Order Virtuti Militari - Polska

Autor: Piotrek Baranowski

Order Virtutu Militari (łac. Cnocie wojskowej, dzielności żołnierskiej) to
najwyższe polskie odznaczenie wojskowe, nadawany za wybitne zasługi bojowe.
Ustanowiony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego 22 czerwca 1792
dla uczczenia zwycięstwa w bitwie pod Zieleńcami.

Początkowo miał on formę owalnego krążka (zdjęcie obok) wykonanego ze
srebra i złota, dla poszczególnych klas (ze złota wykonywano order dla
generałów i oficerów, ze srebra dla podooficerów i szeregowców). Odznaka
miała wymiary 43x34 mm i ważyła odpowiednio: dla złotych orderów ok. 25 g.,
dla srebrnych ok. 19 g. Na awersie widniał monogram królewski SAR (Stanislaus
Augustus Rex) zwieńczony koroną. Na rewersie był umieszczony napis Virtuti
Militari, poniżej widniały palmowe gałązki, jak na awersie. Taki wygląd

posiadały tylko ordery wręczone w okresie czerwiec - sierpień 1792, było ich około 160 z
tego 30 złotych i 100 srebrnych. W sierpniu 1792 roku zmieniono wygląd orderu. Odznaka
otrzymała kształt krzyża równoramiennego. Na awersie widniał emaliowany na biały orzeł,
natomiast na ramionach krzyża znajdował się czarny napis Virtuti Militari. Na rewersie
znajdował się herb Wielkiego Księstwa Litewskiego Pogoń, a także data 1792 i monogram
królewski SARP (Stanislaus Augustus Rex Poloniae). Krzyże wykonywane były ze złota
dukatowego i miały wymiary ok. 42 x 42 mm, wymiary były zmienne gdyż wykonywano je
w różnych zakładach złotniczych. Taka forma odznaki utrzymała się również w okresie
Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego – do czasu upadku powstania
listopadowego, z niewielkimi zmianami, np. w 1808 usunięto z rewersu znak Pogoni
umieszczając w to miejsce napis REX ET PATRIA (Za Króla i Ojczyznę), choć zdarzały się
ordery gdzie nadal na rewersie był umieszczony znak Pogoni.

W 1806 roku ks. Józef Poniatowski rozpoczął starania o przywrócenie w oddziałach polskich
walczących w wojskach napoleońskich orderu wojennego aby nadawać go za udział w
kampaniach włoskiej, francuskiej i polskiej wraz z wojskami francuskimi w latach 1806 -
1807, lecz dopiero 26 grudnia 1806 dekret króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka
Augusta wprowadziła order. Wówczas to ostatecznie ustalił się obowiązujący do dziś podział
orderu:
- I klasa - Krzyż Wielki (z gwiazdą)
- II klasa - Krzyż Komandorki
- III klasa - Krzyż Kawalerski
- IV klasa - Krzyż Złoty
- V klasa - Krzyż Srebrny

W myśl statutu order otrzymał nazwę Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego.Po
utworzeniu Królestwa Polskiego na mocy Konstytucji Królestwa Polskiego order przy
zachowaniu statutu otrzymał nazwę Order Wojskowy Polski. W myśl jego statutu nadawano
ten order uczestnikom kampanii 1812, 1813 i 1814. Wnioski w sprawie orderów rozpatrywała
specjalna Komisja Rządowa Wojny. Na mocy dekretu z 5 czerwca 1817 utrzymano przywilej
dożywotniej pensji dla podoficerów i szeregowych a dodatkowo oficer odznaczony tym
medalem nabywał prawo do uzyskania szlachectwa. W sumie nadano 1213 orderów, a proces

nadawania zakończono około 1820. Po wybuchu powstania listopadowego wznowiono
nadawanie orderu, który otrzymał uchwałą Sejmu z 19 lutego 1831 nazwę Order
Virtuti Militari. Pierwsze nadanie orderu nastąpiło 3 marca 1831, a ostatnie
najprawdopodobniej w październiku 1831, bo ostatni naczelny dowódca powstania
listopadowego gen. dyw. Maciej Rybiński nadawał na emigracji już po upadku
powstania. Po klęsce powstania car Rosji Mikołaj I zniósł order, ustanawiając 31

grudnia 1831 Polski Znak Honorowy, którego odznaka była kopią Orderu Virtuti Militari,
lecz nie było to odznaczenie w rozumieniu orderu wojennego, a już na pewno nie polskie.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 Sejm Ustawodawczy
Rzeczypospolitej Polskiej uchwałą z 1 sierpnia 1919 wskrzesił order
ustanowiony w 1792 przez króla Polski Stanisława Augusta
Poniatowskiego, nadając mu nazwę Orderu Wojskowego Virtuti Militari.

Baretka Orderu
Virtuti Militari

Zgodnie z ustawą przywrócone zostało dawne znaczenie orderu jako nagrody [...] czynów
wybitnego męstwa i odwagi, dokonanych w boju i połączonych z poświęceniem się dla dobra
Ojczyzny[...]. Restytuowany order zachował dawny, wprowadzony w okresie Księstwa
Warszawskiego, podział na pięć klas oraz ich nazwy. W ustawie określono podstawowe
parametry orderu (np. dodano napis Honor i Ojczyzna), zasady jego noszenia, kwalifikacje
czynów, za które żołnierze mogli otrzymać poszczególne klasy orderu oraz prawa i przywileje
odznaczonych. Sejm RP postanowił m.in., że każdy kawaler orderu (bez względu na klasę i
inne pobory otrzymywane z tytułu wykonywanej pracy) będzie otrzymywał dożywotnio
roczną pensję orderową w wysokości 300 zł. Ponadto przyznano im przywilej pierwszeństwa
przy przydziale ziemi, przy obejmowaniu posad rządowych, przy przyjmowaniu do zakładów
dla inwalidów oraz uzyskiwaniu dla dzieci miejsc stypendialnych w rządowych placówkach
oświatowych i zakładach wychowawczych.

Kawalerowie orderu Virtuti Militari mieli także prawo do honorów ze strony wojskowych
równych stopniem, a nie posiadających orderu. Podoficerowie i szeregowi odznaczeni tym
Krzyżem mieli prawo awansowania na stopień oficerski, o ile posiadali odpowiednie
kwalifikacje. Awansowani na tych warunkach podoficerowie i szeregowi zachowywali
wszystkie prawa oficerów służby czynnej. Jednakże byli zobowiązani w ciągu roku po
zakończeniu wojny złożyć stosowny egzamin na stopień oficera rezerwy. 25 marca 1933
Sejm RP uchwalił nową ustawę o Orderze Virtuti Militari, którą ogłoszono 8 maja tegoż roku.
Ustawa przeniosła Święto Orderu na 11 listopada oraz zmieniła jego nazwę na Order
Wojenny Virtuti Militari (a nie jak dotychczas: "Wojskowy”). Wprowadzone zostały zmiany
w wyglądzie odznak orderowych, precyzyjniej określono warunki przyznawania
poszczególnych klas orderu, uzależnione od funkcji odznaczonego i kwalifikacji czynu.

Po utworzeniu we Francji Polskich Sił Zbrojnych rozkazem Naczelnego Wodza gen. dyw.
Władysława Sikorskiego z 1940 ogłoszonego w Dzienniku Rozkazów nr 1 w styczniu 1941
przywrócono nadawanie Orderu Virtuti Militari z zachowaniem przepisów obowiązujących w
ustawie z 25 marca 1933. Także sposób nadawania został zachowany, tzn. był nadawany
przez Naczelnego Wodza. Po zakończeniu wojny na mocy dekretu prezydenta RP z 11
czerwca 1945 ustalono, że Order Virtuti Militari klasy I, II i III będzie nadawał prezydent RP
na wniosek Kapituły Orderu, a klasy IV i V – na wniosek Naczelnego Wodza. 22 grudnia
1944 r. dekret Polskiego KOmitetu Wyzwolenia NArodowego uznał Order Virtuti Militari za
odznaczenie wojskowe w Polsce Ludowej. Należy tu dodać, że już 11 listopada 1943 gen.
Zygmunt Berling (wówczas dowódca 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR) wydał
rozkaz, w którym uhonorował 16 żołnierzy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki

Krzyżami Srebrnymi (V klasy) Orderu Virtuti Militari za bohaterstwo wykazane w czasie
bitwy pod Lenino. I tylko Krzyże Srebrne były nadawane do czasu wydania dekretu. W myśl
dekretu order był nadawany przez Prezydium Krajowej Rady Narodowej, a tylko order V
klasy był nadawany przez Naczelnego Dowódcę WP. Dekret zachowywał postanowienia z
ustawy z 1 sierpnia 1919 - zniósł jednak postanowienia o zgromadzeniu kawalerów orderu,
ich kanclerza i kapituły. Po 1947 wszelkie uprawienia do nadawania Orderu otrzymała
Prezydent RP, a później Rada Państwa. 16 października 1992 uchwalono ustawę, na mocy
której została przywrócona Kapituła Orderu Wojennego Virtuti Militari, a nadawany ma być
przez Prezydenta RP. Wprowadzono również takie samem kryteria, jak w ustawie z 25 marca
1933. Przy czym dodano, że order może być nadany tylko w czasie wojny lub nie później niż
przez pięć lat od zakończenia wojny.

Order Wojenny Virtuti Militari po 1989 nie był nadawany. Wygląd orderu przywróconego w
ustawie z 1992 wygląda tak samo jak ten opisany w ustawie z 1933, z tym że dodano napis
RP.

Najsłynniejsi kawalerowie Orderu Virtuti Militari:
- ks. Józef Poniatowski
- Tadeusz Kościuszko
- Józef Zajączek
- Jan Henryk Dąbrowski
- Józef Pisłudski
- Edward Rydz - Śmigły
- Lucjan Żeligowski
- Władysław Sikorski
- Kazimierz Sosnkowski
- Władysław Anders
- Tadeusz Komorowski "Bór"
- Stanisław Maczek
- Tadeusz Kutrzeba
- Franciszek Kleberg
- Antoni Chruściel
- Karol Świerczewski
- Juliusz Rómmel
- Henryk Sucharski

Bibliografia:
1. http://pl.wikipedia.org/wiki/Order_Virtuti_Militari
2. "Encyklopedia szkolna - historia" - Warszawa 1995
3. Henryk Smaczny "Księga Kawalerii Polskiej" - Warszawa 1989