Badania nad pamięcią
Okruchy pamięci
TOMASZ MARUSZEWSKI pamięciowego najpierw jest bardzo szybki,
Instytut Psychologii, Warszawa a potem stopniowo się zmniejsza. Można żar-
Polska Akademia Nauk tobliwie powiedzieć, że początkowo zapomi-
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej namy bardzo szybko, a potem coraz wolniej:
[e-mail] zapominamy coraz wolniej dlatego, że niewie-
le zostało już do zapomnienia.
Z badań Ebbinghausa wynikało, że czas
Tomasz Maruszewski jest
Czym jest pamięć? Dlaczego coś
jest głównym sprawcą destrukcji śladów pa-
profesorem zwyczajnym
zapamiętujemy lepiej, a o czymś
mięciowych. W tej chwili wiadomo, że zapo-
w Instytucie Psychologii
innym zapominamy? Rozwijające się
minanie zależy od wielu innych czynników.
PAN oraz w Szkole Wyższej
współcześnie badania psychologiczne
Ebbinghaus starał się badać pamięć w czystej
Psychologii Społecznej,
próbują odpowiedzieć na te pytania
postaci, bez udziału np. różnych technik po-
gdzie kieruje Zakładem
prawiających szybkość opanowywania mate-
Psychologii Procesów
Współczesna psychologia pamięci wywo- riału czy wydłużających czas przechowania.
Poznawczych Katedry
dzi się z dwóch z
ródeł i kultywuje dwie tra- Ta decyzja miała wielki wpływ na psycholo-
Psychologii Ogólnej
dycje. Pierwsza została zapoczątkowana pra- gię pamięci i dopiero po kilkudziesięciu la-
cami Hermana Ebbinghausa, a w szczególno- tach stała się przedmiotem krytyki.
ści jego dziełem O pamięci (1885). Druga tra-
dycja wywodzi się z prac Galtona pochodzą- Schemat śniadań
cych z podobnego okresu i skoncentrowa- Drugi nurt badań nad pamięcią został za-
nych na badaniu pamięci w warunkach życia początkowany przez Francisa Galtona. Jego
codziennego. Obie tradycje są bardzo żywe. podejściu brakowało laboratoryjnej czystości
Ebbinghaus opracował metodę badania eksperymentów Ebbinghausa, ale było ono
pamięci, która uwzględniała fakt, że siła znacznie bliższe temu, co potocznie okre-
śladu pamięciowego zmienia się w sposób ślamy mianem pamięci; podejście to cecho-
ciągły  jest to metoda  zaoszczędzenia wała znacznie wyższa trafność ekologiczna.
przy ponownym uczeniu się. Polega ona na Przytoczmy jedno z badań Galtona. Poprosił
tym, że badany uczy się (Ebbinghaus był jed- on swoich badanych, by opisali wygląd stołu
nocześnie eksperymentatorem i osobą bada- podczas śniadania wczorajszego lub śnia-
ną, póz
niej badacze nie byli tak ofiarni i cier- dania sprzed dwóch dni. Każdy z nas może
pliwi) listy kilkunastu bezsensownych zgło- wykonać podobne zadanie. Jesteśmy prze-
sek aż do uzyskania pewnego kryterium, np. konani, że pamiętamy wszystko dokładnie.
pierwszej pełnej poprawnej reprodukcji. Faktycznie wszystko pamiętamy lepiej, ani-
żeli wynikałoby z krzywej zapominania.
Siła śladu Z badań Ebbinghausa wynika, że po 24 go-
Rejestruje się czas uczenia się. Po przerwie dzinach powinniśmy pamiętać około 34% in-
badacz sprawdza, jak dobrze pamięta opano- formacji, a pamiętamy znacznie więcej.
waną wcześniej listę. Oczywiście nigdy nie Pamiętamy, co jedliśmy na śniadanie, kto
jest pamiętana w całości. Następuje wtedy siedział przy stole, jakie miejsce zajmował itd.
faza ponownego uczenia aż do uzyskania tego Możemy oczywiście nie pamiętać tego, czy
samego kryterium biegłości. Zabiera to mniej na stole były serwetki białe, czy ciemnożółte,
czasu aniżeli za pierwszym razem  stopień czy masło stało po lewej, czy po prawej stro-
 zaoszczędzenia przy ponownym uczeniu nie. Skąd zatem bierze się ta dobra pamięć?
się traktowany jest jako wskaz
nik siły śladu Wynika ona stąd, że dysponujemy pewnym
pamięciowego. Im ślad pamięciowy był sil- schematem śniadania, który stanowi  podsu-
niejszy, tym  zaoszczędzenie było większe. mowanie wielu śniadań i zawiera informacje
Ebbinghaus stwierdził, że spadek siły śladu o powtarzających się elementach śniadania.
4
Panorama Psychologia ACADEMIA
Nr 2 (14) 2008
Odtwarzanie materiału
w postaci, w jakiej został
zapisany, zdarza się
wówczas, gdy czas jego
przechowywania jest
bardzo krótki, oraz wtedy,
gdy człowiek wie, że
musi być on odtworzony
w dosłownej postaci
 np. przy uczeniu się
wiersza na pamięć
Galton nie znał takiego wyjaśnienia, ale w la- wego albo liczbę atomową wapnia. Natomiast
tach 30. za sprawą Fredericka Bartletta zaczę- pamięć niedeklaratywna nie musi być do-
to rozumieć, jak ważne są schematy. stępna świadomości, a jej ujawnienie nastę-
Współczesna psychologia pamięci jest puje w specyficznej sytuacji. Przykładem
dyscypliną bardzo żywo rozwijającą się. może być jazda na łyżwach: nie wiem i nie
O liczbie i różnorodności prac poświęconych potrafię uświadomić sobie, co należy zrobić,
pamięci można przekonać się, zaglądając do by jez
dzić na łyżwach.
głównych periodyków poświęconych temu Ostatnio dużą wagę przykłada się do badań
procesowi umysłowemu. Należą do nich uka- pamięci utajonej. Pamięć ta może być okre-
zujące się od 1972 r. Memory and Cognition, ślona jako wpływ uprzednich doświadczeń
Memory (od 1992) oraz seria Journal of na zachowanie, gdy jednostka nie zdaje sobie
Experimental Psychology. Learning, Memory z tego sprawy. Przykładowo można pokazać
and Cognition (od 1975). pacjentom cierpiącym na amnezję listę takich
słów, jak  kajak ,  pióro ,  belka . Kiedy po
Pamięć deklaratywna i niedeklaratywna jakimś czasie poprosimy ich o przypomnie-
Najważniejsze współczesne osiągnięcia nie sobie tych słów, mogą napotykać poważ-
psychologii pamięci można podsumować ne trudności. Kiedy jednak poprosi się ich, by
w kilku punktach. Istnieją dwa rodzaje pa- podali pierwsze słowa zaczynające się na k, p,
mięci: pamięć deklaratywna i niedeklaratyw- b, to wymieniają słowa z powyższej listy.
na. Ta pierwsza przypomina to, co potocznie Nowym nurtem w badaniach nad pamię-
nazywamy pamięcią. Jej zawartość dostępna cią deklaratywną są badania nad pamięcią
jest świadomości i może być przywoływana epizodyczną. Odróżnienie od siebie pamięci
w różnych sytuacjach. Pamięć deklaratyw- faktów (semantycznej) od pamięci zdarzeń
ną jednostka uruchamia na przykład wtedy, (epizodycznej) pochodzi od Tulvinga. Pamięć
kiedy przypomina sobie datę zamachu majo- epizodyczna dotyczy zdarzeń cechujących
5
ACADEMIA Panorama Psychologia
Nr 2 (14) 2008
East News
Badania nad pamięcią
się rozciągłością czasową i ma zdecydowanie
bardziej spersonalizowany charakter aniżeli
pamięć faktów. Tulving sformułował zasadę
asymetrii kodowania i wydobycia w pamię-
ci epizodycznej. Zgodnie z nią za zapisywa-
nie informacji epizodycznych odpowiedzial-
na jest lewa kora przedczołowa, natomiast za
ich wydobywanie prawa kora przedczołowa.
Pamięć z reguły nie jest procesem o cha-
rakterze reproduktywnym, choć w wielu
przypadkach za taki proces jest uznawana.
Odtwarzanie materiału w takiej postaci, w ja-
kiej został on pierwotnie zapisany, zdarza się
wyjątkowo rzadko. Taka sytuacja następuje
przy bardzo krótkim okresie przechowania
oraz wtedy, kiedy człowiek wie, że informacja
musi zostać odtworzona w dosłownej posta-
ci. Wynika z tego, że dawna metafora pamię-
ci jako mechanizmu przypominającego dzia-
łanie magnetofonu, magnetowidu czy kompu-
tera dawno straciła aktualność. Kuszące może
wydawać się twierdzenie, że  podobnie jak
komputery  dysponujemy pamięcią opera-
cyjną i pamięcią trwałą; jednak porównanie
pojemności naszej pamięci operacyjnej z po-
jemnością pamięci operacyjnej współczesnych
komputerów liczoną w gigabajtach wypada
zdecydowanie na naszą niekorzyść. Z drugiej
jednak strony potrafimy wykorzystywać ją
 pomimo widocznych ograniczeń  w sposób
bardziej twórczy i elastyczny. Zarysowane tu
sprzeczności sugerują, że poszukiwanie podo-
bieństwa między pamięcią ludzką i kompute-
rową może być bardzo zwodnicze.
Od pojawienia się koncepcji rekodowania
rozumianego jako modyfikowanie zawartości temat siebie. Badacze Wang i Conway ana- Pewne informacje
pamięci przez nowe docierające do niej infor- lizowali niedawno różnice międzykulturowe są zapisywane w pamięci
macje, co badał Tulving w latach 70., badacze w zawartości pamięci. Odkryli na przykład, wbrew naszej woli,
przyjmują, że bardzo rzadko kodujemy coś że kobiety w kulturze Zachodu mają lepiej np. na skutek
 od zera . Przypomnijmy, że takie kodowa- rozbudowane wspomnienia autobiograficzne ich wielokrotnego
nie występowało w badaniach Ebbinghausa, niż mężczyz
ni i sięgają one głębiej w prze- powtarzania przez media
w których używał on zgłosek bezsensow- szłość, co udowodniły badania MacDonald,
nych.  Naturalny , pamięciowy sposób przy- Uesiliana i Hayne z 2000 r. Natomiast w kul-
swajania w codziennych sytuacjach życio- turze chińskiej analogiczne zjawisko wystę-
wych podlega zasadzie  wypracowania sfor- puje u chłopców, którzy zajmują uprzywile-
mułowanej przez Kihlstroma w 1996 r. Głosi jowaną pozycję.
ona, że informacje przechowywane są lepiej,
kiedy w chwili kodowania włączane są do ist- Fałszywe fotografie
niejących wcześniej struktur wiedzy. Zasada Procesy pamięciowe mają charakter gene-
ta pozwala zrozumieć, że pamięć zależy nie ratywny. Po upływie pewnego czasu ludzie
tylko od biologicznie zdefiniowanych mecha- pamiętają informacje w sposób fragmenta-
nizmów, lecz także od treningu edukacyjne- ryczny; na podstawie tych fragmentów sta-
go oraz oddziaływań kultury. Dobrym przy- rają się zbudować najbardziej prawdopodob-
kładem jest przechowywanie informacji na ny obraz jakiegoś zdarzenia lub odtworzyć
6
East News
Panorama Psychologia ACADEMIA
Nr 2 (14) 2008
fakt, który wydaje się im również najbardziej Przedmiotem wielu kontrowersji jest zwią-
prawdopodobny. Czasami prowadzi to do od- zek między pamięcią i emocjami. Związek
twarzania informacji o zdarzeniach, których ten często analizowany jest w odniesieniu do
nigdy nie było. Takie zbiory informacji mogą pamięci zdarzeń traumatycznych. Dyskusje
pojawiać się w świadomości wskutek działa- dotyczą między innymi tego, czy pamięć ta-
nia sugestii (tego typu przypadki analizowała kich zdarzeń jest lepsza aniżeli zdarzeń neu-
przede wszystkim E. Loftus w odniesieniu do tralnych emocjonalnie i czy występuje w ta-
fałszywej pamięci zaszczepianej np. w proce- kim wypadku zjawisko wyparcia, jak wska-
sie terapii). Mogą być również efektem wy- zuje analiza Brewina z ubiegłego roku. Wielu
obrażania sobie zdarzeń, których jednostka badaczy, m.in. Schacter, kwestionuje przy-
faktycznie nigdy nie doświadczała. Badania datność wyparcia jako wyjaśnienia zjawisk
te zostały zapoczątkowane przez Loftus i Gar- spotykanych po traumie; z drugiej strony
ry ego w roku 1996. Ostatnio zaczęto wyko- środowisko psychologów zaintrygowały wy-
rzystywać celowo sfabrykowane fotografie niki badań Andersona i Greena, którzy twier-
do zaszczepiania fałszywych wspomnień. dzą, że udało się im wywołać zjawisko wypar-
Zabieg ten okazał się znacznie skuteczniej- cia w laboratorium.
szy aniżeli dawne techniki. Co więcej, oka-
zało się, że równie skuteczne są fałszywe hi- W przypadku niezwykle ważnych zdarzeń społecznych
storyjki sugerowane badanym  po pewnym
ludzie tworzą niemal fotograficzny zapis sytuacji,
czasie takie historyjki mogą zostać uznane za
rzeczywistość. Można przypuszczać, że tego
w której się o nich dowiedzieli
typu zjawiska wynikają z błędów w monito-
rowaniu z
ródła informacji. Ludzie zapisują Współcześnie problem psychologii pamię-
w pamięci nie tylko informację o jakimś zda- ci nabiera w coraz większym stopniu wymia-
rzeniu, lecz także o z
ródle, z którego pocho- ru społecznego. Wynika to stąd, że z jednej
dzi ta informacja. Informacja na temat z
ródła strony ludzie dysponują coraz większą ilo-
zapominana jest dość szybko i wtedy można ścią środków wspomagających pamięć (te-
traktować jakąś informację z niepewnego lub lefony komórkowe, palmtopy), mają dostęp
niewiarygodnego z
ródła jako prawdziwą. do dużych zbiorów informacji (internet), in-
formacji, które mają bardzo zróżnicowa-
Efekt lampy błyskowej ną wiarygodność; wreszcie pewne informa-
Rola elementów obrazowych w pamię- cje są zapisywane w ich pamięci wbrew ich
ci jest obecnie przedmiotem wielu dyskusji woli  media, powtarzając bez końca niektóre
związanych z tzw. efektem lampy błyskowej, wiadomości, stwarzają u ludzi fałszywe prze-
który omawiam w innym miejscu. Badania konanie, że osobiście uczestniczyli w danym
nad tym efektem wskazują, że ludzie tworzą zdarzeniu i przeżywają związane z nim emo-
niemal fotograficzny zapis sytuacji, w któ- cje (przeciętny mieszkaniec naszego kraju
rej dowiedzieli się o jakimś zdarzeniu, nie- kilkadziesiąt, jeśli nie kilkaset razy widział
zwykle ważnym dla danego społeczeństwa zapadające się w płomieniach wieże World
czy narodu. Przykładami takich sytuacji, Trade Center). Zawartość pamięci kształto-
które stały się przedmiotem zainteresowa- wana jest zatem nie tylko przez osobiste do-
nia wielu badaczy, były m.in. śmierć Olofa świadczenia, lecz także przez spreparowane
Palme, śmierć księżnej Diany czy atak na przekazy kulturowe. %
wieże World Trade Center. Ludzie, u których
występowało takie zjawisko, byli przekonani
Chcesz wiedzieć więcej?
o prawdziwości swoich wspomnień. Jednak
dokładna analiza przypadków efektu lampy
Maruszewski T. (2002). Inflacja wyobraz
ni jako z
ródło
błyskowej pokazała, że naoczność wspomnie-
zniekształceń pamięci autobiograficznej. Studia
nia nie jest wcale gwarancją jego wierności. Psychologiczne, 40, 5 29.
Schacter D. (2003). Siedem grzechów pamięci. Warsza-
Analizy Neissera z początku lat 80. pokazały
wa: PIW.
również, że naoczność może być pozorna i że
Wang Q., Conway M. (2005). Autobiographical memory,
jednostka może często sięgać do schematów
self and culture. [W:] Nilsson L-G., Ohta N. (Red.).
odwołujących się do tego, co w danej sytuacji
Memory and society. Psychological perspectives.
mogło i powinno się zdarzyć. Hove: Psychology Press.
7
ACADEMIA Panorama Psychologia
Nr 2 (14) 2008