prowincje
asyryjskie podlegające bezpośrednio władzy imperialnej. Pozostały jeszcze
odosobnione zarzewia buntu i w ciągu następnych trzech lat zarówno roczniki,
jak i korespondencja królewska wspominają o szeregu wystąpień antyasyryjskich
w Syrii. Wystąpienia takie obejmowały obok jawnych działań wojennych także
lokalne rewolty przeciwko niepopularnym zarzÄ…dzeniom gospodarczym.
Przykład takich miejscowych zamieszek przytacza w jednym ze~ swych listóv~
do Tiglatpilesara urzędnik asyryjski, który porządkował sprawy w handlowych
portach Tyru i Sydonu. Władze asyryjskie oblożyły podatkiem drewno
sprowadzane do portów z gór Libanu; w odpowiedzi na to oburzeni obywatele
zbuntowali się i zabili asyryjskiego poborcę podatków. Asyryjski gubernator
wojskowy energicznie zareagował na to, przerzucając do obu miast szczególnie
brutalne kontyngenty wojsk rekrutujące się z plemienia Itu'a, używane do służby
policyjnej w miastach o opornej wobec władz ludności; obecność ich, jak autor
donosi królowi, wywołała popłoch wśród mieszkańców. Gdy ta demonstracja
wywarła na kupcach drzewnych należyte wrażenie, asyryjski urzędnik polecił im
kontynuować tak jak dawniej wyrąb lasów, lecz nałożył embargo na eksport do
Egiptu i do miast filistyńskich 1. Przypuszczalnie do tego wydarzenia nawiązuje
też Proroctwo Izajasza, XXIII, 5. Ówcześni królowie Judei i Izraela, Azariasz i
Menachem, byli
' Chodzi tu o Aszdod, Gazę i inne miasta na nadbrzeżnej równinie południowej
Palestyny, niegdyś ośrodka potęgi filistyńskiej, która jeszcze w końcu ósmego
wieku, jak wynika z 4 Księgi Królewskiej, XVIII, 8 oraz z 2 Księgi Kronik,
XXVIII, 18, zamieszkana była przez lud określany mianem "Filistynów".

Supremacja Asyriui 103
wtedy obaj wplątani w te zamieszki, a 4 Księga Królewska, XV, 19-22, opisuje,
jak Menachem nałożył podatek poglówny, aby zaplacić grzywnę w wysokości
tysiąca talentów srebra, nałożoną przez Tiglatpilesara III (Pula).
Wydaje się, że w następnych latach Tiglatpilesar III osobiście pozostawał w
Syrii, gdzie założył swą główną kwaterę, gdy tymczasem oddziały jego wojsk
walczyły na północy i na północnym wschodzie, aby jak najpełniej wykorzystać
asyryjskie zwycięstwo nad Sardurem. Kraina Nairi na południowy zachód od
jeziora Wan i na północ od starej prowincji Tuszchan oraz ziemie plemienne w
dorzeczu górnego biegu Wielkiego Zabu zostały ponownie podbite; tym razem
zastosowano wobec nich politykÄ™, szeroko realizowanÄ… przez Tiglatpilesara III, a
polegającą na deportacji miejscowej ludności i ponownym zasiedlaniu kraju
jeńcami z innych części imperium. Cały ten rejon poddano władzy asyryjskich
gubernatorów.
Wycofanie części armii asyryjskiej musiało doprowadzić pomniejszych władców
Syrii i Palestyny do błędnego wyobrażenia o sile Asyrii, środki zaś ekonomiczne,
jak na przykład embargo nałożone na eksport drewna z Libanu na południe,
przypuszczalnie pociągnęły za sobą pewne dotkliwe dla ludności następstwa. W
roku 734 p.n.e. wybuchły zamieszki w południowej Palestynie, gdzie - jak wynika
z 2 Księgi Kronik, XXVIII, 1621 - Sprzymierzone sity Edomu i miast
filistyńskich napadły na Judeę, rządzoną przez Achaza, dalej zaś na północ
zawiązała się antyasyryjska koalicja Syrii i Izraela. Według zgodnej relacji Starego
Testamentu (4 Księga Królewska, XVI, 5-9 i cytowany ustęp 2 Księgi Kronik),
Achaz przez cały czas prowadził politykę proasyryjską i wezwał Tiglatpilesara
n:~ pomoc. Pomóc ta została mu udzielona. Król Asyrii z łatwością rozprawił się
z opozycją miast filistyńskich i Syrii, interweniując także w Izraelu, gdzie na
miejsce króla Pekacha osadził na tronie Ozeasza. (2 Księga Kronik użala się, że
Achaz pomimo swej lojalności musiał zapłacić haracz Tiglatpilesarowi, co
roczniki częściowo potwierdzają; jeżeli relacja w 2 Księdze Kronik jest i w
pozostałych szczegółach wiarygodna, to wydaje się pra~Tdopodobne, że
żądana zapłata stanowiła tak zwane kuru, czyli zapłatę za pomoc wojskową,
udzielonÄ… znajdujÄ…cemu siÄ™ w opresji lennikowi.)
Wraz ze śmiercią proasyryjskiego króla Babilonii Nabunasira (734 p.n.e.)
powstało nowe zarzewie buntu. Plemiona chaldejskie już od blisko stu lat
sprawowały praktycznie kontrolę nad całym Krajem Nadmorskim (najbardziej na
południe wysunięta część Babilonii) i stopniowo rozszerzały swoje panowanie w
górę Eufratu i Tygrysu. W zamieszaniu, jakie v~~ybuchło po śmierci Nabunasira,
przywódca chaldejskiego plemienia Bit-Amukkani, Ukinzer, zbuntował się
przeciwko prawowitemu proasyryjskiemu następcy, Nabunadinzerowi (734-732
p.n.e.), i w końcu zawładn<,ł

104 Wielkość i upadek Babii~nii
tronem. Niechaldejskie plemiona w północnej Babilonii, na wschód od Tygrysu,
pozostały lojalne wobec Asyrii, podobnie jak (na ogół) rdzenni Babilończycy,
mimo iż samozwaniec zdobył stolicę. Zachował się do naszych czasów list,
zawierający relację o pertraktacjach, jakie toczyły się u bram Babilonu między
urzędnikami asyryjskimi a przedstawicielami zabarykadowanej w mieście
ludności; przypominają one w zaskakujący sposób rozmowę między dowódcą
Rabsakiem a ministrami Ezechiasza w czasie oblężenia Jerozolimy w roku 701
p.n.e. (4 Księga Królewska, XVIII, 17-36). Istnieją dane wskazujące na to, że
dyplomacja asyryjska zdołała posiać niezgodę między szejkami plemion
chaldejskich, neutral~izLijąc w ten sposób część ich wojska, między innymi
wojska Mardukapaliddi:~y, ambitnego i zdolnego władcy, który później sam
stanął na czele rebelii i który wymieniany jest w Starym Testamencie pod
imieniem Merodachbaladan (Proroctwo Izajasza, XXXIX, 1). Sposób
rozprawienia się z Ukinzerem wykazał walory strategicznego planowania
Tiglatpilesara. Atak został poprowadzony z prowincji Arrapcha, przy czym
wojska asyryjsl~ie obeszły skupisko miast nad przesmykiem u zbiegu Eufratu i
Tygrysu i wkroczyły dó Babilonii przeprawiając się przez Tygrys w miejscu
położonym dalej na południe. Lojalnym plemionom poruczono pilnowanie dróg,
armia zaś pomaszerowała na zachód ku miastom babilońskim. Babilon odebrano
buntownikom, którzy zbiegli do Sapii, głównego miasta plemienia Bit-Amukkani,
w głębi bagnistej krainy nad dolnym Eufratem. Armia asyryjska ścigała Ukinzera,
oblegając go w jego własnym mieście i pustosząc terytoria Bit-Amukkani i
innych zbuntowanych plemion chaldejskich: Bit-Szilani i Bit-Sa'alli. Oszczędzono
jedynie terytoria plemienne Merodachbaladana oraz innego szejka, który zawarł
układ z Asyrią. Cała sprawa zajęła trzy lata. Babilonia została teraz
podporzÄ…dkowana asyryjskim administratorom, a w roku 729 p.n.e. Tiglatpilesar
osobiście "ujął ręce boga" w czasie uroczystości noworocznej w Babilonie,
otrzymując w ten sposób od narodowego boga Marduka formalną inwestyturę
jako król Babilonii; od czterech i pół stuleci był to pierwszy król asyryjski, l~tóry
zawładnął znowu królestwem Babilonii. Tiglatpilesar zmarł w roku 727 p.n.e.,
pozostawiajÄ…c Asyrii imperium rozciÄ…gajÄ…ce siÄ™ od Zatoki Perskiej po granice
Egiptu i obejmujące ponadto znaczną część Anatolii i Cylicji.
Asyryjskie działania wojenne, sięgające na południu aż po Gazę, i idące z nimi w
parze zakłócenie handlu egipskiego przez asyryjskie embargo na wywóz drewna
z Libanu do Egiptu zagrażały bezpieczeństwu państwa faraonów. W czasie
krótkiego i ze skąpych źródeł dokumentalnych mało znanego panowania
Salmanasara V, następcy Tiglatpilesara, Egipcjanie przystąpili do kontrofensywy
dyplomatycznej usiłując doprowadzić do przewrotu w pomniejszych
królestwach Palestyny i południowej Syrii.

Supremacja Asyrvi l0ó
Wplątany w to był Ozeasz, król Izraela, który ściągnął tym na siebie atak
Salmanasara (4 Księga Królewska, XVII, 3-5). Po zdobyciu obleganej od trzech
lat izraelskiej stolicy, Samarii, przystąpiono - jak to weszło już w zwyczaj - do
realizowania polityki deportacji (4 Księga Królewska, XVII, 6): "dziesięć
zaginionych plemion izraelskich" - których losy dawały asumpt do tylu na
niczym nie opartych domysłów - przesiedlono przymusowo do prowincji
Guzana (Gozan) i do rejonu na południowy wschód od jeziora Urmia.
Faktycznym zdobyciem Samarii, które Stary Testament przypisuje Sal-
manasarowi, szczycił się jego następca, Sargon. Możliwe, że był on dowódcą
kierujÄ…cym tÄ… operacjÄ… wojskowÄ… z ramienia Salmanasara.
Początek panowania Sargona (721-705 p.n.e.) znamionowały nowe niepokoje w
Babilonii. Szejk plemienia Bit-Jakini, Merodachbaladan - znakómity dyplomata,
jak wynika z 4 Księgi Królewskiej (XX, 12 i n. odnoszących się do późniejszego
okresu) - zdobył sobie tam nadzwyczaj silną pozycję. Ogłosił się naczelnym
szejkiem Chaldejczyków, uzyskał poparcie plemion aramejskich w Babilonii i
zawarł przymierze z Elamem, odwiecznym rywalem Babilonii w południowym
Iranie; natychmiast po wstÄ…pieniu Sargona na tron Merodachbaladan wtargnÄ…Å‚ do
Babilonu i wystąpił jako pretendent do władzy królewskiej, "ujmując ręce Bela"
w czasie uroczystości Nowego Roku 721 p.n.e. Wojska asyryjskie działaniami w
dół wschodniego brzegu Tygrysu najwideczniPj usiłowały powtórzyć manewr,
za pomocą którego pokonały swego czasu Ukinzera. Tym razem wszakże
napotkaly pod Der armię elamicką. Doszło do bitwy; wojska asyryjskie, choć nie
pokonane, nie były jednak w stanie sforsować rzeki i wkroczyć do rdzennej
Babilonii, tak że w końcu musiały powrócić do Asyrii. Mając pelne ręce roboty
w innych prowincjach imperium, Sargon przez dziesięć lat nie mógł przeszkodzić
Merodachbaladanowi w sprawowaniu władzy krćplewskiej w Babilonii. W ciągu
tego czasu gospodarka wielkich miast Babilonii poniosła dotkliwe straty, gdyż
poszczególne plemiona zakłócały swobodną działalność handlową i wymuszały
na miastach rozmaite formy okupu; rządy chaldejskie były więc w wielkich
miastach Babilonii wysoce niepopularne i jeszcze na kilka lat przed ostatecznym
upadkiem samej Asyrii miasta te raz po raz blagały króla asyryjskiego o pomoc
przeciwko wyrzÄ…dzajÄ…cym ogromne szkody plemionom chaldejskim.
bezpośrednią przyczyną, dla której Sargon musial na razie pozostawić sprawy
Babilonii nie rozstrzygnięte, była rebelia w Syrii. Dla Merodachbaladana wybuch
jej przyszedł w samą porę, lecz jak dotąd nie znaleziono żadnych dowodów, że
sam przyłożyl do niej rękę, tak jak to miało miejsce w podobnym przypadku
opisanym tv 4 Księdze Królewskiej (XX, 12-17). Na czele rebelii stało Hamat,
jedyne niepodległe jeszcze księstwo w Syrii. Sargon wyruszył przeciwko
buntownikom i pokonal ich pod Karkar w ro

106 Wuelkość i upadek Babilonii
ku 721 p.n.e. i w rezultacie przekształcił Hamat w asyryjską prowincję. W małym
państwie lennym położonym dalej na południe mąż stanu i prorok Izajasz
wskazywał, jaką naukę należy wyciągnąć z tych wydarzeń, uważając, iż Asyria
była w owym czasie narzędziem Boga:
Ach, ~ten~ Asyryjczyk, rózga mego gniewu i bicz w mocy mej zapalezywoeci!
Posyłam go przeciw narodowi bezbożnemu, przykazuję mu o ludzie, na który się
zawziąłem: żeby ograbił i złupił doszczętnie, by rzucił go na zdeptanie, jak błoto
na ulicach. (Proroctwo Izajasza, X, 5-6).
W rebelię tę wplątana była również Gaza, korzystająca z hamowango lękiem
poparcia jednego z egipskich królów, nazywanego w Starym Testamencie So (4
Księga Królewska XVII, 4); jednakże w bitwie pod Rapihu ów egipski król
(według relacji asyryjskiej) haniebnie uciekł, wydając tym króla Gazy na
niechybną niewolę, a prawdopodobnie także na tortury i śmierć. Być może, że
właśnie to wydarzenie miał na myśli Rabsak formułując swój zjadliwy komentarz
o wartości sojuszu z Egiptem:
Oto teraz powierzyłeś się li:giptowi, temu kijowi trzcinowemu nadłamanemu, ua
którym gdy się kto oprze, wbije się w dłou jego i ją przebije. Takim jest faraon,
król Egiptu, dla wszystkich, którzy na nim polegają. (4 Księga ICrólewska,
XVIII. 21)
Z wyjątkiem podjętej w 712 roku p.n.e. przez miasto Aszdod, na wybrzeżu
południowej Palestyny, nieudanej próby utworzenia wspólnie z Judeą, Edomem i
Moabem, przy bliżej nie określonym poparciu egipskim, koalicji antyasyryjskiej,
nie miał Sargon więcej kłopotów z Palestyną. Izajasz (XX, 1--6) wspomina o
zdobyciu Aszdodu przez głównodowodzącego asyryjskiego i wytyka ludowi
Jerozolimy bezsensowność liczenia na pomoc wojskową Egiptu przeciwko
Asyrii.
Tak jak swego czasu dla Tiglatpilesara, tak obecnie i dla Sargona głównym
problemem był napór z północy. Uranu, którego historię i kulturę poznajemy
stopniowo dzięki wykopaliskom na terenie Turcji i ZSRR i które, jak się okazuje,
było jednym z wielkich mocarstw starożytnego Wschodu, samo znajdowało się
pod silną presją migrujących plemion irańskich, przemieszczających się ze
stepów Rosji na południe i na zachód. Jedna z grup uczestniczących w tej
wędrówce ludów osiadła już za panowania Sargona na ziemiach na wschód od
jeziora Urmia, tworząc tu królestwo o niejakim znaczeniu, znane pod nazwą
Zikirtu. Główną jednak grupę stanowili Medowie, nadal luźno tylko
zorganizowani w związki plemienne pod kierownictwem licznych, na wpół
niezależnych wodzów. Rusa I (733714 p.n.e.), energiczny syn i następca
Sardura, pokonanego przez Tigiat
Supręmacja Asyrvi 10'~
pilesara III, usiłował z pewnym powodzeniem dojść do porozumienia z trzema
wodzami medyjskimi, zapewniajÄ…c sobie ich poparcie wojskowe przeciw Asyrii,
a także, jak należy przypuszczać, współpracę (w zamian za zwykłe w tego
rodzaju wypadkach subwencje) w zapewnieniu możliwości korzystania z dróg
handlowych wiodących z ziem położonych dalej na wschód, co miało istotne
znaczenie dla dobrobytu Urartu. W owym czasie główny szlak handlowy z Iranu
biegł wzdłuż zachodniego brzegu jeziora Urmia, potem na wschód od jeziora
Wan do Erzurum (gdzie znaleziono pochodzące z ósmego wieku urartyjskie
wyroby z brązu) i dalej do Trapezuntu nad Morzem Czarnym, założonego, wedle
antycznych przekazów, w roku 757 p.n.e. Urartu niewątpliwie czerpało korzyści
z handlu z Iranem, a być może także z Indiami; wskazują na to - zdaniem specja-
listów w dziedzinie technologii - przedmioty wymienione w związku ze
splądrowaniem w 714 roku niektórych miast urartyjskich przez Asyryjczyków.
Jest możliwe, że Urartu utrzymywało (drogą pośrednią) stosunki handlowe
również z krajami położonymi na zachód od Grecji, gdyż urartyjskie brązy
znaleziono podobno w grobowcach etruskich. Jeden z uczonych, opierajÄ…c siÄ™
na motywach zdobniczych, posuwa się nawet do twierdzenia, że karawany z
jedwabiem docierały do Urartu aż z Chin. Część towarów przewożonych drogą
północną przez Erzurum i Trapezum dawniej prawdopodobnie szła przez Asyrię
do portów śródziemnomorskich. Być może, że chęć przecięcia szlaku
urartyjskiego i ponownego skierowania tego handlu w stare łożyska oraz
przywrócenia tym samym dawnego dobrobytu była jednym z powodów
kolejnych kampanii wojennych Sargona w tym rejonie.
Na południe od jeziora Urmia, między Asyrią a terytoriami "potężnych Medów",
leżą ziemie Mannejczyków (Minni w Proroctwie Jeremiasza, LI, 27), lenników
Asyrii. Wkrótce po wstąpieniu Sargona na tron wybuchły niepokoje we
wschodniej części tego rejonu, podsycane przez króla Zikirtu, za którym z kolei
krył się Rusa. Sargon rozprawił się z buntownikami, lecz po dwóch latach
doszło ponownie do zaburzeń, gdy Rusa przystąpił do otwartych działań
wojennych. Sargon i tym razem energicznie zareagował i rozgromiwszy
buntowników mianował Ullusunu królem Mannejczyków. W dwa lata później
Ullusunu został zaatakowany przez Urartu, które obok podsycania intryg
wewnętrznych podjęło bezpośrednie dzialania wojenne. Sargon jednak znowu
zdołał opanować sytuację: udzielil Ullusunu wszelkiej niezbędnej pomocy i sam
zorganizował ekspedycję karną na południowe pogranicze Urartu. Oprócz tych
powtarzajÄ…cych siÄ™ ingerencji Urartu w sprawy lojalnego lennika asyryjskiego,
sytuację zaogniały drobne, ponawiające się raz po raz incydenty graniczne; aby
położyć im kres, opracowywano plany zakrojonej na wielką skalę inwazji Uranu.
Do króla asyryjskiego napływały raporty zwiadowcze od urzęd108 Wielkość i
upadek B~a~bilonii
ników asyryjskich i od zagranicznych szpiegów. Jeden z piszących proponował,
by król bezpośrednio zaatakował Urartu, a wtedy stolica Turuszpa na pewno
wpadnie w ręce Asyryjczyków. Inny list mówił o ruchach powstańczych w
samym Urartu i wyrażał przekonanie, że owe buntownicze plemiona w razie
inwazji zajmą proasyryjską postawę. Najwidoczniej oczekiwano inwazji, gdyż
pewien niezadowolony informator z Urartu pisał o chwili, "kiedy wojska króla
Asyrii wkroczÄ… po raz trzeci".
Latem 914 roku p.n.e. wojska Sargona przeprowadziły zamierzoną wielką
wyprawę zbrojną przeciwko Urartu. Marszruta ich i przebieg wydarzeń znane są
dosyć szczegółowo ze słynnego sprawozdania z tej wyprawy, napisanego w
postaci listu do boga Aszura. Sargon poprowadził swoje wojska do prowincji
Zamua, skąd pomaszerował na północ, ku terytorium swego wiernego lennika,
Ullusunu, Mannejczyka, zamierzajÄ…c je wykorzystać jako bazÄ™ przeciv~.·ko
Zikirtu i Urartu. Następnie Sargon pociągnął ze swą armią na wschód, na
terytorium Zikirtu, gdzie zdobył i zburzył główne miasta warowne, nie
napotykając oporu, gdyż Metatti, król Zikirtu, wyruszył na czele swych sił w celu
połączenia się z wojskami Urartu, by razem z nimi bronić przełęczy. Teraz
Sargon zwrócił się ponownie na zachód i dowiedział się, że siły główne Urartu i
jego sojusznicua b~~onią pewnej nisko położonej przełęczy górskiej. W tym
momencie wojska Sargona - podob:xie jak później wojska Aleksandra Wielkiego
w Indiach - znużone znojaxmi wyprawy w tak trudnym terenie, były, jak się
wydaje, ,bardo bliskie buntu. Nie mogąc tedy polegać na dyscyplinie swych sił
głównych, Sargon poprowadził swą straż przyboczną i oddziały gwardii do
ataku na jedno ze skrzydeł wojsk nieprzyjacielskich i zmiażdżył je. Podniesione
na duchu asyryjskie siły główne uderzyły teraz na armię koalicji urartyjskiej i
przełamały jej front, co wśród wojsk przeciwnika wywołało panikę. Dowódca
urartyjski wprawdzie przeprowadził śpieszny, lecz zdyscyplinowany odwrót
swych wojsk, jednak inne oddziały, zamienione w pozbawioną dowódców
przerażoną masę, uciekły w popłochu przez góry, gdzie znaczna ich część
wyginęła wskutek surowych warunków klimatycznych. Porażka i ucieczka
urartyjskich sił głównych podkopała morale Urartyjczyków i Sargon zdołał, przy
znikomym tylko oporze, wtarŚn~ąć daleko w głąb terytorium Urartu. Rusa
opuścił swą stolicę Turuszpę (której Saugon widocznie nie śmiał zaatakować) i
schronil się w górach, gdzie J jah opowiada Sargon -- zmarx z żalości.
Zległ jak kobieta w połogu; nie zezwolił, by żywność i napitek dotknęły jego u,t;
sam ~ciągnPonieważ centralna administracja Urartu widocznie załamała się, Sargon zdołał,
nie napotykając oporu, pomaszerować na północ od jeziora Wan,

Supremacja Asyrii 108
łupiąc i niszcząc wszystko po drodze. W czasie jego powrotu z północy do
Asyrii jeden tylko władca, a mianowicie Urzanu stojący na czele urartyjskiego
miasta-państwa Musasir, odmówił formalnego uznania Sargona jako suzerena.
Jakkolwiek miasto to położone było na uboczu w trudno dostępnym miejscu,
otoczonym przez lasy i góry, Sargon uznał, iż dla przykładu należy ukarać
Musasir, chociaż było to święte miasto. Rozkazał więc swym siłom głównym
kontynuować marsz do Asyrii, sam zaś poprowadził przeciwko miastu oddział
tysiąca jezdnych, wydawszy uprzednio generalny rozkaz wszystkim urzędnikom
asyryjskim w całym rejonie północnym, by zapobiegli ucieczce księcia Musasiru.
Przyczyna wydania tego rozkazu, zarówno jak konieczność podjęcia całej tej
akcji przeciv~ Musasirowi stają się jasne w świetle następujących okoliczności:
Miasto to było wielkim ośrodkiem kultu Chaldi, narodowego boga Urartu, a
Sargon przybył tam w trakcie uroćzystości koronacyjnych, w których Chaldi
mianował następcę (być może właśnie księcia Musasiru) wakującego tronu
Uranu. Sam bóg i jego małżonka zostali wzięci do niewoli, mieszkańców
deportowano, a ogromny skarbiec drogocennych metali i wyrobów z brązu
wywieziono do Asyrii.
Jakkolwiek stolica Urartu nie została zdobyta i chociaż według jednej z inskrypcji
urartyjskich, przedstawiających odwrotną stronę medalu, Rusa (zanim uległ
śmiertelnej chorobie, jaką przypisywał mu Sargan) przeprowadził pomyślny
kontratak i odzyskał Musasir, to jednak ekspedycja Sargona okazała się
skuteczna, gdyż z wyjątkiem rejonu Tabal (Tubal z Proroctwa Ezechiela,
XXXVIII, 2, 3 itd.) w ciągu najbliższych dwudziestu z górą lat nie było więcej
zamieszek wzniecanych przez Urartu.
Sargon miał teraz wolne ręce, by rozprawić się z Babilonią. Dziesięć lat
panowania wodzów plemiennych i dezorganizacji handlu sprawiło, że
mieszkańcy wielkich miast wprost z upragnieniem oczekiwali interwencji
asyryjskiej, jednocześnie zaś wewnętrzne sprawy Elamu paraliżowały króla
Elamitów i nie pozwalały mu interweniować. Sargon zastosował tradycyjną
strategię ataku prowadzonego w dół wschodniego brzegu Tygrysu. Zmusiło to
armię chaldejską do odwrotu na południe, z czego skorzystały miasta północnej
Babilonii, by otworzyć bramy i powitać Sargona. Sargon w czasie święta
Nowego Roku w Babilonie, dopełniając obowiązku, "ujął ręce boga", lecz
rezygnując z tytułu króla Babilonii przybrał stary tytuł "namiestnika (boga)".
Terytorium Merodachbaladana zostało podbite, jego główna twierdza zajęta; on
sam ukorzył się przed Sargonem, po czym został przywrócony do swej dawnej
godności jako wódz plemienia Bit-Jakini.
Tymczasem docierające do rąk Sargona raporty wywiadowcze donosił , że
następca Rusy, Argiszti, planuje napaść na Asyrię, choć w rzeczywistości armia,
którą powoływał pod broń, mogła być przeznaczona

110 Wielkość i upadek B~abilanii
do zupełnie innych zadań. W każdym razie zaszłe wówczas okoliczności
sprawiły, że została ona użyta do innych celów: w 707 roku p.n.e. wielka horda
barbarzyńców Gimirraja (biblijny Gomer z Proroctwa Ezechiela, XXXVIII, 6
itd., antyczni Kimeriowie) wtargnęła z północy do Urartu, pokonala Argisztiego,
który usiłował zagrodzić jej drogę, i pociągnęla na zachód do Cylicji. Tu znalazła
się na terytorium kontrolowanym przez Asyrię; wypada więc streścić pokrótce
bieg wydarzeń w tym rejonie za panowania Sargona.
W pierwszych latach panowania Sargona zaczął zarysowywać się konflikt
między interesami Muszku (biblijne Meszek, antyczna Frygia), potężnego
państwa w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej, a interesami Asyrii. W
roku 718 p.n.e. Muszku, jak się wydaje, przyłożyło rękę do rewolty w
Karkemiszu (który w rezultacie tych wydarzeń został przekształcony w prowincję
asyryjską) i w 716 roku p.n.e. Sargon przedsięwziął działania wojenne przeciwko
Muszku pod pretekstem, iż naruszyło ono terytorium prowincji Kue. Tymczasem
Urartu, po klęskach zadanych mu przez Sargona, widząc swe plany na
wschodzie obrócone wniwecz, usiłowało stworzyć sieć sojuszów na zachodzie;
zdołało ono sprzymierzyć się z Muszku i nakłonić głównego lennika Sargona
wśród książąt Tabalu do wypowiedzenia mu posłuszeństwa. Sargon wprawdzie
rozprawił się z tą rewoltą, lecz widoczna gotowość Muszku do udzielenia
nielojalnym lennikom Asyrii przynajmniej moralnego poparcia okazała się, w
połączeniu z naciskiem Urartu, dla niektórych lenników Asyrii tak silną zachętą
do buntu, że w roku 712 ~p.n.e. doszło do nowego powstania. Terytoria objęte
buntem zostały poddane bezpośredniej administracji asyryjskiej i wraz z Tabalem
ufortyf'llkowane jako długi klin, wbijający się pomiędzy Muszku i Urartu. W roku
709 p.n.e. Muszku zostało zaatakowane od strony Kue. Eyć maże ze względów
określanych dzisiaj jako Realpolitik bądź też dlatego, że Asyria udowodniła, iż
trzyma mocno w ręku wszystkie szlaki handlowe z Syrii do Azji Mniejszej, a
może i na skutek pierwszych oznak zbliżającej się inwazji kimeryjskiej - w
polityce zagranicznej Muszku nastąpił nagle zwrot na korzyść Asyrii. Panujący
wówczas w Muszku król Mita (Midas w wersji autorów antycznych)posłał Asyrii
dary i zabiegał o zawarcie z nią traktatu przyjaźni. Sargon był tym uszczęśliwiony
i w liście do swego emisariusza, prowadzącego rókowania - był nim niemal z
pewnością jego syn Sa~nheri~b - prosił o powiadomienie Mity, iż z
zadowoleniem gadzi siÄ™ na jego propozycjÄ™.
Tak przedstawiała się sytuacja, gdy na północnym zachodzie pojawiły się hordy
Kimeriów, których Argiszti nie zdołał powstrzymać. Dane archeologiczne
wskazują, że Kalchu (wciąż jeszcze stanowiące ważny ośrodek administracyjny,
mimo iż w drugiej połowie swego panowania Sargon założył nową stolicę w
leżącym dalej na północ Durszarrukin) w ciągu ostat

Supremacja Asyrvi 111
niego dziesięciolecia ósmego wieku było w pewnym momencie widownią
gwałtownych zniszczeń. Można by to uznać za dowód - choć żadne inne dane
nie zdają się potwierdzać tej hipotezy - niespodziewanego ataku Kimeriów na
jedno lub więcej wielkich miast asyryjskich. W 706 roku p.n.e. Sargon
pomaszerował na Tabal i wydał bitwę hordom Kimeriów. Pewne dosyć
enigmatyczne wzmianki w jednym z listów traktowano jako dowód, że Sargon
poległ w owej bitwie, wniosek ten jednak jest przez wielu uczonych
kwestionowany. Jakiekolwiek byłyby okoliczności zgonu Sargona, zmarł on na
pewno w roku 705 p.n.e., a hordy barbarzyńców w tym samym czasie
powróciły w głąb Azji Mniejszej.
Następca Sargona, jego syn Sanherib (704-681 p.n.e.), zdobył już był
doświadczenie jako administrator i żołnierz na północnym pograniczu; do-
chowało się kilka jego przesłanych ojcu sprawozdań, szczegółowo opisujących
wydarzenia w tym rejonie. Fakt, że po wstąpieniu na tron Sanherib nie
podejmował dalszych akcji na północnej granicy, tłumaczyć zatem należy nie
jego brakiem zrozumienia tego pr oblemu, lecz tym, że problem ten został już z
powodzeniem rozwiÄ…zany przez jego ojca.
Dzięki pomyślnej sytuacji wojskowej, pozostawionej mu w spadku przez
Sargona, pierwszym - i najtrwalszym - dziełem Sanheriba była odbudowa Niniwy
i przekształcenie tego starodawnego miasta w stolicę państwa: pozostała nią ona
aż do upadku imperium asyryjskiego. Durszarrukin (dzisiejszy Chorsabad), który
Sargon zaplanował i wybudował jako stolicę i dokąd przeniósł się w ostatnich
latach swego panowania, po jego śmierci służył już tylko za twierdzę.
Pokój panujący w imperium naruszyła po dwóch latach insurekcja w Babilonii. Z
przyczyn, co do których można snuć tylko domysły, Sanherib nie dopełnił
obrzędu "ujęcia rąk Bela" w Babilonie, by zadokumentować tym objęcie przezeń
tronu królewskiego lub wiceregencji. Merodachbaladan, który po przywróceniu
mu tronu w 710 roku p.n.e. pozostał wierny swemu suzerenowi, Sargonowi,
uznał, że nadeszła teraz sprzyjająca chwila, by pokusić się raz jeszcze o tron
Babilonii. Popierany przez plemiona chaldejskie i aramejskie oraz zapewniwszy
sobie znowu pomoc Elamu, zaczął teraz badać grunt w celu zmontowania
antyasyryjskiej koalicji na szerszych podstawach; przyjąć należy, iż właśnie w
latach poprzedzających rebelię roku 703 p.n.e. wysłał Merodachbaladan posel-
stwo do Ezechiasza (Proroctwo Izajasza XXXIX, 1).
Podczas uroczystości Nowego Roku 703 p.n.e. związane z tym obrzędy
celebrował rodowity Babilończyk, być może zasiadający na tronie jako asyryjska
marionetka. Merodachbaladan natychmiast ruszył ze swymi wojskami do stolicy,
zdjął z tronu owego króla i przystąpił do przygotowywania rejonu miast
północnych do obrony przed nieuchronnym teraz asyryjskim atakiem. Główne
formacje wojskowe Merodachbaladana skła

112 Wielk~o~ć i upadek Babivonii
dały się z oddziałów elamickich; doborowa jednostka stała jako straż przednia
pod miastem Kuta, gdzie miała zatrzymać wojska Sanheriba, bazą zaś sił
głównych było miasto Kisz. Sanherib zmylił Elamitów zręcznym manewrem,
wysyłając przednie straże, by odcięły Kisz od Kuty, gdy tymczasem jego siły
główne wzięły szturmem Kutę. Następnie główna armia syryjska rozbiła wojska
sprzymierzone w bitwie stoczonej pod Kisz, wskutek czego miasta północnej
Babilonii znalazły się ponownie w rękach asyryjskich. Babilon powitał Sanheriba,
podobnie jak niegdyÅ› jego ojca, z entuzjazmem; Asyryjczycy odwzajemnili siÄ™ za
te przyjazne uczucia tym, iż ograniczyli się do splądrowania jedynie pałacu
Merodachbaladana.
Następnie armia asyryjska przystąpiła do podboju i burzenia umocnień całego
rejonu Chaldei, praktycznie obejmującego w tym czasie całą południową
Babilonię. Ziemie chaldejskie podporządkowano urzędnikom asyryjskim,
natomiast Babilonia północna została poddana władzy rodzimego króla
babilońskiego, Belibniego, jednego z licznych cudzoziemskich książąt,
przebywających jako zakładnicy na dworze asyryjskim i trzymanych w
pogotowiu na taką właśnie okazję.
W 701 roku p.n.e, wybuchła w Palestynie rebelia, która przypuszczalnie według
zamierzeń Merodachbaladana zbiec się miała ze wznieceniem przez niego
powstania w Babilonii. Zamieszany w tę rebelię był król Judei, Ezechiasz (4
Księga Królewska, XVIII, 13 i n.) co prawda wbrew radom najwybitniejszego ze
swych doradców, Izajasza. Ezechiasz był w tym okresie najpotężniejszym z
pomniejszych królów palestyńskich i jak utrzymuje 4 Księga Królewska, XVIII,
8, narzucił pewną formę zwierzchności miastom filistyńskim, a jednocześnie
(Proroctwo Izajasza, XXX, 1-5) raz jeszcze zabiegał o przymierze z Egiptem.
Lojalni władcy miast filistyńskich zostali obaleni; jednego z nich, Padiego z
Ekronu, wtrącono do więzienia w Jerozolimie. Silne wojska asyryjskie zajęły
Palestynę, pokonały wojska egipskie pod Eltekech, zdobyły zbuntowane miasta
(z wyjątkiem Jerozolimy) i wynagrodziły wiernych lenników w miastach filistyń-
skich nadając im terytoria uprzednio należące do Judei. Sanherib zaniechał
dalszego oblężenia Jerozolimy - być może dlatego, że wydarzenia w Babilonii
wymagały rychłego powrotu wojsk asyryjskich do ojczyzny i zadowolił się
uznaniem przez Ezechiasza jego zwierzchnictwa i zapłaceniem pokaźnej
kontrybucji, tak że samo miasto zostało oszczędzone.
W Babilonii, gdy tylko wycofało się gros armii asyryjskiej, Merodachbaladan
powrócił do swego plemienia i zaczął ponownie knuć intrygi z Elamem oraz z
plemionami chaldejskimi i aramejsl~imi. Belibni, nie dysponujÄ…c wystarczajÄ…cymi
siłami zbrojnymi, nie był w stanie efektywnie sprawować rządów w kraju i w
roku 700 p.n.e. armia asyryjska zmuszona była jeszcze raz wtargnąć na
terytorium chaldejskie i przedsięwziąć eks

Supremacja Asyrii 113
edy°cjÄ™ karnÄ… na pogranicze Elamu. Belibni zostaÅ‚ usuniÄ™ty, a j~v<: n.~jsep zajÄ…Å‚
młodszy brat Sanheriba, Aszurnadinszum.
Aszurnadinszum panował w Babilonii przez sześć lat. Merodae`rAbaladan zmarł
wkrótce po jego wstąpieniu na tron, ale Elam nadal star~ov~ił stał~.= zagrożenie
pokoju w Kraju Nadrr=orskim, udzielajÄ…c azylu nic.~zadov~-olo~:y m
elementom plemienia Bit-Jakini. Aby zlikwidować to niebezpieczne ognisko,
władze asyryjskie zdecydowały się wreszcie bezpośrednio zaatalcowaĆ drogą
morską owo terytorium elamickie. Sanherib rozkazał osic,.3.~onym przezeń w
Niniwie rzemieślnikom syryjskim wybudować ciotę c~i~rętów, które obsadzone
załogami z Tyru, Sydonu i Cypru popłym~ły w dół Tygrysu, po czym -
przebywszy kanał łączący go z Eufrate:.l płynąc w dół tej rzeki dotarły do
górnego krańca Zatoki Perskiej. Tu zaokrętowano wojsko i przewieziono na
wybrzeże Elamu, gdzie mimo rozpoczętej już koncentracji Chald~jczyków i
Elamitów uchwyciło ono p.zyczółek mostowy. Stąd dokonało wypadu, niszcząc
i Å‚upiÄ…c sÄ…siednie miast, elamickie i biorÄ…c do niewoli niedobitki buntowniczego
plerni~ nia Bit-,i ~,_:.ini.
Wydarzenia zadały jednak kłam przechwałkom Sanheriba, który w swych
rocznikach utrzymuje, że wyprawą tą "posiał paniczny strach r:a rozległych
ziemiach Elamu". W rzeczywistości Elam zareagował bardzo energicznie. Gdy
wojska Sanheriba znajdowały się jeszcze na południu, armia elamicka
przeprawiwszy się przez Tygrys wtargnęła do rdzenncj Babilonii, gdzie król
Elamu wziął ~~ mieście Sippar do niewoli Aszur~m,dinszuma i na jego miejsce
osadził na tronie babilońskim rodowitego Babilończyka imieniem Nergaluszezib.
W połowie roku 693 p.n.e. wojska asyryjskie, przezornie wycofując się z
południa, nawiązały pod Nippur styczność bojową z Nergaluszezibem i zadały
mu porażkę. Boczniki jednań nie wspominają o żadnej próbie rozprawienia się z
miastem Babilor:errl, gdzie inny p:zyv~ódca chaldejslii, NIuszezibmarduk, przy
poparciu ~~rarnejczyków obwołał się królem. Po dwóch z górą latach działań
vLOjennych w Kraju Nadmorskim wojska asyryjsl~ie T~iewątpliwie musiały
powrócić do bazy w celu uzupełnienia swych szeregów i uzbrojenia, taź: że na
razie nie doszła do bezpośredniego ataku :~a i3abilon. Zamiast teg~~ Sanherib,
zdając sobie sprawę, że czynnikiem decydującym w polityce babilońskiej stał się
teraz Elam, rozpoczął działania wojenne mające na celu zneutralizowanie
zagrożenia z tej strony. W rol~u 69? p.n.e. Asy ria p:zedsięwzięła natarcie na
Elam z prowincji Der, c;o 1>tórej wcielono p~d~ite w to'su tej kampanii terytoria
e1r m:ckie. ~','arunl;i kli:hatyczne po:~rzyżowały= plan wtargnięcia do rdlcnnego
Elan.u. `'d' BaLilonii Musrczil~l.,.ardt~.k e~~kry ł teraz przyłbicę, odl~rlawiGjąc
uznania wÅ‚adzy asy-.rwj..'-iega gubernatora i «~znieciÅ‚ rebelia którÄ… 3ed=-~~i:~
wÅ‚adze us~ryjshic Z;C?;'.~y' StÅ‚i:rrlit:. RatujÄ…c siÄ™ u~:ICCZli2 C'"·.o IJlarnu,
r'GVvI'=.il'lł r'l:l C'LE'lE: aW T111,
5;~16:ośC '. n,~~dek Babilonii

111 Waelkość i upadek Babilonii
puoklamował się królem w Babilonie i idąc v~r ślady Merodachbaladana, wydał
do Elamu pokaźną sumę ze skarbca świątyni popierając tą łapówką swą prośbę
o pomoc wojskową. Pomocy tej mu nie odmówiono. Król Elaanu wystawił
liczną armię z własnych poddanych i mieszkańców niezadov~~olonych państw
lennych, które poprzednio uznawały zwierzchność Asyrii, i połączył się z armią
chaldejską. Te ogromne siły ruszyły na półazoc, do prowincji Arrapcha, i starły
siÄ™ z wojskami asy ryjskimi nad rzekÄ… DijalÄ…. Roczniki Sanheriba zawierajÄ…
plastyczny opis rzezi, która teraz nastąpiła. Szturmujący Asyryjczycy brodzili we
brwi: równina zasłana była okaleczonymi zwłokami poległych wojowników,
poćwiartowanych w poszukiwaniu pierścieni i bransolet lub ze zwykłej żądzy
krwi, przerażone bonie ciągnęły wozy bojowe pełne trupów - oto jak roczniki
malujÄ… obraz tej straszliwej masakry.
Armia asyryjska, chociaż przypisywała sobie ostateczne w tej wojnie
zwycięstwo, poniosła jednak tak dotkliwe straty, że w ciągu następnego roku nie
była w stanie wykorzystać zdobytej przewagi. W roku 689 p.n.e. sprawy
we~.~nętrzne v~~ Elamie przybrały taki obrót, że całkowicie absorbomały
dynastię rządzącą. Toteż Asyryjczycy, uzupełniwszy straty poniesione w bitwie
pod Chalule, mogli rozprawić się z Muszezibmardukiem. Wojska chaldejskie
wycofały się do Babilonu, gdzie oblegane przez dziewięć miesięcy, zmorzone
wreszcie głodem i chorobami, skapitulowały. Armia asyryjska wkroczyła do
miasta i - w przeciwieństwie do dawniej stosowanej polityki - doszczętnie je
splądrowała. Bóg Marduk, to znaczy jego posąg, został wzięty do niewoli i
wywieziony do Asyrii, a Sanherib przybrał tytuł "króla Sumera i Akadu" (tj.
południowej i północnej Babilonii). W ciągu następnych ośmiu lat w Babilonii
panował spokój.
Na swych północnych rubieżach Sanherib, dzięki działalności swego ojca,
własnemu, zdobytemu w tym rejonie doświadczeniu oraz porażkom, japie
Kimeriowie zadali Urartu, nie miał z tym państwem kłopotów. Pewne zaburzenia,
które w latach 696-695 p.n.e. miały miejsce w rejonie Kue, na północnym
zachodzie, tłumaczą się być może tym, że po klęsce zadanej przez Sargona
głównym siłom Kimeriów utrzymywały się tu i ówdzie odosobnione punkty
oporu. Na granicy wschodniej Sanherib, po kampanii przeciwko
Merodachbaladanowi w latach 703-702 p.n.e., zaanektował niektóre teorytoria
przedtem niepodległe lub posiadające status lenny i ufortyfikował w tym rejonie
szereg miast na wypadek ataku Elamitów.
W polityce wewnętrznej Sanherib wyróżnił się działalnością budowlaną i
zainteresowaniem pewnymi zagadnieniami technicznymi. To on odbudował
NiniwÄ™, wytyczajÄ…c nowe ulice, poszerzajÄ…c place, zmieniajÄ…c bieg rzek i
kanałów, budując potężne kamienne wały przeciwpowodziowe dla ochrony
swego nowego pałacu. Wokół pałacu założono rozległy park, "po~tobnie jak na
górze Amonu, a zasadzono w nim wszystkie rodzaje roślin

Supremacja Asyri~i 115
i drzew owocowych, jakie rosną w górach i w Chaldei". Za tym ogrodem
botanicznym ciągnęły się sady, a dla nawadniania wszystkich tych zielonych
terenów przekopano kanał długości około dziesięciu kilometrów. Później
Sanherib jeszcze bardziej powiększył swe ogrody botaniczne i wzbogacił je
"wszystkimi roślinami kraju syryjskiego oraz wydzielającymi mirrę drzewami
balsamowymi, które kwitły tu bujniej niż w swym naturalnym środowisku, a
takźe wszelkimi odmianami górskiej winorośli". Ponadto rozbudował system
zaopatrzenia w wodę, a za pomocą tam stworzył rozlegle sztuczne mokradła,
gdzie później osadził ptactwo wodne, dziki i jelenie, imitując w ten sposób
naturalną faunę i florę południowej Babilonii. Z jednej z budowli inżynieryjnych
Sanheriba przetrwały do naszych czasów znaczne fragmenty: akwedukt,
doprowadzający wodę poprzez koryto wadi. Na budowę tego akweduktu, który
miał około trzystu metrów długości i dwudziestu czterech metrów szerokości,
zużyto pól miliona ton kamienia. Opisując swoje dzieło w inskrypcjach
umieszczonych na akwedukcie, Sanherib stwierdza: "Rozkazałem przekopać
kanał do łąk Niniwy. Sprawiłem, że woda popłynęła mostem z bloków
wapiennych przerzuconym nad głębokim wadi." Znany jest także projekt
Sanheriba zaopatrzenia w wodÄ™ miasta Arbailu (Irbil). O zainteresowaniach
Sanhe:~iba procesami technologicznymi świadczy i to, iż przypisuje on sobie za-
sługę wynalezienia nowej techniki odlewnictwa w brązie: "Ja, Sanherib, dzięki
bystrej inteligencji, jaką mnie obdarzył szlachetny Bóg Ea i w wyniku moich
własnych doświadczeń zdołałem odlać w brązie olbrzymie lwy z wyciągniętymi
łapami, czego nie dokonał żaden król przede mną... Na wielkich słupach i pniach
palinowych uformowałem gliniany model na dwanaście olbrzymich lwów oraz
dwanaście ogromnych, potężnych byhów... i wlałem w tę formę brąz tak jak
przy biciu półszeklowych monet." Chodzi tu o zastosowanie techniki cire perdue
przy odlewaniu bardzo dużych obiektów; sama ta technika była już stosowana
od poczÄ…tku trzeciego tysiÄ…clecia.
W roku 681 p.n.e. Sanheriba spotkał ten sam los co wielu innych wschodnich
monarchów: został zamordowany w Babilonie przez swoich synów. Według
relacji biblijnej (4 Księga Królewska, XIX, 36-37), zdarzyło się to wkrótce po
jego powrocie z jeszcze jednej kampanii wojennej w Palestynie; w źródłach
asyryjskich jednak nie ma żadnej wzmianki o takiej wyprawie. Prawowitym
następcą, mianowanym przez Sanheriba i już uprzednio formalnie
zaakceptowanym przez bogów i możnowładców Asyrii, był Asarhaddon. Książę
ten zdobył już znaczne doświadczenie za życia ojca, gdyż po złupieniu Babilonu
w roku 689 p.n.e. Sanherib oddał w jego ręce najwyższą władzę nad Babilonią.
Doświadczenie to ogromnie mu się przydało. Czekał tylko, aż zapewni sobie
formalną zgodę bogów, po czym nie tracąc czasu na zwykłe czynności związane
z wyposażeniem

'_16 W-:elkość i upadek Babilo::ii
i zaopatrzeniem armii na długą wyprawę wojenną, wyruszył śpiesznie iv kierunku
zachodnim przeciwko ojcobójcom; kierunek, z którego Asarhżide'~on
nadciągnął, w zasadzie zgadza się (choć nie stanowi to konkretnego dowodu) z
tym, co podają biblijne relacje o asyryjskich działaniach wojennych na zachodzie
przed śmiercią Sanheriba. Głó~~ne siły asyryjskie skoncentrowały się w rejonie
Nisibin, by stawić czoło Asarhaddonowi: jednakże przy zbliżaniu się
Asarhaddona wybuchły w wojsl~ach ojcobójców niesnaski, gdyż część ich na
wieść o pomyślnej dla niego wyroczni hogini Isztar opowiedziała się po jego
stronie. Ojcobójcy zbiegli do Armenii (Uranu), a Asarhaddon, mając obecnie
poparcie całej armii, spotkał się z życzliwym przyjęciem ludu Asyrii. Gdy
Asarhaddon już umocnił się na tronie, przeprowadził czystkę w armii, a
wszystkich wplątanych w rebelię spotkał zwykły w takich wypadkach los.
Okres zamieszek, towarzyszących zmianie na tronie, dał ó~.vczesnen:u
naczelnikowi plemienia Bit-Jakini w Babilonii sposobność do ponownej próby
uzyskania niepodległości; zaatakował on asyryjskiego gubernatora i obległ go w
mieście stanowiącym siedzibę władz administracyjnych południov~~ego
królestwa. Gdy tylko uregulowane zostały sprawy w Asyrii, Asarhaddon nakazał
przeprowadzenie z asyryjskich prowincji na wschód od Tygrysu natarcia
przeciwko buntownil~:om. Ich wódz zbiegł do Elamu, tradycyjnego
sprzymierzeńca plemienia Bit-Jakini, przekonał się jednak, że zmianie na tronie
elamickim towarzyszyła tahźe zmiana polityki zagranicznej tego kraju: w Elamie
zbiega niezwłocznie skazano na śmierć i stracono, Brat zabitego wodza ukorzył
się przed Asarhaddonem, który osadził go jako lennego księcia, sprawującego
władzę nad całym Krajem Nadmorskim. W dwa lata później również drugi
najwybitniejszy wódz chaldejski, książę plemienia Bit-Dakkuri, zajmującego
terytorium ciągnące się w górę Eufratu aż po Borsippę, który wdzierał się na
tereny należące do obywateli Borsippy i Babilonu, został zastąpiony przez len-
nika cieszÄ…cego siÄ™ zaufaniem Asyrii.
Tymczasem Asarhaddon znalazł się w obliczu nomych problemóz;,J n:
zachodzie i na północnym zachodzie. Znaczną cześć terytorium IJrartu zagrabiły
teraz nowe w tym rejonie grupy etniczne. Byli to Scytowie, w źródl:~ch
klinowych nazywani Aszguzaja, a w Starym Testamencie (Proroctw-o
Jeremiesza. LI, 27 i w innych miejscach) Aszkenaz (ta ostania nazwa star.owi
hebrajską grupę spółgłosek 'szknz, w którą starodawny "błąd drukarslii"
przekształcił prawidłową nazwę 'szkut, wymawianą asz'r5az). istnieją pewne
dane, że A sarhaddon poprzez związek małżeński zaw rseust z sednym z'~siążąt
scytyjskich. Zapewne pod naciskiem tych S,«t^~.~. ~upy .I~irneribw pojawiÅ‚y
siÄ™ znowu w rejonie Tabal i w prowincji H~-
Iakhu. W roku 679 p.n.e. asyryjscy gubernatorzy przedsięv.-zięli prze~iw':~e
~~:im. s'.-t~tccznÄ… akcjÄ™ ~·ojskowÄ…, lecz napór ich dalej ;~-zrasta.Å‚ i w G7"~
r,~:;-~.

Supremacja Asyrti lei
hirneriowie zagraźali juz prowincji Szupria. Pod koniec pauowan:a Asarhaddona
prowincje Hilakku i Tabal byty dla Asyrii definitywnie utrucone.
I'~1a zachodzie głównym ogniskiem niepokojów był Sydcn, którego król
wszczął rebelię w przymierzu z Sanduarri, władcą kilku miast nad Zatoką
Antiochijską. Asarhaddon wziąl do niewoli i stracił obu królów, Sydon zaś
zlupił, zakładając na pobliskich terenach asyryjską warownię; oficjalne
poświęcenie jej w obecności dwudziestu dwóch królów ziem zachodnich miało
stanowić wymowną przestrogę dla ewentualnych przyszłych buntowników. Aby
zapewnić pokój na pustynnym pograniczu prowincji zachodnich, gdzie właśnie
zmarł był król Arabów, a być może pragnąc także zapewnić sobie przyjaźń
plemion Pustyni Synajskiej, leżącej na drodze do Egiptu, Asarhaddon w
następnym roku wydał wojsko, aby mocno osadzić na tronie asyryjskiego
nominata, w zamian za zaplacenie przezeń pokażnego haraczu.
W Babilonii, wskutek tego że Asarhaddon znał sytuację z własnego do-
świadczenia i dzięki prowadzonej przezeń pojednawczej polityce, powstały
pomyślne dla Asyrii warunki. Odbudowa Babilonu, spustoszonego przez
Sanheriba, rozpoczęła się prawdopodobnie jeszcze pod koniec jego pancwania,
znaczną jednak część związanych z tym robót przeprowadził dopiero
Asarhaddon. Jedna z inskrypcji, opisujÄ…ca prace restauracyjne, w zabawny
sposób unaocznia, jak można obejść boskie zarządzenia. Po spustoszeniu miasta
przez Sanheriba bóg Marduk, zapewne za pośrednictwem jednego z kapłanów,
w czasie jakiegoś obrzędu wróżbiarskiego ustanowił okres "siedemdziesięciu lat,
przez który miasto ma pozostać w stanie zniszczenia". Inskrypcja utrzymuje, że
bóg, przezwyciężywszy żywioną urazę, "odwrócił tabliczkę podstawą do góry i
zarządził odbudowę miasta w jedenastym roku". Znaczenie tych słów staje się
zupełnie jasne, jeżeli uwzględnić seksagezymalny system pisma babilońskiego,
gdzie I oznacza "jeden" lub "sześćdziesiąt". Klinowy odpowiednik cyfry IX
oznacza więc siedemdziesiąt, lecz po odwróceniu go odczytywany jest jako
jedenaście.
Sprawna administracja w Babilonii przyczyniała się do wzrastającego dobrobytu
obywateli; wygnańcom, powracającym do kraju po chaosie wywołanym
chaldejskimi zamieszkami, przywracano ich mienie, jeśli tylko mcgli
udokumentować swe prawo własności. Pozycja Asyrii w Babilonii była tak
pewna, że w 676 roku p.n.e. kraj ten można było wykorzystać jako bazę
wypadową wyprawy podjętej aż na skraj Pustyni Słonej w Persji, gdzie
zhołdowano szereg miejscowych królów. W następnym roku napad Elamitów na
środkową Babilonię nie wywołał tu antyasyryjskiej rewolty i miał tylko
przemijające znaczenie. Na północnym wschodzie, w rejonie na południe od
jeziora Urmia, władza Asyrii nad żyjącymi '~u Mannejczykami, w w-vr_iku
infiltracji elementów scytyjskich i kimeryj

118 Wielkość i upadek Babilonii
skich', uległa, zdaje się, osłabieniu, a pewne umocnione punkty asy ryjskie
zostały definitywnie utracone. Utrata tamtejszego źródła zaopatrzenia w konie,
od którego armia asyryjska była w tak znacznym stopniu uzależniona, może
stanowić wyjaśnienie asyryjskiego ataku na terytoria w Persji, na które dotąd
nigdy się nie zapuszczali, a także rosnącego zainteresowania sprawami Medii,
gdzie Asarhaddon okazał wielu wodzom pomoc przeciwko wystąpieniom
rebeliantów. Ostatnio odkopano i opublikowano fragmenty największych ze
znanych dotąd tabliczek klinowych (około 45 X 30 cm), zawierających tekst
szeregu traktatów z władcami medejskimi. Celem tych traktatów (które na razie
znane są tylko w wersji odnoszącej się do książąt medejskich, lecz
prawdopodobnie zawarte zostały ze wszystkimi lennymi władcami imperium)
było uregulowanie sukcesji po Asarhaddonie. Do przedsięwzięcia zawczasu tych
środków skłoniła Asarhaddona być może pamięć o okolicznościach, jakie
towarzyszyły jego własnemu wstąpieniu na tron.
Asarhaddon miał sześciu synów. Najstarszy z nich zmarł w młodym wieku.
Spośród pozostałych przy życiu dwaj, Szamaszszumukin i Aszurbaniapli
(Asurbanipal), 'uważani byli powszechnie , za uprawnionych do dziedziczenia
tronu; nie jest jasne, który z nich był starszy, nie można też wykluczyć
możliwości, iż byli bliźniętami. Uzyskawszy uprzednio aprobatę bogów i zgodę
rady familijnej, Asarhaddon w roku 672 p.n.e. na wielkim zgromadzeniu w
Niniwie ogłosił Asurbanipala następcą tronu Asyrii, a Szamaszszumukina
następcą tronu Babilonii. Od gubernatorów prowincji i władców lennych
zażądano złożenia przysięgi uznającej to porozumienie; lennicy musieli ponadto
ratyfikować tę przysięgę w traktacie, który ich napominał:
Cdy umrze Asarhad~don, król Asyrii, osa~.lzicie na tronie królewskim nastęycy
tronu Asurbanipala: będzie on sprawował władzę królewską w Asyrii i zwierzch-
ność nad wami. Będziecie go strzec na wsi i w mieście; będziecie walczyć w
jego obronie aż do ostatniego tchnienia... Nie będziecie okazywać mu evrogości
ani też zamiast niego nie osadzicie na tronie ża-dnego z jego starszych czy
mÅ‚od®zych braci... JeÅ›liby Asarhaddon, król Asyrii, zmarÅ‚, gdy jego synowie
będą jeszcze małoletni, pomożecie królewiczowi Asurbanipalowi zająć tron
Asyrii i pomnżecie osadzić Szamaszszumukina, królewicza Babilonu, równego
mu znaczeniesu brata, na tronie Babilonu...
Szczegółowe postanowienia odnoszące się do sukcesji zostały ogłoszone
podczas niedługiego okresu pokoju w imperium, na krótko przed zapo
1 W sprawie terminologii "klinowej" i biblijnej, stosowanej w odniesieniu do Ki-
meriów (Kimmerioi) przez pisarzy greckich - patrz wyżej s. 110.

Supremacja Asyrv: 11:)
czÄ…tkowaniem przez Asarhaddona nowego, brzemiennego w skutki etapu
polityki imperialnej. W roku 675 p.n.e. król Tarhu z rządzącej w Egipcie dynastii
etiopskiej ("Tirhaka, król Kusz" z 4 Księgi Królewskiej, XI~ś, 9) nakłonił króla
Tyru do udziału w spisku przeciwko Asyrii. Asarhaddon, postanowiwszy zdusić
w zarodku te knowania, przekroczył granicę egipską, gdzie jednak burza
piaskowa zahamowała jego dalsze posuwanie się naprzód. W roku 671 p.n.e.
doszło do zorganizowanej inwazji na Egipt. Armia Tarku została doszczętnie
rozbita, Memfis zaś oblężone i w końcu zdobyte. Sam Tarku zbiegł do Teb lub
jeszcze dalej na południe. Książęta całego Dolnego Egiptu, włącznie z
najwybitniejszym spośród nich ksi2ciem Necho z Sais, pośpieszyli teraz uznać
zwierzchnictwo Asarhaddona. Mianowano urzędników asyryjskich,
reprezentujących interesy Asarhaddona na terytoriach miejscowych władców,
Asarhaddon zaś obwołał się królem Górnego i Dolnego Egiptu oraz Etiopii -
roszczenie daleko wybiegajÄ…ce poza rzeczywisty stan rzeczy. To samo
pyszałkowate twierdzenie powtarza się także na rzeźbionym pomniku
wzniesionym w Zincirli w czasie powrotnej drogi Asarhaddona do Asyrii:
płaskorzeźba przedstawia asyryjskiego zdobywcę, trzymającego sznury
przeciągnięte przez wargi dwóch klęczących postaci; jedna z nich to król Tyru, a
druga, o wyraźnie negroidalnych rysach, przedstawia Tarku. W rzeczywistości
Tarku przebywał nadal na wolności i wywarł znaczny wpływ na dalszy bieg
~~rydarzeń. Gdy tylko asyryjskie siły główne oddaliły się, Tarku powrócił, na-
kłonił niektórych książąt Dolnego Egiptu do wypowiedzenia posłuszeństwa
nowemu suzerenowi i odzyskał Memfis. Asarhaddon przygotow ywal się w 669
roku p.n.e. do wyprawy na Egipt, by opanować powstałą tam sytuację, lecz w
drodze zmarł.
Po śmierci Asarhaddona starannie zaplanowane przygotowania do sukcesji
weszły bez przeszkód w źycie i każdy z obu braci wstąpił na wyznaczony mu
tron. Prawie żadne zewnętrzne oznaki nie wskazywały na to, że koniec
panowania Asurbanipala przyniesie ze sobą upadek imperium, które pod
względem terytorialnym osiągnęło naówczas największe w swych dziejach
rozmiary. Niemniej jednak w okresie tym można już dostrzec pewne czynniki,
które tłumaczą to późniejsze nagłe załamanie. Najbardziej brzemienna w fatalne
następstwa była sytuacja na północnym pograniczu; tutaj ład zaprowadzony
przed Tiglatpilesara III i Sargona II, a w znacznej mierze utrzymany przez
Sanheriba, uległ zastraszającemu rozprzężeniu. Hordy kimeryjskich i scytyjskich
barbarzyńców panoszyły się w całej Azji Mniejszej i na terytoriach Urartu,
wskutek czego handel z północnymi rejonami całkowicie zamarł i imperium
zostało odcięte od głównego źródła dostaw żelaza. Liczebnie potężne plemiona
medejskie - w rocznikach Tiglatpilesara III i Sargona II z reguły określane jako
;,potężni Medowie" albo, z uwagi na ich szeroki zasięg geograficzny,

1?0 Wielkość i upadek Sa.bilonii
"szeroko rozprzestrzenieni Medowie" - teraz osiedlały się z łączyiy w silne
wspólnoty, które z czasem przekształcić się miały w królestwo, będ~ce w stanie
jak równy z równym mierzyć się z potęgą wojskową Asyrii; konfederacja tych
plemion siłą rzeczy musiała pozbawić Asy.rię dalszego ważnego źródła dostaw
metali i koni i przeciąć szlaki, któryi-ni przywożono z Indii korzenie i '.śamienie
półszlachetne. Babilonia, choć na razie spacyfikowana i posiadająca
administrację wzorowaną na systemie administracyjnym starych miast-państw
polożonych na póW ocy, obejmowała nowy,, dynamiczny element etniczny -
plemiona chaldejskże. Panowały one, bądź niezależnże, bądź też pod asyryjskim
zwierzchnictwem. nad całą niemal południową Babilonią, a także nad rozległymi
obszarami na północy; przy tym w toku powtarzających się wciąż od czasów
Ukżnzera rebelżi nauczyły się od Asyryjczyków sztuki wojennej, a od rdz,~:=-
nych Babilończyków umiejętności korzystania z czasów pokoju.
a surbanipalowi w początkach jego panowania przypadło w udziale ukończenie
przygoto~i·aÅ„ do zamierzonego ataku na Tarku. Jedna'~-że ws!:utels tego, iż
Asurbanipal miał w tym czasie do spełnienia szereg innych zadań, jak na
przykład zawarcie traktatu, Którym król Ty r u rn'_~ .'. uznać jego
zwierzchnictwo, intronizację Szamaszszumukina jako kró?a Babilonii i
zorganizowanie ekspedycji karnej na ziemie Kasytów, mógł Tanku przez trzy lata
rządzić Egiptem przez nżkogo nie zagrożont-. W roku 667 p.n.e. silna armia
asyryjska, w której skład wchodziły kontyngenty wojsk z Syrii, Fenicji, Palestyny
i Cypru, wkroczyła do Egiptu. Tanku został pokonany i wycofał się do Teb;
Nlemfis znalazło się po raz wtóry w rękach asyryjskich. Wkrótce potem
miejscowi książęta pod wodzą Necho wzniecili powstanie na rzecz Tanku, lecz
wojska asyryjskie schwytały przywódców i stłumiły spisek. Wobec tego, iż w
administrowaniu takim krajem jak Egipt, posiadającym wypróbowany od dawna,
sprawny system biurokratyczny, należało posłużyć się budzącymi jakie takie
zaufanie miejscowymi książętami, Asyryjczycy xaskawie obeszli się z pojmanymi
książętami; zabrali ich do Niniwy, obsypali darami i dowodami źyczliwości, a
niewątpliwie takźe zobowiązali do traktatowego uregulowania stosunków z
Asyrią" po czym pozwolili im objąć z powrotem zajmowane poprzednio
stanowiska.
Po śmierci Tanku w 664 roku p.n.e. dynastia południowa podjęła now ą próbę
odzyskania Dolnego Egiptu. Bratanek zmarlego, Tanutamon, pomaszerował w
dół Nilu aż do Memfis, gdzie pokonał wiernych Asyrii książąt Delty usiłujących
zagrodzić mu drogę. Asurbanipal niezwłocznie zareagował na to i tv 663 roku
p.n.e. armia asyryjska ponownie wkroczyła do Egiptu. Wierni książęta Delty
złożyli mu hołd, natomiast Tanutamon, jak niegdyś jego stryj, śpiesznie zbiegi.
Armia imperialna ruszyła na połucż~~ie, tym razem docierając aż do dawnej
stolicy Egiptu, Tera, którą zdo

Supremacja Asyrai 1°_1
bY-ła i złupiła. Wydarzenie to wywarło ogromne wrażenie w całym obsz~;rze
śródziemnomorskim, a w pół wieku później prorok Nahum w takich Gto
słowach nawiązuje do lcsów miasta, określając je hebrajską nazwą No-Amon:
Czyżeś lepsza niż No-Amon, które osiadło między rzekami - wody dookola
mego - którego wałem było morze i wody jego murem. Kusz był jego silą i Egipt;
i nie koniec: Put i Libijezycy xxieśli ci pomoc. Lecz i ono w niewole iaoszlo - na
wygnanie; także dzieci jego roztrzaskano na rogach wszystlic?~ ulic; o jego zaś
najznakomitszych rzucano losy i wszystkiclx jego dostojnilsózs zakuto w
kajdany. (Proroctwo Nahuma, III, E-10)
Wydaje się, że w tym oyr~sie podbojów w Egipcie Asyria przedsięwzięśa także
jakieś pomniejsze działania wojenne na północnym zachodzie. I~irneriowie,
przepędzeni z Syrii przez Sargona, znajdowali się teraz pod naporem zarówno
Scytów ze wschodu, jak i najeźdźców indoeuropejsl~:ich z Tracji. Podbili oni już
uprzednio terytorium Muszku (tj. Frygię), a teraz zac..eli napierać na królestwo
Lidii. Prawdopodobnie w wyniku tego po
3. Mezopotar:ia ~- pierwszym tysiÄ…cleciu przed naszÄ… erÄ…

i22 Wuelkość i upadek Babilonii
nownego zagrożenia władcy Tabal i Hilakku (terytoriów, które za panowania
Asarhaddona przestaÅ‚y być pro~·incjami asyryjskimi) poÅ›pieszyli teraz oddać siÄ™
pod opiekę Asurbanipala. Gyges, król Lidii, wysłał do Asurbanipala poselstwo,
zabiegając - za udzieloną mu we śnie radą sw-~~o boga - o przyjaźń i pomoc
wojskową przeciwko Kimeriom. Pomoc ta wi-docznie została mu udzielona,
gdyż Gyges zdołał zadać Kimeriom klęsl:~ i po zakończeniu kampanii wojennej
odesłał część łupów do Niniwy (około roku 663 p.n.e.). Wszelako wspólne
interesy handlowe Lidii i Egiptu, dwóch mocarstw śródziemnomorskich, sklonily
Gygesa do popar cia Psametyka, syna Necho, w jego próbie przepędzenia
garnizonow asyryjskich w latach pięćdziesiątych siódmego wieku. W rezultacie
Asyria przestała udzielać Gygesowi pomocy w Azji Mniejszej i w roku 652 p.n.e.
(lub, zdaniem niektórych autorów, nieco wcześniej) padł on ofiarą nowej napaści
Kimeriów. Jednakże ich próba inwazji na północną Syrię została udaremniona
przez wojska asyryjskie w rejonie Cylicji.
W roku zburzenia Teb zmarł także Necho; na jego miejsce Asyryjczycy
mianowali księciem Sais jego syna Psametyka. Psametyk, bez wątpienia w
znacznej mierze dzięki asyryjskiemu poparciu, stopniowo zdobył sobie pozycję,
oznaczającą w istocie zwierzchnictwo nad pozostałymi książcltami Delty, co -
według Herodota - było sprzeczne z dawnym porozumieniem. Według Herodota
wyrocznia przepowiedziała, że zemsta spadnie na Psametyka od strony morza w
postaci "ludzi z brązu". Herodot wyjaśnia, że jest to aluzja do piratów z Grecji i
Azji Mniejszej, którzy wyiądowali na wybrzeżu egipskim, i opisuje, jak Psametyk
dla osiągnięcia własnych celów zawarł przymierze z najeźdźcami. W
rzeczywistości owi "ludzie z brązu" byli po prostu najemnikami z krajów
nadbrzeżnych północnej części Morza Śródziemnego, w szczególności z Lidii.
Przy ich pomocy Psametyk zdolał między rokiem 658 a 651 p.n.e. przepędzić
garnizony asyryjskie z Egiptu.
Zważywszy, że Asyryjczycy niechętnie przyznawali się do nie pomszczonych
porażek, nie ma się co dziwić, że roczniki Asurbanipala nie podają żadnych
szczegółów tego przymusowego wycofania się z Egiptu. Wskutek wydarzeń w
Babilonii, Asyria niewątpliwie nie była w stanie zareagować tak energicznie, jak
się tego normalnie można było po niej spodziewać.
W Babilonii, spokojnej za panowania Asarhaddona, ponownie wytv~.~orzyła się
napięta sytuacja za Szamaszszumukina; istnym paradoksem był fakt, że w
końcowym efekcie napięcie owo wzmogły właśnie te same środki, które swego
czasu Asarhaddon przedsięwziął, by je do minimum złagodzić. Babilonia
wprawdzie znajdowała się pod berłem królewskim Szamaszszumukina, lecz
większość asyryjskich gubernatorów odpowiedzialna była przed jego bratem
Asurbanipalem, królem Asyrii. W kore

Supremacja Asyrii 123
spondencji imperialnej znajdujemy wiele przykładów, że asyryjscy gubernatorzy i
inni urzędnicy z pedantyczną sumiennością odmawiali wykonywania
jakichkolwiek rozkazów, nie przesyłanych przepisaną drogą służbową, a zatem w
ostatecznym rachunku pochodzących od króla Asy rii. Tak na przykład za
czasów Asarhaddona wpłynęło sprawozdanie, że pewna osoba w Babilonii
ukrywająca zbiegów odmawia wydania ich, "jeżeli nie zażąda tego osobisty
przedstawiciel króla lub nie zostanie okazane pismo opatrzone królewską
pieczęcią". Tego rodzaju postawa prowadziła częstokroć do tarć, gdyż urzędnik
asyryjski, nie otrzymawszy instrukcji od Asurbanipala, lekceważył lub wręcz
działal vubrew rozkazom wydanym przez Szamaszszumukina. Dochowal się do
naszych czasów list, w którym Szamaszszumukin, pisząc do brata, wspomina,
że byl zmuszony odwołać własne rozkazy. Jednakże dwuwladztwo to
funkcjonotvało przez co najmniej dwanaście lat, w którym to okresie
Asurbanipalowi udalo się wreszcie powalić na kolana potencjalnie i aktualnie
najpotężniejszego prz~ciwnika Babilonii - Elam.
W owym czasie starożytne królestwo Elamu szybko się rozpadało pod naporem
nowo przybyłych plemion irańskich. Grupa etniczna, później znana jako
Persowie, osiedli«~szy siÄ™ na północno-wschodniej granicy królestwa,
praktycznie była tam niepodległa, jednocześnie zaś zarządcy niektórych
prowincji wschodnich w rzeczywistości uniezależnili się od rządu centralnego.
Władza królewska była równie osłabiona i narażona na nagłe zmiany jak władza
królewska w Babilonii od roku 734 p.n.e., nie jest jednak jasne, czy był to
symptom, czy jedna z przyczyn ostatecznego upadku.
Po różnych drobniejszych starciach doszło między Elamem i Asyrią do wojny: w
roku 655 p.n.e. Asyryjczycy podbili kraj, zajęli obie stolice, iVladaktu i Suzę, i
osadzili na tronie królewskim proasyryjskiego członka dynastii panującej.
Gubernatorzy i szpiedzy Asurbanipala zaczęli mu teraz nadsyłać alarmujące
raporty, jakoby Szamaszszumukin spiskował przeciw Asyrii. Ta zmiana
stanowiska związana była z rozwojem wydarzeń w Elamie, dopóki bowiem kraj
ten zagrażał bezpieczeństwu Babilonii, dopóty nad wszelkimi innymi względami
górowała wspólnota interesówwładz administracyjnych Asurbanipala i
Szamaszszumukina. Teraz czynnik ten przestał działać, a w dodatku
Asurbanipal, zdaje się, popełnił błąd w wyborze księcia, którego wprowadził na
tron elamicki. O księciu tym już przedtem Szamaszszumukin pisał do brata: "Jeśli
o mnie idzie, obawiam się tego królewicza Ummanigasza... on jest
niebezpieczny." Ocena Szamaszszumukina okazała się trafna. Ummanigasz
kontynuował starą politykę sojuszów z plemionami chaldejskimi, a że plemiona te
w owym okresie cieszyły się znacznym poparciem w Borsippie i Babilonie,
Szamaszszumukin sam został wciągnięty w ich knowania. Przymierze to powitał
z radością także Psametyk z Egiptu, zajęty wypędzaniem garnizonów asy

1?~ W~iclhość i upadea Sabilarii
ryjskich ze swego kraju; wmieszani w te knowania byli także Arabo~-~: i~
pustynni. Do otwartego zatargu doszło w roku 652 p.n.e., gdy armia eia:i.ic;a
ruszy la na półrccną Babilonię, a Szamaszszumukin zaatakocval wielkie miasta,
strzeżone przez garnizony asyryjskie. Armia elamicka zostaw pokonana, a
rewolucja wewnętrzna doprowadziła do jeszcze jednej
iiliany na tronie i w związku z reorganizacją l~raju unieruchomiła na przeciąg roku
armię elamicką. Asyryjczycy ujęli inicjatywę w swoje ręce, ocz3 ścib południową
BabiloniÄ™ z regularnych wojsk chaldejskich i oblegli bronione przez
Szamaszszumukina miasta Borsippę i Babilon, przecinając w ten sposób
łączność między głównymi uczestnikami przymierza. W roku 6a0 p.n.e. podjęta
przez wojska arabskie próba przerwania oblężenia Babiicnu spaliła na panewce;
nie powiodła się również dywersyjna akcja zbrojna na wschodniej granicy
Palestyny. Tymczasem sytuacja w Elamie stale się pogarszała, a w roku 649
p.n.e. wybuchła wojna domowa. Trzech rćżnych pretendentów do tronu
zabiegało teraz o poparcie asyryjskie. Jednakże stronnictwo antyasyryjskie
wzięło górę i osadziło na tronie własnego kandydata. Wobec walk wewnętrznych
w Elamie, Szamaszszumuki:: nie otrzymał stamtąd żadnej skutecznej pomocy
wojskowej. Oblężonzw Babilonie, bronił miasta, dopóki w 648 roku głód rie
zmusił go do kapitulacji: przybrał on tak okropne rozmiary, że obrońcy uciekali
się do ludożerstwa. Aby uchronić swe zwłoki od takiego pohańbienia,
Szamaszszumukin sam zadał sobie śmierć rzucając się w płomienie szalejącego
w mieście pożaru. Pałac zmarłego króla został splądrowany, a wszyscy pozostali
przy życiu przywódcy buntowników schwytani i zabici; ciała ich poćwiai~-
towano i "rzucono na pożarcie psom, świniom, wilkom, sępom, ptakom na
niebie i rybom w głębinie". Asurbanipal przez jeden rok sam zasiadał na tronie
Babilonu, w ciągu reszty zaś swego panowania rządził tam za pośrednictwem
wicekróla, znanego pod imieniem Kandalanu; wysuwane dawniej przypuszczenie,
że Kandalanu to tylko imię, pod którym Asurbanipal znany był w Babilonii, tak
jak Tiglatpilesar III przybrał tam imi4 Pula, okazało się błędne.
Teraz Asyria raz jeszcze interweniowała w sprawy sukcesji królewskiej w Elamie;
w roku 648 p.n.e. wojska jej pomaszerowały na Suzę. Nie doszło jednak do
trwałego uregulowania sprawy, a Nabubelszumati, wnul~ l~~Terodachbaladana,
zdołał ponownie użyć Elamu jako bazy wypadowej p1emion chaldejskich
prowadzących działania wojenne przeciw Babilonii. lV~iiędzy rokiem 642 a 639
p.n.e. armia asyryjska przetoczyła się przez cały Elam, pustosząc wszystkie
miasta, zdobyvając i łupiąc Suzę oraz wywożąc do A~yri~ posągi wszystkich
bóstw i wyposażenie świątyń. Sanktuaria zostały zbezczeszczone, a groby
królów elamickich zhańbione, tak by kara j ~: szeze i po śmierci mogła ich
dosięgnąć i by ich duchy, wobec nieskładania im zwyczajowych ofiar żywności i
napc3jó~~·, cierpiaÅ‚y mÄ™ki wiecznego

Supremacja Asyri.i 125
niepckoju i pragnienia. Wielu wyższych urzędników wraz z całą rodzina
:rólewską i wszystkimi jej krewnymi uprowadzono w asyryjską niewolo. a
wyszkolone do specjalnych zadań oddziały wojskowe wcielono do armii
asyryjskiej. Do Asyrii pognano też znaczną część miejscowej ludności, razem z
licznymi stadami bydła i koni. Posatg bogini Nany z Urul; (nie należy jej mylić z
bogiem księżyca Nanną z Ur), zagrabiony przez Elam półtora tysiąca lat temu,
odesłano do jego pierwotnej siedziby, czym Asurbanipal niewątpliwie zapewnił
sobie na przyszłość poparcie potężnej administrac;j= świątyni w Uruk; od tego
czasu miasto to stało siP faktyczną stolicą administracyjną południowej
Babilonii.
Ummanaldasz, panujący król Elamu, sam uniknął niewoli ratując się ucieczką w
góry. Po wycofaniu się wojsk asyryjskich powrócił on do Madai~tu, gdyż Suza
była wówczas opustoszałą i nie zamieszkaną I;upą gruzów. Odtąd nie był on już
w stanie chronić Nabubeazumatiego, przywódcy Chaldejczyków, a gdy
Asurbanipal zażądał wydania tego księcia, ten podobnie jak niegdyś król Saul (1
Księga Samuela, XXXI, 4-5) - sam pozbawił się życia rozkazując swemu
giermkowi, by go zabił. Umman~~ldasz wysłał Asurbanipalowi zakonserwowane
w soli z~~łoki; król asyryjski, nie mogąc ukarać żywego, wywarł zemstę na
duchu swej ofiary, odmawiając zwłokom pochowku. W końcu i sam
Ummanaldasz wpadł w ręce Asyryjczyków; płaskorzeźba znajdująca się w
British Museum przedstaevia pojmanego vs~ładcę na wozie bojowym, którym
wysłany zostaje do ~~surbanipala.
Pozostali uczestnicy rewolty babilońskiej, Arabowie, nie stanowili po-
ważniejszego niebezpieczeństwa; między rokiem 641 a 638 p.n.e. arrmia
asyryjska w toku parokrotnie ponawianych wypraw wojennych, zdołała pokonać
te plemiona i schwytać ich głównych przywódców; dwech z nich, dla
odstraszającego przykładu, uwiązano na łańcuchu do psich bud u jednej z
wielkich bram Niniwy.
Roczniki Asurbanipala, który panował do roku 626 p.n.e., sięgają tyll~~ roku
639 p.n.e., tak że informacje o wydarzeniach ostatnich trzynastu lat jego
panowania musimy czerpać ze wzmianek w korespondencji urzędov~ ej,
dokumentach handlowych, modlitwach, dziękczynieniach i różnych prośbach
kierowanych do bogów. Psalm pokutny z tego okresu żali się:
~ kraju niezgoda, w pałacu niesnaski, nie opu~zczzzj mnie. Nieustannie knuje,
~i~~ przeciw mnie bunty i niecne intrygi.
Slowa te przypuszczalnie odnos?ą się między inni-mi do sporów v~oirół sprawy
sukcesji. Po śmierci Asurbanipala Yv 6`~~i Uroku p.n.e. n^ pewne doszło do
próby uzurpacji władzy, wyznaczony zaś następca zmarłego monarchy,
Assuretilluili, musiał dopiero z bronik v,~ ręku utorowTa~ sobi:,

Z26 w~i~elkość i upadek H~abil~nii
drogę do tronu. Ustalenie chronologii okresu dzielącego śmierć Asurbanipala od
upadku Niniwy w roku 612 p.n.e. napotyka poważne trudności; toteż podaną
niżej relację należy traktować jedynie jako próbę uzyskania możliwie najbardziej
prawdopodobnej interpretacji dosyć sprzecznego materiału historycznego.
Materiał ten wzbogaciła, lecz zarazem skomplikowała znaleziona w Charanie
inskrypcja matki ostatniego króla z dynastii chaldejskiej. Pobożna ta dama, która
była arcykapłanką w mieście Charan i dożyła wieku stu czterech lat, stwierdza
wyraźnie, że żyła: "od dwudziestego roku Asurbanipala, króla Asyrii [kiedy to się
urodziła], do czterdziestego drugiego roku Asurbanipala, trzeciego roku jego
syna Assuretilluili, dwudziestego pierwszego roku Nabopolasara, czterdziestego
trzeciego roku Nabuchodonozora, drugiego roku Amelmarduka, czwartego roku
Neriglisara, przez dżiewięćdziesiąt pięć lat", aż do początku panowania jej syna.
Ponieważ w ten sposób jako datę zakończenia panowania Asurbanipala
otrzymujemy rok 627 lub 626 p.n.e., a z innych źródeł wiadomo, że Nabopolasar
wstąpił na tron królewski Babilonii w listopadzie 626 roku, powstaje proJ~lem
trzech lat panowania Assuretilluili w Babilonie. Jeśli rozbieżności tej nie
przypisać zwykłemu u osoby w tak sędziwym wieku brakowi pamięci, to może
tu chodzić jedynie o okres, w którym zarówno Assuretilluili jak i '.\'abopolasar
rościli sobie prawo do tronu Babilonii. Assuretilluili w jakimś ohz-esie swego
krótkiego panowania z pewnością posiadał znaczną władzę w Babilonii, gdyż
jedna z inskrypcji świadczy, że był on w stanie udzielić opieki jednemu z szejków
chaldejskiego plemienia Bit-Dakkuri, a jednocześnie przystąpił do restaurowania
świątyni w Dilbat, piętnaście mil na południe od Babilonu. Równie jednak pewne
jest i to, że chaldejski przywUdca Nabopolasar objął berło królewskie Babilonii
w końcu 626 roku p.n.e., a że istotnie sprawował tam władzę, świadczy o tym
fakt, iż dokumenty handlowe z Babilonu, Uruk i Ur są od tego czasu datowane
weulug roku jego panowania. Zachodząca tu sprzeczność prawdopodobnie
tlumaczy się tym, że gdy Nabapolasar po raz pierwszy objął królestwo, w
niektórych częściach Babilonii władza asyryjska jeszcze całhowicie nie wygasła.
Potwierdza to relacja Berossosa (kapłana babilońskiego z trzeciego wieku przed
naszą erą, który pisał po grecku o historii Babilonii), gdyż mówi on o
Nabopolasarze jako o buntowniku przeciwko Sinszariszkunowi; wynikałoby z
tego, że gdy ten ostatni wstąpił na tron, Asyria sprawowała jeszcze jakąś władzę
w Babilonii. Sinszariszkun, powszechnie uważany za następcę Assuretilluili,
panował co najmniej siedem lat, jak świadczą o tym daty na umowach.
Niedawno znaleziona lista królów nasuwa przypuszczenie, że panowanie
Assuretilluili i Sinszariszkuna częściowo zbiegało stę w czasie, co świadczyłoby,
że każdy z nich panował tylko nad pewną częścią imperium, które poprzednio w
całości

Supremacja Asyriii 127
znajdowało się pod panowaniem Asurbanipala. Można by z tego wnioskować,
że w samej Asyrii istniało wówczas napięcie grożące wybuchem wojny
domowej. Właśnie za panowania Sinszariszkuna zawarł Napolasar przymierze,
które miało ~~ końcu doprowadzić do upadku Asyrii.
Ludem, z którym Nabopolasar zawarł owo przymierze, byli Medowie. Po raz
ostatni spotkaliśmy się ze wzmianką o Medach w rocznikach asyryjskich z
czasów panowania Asarhaddona, kiedy jeszcze stanowili oni a:.~aczną ilość
zrzeszonych, ale tylko luźno związanych z sobą plemion. Prawdopodobnie w
początkach panowania Asurbanipala plemiona te zaczął spajać w jedno
królestwo ich wódz Huvakszatra, w języku babilońskim nazywany Ummakiszta,
a u Herodota występujący jako Kyaksares. Data zupełnego uniezależnienia się
całego narodu medejskiego od Asyrii nie jest dokładnie znana, ale podana przez
Diodora Sycylijczyka (współczesnego Juliuszowi Cezarowi autora historii
świata) relacja, wedle której Nabopolasar (Belesys) zachęcał Kyaksaresa do
działań wojennych przeciwko Asyrii, rokując mu powodzenie, pozwala
przypuszczać, że stało się to dopiero po śmierci Asurbanipala. W każdym razie
zarówno źródła klinowe, jak i greckie są zgodne co do tego, że Nabopolasar i
Kyaksares krótko po roku 621 p.n.e. wspólnie uczestniczyli w działaniach
wojennych przeciwko Asyrii.
Jednakże i Asyria nie była całkowicie pozbawiona sprzymierzeńców. Egipcjanie,
choć sami nie zainteresowani ekspansją terytorialną, śledzili z v~Tielkim
niepokojem każdy rozwój wydarzeń, który mógłby niekorzystnie odbić się na
handlu śródziemnomorskim lub zagrozić bezpieczeństwu Egiptu, a nie ulega
wątpliwości, że bynajmniej nie pragnęli, by Syria i północna Mezopotamia
znalazły się pod kontrolą Medów, co stworzyłoby w tym rejonie zupełnie nową
sytuację. Ponadto utrzymywała się wciąż groźba hord wędrujących z północy -
Kimeriów, Scytów i różnych innych koczowniczych plemion pochodzenia
indoeuropejskiego. Asyria z jej zdobytym w ciągu stuleci prestiżem wojskowym
wydawała się,tedy Egipcjanom jedyną osłoną przed tą falą barbarzyństwa. Słowa
Jeremiasza z roku 626 p.n.e.: "kocioł kipiący widzę, a zda się iść od strony
północy" (Proroctwo Jeremiasza, I, 13), powszechnie uważane są za zapowiedź
zbliżającej się inwazji budzących grozę koczowników z północy. Ludy te często
nazywa się Scytami, w rzeczywistości jednak element scytyjski stanowił tylko
jednÄ… z ich grup, i to - sÄ…dzÄ…c po jej stosunkach z Asyryjczykami grupÄ™, na
której jeszcze najbardziej można było polegać.
Niektóre spośród asyryjskich prowincji i państw lennych, w tym także królestwo
Judei, przejawiały wprawdzie wrogość wobec Asyrii, inne jednak, zwłaszcza
część Mannejczyków, udzielały swemu suzerenowi czynnege poparcia. Nawet w
miastach Babilonii, sÄ…dzÄ…c po datowaniach sto

:28 Wielkość i upadek ~abilanii
so~~-cnych w latach panowania Sinszariszkuna, do czasu ostateczneg~a
up<;dku Niniwy nie brakowało zwolenników Asyrii; było to szczególnie
widoczne w Uruk, gdzie jak przypuszczajÄ…, jeszcze w 614 roku p.n.e. w;,~-
bncluła rebelia proasyryjska.
Zródła klinowe nie zawierają szczegółów odnoszących się do pierwszego okresu
działalności Nabopolasara, jest jednak pewne, że do 6i? roku p.n.e. sczyścił on z
garnizonów asyryjskich całą Babilonię na południe od przesmyl~u powstałego w
miejscu, gdzie Tygrys i Ez?frat najbardziej się dU siebie zbliżają. Następnie
Nabopolasar wyruszył w górę Eufratu do położonych między Hitem i ujściem
C!~aburu aramejskich okręgów Suchsi i Chindanu, które przez z górą dwa i pół
wieku stanowiły część imperium asyryjskiego. Początkowo Nabopolasar odniósł
w tym rejonie pewne sukcesy , gdyż Aramejczycy chętnie mu się poddawali, a
wstępny kontrataE: asyry jski został odparty. Pierwotny plan strategiczny
przypuszczalni przewidywał wzniecenie powszechnego powstania w prowincjach
zachodnich z równoczesnym atakiem Medów i Chaldejczyków na Niniwę ze
wschodu i zachodu. Jednakże zbliżanie się połączonej armii asyryjskiej i egipskiej
zmusiło Nabopolasara do wycofania się do Babilonu. Połączone wojska egipskie
i asyryjskie ruszyły na wschód, do prowincji Arrapcha: przypomnijmy,
żeprowincja ta, której podwaliny założył Adadnirari II, została powiększona przez
Tiglatpilesara III i slużyła zarówno jemu, jak i jego następcom za najdogodniejszą
bazę, skąd można było zaatakować rdzenną Babilonię bez konieczności narażenia
się na prowadzone z dwu stron działania przeciwnika w najłatwiejszym dlań do
obrony terenie pr~.esmyku sformowanego u zbiegu Eufratu i Tygrysu. Na
południe od Małego Zabu armia wystawiona przez Nabopolasara zagrodziła
drogę v-ojskom asyryjskim i zmusiła je do odwrotu.
`'J początkach następnego roku (615 p.n.e.) śmiały atak na starożytt:ą stolicę
Aszur omal że nie zakończył się katastrofą dla Nabopolasara, któr~3 rnusial
ratować się ucieczką i szukać schronienia w twierdzy miasta Tikrit. Asyryjczycy
nie przejawiali jednak ochoty do wykorzystania zd~~bytej przewagi i wycofali
się, zapewne dlatego, że ich służba zwiadov~czz uzyskała informacje o
szykującym się natarciu Medów, które też rzeczywiście jeszcze w tym samym
roku zostało przeprowadzone na jakieś dot:~:^i nie zidentyfikowane miasto w
prowincji Arrapcha, w celu zdobycia tvysur~iętych baz, skąd można byłoby
zaatakować samą Niniwę. Natarcie ^uT;~dów na rdzenną Asyrię nastąpiło w r
oku 614 p.n.e., a choć Niniwu była .'byt silna, 'ay n rożna ja było wziąć
szturmem. zdobyto Tarbisu (dzisieis:;. ~~zerif Chan, na północny zachód od
Niniwy) i r2szur, przy czym to o;~ ta-.rie miasto zostało doszczętnie zburzone.
Nabopc?arar ~~a czele swej ~::r«i ,przybyÅ‚ do zÅ‚upionego miasta. Wspólne
caziałania i~'ledóv,T i Chaldejczyk~~:r~ n;vs~~c.ły przypier~.ęto~~a~:~
foi°n~alryn~ traktatem r:i~dzy I`J_~bonolas::at:.
Supremacja Asyrii 129
i Kyaksaresem, tvedxug później czego przekazu umocnionym ponadto związkali
małżeńskimi.
Ponieważ asyryjscy stratedzy nie mcgli już w swych planach wyznaczyć
prowincji fjrrapcha spełnivlzej przez nią dawniej roli, władze imperialn<, podję%y
próbę przeprcwa.c?zenia l~crtrofensywy przeciw Babilonii w dói Euiratu.
Plemiona Suchu, które tv iil5 roku p.n.e. uznały zwierzchnictv~o Naboiaolasara,
zbuntowały się teraz, a gdy Nabopolasar przystąpił do oblężenia Anach, pojawiła
się armia asyryjska i zmusiła ga uo odwrotu. Rzec-r. dziwna, że Medov~ie, 2ao
tak znacznym sukcesie odniesionyl~l w dzivłaniach przeciwko Aszurowi w
poprzednim roku, przez cały rok 6~? p.n.e. pozostawali bezczynni, tak że Asy ria
mogła 'rezpiecznie pchnąć sv~ą armia clo p! owadzenia działań ~x;ojennych w
znacznej odległości od kraju. Wysuwano przypuszczenie, że Asy ria być mo:e
pertral,tował~z ze Scytar.~li, aóy skłonić ich do zaatakewania lt2edów z
pólrc~~y. Snyi.owie, których intereay nigdy nie l~olidowały bezpo~rec'~nic z
intercsam~i Asjrii, za:choivali tradycję przyjaznych stosunków z tym
lzlocarstweln, d~ltLljąCyCl1 się od pierwszego ich pojawienia się na północy za
czasów Asarhaddona; byli oni potencjalnym sprzymierzeńcem o znacznej sile.
Późniejsi pisarze greccy sUgerLl~ ą, iż w pev,-nym momencie Medowie byli
poważnie zagrożeni przez Scytóv~, lecz w końca nakłonili ich przywódców, by
szli z nimi ręka w rękę. W źródłach babilońskich koczownicy północni nie są
nazywani Scytamai, lecz Ummanmanda; nazwa ta byÅ‚a przedmiot·~rn żywej
dyskusji, wydaje się jednak, że znaczy ona mniej więcej to samo, co "hordy". W
skład owych Ummanmanda obeh szeregu innych grup etnicznych niewątpliwie
wchodziły jakies grupy scytyjskie, i nie jest wykluczone, że dopóki Kyaksares nie
spotkał i nie pozyskał dla siebie i:ajbardziej wpływowych przywódców tej koalicji
plemion, istnialy pewne wątpliwości co do tego, po której opowie dzą się
stromie. ZV roku 612 p.n.e. Nabopolasar, Ummanmanda i Kyalcsares połączyli
swe siÅ‚y i pomaszerowali na Nini·~Ä™. Po trzymiesiÄ™cznym oblężeniu miasto padÅ‚o,
a jego ostatni król, 5inszariszkun - według przekazów greckich - zginął w
płomieniach palącej się stolicy. Miasto zostało złupione i splądrowane, a
pozostali przy życiu mieszkańcy uprowadzeni w niewolę. Źródła greckie i Nahum
(Proroctwo Nahuma, I, 8) utrzymują wiarygodnie, że zdohycie tego potężnie
ulortyfiltowanego miasta umożliwił wylew Tygrysu, który podmył część murów
obronnych.
Stolica została zburzona, ale formalnie królestwo Asyrii nadal istr_iało. Ta część
armii asyryjskiej, która zdołala ujść z Niniwy, zbiegła na odległość stu mil na
zachód od Charanu, gdzie Aszuruballit, jeden z młodych czlonków rodziny
królewskiej, został obwołany królem. Zwrócił się on o pomoc do swych
egipskich sprzymierzeńców.