Aby rozpocząć lekturę,

kliknij na taki przycisk ,

który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.

Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL

kliknij na logo poniżej.

Nadzieja Bittel-Dobrzyńska

JAK WIEDŹMA AGRYPICHA

ZNACHORSTWA MNIE UCZYŁA

Posłowie: Zbigniew Żakiewicz
Wydanie pierwsze: OW Graf, Gdańsk 1991
© by Tower Press, Gdańsk 2000

Od autora

Na Wileńszczyźnie język polski był bardzo zróżnicowany. W moich stronach, między

Wiszniewem, Krewem a Smorgoniami, na obrzeżu powiatu oszmiańskiego, około stu, stu
dwudziestu kilometrów w stronę Mołodeczna, w latach 1929-1930, w których przeważnie
rozgrywa się akcja moich wspomnień, były właściwie trzy odmiany językowe polszczyzny.

Ludzie w niektórych wsiach mówili między sobą „po prostu”, czyli mową bardzo zbliżoną

do białoruskiej. Ci sami ludzie, kiedy przychodzili do dworów, starali się mówić po polsku,
chociaż dziwny to był język, gęsto przeplatany spolszczonymi wyrazami białoruskimi.
Brakowało w tej mowie „ą” i „ę”, a zamiast „czy” mówili „ci”. W niektórych chutorach,
szczególnie położonych w pobliżu zaścianków szlacheckich, mówiono również taką gwarą.
W samych zaściankach i w ich najbliższych okolicach mowa polska była czysta i poprawna,
może nieco archaiczna.

Słownik Agrypichy, wiejskiej znachorki, z którą zetknął mnie los, był dużo bogatszy niż

innych wiejskich kobiet. Na określenie jednej rzeczy używała synonimów, na przykład: na
ziele mówiła „roślinki”, „zioła”, „trawki”. Mowa jej zresztą różniła się zależnie od dnia. W
niektóre dni mówiła całkiem poprawnie po polsku, w inne gwarą, wtrącając wyrazy
białoruskie. Jeden jednak wyraz wymawiała jakoś szczególnie ciepło, zawsze po białorusku:
„dziciataczko” (dzieciątko). W swoich wspomnieniach, spisanych na kartach tej książki,
starałam się wiernie odtworzyć język Agrypichy, a także język jej koleżanki z młodych lat,
Aspazji, która dopowiedziała mi historię Agrypichy, wyjaśniając jednocześnie, skąd się
wzięło jej zainteresowanie ziołami.

Ziołolecznictwo u nas było bardzo rozpowszechnione. Właściwie w każdej wiejskiej

chacie suszyły się jakieś zioła. Żadna jednak ze znanych mi kobiet nie wiedziała o nich tyle,
co Agrypicha.

Ludzie mówio...

Agrypicha wiedźma ważna jest i znachorka nie byle jaka, po polach i po łąkach ciągle

chodzi i zioła zbiera. Jedne zbiera rano ranieńko przy rosie, drugie w południe, kiedy
południczki szumią, inne nad wieczorem, kiedy cień słońca długi, a jeszcze inne przy pełni
księżyca. Mówio, w chacie u niej od zapachu ziół aż w nosie kręci. Na wszystko zioła ma: i
na kaszel, i na ciężki oddech, na kolki w boku i na babskie choroby, a w szczególności na
poruszenie. A jak która dziewczyna wzajemności nie ma, to i lubczyku u niej wyprosić
czasem może. Wszyscy wiedzo, Wincukowa Agata trzy lata za Antukiem Jakubowym latała,
a on ani w ta strona, jak to mówio, ani tudy. Ona i tak, i siak, a on nic. W końcu do Agrypichy
poszła. „Pomóż, ciotko – prosi – daj lubczyku”. Agrypicha początkowo wzbraniała sia, ale
potem ulitowała sia i dała. Mówio, co Agata na wieczorynkach do kieliszka Antukowego
lubczyka wsypała. Antuk wypił i już cały wieczór od Agaty odczepić sia nie mógł. Tylko
oczami za nio jak kot za skwarko wodził i ciągle łapami obłapiał. Potem do domu, objąwszy
sia wpół, poszli, a za trzy tygodnie w przyspieszonym terminie szlub wzięli. Tylko teraz
mówio, co jo bije i patrzeć na nio nie może. Lubczyk widać nidługo działa. Ale wszystkosz
Antuk nie chcąc za mąż jo był wzioł.

Ważna wiedźma, Agrypicha!
Mówio, co ona na Łysa Góra razem z innymi wiedźmami na miotle lata. Batraczycha raz

nad ranem na własne oczy widziała, jak Agrypicha na miotle na dach swego domu zleciała,
po dachu zsunęła sia, a potem, na boki oglądając sia, z miotły zsiadła – widać zapóźniła sia z
Łysej Góry wracając, stara już jest. A tak szybko do składzika swoja miotła wpychać zaczęła,
żeb ludzi jej ni zobaczyli, co tylko witki po drzwiach zaskrzeżetali.

Wiadomo, kużda wiedźma swoja miotła ma. Co większa wiedźma, to i miotła u niej

lepsza. Różne bywajo miotły: i długie, i krótkie, trzonki do nich zrobione z drzewa, co na
rozstajach rośnie. Gałęzi w specjalnych wywarach moczone, żeb mocy czartowskiej nabrali.
Tak, to ni takie sobie zwyczajne miotły.

A jak kupałowa noc blisko, to wiedźmy ciągle na swoich miotłach po niebie latajo, iskry

krzeszo. Spójrzysz wieczorem w niebo, niebo od gwiazd iskrzy sia, a tu mig! mignie
światełko, iskro przez niebo przeleci i zgaśnie, znaczy, wiedźma już na Wiedźmina Góra
dojechała. W kupałowa noc do Wiedźminego Łohu, co to niedaleko koło nas jest, wiedźmy
zjeżdżajo sia ze wszystkich stron. W ogromnych kotłach różne ziele i żaby gotujo, złe
wywary warzo, tylko gęsta para idzie i cały Wiedźmin Łoh mgło zasnowa. Ale jak wiaterek
powieje i mgła przegarnie, to ognie wyraźnińko widać. Wiedźmy wkoło nich swoje
wiedźmowskie tańce odprawujo i na cały Wiedźmin Łoh rahoczo.

Wiedźmy, wiedźmy wiele złego ludziom zrobić mogo: krowom mleko odjąć, urok na

dzieci złymi oczami rzucić i niemoc w człowieku wzbudzić.

Agrypicha z Nastusiowo niewiestko pożarła sia o coś, to, mówio, zaraz jej krowie mleko

odebrała, ropucha do obory wpuściwszy. Ropucha cała mleko krowie w nocy odciągała. A raz
Agrypicha na Batraczychu jak spójrzała w złości, to zaraz Batraczychu pod piersiami kolka
sparła, co i odprostować sia nie mogła. Niedobre ma oczy Agrypicha, oj, niedobre. Wiadomo,
wiedźma!

Faktycznie, Agrypicha miała wygląd może nieco wiedźmowaty. Zgarbiona, pomarszczona.

Spod chustki wyłaziły siwe kosmyki włosów. Zęby żółte, długie, z gęby jak kołki wystawały.
Oczy ciemnopiwne z czerwonym poblaskiem. Ręce pożókłe, palce zgrubiałe, nieco
zakrzywione. Spotykałam Agrypichę, kiedy jeszcze mieszkaliśmy we wsi. Potem widywałam
ją często, ale z daleka, na polach i łąkach.

Od kiedy zamieszkaliśmy na odludnym folwarku, nie miałam z kim się bawić, więc

biegałam po okolicznych polach i lasach, przyglądając się wszystkiemu, co żyje. Osoba
Agrypichy zawsze mnie fascynowała, a zarazem budziła niepokój.

Często pytałam brata, czy Agrypicha naprawdę jest wiedźmą.
– Wiedźm nie ma – odpowiadał brat. – Ona jest zielarką ludową, znachorką i na pewno

wiele wie o działaniu ziół. Dużo od niej mogłabyś się nauczyć, jeśli, jak mówisz, naprawdę
chcesz zostać lekarzem (tak właśnie postanowiłam od piątego roku życia). Pamiętaj jednak,
że znachorzy niechętnie przekazują swoją wiedzę nawet własnym dzieciom, ale mogłabyś
spróbować. Jak ją spotkasz, poproś o to. Ona swoich dzieci nie ma, może więc i zechce ciebie
czegoś nauczyć.

– Kiedy ja się jej trochę boję. Tak różnie o niej mówią i ona tak dziwnie wygląda.
– Ludzie często wygadują głupoty, a co do wyglądu, stara już jest. Na starość rzadko kiedy

człowiek pięknieje – powiedział mój brat.

– Chodziłam więc po polach i po lasach lub jeździłam na Lady, mojej klaczce, i o

Agrypisze myślałam.

Opowiadanie Justyna

Kiedyś w niedzielę jechałam koło pola Katarzyny pod lasem, patrzę na pieńku siedzi

zamyślony Justyn.

– Dzień dobry, Justyn!
– Dzień dobry.
– O czym to pan Justyn tak rozmyśla?
– O wszystkim po trochu. Wyszedł ja popatrzyć, jak ozimina rośnie. A kogo to Jadzia po

polach szuka?

– Agrypichy.
– Agrypichy? I nie boi sia Jadzia?
– Trochę się boję, ale brat mówi, że to żadna wiedźma, tylko zielarka.
– Zielarka, pewnie, co zielarka, ale i wiedźma jest. Siądź, to ci coś opowiem.
Bardzo byłam ciekawa tej opowieści, więc zeszłam z Lady i na drugim pieńku siadłam.
– Opowiadał mi mój dziadźka – zaczął Justyn – co na własne uszy słyszał, jak Agrypicha z

diabłem hutarka wiodła na tym diabelskim kamieniu, co to koło naszej góry leży. Kamień ten
diabeł gdzieś w łapach niósł, pazury jego zaboleli, nie wytrzymał i przed czasem ni tam, gdzie
trzeba, zrzucił. Teraz kara naznaczona od ichniego Belzebuba, odsiadywać na tym kamieniu
musi za to, co rozkazu był nie wykonał. Raz mój dziadźka podpił sobie trocha u kuma i
zapóźnił sia do domu. Myśli sobie: Baba będzie zła, pójda nauprostki, prędzej w chacie będa
– i poszedł. Idzie, idzie, ciemno, choć oko wykol – jak w jesieni, a to jeszcze przed żniwami
było. Ale wiaterek powiał, chmurki przegarnął, pojaśniało. Akuratnie dziadźka koło górki w
ta pora szedł. Patrzy, aż tu jakiście cieni na diabelskim kamieniu siedzo. Myśli sobie: Podejda
bliżej, zobacza, chto to. A co w chodakach był, chodaki miętkie, nie usłyszeli. Patrzy, a to
Agrypicha, a obok diabeł. Siedzo sobie jak dwoje starych znajomych i spokojniutko
pogadujo. „Nu, co słychać?” – pyta Agrypichu diabeł. „A nic, co ma być słychać” –

odpowiada Agrypicha. „Nu, a ludzi. Jak tam ludzi?” – pyta diabeł. „A co, ludzi jak ludzi,
wiadomo” – mówi Agrypicha. „Nu, a nie dokuczajo wam, ciotko?” „E tam, a co oni dokuczyć
mnie mogo, tylko co tymi językami mielo; w szczególności jak roboty w polu pokończo i po
chatach na przędzenie lnu lub darcie piór abo na kręcenie konopianych wierówek zbioro sia,
to językami plaszczo i plaszczo. A o czym mają plaskać, jak nie o cudzych sprawach? Swoje
głęboko pod sienniki chowajo, pierzynami obciskajo i pościłko z wierzchu przykrywajo, żeb
nikt ni kryszki ich spraw ni zobaczył, ale o innych czemu nie! Jak gnój z gnojówki
wyciągajo! Nawet ni brzydzo sia łap pobrudzić! A tak czasem w tym cudzym gównie
przebierajo, co aż hadko!” – i splunęła Agrypicha. Diabeł głowo pokiwał i mówi. „Ot, taki już
widać nasz naród jest. Nu, a jak tam sprawy z wódko?” – pyta diabeł. „E, kiepsko – mówi
Agrypicha. – Póki swój samogon pędzili, to jakoś tam było, ale teraz jakiś monopol państwo
zarządziło i kary okrutne na naród nakładajo, u kogo choć dzbaneczek mały samogonu
znajdo. Kupujcie – mówio, a podobno i w gazetach piszo – monopolówka kupujcie! A chto
by tam monopolówki nakupować sia mógł. Droga. Toteż chłopy całkiem porobili sia
markotne. Przyjdo wieczorynki, jak te aniołki chodzo. Pokręco sia. Potańczo. Jedna, druga
dziewczyna podszczypno i nic. Do bijatyki próbujo wziąć sia, jeden drugiego podszczuwa,
ale bez wódki nijak ni wychodzi. Ani to człowieku w zęby dać, ani jak należy nożem pod
żebro zajechać! Nóż jakby ni z żelaza, ale z masła był, po żebrach ześlizguji sia, bez wódki w
ręce nijakiej siły do tej bijatyki ni ma. Antuk, wiesz, ten Adasiowy, chciał Fiedźce na
ostatniej wieczorynce zęby wybić, podskoczył do niego, kułakiem w morda zajechał, morda
Fiedźce skrzywiła sia, a zęby nic, jak siedzieli, tak i siedzo, mocne i jak ser białe. Otworzył
szeroko oczy Antuk, na swój kułak i na Fiedźki gęba popatrzył i splunoł. Potem zawrócił sia i
poszedł. Nu, jak tu bez wódki bić sia!” „Nidobrze – mówi diabeł. – Trzeba by coś wymyślić”.
„A co ty wymyślisz?” – mówi Agrypicha. „Może im pieniędzy w garnku przy miedzy
postawić? Będzie który orał, wyorze i na monopolówka będzie miał”. „Ależ ty durny – mówi
Agrypicha – gdzież ty wszystkim garnków nastawisz sia. Zaraz to ludziom podpadnie.
Powiedzo, diabelska sprawka, i pieniędzy ni ruszo. Ty całkiem już zdurniał” – rugała
Agrypicha diabła. „Nu, ale coś przecie trzeba zrobić – mówi diabeł. – Chłopy bić sia na
wieczorynkach ze wszystkim przestano, żadnego nawet do piekła nie wyprawio i co my
wtedy robić będzim? Na parobków iść będzi trzeba, ci co? I tak coraz gorsze czasy na nas
nastajo. Zewsząd nas kursztajo – wyżalał się diabeł. – Na błotach tych, wiesz, co to od
Berezyny ciągnęli sia, a my tam swoje królestwo mieli, jakaści melioracja rząd robić
zamyślił. Chłopów całe stada pozganiali, harszynów nanieśli i dawaj tymi harszynami błoty
mierzyć a rozmierzać. Rozmierzyli błota na równińkie zagony wzdłuż i w poprzek
rozmierzyli, i zaczęli rowy kopać. My w ta strona pociśnim sia, a oni jutro już tu wymierzać
zaczynajo. My w tamta, a oni tam chłopów z łopatami pędzo. Zostało sia dla nas błota ni
więcej jak na trzy staja, i to łozino i brzezino porosszego. A jak ta woda do rowów chlusnęła,
tak błota coraz niżej opadać zaczęli, a trzęsawiska całkiem siedli – już ani chłopa, ani krowy
ni wciągniesz. Co mówia: dziciatka małego ni ma gdzie wciągnoć” – żalił się diabeł. „Cóż ty
tak od tematu zeszedł – mówi do diabła Agrypicha. – Przecież trzeba coś w sprawie tej wódki
radzić”. Poskrobał sia diabeł za swoim kosmatym uchem, podparł łapo głowa i zamyślił sia
smutno. Widać szkoda Agrypisie diabła zrobiło sia. „Nu, już nie martw sia – pociesza diabła.
– jakoś to będzie, jutro coś wymyślim” – i rozeszli sia, ona w swoja, a on w swoja strona.

Ciarki mi przeszły po plecach. Justyn wstał z pieńka i zaczął się żegnać, ja wskoczyłam na

Lady i szybciutko pognałam w stronę domu, oglądając się często za siebie, czy mnie jakiś
diabeł nie goni.

A jednak Agrypicha wiedźma jest – myślałam. – Z diabłem trzyma...

Dzikie gruszki

Dzikie grusze rosły na wszystkich miedzach. Owoce miały cierpkie, ściągające –

niejadalne. Wiadomo, dziczki. Starsi jedli te gruszki, kiedy jesienią nieco poleżały i już
przegniły. Nazywano je wtedy zgniłkami. Ale ja opychałam się nimi, gdy jeszcze były
całkiem zielone, bo dobrych owoców nie mieliśmy.

– Nie źryj tyle tych dziczek – przestrzegał mnie Pawluk, nasz pastuch – bo będzie z tobo

jak z tym diabłem Agrypichy.

– Z diabłem Agrypichy?! Jak to było? Opowiedz, Pawluczku, opowiedz! Krowy tobie w

samo południe paść pomogę.

Trzeba wiedzieć, że niełatwo paść krowy, kiedy z nieba leje się największy żar. Gile i gzy

tną aż strach, krowy ogon podnoszą i zaczynają po polu biegać, czyli gilować, ani je zgonić.
Ale w nadwieczerzu najedzone krowy pokładają się i zaczynają żuć żwaczkę. Wtedy jest czas
na opowiadanie bajek. Umiał Pawluk tych bajek co niemiara, od dziadka swojego, który w
sąsiedniej wiosce obok Agrypichy mieszkał. Pawluk jednak za darmo bajek nie opowiadał. Za
każdą musiałam za niego przez kilka godzin w samo południe paść krowy i mamie mojej o
tym nie mówić.

– Pawluczku, jak z tym diabłem Agrypichy było? – prosiłam.
– Nu, to słuchaj! Ale to nie jest żadna bajka, a najprawdziwsza prawda – powiedział

Pawluk.

Był to rok nieurodzaju. Słońce tak smażyło, tak paliło, a deszczu ni było ani kropelki. Żyto

zżółkło, zanim wykłosiło sia. Owsy tylko mało od ziemi odrośli. Ziemniaczana nać już
zawczasu sczerniała, kiedy ziemniaki byli jeszcze wielkości kukułczego jaja. Ludzie na
przednówku głodowali, a tu i po żniwach mało co było do gęby włożyć. Jak ludziom głodno,
to i złym, czyli diabłom, ni przelewa sia, bo i skąd mogo co wziąć. A mieszkał sobie jeden
diabeł koło starej osiki, co to na niej Kiryła był powiesiwszy sia. Mieszkał ten diabeł, bo mu
tam Lucyper mieszkać kazał i tej osiny jak ich świętego miejsca pilnować. Nu i pilnował.
Diabły w rocznica powieszenia Kiryły do osiny z procesjami jak na odpust zbierali sia.
Wiadomo, osiczyna po wisielcu – diabla rzecz. Jak były te diable procesje, to nawet diabłu
wiasoło było. Z tym, z tamtym pogada, a co z samego piekła diabły przychodzili, to i
dowiedzieć sia było można, co tam na dole przy ich Belzebubie słychać. Jakie szachrajstwa, a
jakie podszczuwania. Bo wiadomo, co u diabłów, jak i u ludzi, czym bliżej najważniejszego,
tym więcej tych podszczuwań... Tak to było, ale jak nie szli z tymi procesjami, nudno było
diabłu koło osiny tak ciągle siedzieć. A tu jeszcze tego roku głodno: ani gdzie co ukraść i do
gęby włożyć. Raz diabeł chciał jajko od kury podebrać u Jurczychy, co na chutorze przy lesie
mieszkała. Podkradł sia, łapa pod kura wsadził, już miał za jajeczko złapać, nachilił sia, a
kura jak ni stuknie jego dziobem w oko, ledwo oka nie wybiła. Siedzi sobie diabeł, siedzi pod
osiną, a w brzuchu jemu z głodu burczy, co strach! Myśli: Co by tu zeźreć, żeb ni burczało. I
tak go to burczenie nerwuje, i tak nerwuje, aż przypomniał sobie, co na brzegu lasu gruszka
rośnie, a na niej gruszki zgniłki. Myśli: Pójda sobie, trocha tych gruszek pojem, może mnie
burczeć przestanie. I poszedł. A już zrobiła sia późna jesień. Przyszedł, patrzy, a pod gruszko
na dwa cale gruszek napadanych leży. Wziął delikatnie w palce jedna gruszka, posmakował –
całkiem niczego, wzioł druga gruszka, dobra – zjadł, a potem to już całymi garściami zaczoł
te gruszki do gęby pchać. Takiego do nich smaku nabrał, co jadł i jadł bez opamiętania. Ni
dlatego, co taki łasy był, ale wygłodniały. Najadł sia i ni odchodząc daleko, pod gruszo
położył sia. Brzuch okrągły, dokumentnie wypchany, i w brzuchu cicho. Dobrze. Ale ni
przeszło i paru pacierzy, jak ni zaczno te zgniłki po kiszkach jemu jeździć! To w jedna, to w
druga strona przelewać sia! Jak ni zacznie w kiszkach diabła rżnąć! Ni i popędziło! Oj – myśli
diabeł – dolaż ty moja, dola diabelska. Był głodny, burczało, najadł sia, pędzi, a jak pędzi! I

znowu przysiadł. I tak pewnie z dziesięć razy przysiadał, zanim dwa ojczenasz przeszło.
Nidobrze. Co tu robić? – myśli diabeł. – Może by jakiego lekarstwa poszukać? Na
lekarstwach diabeł nie znał sia, ale widział, jak baby i wiedźmy różne trawy na łąkach i w
lesie do podołków zbierali, a między sobą mówili, co to od kolki, a to od boleści dobre. Tylko
jakie trawy na co, diabeł ni zapamiętał, ale myśli sobie: spróbuja!

Pobiegł szybcińko na łąka, co to pod lasem była, i dalej trawa źreć. Zeżarł garść jednej

trawy i słucha: nic, cicho. Może i pomoże? Ale za minutka jak ni zarżnie w brzuchu, aż
skręcił sia. Oj, pewnie to była ni ta trawa – i dawaj innej trawy szukać i przypominać, o jakiej
to trawie baby mówili, co od boleści żołądka dobra. Ani rusz nie mógł sobie przypomnieć.
Może z tego pędzenia tak mu pamięć odjęło, a może w ogóle nie był mocny na głowa? Ni
wiadomo, dość, co znowu na chybił trafił jakaści trawa chwycił i zeżarł. I znowu słucha. Bur,
bur, bur, po kiszkach przeleciało i ucichło. A potem drystawka jak go nie chwyci, idzie, a
spod ogona mu tylko strzela... No – myśli diabeł, teraz już ze mno koniec, co tu robić? Aż
przypomniał sobie, co niedaleko jest dobra znachorka, Agrypicha. Myśli: Nie inaczej, pójda
do niej. Za chłopa odmienia sia i pójda. I odmienił sia za starego, starego chłopa. W łapciach
idzie i kuleje na lewa noga, a za brzuch ciągle sia trzyma. Już prawie pod wiosko był, kiedy
opamiętał sia. Taki jestem stary, starych ludzi wszyscy naokoło znajo, a o mnie nikt ni
słyszał. Nidobrze. Trzeba inaczej. I w ostatniej chwili skóra młodego parobka na siebie wzioł,
ale ogon niezbyt dobrze schował, tak, co jemu kończyk z kałoszy wystawał. Zachodzi do
Agrypichy i pyta: „Ci znachorka w domu?” Sama Agrypicha w drzwiach stała i dopytuji sia:
„A w czym rzecz, w czym moga pomóc?” – bo dobra była Agrypicha. Wszystkim lubiła
pomagać. Ale ci diabłu, ni wiadomo? Przecież co to był diabeł, nie wiedziała, bo i skąd mogła
wiedzieć, ogonek tylko kryszku wyglądał, to pewnie ni zobaczyła. Diabeł jej swoja choroba
rozpowiedział. Agrypicha do chaty poszła, pryharść ziela przyniosła i mówi: „Zaparzycie
sobie i pić będziecie”. Ale gdzie, na czym i w czym diabeł zioła ma parzyć, kiedy nie ma ani
garnka, ani pieca, ani ognia – nic. Nu, z ogniem to jeszcze by sobie poradził, bo w lesie hubka
jest, krzemienia znaleźć można i kawałek stali gdzie po drodze też, ale reszta...

Zamyślił sia diabeł i zmarkotniał. Agrypicha, która miała miętkie serce na ludzka bieda,

pyta, ci ma jaki kłopot? Na to diabeł jej tłumaczy, co za parobka służy, a wiadomo, jaka
parobcza dola. Chto tam będzie jemu ziele parzyć! Poprosiła tedy Agrypicha parobka do
chaty. Posadziła na ławie, a sama szybko w piecu rozpaliła, garneczek z wodo nastawiła.
Diabeł siedzi i czeka. W brzuchu jemu przelewa sia, burczy. Boi sia, co za stodoła będzie
musiał lecieć, a tu ogon jeszcze chto zobaczy. Trzymał, trzymał i ni wytrzymał – za stodoła
wyskoczył i już ni oglądając sia, przysiadł. Ni wiadomo, ci jego kto tam zobaczył i jego ogon,
ci nie. Ale pewnie ktoś zobaczył, bo i skąd by było wiadomo, co to diabeł? Tymczasem woda
zagotowała sia, Agrypicha ziele zaparzyła, trocha poczekawszy przecedziła, potem
przestudziła i parobku podała: „Pijcie”. Wypił diabeł, skrzywił sia, niesmaczne, ale po
brzuchu rozeszło sia ciepło i oczy kleić sia zaczęli. Wcale jemu z tej chaty ruszać sia ni
chciało. Nu, ale cóż, tak za długo bez interesu nijako siedzieć. Podzińkował diabeł i chce
wychodzić. A Agrypicha mówi: „Jak by znowu bolało, niech jutro nad wieczorkiem
przyjdzie, to ziół jeszcze zaparzy”. Nu i poszedł diabeł. Brzuch jemu prawie całkiem boleć
przestał, może tylko co nieco gówno miał rzadsze. Myśli sobie: Może by jeszcze tych ziół
wypić? I nad wieczorem do Agrypichy posunoł sia. Znowu naparzyła jemu ziela – wypił,
posiedział, trocha z Agrypicho pogadał i poszedł. Na trzeci dzień, choć i brzuch jego ni bolał i
gówno miał jak kiełbasa twarde, do chaty Agrypichy jego ciągnęło. Tam tak ciepło i ziołami
pachnie! Agrypicha baba przyjemna, zęby białe jak ser, oczy czarne, ogniste i tyłek widać
jeszcze twardy.

Upodobał widać diabeł Agrypichu, bo wtedy, mówio, co Agrypicha jeszcze ładna była. Jak

tylko ściemniać zaczynało sia, tak on już i jest. A ciągle postękuje: to jego dziś w boku
kolnęło, jutro w dołku zabolało, a wszystko, żeb do przychodzenia przyczyna jaka znaleźć. I

tak dzień w dzień, mówio, w nadwieczerzu diabeł za parobka przebrany do Agrypichy łazić
zaczoł. Ot, tak przez te gruszki zaczęła sia Agrypichy z diabłem znajomstwa...

Siedziałam zasłuchana i myślałam, czy to, co opowiada Pawluk, jest prawdziwe. Niby nie

wierzyłam, ale jednak...

– A ja tobie mówia, nie źryj tyle tych dziczek – dodał na zakończenie Pawluk.

Diabły

Minęła jesień, a mnie nie udało się spotkać z Agrypichą. Przyszła zima, a z nią przędzenie

lnu, kręcenie konopianych powrozów, darcie pierza i bajki, bajki. O złych duchach w
nietoperzy zamienionych, o kościołach przeklętych, gdzie o północy odprawia się msza, a zły
w postaci konia wyłaził z trumny na chórze stojącej i rżał na cały kościół, o diable, który na
starość okulał, bo mu kopyto się rozszczepiło i sto dukatów kowalowi dał za to, żeby mu to
kopyto złotą podkową podkuł. Najwięcej tych bajek było o wiedźmach, strachach i diabłach.

– Trzeba wam widzieć, co różne diabły na świecie bywajo – mówił Kaziuk. – Wodziciele,

co to ludzi po rozstajnych drogach, po rojstach i po różnych przeklętych miejscach wodzo,
straszyciele, przewoźniki, smolarze, pilnowacze skarbów, chytre, pokuśne diabły i diabluczki
szutniki, ale jest też i biedny diabli naród, co to za parobków służyć musi i o nich to mówi
przysłowie, co ni taki diabeł straszny, jak jego malujo. Nu, tak – mówi Kaziuk – opowiem
wam bajka, jak to taki diabli parobek uczciwości małżeńskiej baba nauczył...

Był w piekle jeden diabeł: silny, robotny i dobrze sobie podjeść lubiący, ale trocha

durnowaty, co to ani jakim sposobem diabelskiej sztuki nauczyć sia nie mógł. Co zrobił, to
wszystko ni po diabelsku. Aż rozezłuł sia na niego sam Lucyper i mówi:

– Na ostatnia próba ja ciebia na ziemia wyszła. Pójdzisz do gospodarza za parobka służyć,

co to jego baba, mówio, z piekła rodem jest, cob ty jo na zatracenie wieczne do piekła
przyprowadził. O, widzisz ta chata – przez okienka naziemna Lucyper jedna gospodarska
obejścia pokazał.

– A jak ja mam to zrobić? – pyta diabeł, podrapawszy sia za lewym uchem.
Lucyper tylko brwi ze złości zmarszczył, kopytem tupnoł i mówi:
– Na to sam głowa masz, cob wiedział, jak nio kręcić.
Nu, tak i zaczęło sia jego parobkowanie. Całymi dniami z gospodarzem w polu pracuji,

wieczorem przy obejściu robi, a do chaty przyjdzi, baba im zaliwajka i postna bulba na stół
wystawia i jeszcze na niego krzyczy:

– Co stoisz, gęba rozdziawiwszy, za robota bierz sia: krowy napoić trzeba, z pola już

przyszli, pokrzywy narwać, porąbać, z otrębami i osypko pomieszawszy, świniom dać, kury
pod piec zapędzić!

Diabłu z tych jejnych rozkazów aż skóra na karku cierpła i jedzenie z łaski dawane ni w

smak jemu było. A i gospodarz nielekka dola miał.

– Skwarki tam jakiej ni masz? – pyta raz gospodarz.
– Ni ma, kochanińki. Słonina skończyła sia.
– Mogłaby ty choć raz piroga upiec.
– Kiedy mąki ni ma, do młyna pszenica trzeba wieźć – łże baba.
Gospodarz, bywa, pomarkotnieje, ciężko westchnie i na łóżko spać powali sia, a diabeł na

ławie z boku na bok przewraca sia, z głodu jemu w brzuchu burczy, a na baba coraz większa
złość jego bierze.

– Już ja ciebie w sam środek piekła zaciongna – odgraża sia w duchu.
Nu, ale dzień od dnia schodzi. Roboty pełne ręcy, co i czasu ni ma nad sposobem

pomyśleć. Do gospodarza diabeł przywykł, bo dobry to był człowiek, nie tylko co poplecz z
parobkiem równo pracował, ale i ostatnio łusto chleba sprawiedliwie dzielił sia. Baby diabeł
nie cierpiał, bo była krzykliwa, hultajowata i na jedzenie skąpa, oj, jak skąpa!

Aż raz wydało sia parobku, co kum-sąsiad za bardzosz koło baby gospodarza kręci sia: to

przez płot pogaduji, to niby coś pożyczyć przylatuji. Ale nie był diabeł pewny. Myśli: Musza
podpilnować. A tu akuratnie nadarzyła sia okazja. Gospodarz miał swoje pole w kilku
kawałkach w różnych stronach rozrzucone, wiadomo, jak to u nas na wiosce. Jedno pole miał
aż za trzy wiorsty. Na ten czas wybrał sia gospodarz z parobkiem te dalekie pole obrabiać i
mówi do baby:

– Uszykuj nam jedzenia na trzy dni, bo na noc ni będzim wracać sia.
Baba zrobiła sia jakaś rada, nawet sera białego między deszczułkami w skaracz zawiązała i

pojechali. Wieczorem parobek mówi do gospodarza: Do chaty musza.

– Po co?
– Okucia na orczyku obluzowała sia – łże parobek. – Trzeba orczyk wymienić.
– Nu, to idź – mówi gospodarz.
Podchodzi parobek pod chata. W oknach światło. Patrzy, a tu stół serweto biało, bialińko

wybielono, zasłany, w misie wieraszczaka ze skwarkami dymi, a obok blinów cała góra,
pieróg biały na pół stoła i coś jeszcze w brytfance, golonka, ci co? A przy stole młody sąsiad-
kum siedzi i do gospodyni zęby szczerzy. Jak nie chwyci parobka złość, aż jego w brzuchu z
tej złości zakręciło.

– Widzisz ty jo, nam to suchi chleb i zaliwajka z postno bulbo, nawiet ni przyskwarzono,

daji, czekaj, jaż tobie pokaża! – kułakiem po ciemku babie wygraża i stuk, stuk do drzwi.

– Chto tam? – pyta gospodynia.
– To ja – mówi parobek.
Baba do kuma szepnęła:
– Schowaj sia prędzińko pod pierzyna – i kum szmyrg! wlazł do łóżka, co to za szafo stało.

Parobek to wszystko przez okno widział. Gospodyni drzwi otworzyła, a parobek do łóżka
prościńko namierza sia:

– Poduszki jemu (niby gospodarzu) zachciało sia, biednego parobka po nocy gania – tak

klnie.

Baba podskoczyła, sama poduszka chciała dać, ale parobek jo na bok odsunoł i na łóżko

wlazł. Jak ni zaczoł butami podkutymi po łóżku miesić, jak ni zaczoł kuma przygniatać, co z
niego ledwo duch nie wyszedł.

– Co ty tam tak długo robisz? – pyta nispokojnie baba.
– A, poduszka co miękczejsza wybieram.
Wreszcie wybrał i na stół spójrzawszy mówi:
– Widza, gospodyni taka dobra, jedzenia nam na jutro uszykowali. To i dobrze, zabiora

dziś, ni będziecie musieli jutro fatygować sia – wziął koszyk, włożywszy do niego i golonka
smażona, i pieróg, i bliny z wieraszczako. Daleko nie odszedł, stanoł pod oknem, patrzy i
słucha. Gospodyni kuma spod pierzyny wyciągnęła i obłapiła.

– Mój ty kochanińki – i na parobka klnie.
A kum stęka:
– Ale mnie wymiesił, ledwo ni zadeptał.
Już za stół kum nie siadł, bo i na stole nic ni zostało, a baba zaprasza:
– Przyjdź jutro, kochanińki, przyjdź, to sobie spokojniutko posiedzim.
Kum w strona drzwi pokwapił sia, a diabeł od okna odskoczył i w ciemności przepadł.
Wrócił parobek na pole – gospodarz jeszcze nie spał.
– Gospodynia wam poduszka przysyła i do jedzenia golonka, bliny z wieraszczako i

pieróg.

Zdziwił sia gospodarz, co jego baba zrobiła sia taka troskliwa, ale co mocno zmęczywszy

sia był, długo ni myślał, trocha podjadłszy, zaraz zasnął. Na jutro cały dzień gospodarz z
parobkiem pole orali, golonki smażonej sobie podjedli, blinkami i pierogiem zakąsili, i
dobrze. Wieczorem parobek mówi:

– Psia krew, rzemień od chomąta urwał sia, ni będzie jak chomąta jutro ściągnąć. Do chaty

musza podskoczyć, nowy rzemień przynieść.

– Gdzież ty po nocy po nowy rzemyk będziesz taki świat latać?! – mówi gospodarz, bo

dobry to był człowiek. – Jakoś jutro ten stary zwiążym i będzi dobrze.

Ale parobek mówi, co rzemień ze wszystkim sparciały i do niczego ni nadaji sia.
– Nu, jak chcesz – mówi gospodarz i parobek wybrał sia w droga.
Podszedł pod dom, a tu w chacie jasno, jaśnińko, szkło w lampie wyczyszczone, aż

poblask idzie. Stół białym obrusem nakryty, na stole kaczka, ci co, smażona w brytfance na
deneczku stoi, obok pieróg biały, bialińki i samogonu butelka. Kum za stołem siedzi,
rozparłszy sia i tylko pochrząkuji. Złość parobka wzięła, myśli: My tam haruim z
gospodarzem od rana do nocy, a ona tu z kumem bzdyczy sia, i w drzwi kułakiem łomot!
Gospodyni zerwała sia jak oparzona.

– Chto tam? – pyta.
– To ja – mówi parobek.
Baba do kuma woła:
– Właź pod piec!
Wlazł kum, a parobek przez okno to widzi. Kołki, co to pod chato poskładane byli, wzioł i

stoi. Baba drzwi otwiera, a parobek klnie.

– Niech jego cholera weźmie, tego gospodarza, po nocy biednego parobka gania! Kołki

kazał do chaty poznosić i pod piec powrzucać, bo jego w kościach łami i deszczu spodziewa.

– To już ni fatyguj sia – mówi słodzińko do parobka gospodynia. – Tylko znieś, a ja sama

je pod piec powrzucam.

Ale parobek klnie, a kołek po kołku z rozmachem pod piec wrzuca. To po łbie, to po boku,

to po tyłku kołkiem kuma tłucze – ciemno popod piecem, nic ni widać. Wreszcie skończył,
odprostował sia, na stół spojrzał i mówi:

– Dobra z was żona i gospodynia, co drugiej takiej i ni znaleźć, jeszcze, widza, dziś i

półlitrówka samogonu nam uszykowaliście.

I znowu kaczka z brytfanki wyciągnąwszy, między dwie duże łusty chleba włożył, butelka

z samogonem za pazucha schował i wyszedł. Pod oknem stanął, patrzy i słucha.

Jak ni zacznie baba kołki spopod pieca wyciągać, aż zrobiła sia czerwona!
– Aj, kumaczku ty mój miły, najmilejszy, ci ty żyisz? – pyta sia drżącym głosikiem.
– A żyja! – na to kum odpowiada słabieńko. I wylazł: oko podbite, cały posiniaczony.
Parobek o mało głośno ni zaśmiał sia, ale kułakiem gęba w czas zatkał.
– Jutro już do ciebie ni przyjda – mówi cichińko kum.
– Dobrze – zgadza sia baba. – Nu, a jak my spotkamy sia? – pyta.
– Jutro ja swoje pole daleko orać będą, co to koło waszego za górko leży, przyjdź do mnie.
– A jak ja poznam z daleka, co to ty orzesz? – pyta dalej.
– Zwyczajnie, u mnie koni kasztanowate jak i u was, tylko jeden łysina biała ma; po tym

poznasz.

– Dobrze – zgodziła sia baba i kum do wyjścia zbiera sia.
Odskoczył parobek i za węgłem schował sia, potem sikiera z drywutni wzioł i szybko do

gospodarza wrócił.

– Nu i co – pyta gospodarz – ci ty znalazł nowy rzemiń?
– Nowy, ninowy – łże parobek – ale jakiś tam przyniósł. Gospodynia kaczka smażona

wam przysyła, pieróg i samogonu buteleczka.

Znowu zdziwił sia gospodarz:
– Babu odmieniło, ci co?

Pojedli kaczki, pierogiem zakonsili i poszli spać. Na jutro orzo pole, orzo, a parobek

niespokojnie kręci sia. Tak około południa wyciągnoł biała chustka z kieszeni i kasztanu, co
od prawej, na głowie zawiązał.

– Wincuk, co ty robisz? – pyta gospodarz. – Ci ty zdurniał, ci co?
– A nic, muchi jemu w oczy bardzosz lazo, tak może mniej leźć będo.
I dalej orzo, orzo. A baba cały koszyk dobrości nałożyła i butelka monopolowej wzięła,

skaraczem bialińkim koszyk przykryła i na pole, podkasawszy spódnica, leci. Zobaczyła z
daleka, ktoś orze – jeden koń cały kasztanowaty, drugi biała łysina ma. Myśli sobie: Znaczy
sia, to kum orze, i prościńko na gospodarza zmierza. Parobek, jak to zobaczył, niby odsikać
sia za górka poszedł, a do kuma, co za górko orał, podskoczył i mówi:

– Oj, nidobrze, wszystko wydało sia, gospodarz zły aż strach, siekiera chwycił i leci do

was! Uciekajcie, po dobroci wam radza!

Ale kum zadufany w sobie był i ni bardzo wierzył.
– Zobaczymy.
Parobek zza górki biegiem biegnie i krzyczy:
– Gospodarzu, ratujcie, bierzcie szybko sikiera, u sąsiada koń zaplątał sia w rzemieni,

jeszcze gotów sia udusić. Gospodarz sikiera chwycił i, ile tylko sił w nogach ma, biegnie,
wiadomo, na ratunek. Kum spójrzał: już tu ni żarty, gospodarz zza góry wyskoczył i siekiero
wymachuji, a jak leci, mało co nóg ni połamie – leci. Tylko mu poły od kapoty fruwajo. Kum,
niewiele myśląc, pług rzucił i w nogi. Dobiegł gospodarz do jego koni – konie spokojniutko
stojo. Nic nie rozumie. Co ten parobek zmyślił? Ale czemu ten kum tak ucieka? Myśli
gospodarz i domyślić sia ni może. Tymczasem baba do gospodarzowych koni zbliżać sia
zaczęła. Parobek mach! zdjoł biała chustka ze łba kasztana i do kieszeni schował. Baba
patrzy, obydwa koni ciemne łby majo. Ci to mnie przywidziało sia, ci co? – myśli baba. – Toż
ja wyraźnińko u kasztana łysina biała widziała. Ale zawracać już ni ma jak.

– Pałudzień ja wam przyniosła – mówi, na koszyk pokazując.
Parobek ni słucha, tylko do niej podskoczył i mówi:
– Gospodynia, a, gospodynia, wszystko wydało sia. Gospodarz siekiera chwycił i przez

górka do kuma pobiegł. „Zabija jego, zabija!” – krzyczał. – Patrzajcie, jeszcze i was gotowy
zabić. Lećcie, do nóg jemu padnijcie i na kolanach jego proście, może wam przebaczy.

Baba zrobiła sia biała jak płótno. Tymczasem gospodarz, nic nie rozumiejąc, z powrotem z

siekierą idzie, kroku przyśpiesza i z daleka do parobka coś krzyczy, ale co krzyczy, nie
słychać. Zobaczyła baba siekiera w ręku męża i w lament, na kolana przed nim padła, za nogi
jego obłapiła i ze wszystkiego dokumentnie wyspowiadała sia, a pobożywszy sia, poprawa
obiecała.

Dobrze tobie, babo – cieszył sia w myśli diabeł-parobek – ni będziesz ty mnie i gospodarza

zaliwajko karmić, a kuma golonko i pirogami podpasać.

Dopiero teraz, w czym rzecz, gospodarz połapał sia, a co tam jeszcze do niczego gorszego

ni doszło, to i ni bardzo do serca sobie wzioł – ale sroga mina zrobił i swoja baba ni tylko
puho po dupie, ale puhawiszczem jak należy wyściobał i do opamiętania przygadując,
przyprowadził. Babu od tego czasu jakby odmieniło. Po gospodarsku koło swojego, a i koło
parobka chodzić zaczęła, strawa, jak należy, przyskwarzała, nirzadko i większa skwarka do
zupy wkrajała, a przy sobocie to i półlitrówka czasem postawiła. Mówio, co do śmierci
wierna swemu mężu została sia. Kontenty z takiego obrotu sprawy był gospodarz, a i diabłu
nawet to parobkowanie do gustu przypadać zaczęło. Aż którejś nocy, kiedy gospodarz z
gospodynio na łóżku zgodnie pochrapywali, a diabeł na ławie wywaliwszy sia, najadłszy sia
blinów z tłusto wieraszczako, smacznie spał, pogwizdując, jak ni załomoczy coś w kominie i
ktoś za kapota parobka tarmosi. Przetarł oczy kułakiem diabeł-parobek i na ławie zły siadł.
Patrzy, a tu sam Lucyper przed nim stoi i zębami skrzeżetając, syczy.

– To ty tak moja diabelska nakazania spełniasz?! Żeb baba do niewierności podjudzać i na

zatracenia wieczna doprowadzić, to ty co zrobił? Patrzaj, jaka cichińka zrobiła sia, do śmierci
już na kuma ani żadnego innego mużyka ni spójrzy!

Lucyper kosmatym palcem na swoim łbie kółko kręci, znaczy sia, co parobek-diabeł ze

wszystkim durnowaty. Oczy Lucypera brzydkim ogniem świeco sia i do diabła-parobka
posuwa sia, gęba wykrzywiwszy:

– Nu, widza, co tobie nadtoż to parobkowanie spodobało sia. Tak dobrze, do końca swoich

dniów za kara parobkiem zostanisz sia i śmiertelno śmiercio umierać będziesz, a co potem,
zobaczym – to powiedziawszy, Lucyper iskrami sypnoł i przez komin wyleciał.

Parobek za prawym uchem poczochrał sia i pomyślał: – Robota tu ni gorsza, czym w

piekle, jeść gospodynia teraz dobrze daji, a ta śmierć pewnie też ni taka straszna, kiedy
wszystkie ludzi na nio umierajo – i na drugi bok przewróciwszy sia, zasnoł.

Chłop i diabeł spod Wiedźminego Łohu

Od czasu do czasu chodziłam zbierać zioła niedaleko Wiedźminego Łohu. Pewnego dnia

Pawluk przestrzegł mnie:

– Nie łaź tam, bo tam straszy.
– Pawluczku, kiedy ja strachów się nie boję – odpowiedziałam rezolutnie.
– Nu, tam ni strachy, ale diabeł. Mówio, co nie jest to diabeł zły ani mściwy, trocha

durnowaty, stary, nidowidzi i nidosłyszy. Dziadek mnie opowiadał, co Kaziuk z naszej wioski
był z nim spotkawszy sia. A było to tak:

Mieszkał w naszej wiosce Kaziuk, chłop chytry i, jak to mówio, na cztery nogi kuty. Lubił

Kaziuk groch prażony gryźć. Zęby miał mocne, równe i jak rzepa białe. Ciągle te zęby
szczerzył, bo wesoły chłop był z niego. Bywało, żonka jego pyta:

– Co tobie, Kaziuczku, w pole ze sobą dać?
– Daj chleba łusta ze skwarko i grochu prażonego.
Orze Kaziuk, orze, groch prażony pogryzając. Jego zagon niedalego osiczyny był, koło

Wiedźminego Łohu, co to tam straszy. Ale Kaziuk chłop niestrachliwy. Czasem, kiedy z pola
zapóźnił sia, baba mówiła:

– Złego ty ni boisz sia, co tak do nocy orzesz.
Kaziuk śmiał sia:
– Kiedy ja nigdy jego ni spotkał.
Pewnie to diabeł usłyszał i myśli, czekaj, jeszcze ciebie postrasza. Wyszedł Kaziuk orać

swój zagon, a pogoda piękna. Słoneczko przygrzało, jakaś miękkość i leniwość w kości
Kaziuku wchodzić zaczęła. Orze, orze, co skiba przepędzi, koni postawi i groch prażony
pogryza. A diabeł tego dnia okrutnie głodny był, bo jemu nic do żarcia nie udało sia ukraść.
Śliny jemu pełna gęba naszła i o straszeniu zapomniał. Co on tam tak smacznie żuji? – myśli
diabeł. A Kaziuka senność do miedzy ciągnie, oj, ciągnie. E – myśli – odpoczna kryszku.
Konia postawił, a sam na miedza wywrócił sia i zdrzemnął. Diabeł tylko na to czekał.
Cichińko podkradł sia, ogon podtuliwszy, i łapa kosmata do torby z grochem wsadził.
Wyciągnął garść grochu, do gęby wrzucił i żuć zaczoł. Dobre! Cała garść zgryzł, a Kaziuk
pochrapuje. Diabeł znowu do torby łapa wsadził, garść grochu wyciągnoł i zeżarł. Ale za
trzecim razem kosmata sierść na łapie zaczepiła sia za sprzączka od torby. Kaziuk obudził sia
i łaps! diabła za łapa.

– A ty, złodziejskie nasienie! – jak nie krzyknie.
Diabeł aż na zadku przysiadł. Przykro jemu zrobiło sia ni o to, co kradł, ale co na

kradzieży przyłapać sia dał. Wiadomo, diabeł, to i diabelska uczciwość miał. Chciał diabeł

wyrwać sia, ale Kaziuk mocno łapa trzyma i po rusku hadko klnie. Widzi diabeł, co sprawa
kiepska, myśli, trzeba coś powiedzieć, załagodzić. Przysiadł na miedzy obok Kaziuka i mówi:

– Co tak gniewasz sia za ta mała żmieńka tego, co to tam masz, jakby to złoto, nie

miarkując, było. Lepiej by ty mnie, co to jest, powiedział.

Kaziuku zaraz w głowie chytrość zrodziła sia:
– A co ma być. Żwir na baranim łoju smażony – mówi Kaziuk.
– Żwir? – pyta jeszcze raz dla upewnienia sia diabeł.
– A żwir. – A co zagon Kaziuka żwirowate pole miał, garść żwiru Kaziuk spod miedzy

zagarnoł, z ręki do ręki przesypał, piasek wydmuchał i mówi: – Teraz tylko ze dwie, trzy
łyżki topionego łoju na patelni rozpuść i dobrze przysmaż.

Ucieszył sia diabeł, podzińkował Kaziuku i poszedł patelni i łoju szukać. Ale niłatwo

patelnia gdzieś ukraść. Aż w lesie blaszanka zardzewiała znalazł i myśli: I w blaszance można
żwir podsmażyć. Nu, ale skąd tu łoju wziąć? Nieraz łojowy zapach z pobliskiego chutoru aż
do osiczyny zalatywał. Jakżesz tu do tego łoju dostać sia, psy tam okrutne. Aż raz
poszczęściło sia diabłu. Para dni poczekawszy, parobek z tego chutoru pod lasem orał. Patrzy
diabeł, a tu Alimpa coś w węzełku niesie. Zapach od tego taki smakowity, co aż w nosie
kręci. Myśli diabeł: Podkradne sia i zobacza, co ona tam niesie. Ale skaracz zawiązany, ni
zobaczysz. Usiadł parobek pod krzaczkiem obok Alimpy. Skaracz rozwiązali. Patrzy diabeł:
misa gliniana wieczkiem przykryta, a na wieczku mały garczek. Ci ni z łojem? – myśli diabeł,
i zgadł. Wieczko z misy glinianej zdjęli, a tam bliny pachniące, świeże, świeżyńkie, a w
mniejszym garczku łój topiony. Diabeł z drugiej strony krzaka przysiadł i miarkuje, jak by tu
garczek z łojem chwycić, ale Alimpa jego w ręku trzyma i drewniano łyżko łój na gorońce
bliny wykłada. Parobku aż ślina ciecze po brodzie, jak te bliny tłuste je, a biednemu diabłu
tylko w brzuchu burczy. Skończył parobek jeść, Alimpa garczek z łojem na bok odstawiła i z
parobkiem pogaduji. Tylko na to diabeł i czekał. Łapa zza krzaka wyciągnoł, cap! za garczek,
i tyle jego widzieli. Wstała Alimpa, miska do skaracza włożyła, za łojem ogląda sia, gdzież
on? Zaczęli szukać. Szukali, szukali – ni ma. Pewnie diabeł ogonem jego przykrył. Ale diabeł
już daleko. Żwiru z pola Kaziukowego do blaszanki nabrał i suche gałązki zbiera. Niedługo i
wieczór przyszedł. Położył diabeł gałązki między kamieniami, ognia skrzesał i podpalił. Do
blaszanki dobry kawał łoju wrzucił i smaży. Zapach po lesie rozszedł sia, oj, jaki zapach!
Myśli diabeł: Nareszcie sobie pojem. Obsmażył żwir, patykiem wymieszał i odstawił, co by
przestygł, a sam cieszy sia. Mało wiele czasu nie przeszło, żwir przestygł. Diabeł pełno garść
jego do gęby wsypał i żuć zaczoł, aż po zębach zaskrzeżetało. Skrzywił sia diabeł, zęby jego
zaboleli, ale jeszcze raz żwir zgryźć próbuje. I twardy, i smak jakiś nie taki, pewnie za mocno
jego przesmażył – myśli diabeł. Ale co bardzo był głodny, bez gryzienia zaczoł ten smacznie
pachniący żwir łykać. Cała blaszanka jego zeżarł, aż jemu ciężko w brzuchu zrobiło sia i pod
krzaczkiem sia położył. Co to? Jak ni zacznie diabła we wnętrznościach drzeć, jak ni zacznie
kiszki rwać, aż skręcił sia. Do samego rana miejsca sobie znaleźć nie mógł! A gówno to takie
ostre miał, co mu aż krew w kiszce odchodowej pokazała sia. Na pysku jego przez ta cała noc
całkiem ściągnęło.

Rano Kaziuk bronować pole przyjechał, a tu przez pole diabeł suni sia, a zły! Kaziuk

kułakiem sobie gęba zatkał, co by ni roześmiać sia. Ale diabeł Kaziuku już z daleka łapo
wygraża, podchodzi i, pysk wykrzywiwszy, mówi:

– Co ty mnie nałgał?
Kaziuk mina niewinna zrobił:
– Co ja miał nałgać? Uczciwy przepis tobie ja dał. Zrób tu diabłu przysługa, to tobie

jeszcze łapami wygrażać będzie! Diabelska wdzięczność!

Ale diabeł niprzychylnie gęba wykrzywia i do Kaziuka bokiem przysuwa sia. Myśli

Kaziuk, źle. Ale co chytrzejszy od diabła był, mówi:

– Lepiej siadaj i po porządku mnie opowiedz, jak z tym smażeniem było.
Diabeł, choć ociągając sia, siadł i opowiadać zaczoł.
– A skąd patelnia wziął? – przerwał mu Kaziuk.
– Ja w blaszance usmażył – mówi diabeł.
– W blaszance? A blaszanka czasem ni była zardzewiała?
– Była.
Jak ni zacznie Kaziuk na diabła krzyczeć! Jak ni zacznie wyzywać!
– Durny ty, durny! Toż ty całkiem mógł sia zatruć. Rdzy smażonej nażarł sia i jeszcze

mnie wygraża!

Diabeł smutno głowa zwiesił, całkiem markotny zrobił sia, co taki głupi jest. Aż Kaziuku

zrobiło sia jego szkoda.

– Nu, już dobrze, dobrze – mówi. – Na drugi raz bardziej kiemny będziesz. Masz, pojedz

sobie – i wyciągnoł z torby garść grochu, ale diabeł już na prażony groch patrzeć nie mógł,
podzińkował i poszedł do lasu, więcej jego już Kaziuk i ni widział.

Początek mojej znachorskiej edukacji

Nasłuchałam się tych bajek w zimie co niemiara, kiedy wiec przyszła wczesna wiosna, nie

wychylałam nosa poza nasz ogród. Bałam się, że spotkam gdzieś jakiegoś diabła z
Pawlukowych opowieści. Ale ciągnęły mnie lasy i pola, więc niedługo znowu zaczęłam
włóczyć się po wertepach, uroczyskach i pasiekach – najczęściej konno. Pewnego razu w
lesie spostrzegłam piękne kwiatki, których nie widziałam nigdy dotąd. Miały małe, różowe,
jakby woskowane pyszczki przyczepione do gałązek, drobne, trochę sztywne listki, zebrane w
pęczek na czubku łodygi. Pachniały cierpko, przedziwnie. Raptem coś zaszeleściło z prawej
strony, patrzę, a to Agrypicha wyszła zza krzaków. Jakoś tak nieswojo mi się zrobiło,
wiedziałam przecież, że to wiedźma, nic jednak po sobie nie dałam poznać. Uśmiechnęłam
się i mówię:

– Dzień dobry, ciotko!
– Dzień dobry, panienaczka. To ty Jałgowszczynka z Perłowej Góry.
– Jadźka mnie wołają.
– Wiem, wiem, a co ty tu robisz? – zainteresowała się Agrypicha.
– Przyglądam się tym kwiatkom, takie są niezwykłe.
– A niezwykłe, niezwykłe, bo też to i so kwiatki niezwykłe. To trujziele jest, nie bierz ich

do gęby, bo na miejscu śmierć być może – pouczała.

– Ale one takie ładne, ciotko.
– To nic, nie wszystko jest dobre, co ładne – i zaśmiała się dlaczegoś.
– Ciotko, wy tak na wszelkich trawkach się znacie i ja też bym chciała. Tak bym chciała

wszystkie rośliny znać, może kiedyś ludziom pomagać bym mogła. Skoro Bóg stworzył
choroby, to na pewno i lekarstwa na nie stworzył, tylko trzeba je znać, prawda, ciotko?
(Byłam bowiem święcie przekonana, że nie ma nieuleczalnych chorób.)

Agrypicha słuchała i patrzyła na mnie uważnie swoimi czarnymi, błyszczącymi oczyma.
– Ładnie o trawkach mówisz – powiedziała.
– Nauczcie mnie, ciotko, proszę.
– A jak ja ciebie mam uczyć, ty panienka, a ja prosta baba ze wsi.
– Oj, ciotko, ciotko, co wy za głupstwa mówicie, jaka ja tam panienka, ot, zwykła

dziewczynka, co to żadnych koleżanek nie ma i swoimi drogami chodzi, a do tego półsierota.

Ja cały świat kocham, ciotko, a w szczególności kwiatki, trawki i drzewa. I ludzi ziołami, tak
jak wy, chciałabym leczyć.

Agrypicha popatrzyła na mnie jeszcze raz, jakby na wskroś mnie przejrzeć chciała.
– Dobrze – zgodziła się. – Dam tobie znać, kiedy zaczniemy – i poszła.

Mijały dni i tygodnie, a ja nigdzie nie mogłam jej spotkać. Pewnego razu jechałam na

Lady polną dróżką,

a tu jak spod ziemi wyrosła przede mną Agrypicha.
– Dzień dobry, ciotko!
– A dzień dobry, nie odechciało sia tobie trawki rozpoznawać? – pyta.
– Nie, ciotko.
– Nu, to od rannych ziół zaczniemy. Przyjedź jutro rano, ledwo świt, tuż przed wschodem

słońca, na uroczysko pod chutorem, przy takim dużym pniu po prawej stronie. Będa na ciebie
czekać.

Szczęśliwa pożegnałam Agrypichę, wsiadłam na konia i pojechałam.
Bałam się, że zaśpię, i tej nocy spałam niespokojnie. Słyszałam pianie pierwszych kurów i

drugich, a kiedy tylko zapiał trzeci, wstałam cichuteńko, żeby nie obudzić mamy i
wymknęłam się z domu. Wszyscy spali. Obywatelka – nasza psica, zaczęła skomleć.
Uspokajałam ją, jednocześnie wyprowadzając ze stajni Lady, która była przyzwyczajona do
wyjazdów ze mną o różnej porze. Wskoczyłam na oklep i pojechałam. Zjechałam z góry koło
pasieki, przez łączkę, przez brzozowy lasek teren zaczął się zniżać, i znalazłam się na
uroczysku. Pachniało ranną rosą, było dość chłodno i wietrznie, jak to zwykle przed
wschodem słońca. Agrypicha siedziała na pniu i jakby pacierze szeptała.

– Dzień dobry, ciotko.
– A dzień dobry. Widzę, co ty nie zaspała. Czy ty czujesz, jak słońce będzie wschodzić?
– Czuję, ciotko.
– A czy czujesz, jakim zapachem trawy pachno?
– Czuję.
– Inny jest zapach niż we dnie, inny. Nu, zaraz będziem trawki zbierać. Puść kobyłka,

niech pasi sia.

Zawiązałam na szyi Lady rzemień od uzdy i puściłam na trawę. Agrypicha się podniosła.
– Rosa jest, nogi przemoczysz.
– Głupstwo, rosy się nie boję.
– To dobrze, bo rosa zdrowa.
Przeszłyśmy może parę kroków, kiedy nagle Agrypicha schyliła się i pokazała drobną

zieloną trawkę.

– Widzisz, to zadusznik jest. Trawka dobra, kiedy komu na duszy źle i markotno, dasz

kryszku wywaru z niej, zaraz poweseleje. Z korzonkiem waleriany jo dać też możesz –
uczyła. – Znasz walerianku?

Walerianę znałam, ponieważ pokazała mi ją kiedyś mama, a nasza kotka pewnego razu

wyciągu z waleriany się napiła i nawet w serwecie, gdzie krople się rozlały, dziurę wygryzła;
tarzała się potem jak pijana.

– Rano zadusznik trzeba przed świtem zbierać – ciągnęła Agrypicha, wysłuchawszy mojej

odpowiedzi. – Najlepiej pod koniec czerwca, jak teraz -schyliła się i zaczęła ziele zbierać, a ja
jej pomagałam. – Nie do samego korzonka obrywaj – pouczała – na trzy czwarte nad ziemio.
Zgrabne ręce masz – pochwaliła, zobaczywszy, że wszystko staram się robić według jej
wskazówek. Kiedy nazbierałyśmy dobry pęk zadusznika, Agrypicha się zasapała i przysiadła
na pieńku. – Stara jestem, to już i niesilna.

– A ludzie mówią – wyrwało mi się– że niespożyte siły macie, ciotko.
– E, ludzie, ludzie. Ludzie mówio, co im ślina na język przyniesie, i tyle. Różne rzeczy

mówio – dodała. – Nu, czy nie dość już na dzisiaj? – zapytała.

– Pokażcie mi, ciotko, chociaż jeszcze jedną roślinę – prosiłam. Nie musiałam nawet

powtarzać swojej prośby. Agrypicha chętna dziś była do odkrywania swych tajemnic.

– No to chodź, ale to trzeba na wzgóreczek podejść.
Popatrzyłam na Lady, która pasła się spokojnie, i poszłyśmy.
Agrypicha pokazała mi roślinkę dość wysoką, o żółtych pięciopłatkowych jak gwiazdki

kwiatkach, zebranych po kilka i kilkanaście na łodydze z drobnymi, podługowatymi liśćmi.

– To świętojańskie ziele, koło kupały najlepiej jego zbierać i w samo południe. Inno ono

moc ma we dnie, inno rano, inno noco. Inna moc w łodydze twardej, inna w listkach
miętkich, zielonych, i w kwiatach – pouczała. – Wygotujesz, inaczej działa, zaparzysz,
inaczej, nastojkę na wódce zrobisz, to też inaczej. To jest mocne ziele, czarodziejskie ziele.
Dochtory jego nie przyuznajo, a ono siła wielka ma, oj, jaka siła ma! Żółczne kamienie
wypędza, kiszki leczy, do innych ziół przy puchlinie brzusznej jego dodawać trzeba: i na
boleści w prawym boku dobre, i na gniecenie w dołku, i na piasek nerkowy, i na gorączki...
mocne ziele, świętojańskie, kupałowe ziele. Trzeba tylko wiedzieć, jak jego dawać. Zaparzysz
nie tak – nic z tego, nie pomoże. Ale moc swoja tylko jeden rok trzyma, potem ta moc z niego
wychodzi i do nieba leci. Po roku nie ma co jego i w chacie trzymać, chyba że do kąpieli
skrofulicznym dzieciom do inszych ziół domieszawszy.

Rozgadała się Agrypicha, a ja chłonęłam każde jej słowo.
– Przypatrz się jemu dobrze, bo do niego podobne w lesie rośnie, krewniak, widać, jego,

ale całkiem odmienny jest i mocy prawie żadnej nie ma. Głupi ludzi nieraz jego zbierajo, za
świętojańskie licząc. Nie wiem dlaczego – zachichotała. – Nu, na dzisiaj dość – urwała krótko
i pożegnałyśmy się. – Nie trzeba, żeb nas ludzi razem widzieli – powiedziała na odchodnym.

Wróciłam do domu, słońce ładnie wzeszło, ptaki śpiewały cudnie. Postawiłam Lady do

stajni, a sama poszłam do sadzawki, żeby się obmyć. Z przerażeniem uświadomiłam sobie, że
nie umówiłam się z Agrypichą na dalsze spotkania.

Agrypicha widać jednak lepiej znała moje ścieżki i moje zwyczaje, niż ja jej. Już zresztą

dawniej, kiedy ją spotykałam na polu, miałam wrażenie, że mnie obserwuje. Tak chyba
istotnie było, bo kiedy nazajutrz nad wieczorem jechałam między mogilnikiem a młodym
laskiem, w którym zawsze było pełno głuszców, znowu zjawiła się nagle jak spod ziemi na
mojej drodze.

– Wiedziałam, co ciebie tu spotkam – powiedziała. – Chodź, zwyczajno a ważno tobie

trawke pokaża.

Zeskoczyłam z konia. Lady zarżała i poniosła bokiem.
– Strachliwa twoja kobyłka.
– Tak, bardzo płochliwa – potwierdziłam.
– Trzeba by jej odstrasznika trocha dać – powiedziała Agrypicha. – Czasem to pomaga.

Pokaża tobie, jak jego znajdziemy.

Nagle schyliła się i zerwała zwykłe poziomkowe liście.
– Co tak uśmiechasz sia – zwróciła się do mnie – że to zwykły poziomnik? Ale to tak jak

liści brzozy, na czyszczenie krwi dobre i na majowe leczenie dobre, a jagody suszone i od
anemii dziciatko uratować mogą, bo żelazna moc w sobie majo: czerwonińkie oni, czerwona
krew w człowieku robio, to nic, co takie zwyczajne. Jagódki, jagódki dobrą moc w sobie
majo, kamienie w pęcherzu rozpuszczajo i od zwapnienia żył na starość dobre. A listki suszyć
w cieniu przewiewnym trzeba. Przed kwitnieniem zbierać najlepiej; już teraz za późno, już w
nich moc nie taka. Jagody, wiadomo, zbierać trzeba, jak dojrzeją. Korzonki też leczo, tylko
ich późno jesienio wykopać trzeba i w letnim piecu pomiotłem czysto wymiecionym suszyć.
– Agrypicha usiadła na pieńku trochę jakby zmęczona, ale mówiła dalej: – Wywar z

korzonków od boleści kiszek dobry jest. Zachoruje maleńkie dziciatko na rozwolnienie,
marchew cukrowo w krynicznej wodzie ugotuj, trzy razy jo przez siteczko włosiane przetrzyj,
trzema szczyptkami białej soli osól (bo była na wsi i sól bydlęca, zielonkawa, używana przez
ludzi dla oszczędności) i wywarem korzonków pozimkowych zalej, niech smokczy. Delikatne
to lekarstwo. Możesz i wywaru pięciorniczka dodać, co go kurzym zielem nazywajo. Też
dobre korzonki, tylko trochę mocniejsze. Świetliczka mu daj, niech popija i do cycka po
trochu przystawiaj. U starszych wywar kobylnika dawać można, ale to bardzo mocne
lekarstwo jest. W wojne ludzi od krwawej biegunki, co to jo dyzynterio nazywajo,
kobylnikiem leczyli sia, ale ze wszystkim małym dzieciom dawać jego nie można, bo za
mocny jest.

Agrypicha mówiła i mówiła, a ja to wszystko notowałam w swojej pamięci. Kiedy

stwierdziła, że na dzisiaj dosyć, podniosła się z pniaka i poszłyśmy w stronę dolinki.

– A ot, i pięciornik – powiedziała, nisko schylając się i pokazując mi niewielką roślinkę z

pięciopalczastymi postrzępionymi liśćmi i żółtymi kwiatkami. – Przypatrz sia jemu dobrze.
Korzonki jego tak jak i korzonki poziomnika późno jesienio przy pełni księżyca najlepiej
zbierać, wtedy moc największą w sobie mają. Zapamiętaj.

Doszłyśmy do dolinki i pożegnałyśmy się pod młodym dębem, bo Agrypicha dbała o to,

by nikt nas razem nie zobaczył.

Opętany przez diabła, czyli nasiona pinduryndy

– Oj, ludzie moiściewy, ludzie! Ratujcie! Opętało mojego Antuczka! Złe opętało!
Wszystkie baby lecą jakby na pożar w kierunku zagrody Katarzyny, żegnając się po drodze
znakiem krzyża świętego.

– Zły w niego wstąpił! Wody święconej dajcie! Wody!

Na podwórzu Katarzyny tłum, docisnąć się nie można, a w środku coś się szamoce, wydając
dzikie „kwiki”. Przecisnęłam się między nogami, bo byłam mała. Patrzę, Antuczek miota się
jak oszalały, cały czerwony jak rak. Oczy zrobiły się czarne, źrenice ogromne jak u kota. Był
nieprzytomny.

– Wody, wody święconej.

Święconą wodę po rękach podają, skrapiając nią opętanego przez diabła. Antuczek jeszcze
bardziej się rzuca i wyrywa.
– Diabeł woda święcona poczuł, to ni w smak jemu – szepcą baby i dalej Antuczka polewają.

– Księdza trzeba!
– Nie, popa! Popa! Niech złego ducha wygoni!

Ktoś skoczył założyć konia. Opętane dziecko szaleje, rzuca się na ludzi, gdzieś biegnie.

– To diabeł, co w nim siedzi, od święconej wody uciec chce!

Baby znowu krzyżem świętym potrójnie się żegnają, jedne ruskim, drugie polskim.
– Może by Agrypichu poprosić? – szepnął ktoś nieśmiało. – A ni już z diabłem trzyma, może
jemu rozkaże, żeb z niego wyszedł.

– Tak, tak, Agrypichu dajcie – odezwało się jednocześnie kilka głosów.
Agrypichy jednak w chacie nie było.
– Po polach szwenda sia, wiedźma czortowska – zaklęła jakaś baba.

– Cicho, swaci, cicho! Jeszcze was ten zły, co w Antuczku siedzi, usłyszy i Agrypisie
przepowie.
Antuczek szamotał się dalej. Nagle tłum zafalował i na boki rozstępować się zaczął.

– Agrypicha, Agrypicha – zaszeptano.

A ona śmiało do opętanego dziecka podeszła, popatrzyła i mówi:
– Biedne dziciataczko, durnopianu objadło sia.
– Co? Co? Durnopianu?

– Prawda, prawda, i ja pamiętam – odezwał się stary Ignacy. – Jak ja był dziaciukom, to
Wićka Aleksandrowy też tak szaleł, durnopianu objadłszy sia.

– Dawajcie jego do mojej chaty – powiedziała Agrypicha.

Dwaj rośli chłopi chwycili Antuczka, z trudnością go utrzymując, bo się ciągle wyrywał, i do
chaty Agrypichy powlekli. A tu już i popa przywieźli.

– No, gdzie ten opętany?
– U Agrypichy.
– Aha, u waszej wiedźmy – śmieje się pop, który, to powiedziawszy, do Agrypichy

zaszedł.
Posadzili go na ławie pod obrazami, na poczesnym miejscu. Tymczasem Agrypicha zaparzyła
jakieś zioła i Antuczkowi do gardła siłą wlała, a pop pod ikoną stanął i pokłony bije. Mało
wiele czasu nie minęło, diabeł Antuczka opuścił. Nie wiadomo, czy popa się uląkł, czy
Agrypichy rozkazu usłuchał, dość że Antuczek całkiem się uspokoił i na podłogę się obsunął.

– Połóżcie jego na łóżko – powiedziała Agrypicha.

Katarzyna po biały pieróg skoczyła, baby jajecznicę usmażyły – uraczyli popa jak należy.
Spory połeć słoniny i kilka garnców pszenicy do kałamaszki jemu włożyli i pop odjechał. A
Antuczek cały dzień i całą noc spał, aż do południa dnia następnego. Agrypicha przy nim
siedziała, nie zmrużywszy oka. Zdrowiutki się obudził, oczka przetarł.

– Gdzie ja? – pyta.
– U mnie – mówi Agrypicha. – Dobrze spało sia?
– Dobrze.
Antuczek Agrypichy trochę się bał, wiadomo, wiedźma. Ale ta wiedźma pieroga białego

mu podtyka:
– Jedz, synoczku, jedz – zaprasza.

No i jadł Antuczek biały pieróg i Agrypichy przestał się bać.

– Nigdy durnopianu do ust nie bierz, synoczku. To trucizna! Na śmierć od niej umrzeć
możesz.
Antuczek nigdy więcej durnopianu do gęby nie brał i innym dzieciom brać nie pozwalał.
Nikogo więcej w wiosce od tego czasu diabeł nie opętał.

W kilka lat później spytałam Agrypichę, jak wygląda ten durnopian.

– Ot, idź i zobacz. Koło kamienia za stodołą u Katarzyny rośnie. Krzak do arszyna pewnie
wysoki. Liście palczaste, do klonowych podobne, tylko co mięsiste. Między liśćmi a łodygą
szyszki jak kasztany zielone i kolące. W środku w nich drobne nasionka w rządki ustawione.

– A, już wiem, ciotko! Wszyscy tych nasion próbowali, świnie pasąc, i ja też. Niezbyt

dobre one były, ciotko. Prędko je wypluwaliśmy, to i nikt się nie zatruł.
– Oj, trujące te nasionka, trujące – mówiła Agrypicha.– Ale każda trucizna, choćby i
najmocniejsza, lekarstwem być może, tylko trzeba wiedzieć, jak ją użyć. Nasiona durnopianu
wódką zalane na smarowanie od łamania kości dobre. Liście suszone na krótki dech
pomocne. Durnopian różnie nazywają, jedni denderą, inni bieluniem lub szalejem, a przez to,
co i do różnych jeszcze prachtyk służy, pindurynda na niego mówio. Truciznę w sobie mocną
durnopian ma, ale jeśli przeciwne jemu dobre zioła w czas dać, szybko zatrutego odratuji sia;
nie dawszy ich, źle być może! Tak długo człowiekiem rzucać będzie, tak długo nim tarmosić,
co na śmierć jego zatarmosi! Wielka siła w tym nasieniu, wielka i niedobra moc!

Wasilki

Była sobota. Wybiegłam na pole po świeże kwiaty. Tuż przy miedzy koło żyta było aż

niebiesko od bławatków. Miałam już spory bukiet, kiedy spostrzegłam przed sobą Agrypichę.

– Widzę, że kwiatki zbierasz?
– Tak, bardzo lubię bławatki.
– Ładne to są kwiatki i pożyteczne, ale bławatki to nieprawdziwa ich nazwa. To są wasilki.
– Czemu, ciotko?
– Siadaj, to ci opowiem.
Usiadłam na miedzy obok Agrypichy i czekałam z niecierpliwością na opowieść.
– Widza, co ty strasznie ciekawa, nu, to słuchaj:
Dawno temu, dawno, między lasami, między borami, w małej wiosce, wioseczce żył dziad

i baba. Oboje w podeszłych latach już byli, a dziecka swego nie mieli. Pragnęli zaś tego
dziecka, aż strach. Do znachorki, co pod lasem mieszkała, baba latała i od rodzilnej babki
zioła przenajróżniejsze piła, a dziecka jak nie było, tak nie było. Mówi raz baba do dziada:
trzeba do Ostrej Bramy aż do Wilna jechać, może by jaka rada była. No i pojechali. W Ostrej
Bramie pokłonili się Najświętszej Panience, świeczkę z wosku pszczelego zapalili i o synka
prosili. Mało wiele w tym Wilnie zabawiwszy, do chaty wracajo, bo to i dobytek na cudzych
rękach został. Jado, jado, droga kręta, wyboista, między lasami biegnie. Lasy wtedy były
okrutne, bory ciemne, a w nich źwierza wszelakiego pełno. Nie tylko wilki płowe, dzikie
świni, sarny i zający jak teraz, ale koty drapieżne i niedźwiedzi bure, na miód łase, i żubry,
wołami leśnymi u nas zwane. A co ptactwa rozmaitego było! Samych dzięciołów chyba ze
sześć gatunków: a to dzięcioł czarny czerwonogłowy, a to dzięcioł czubaty zielony, a to raby
korniczak, a to duży, a to muchołapczyk, a to trójpalczatek... Chat mało jeszcze ze wszystkim
było.

Jado z tego Wilna dziad z babą, jado, a tu już i noc zapadła. Baba kiwnęła sia raz i drugi i

zasnęła. I dziad zdrzemnął sia, a konik sobie pomaleńku z nogi na noga przestępuji. Jak długo
spali, nie wiadomo. Obudziła sia baba.

– Czemu ni jedzim?
A dziad śpi. Konik stoi, a przed koniem drzewo w poprzek wywrócone leży. Jechać dalej

nie ma jak i drogi nie widać, tylko las i las, a przez drzewa ogieniek, nieogieniek prześwituji.
Budzi dziada baba, za kapota jego tarmosi.

– Wstawaj, ty niedojdo – krzyczy, choć sama też spała, ale wiadomo, na chłopa krzyczeć

jest babska rzecz, jeśli chłopa jak trzeba chce sia mieć.

Obudził sia dziad, oczy kułakiem przetarł.
– Gdzie my?
– A nu, gdzie? – pyta baba. Ale palcem na prześwitujący ogieniek pokazuji: – Coś świeci

sia, a jak jest ogień, to i ludzi być muszo. Zlazł dziad z kałamaszki, konia do drzewa
przywiązał i mówi:

– Pójda popatrzeć, chto tam jest?
Ale baba sama zostać boi sia. Z woza zlazła i pomaleńku w strona tego poblasku ruszyli.

Ido, ido, gałęzie ostrożniutko ręcami rozgarniajo. Aż patrzo: ogromna polana, pośrodku na
niej ogień jak słup wielki. Na brzeżku polany jeleń chodzi dokoła i w stronę ognia popatruji.
Ale niezwyczajny to był jeleń. Rogi u niego rozłożyste, złocone, a między rogami krzyżyk
srebrny miga. Zadziwiła sia baba i dziad zadziwił sia. Oj, dziwy, dziwy. Bliżej między
drzewami do przodu przesunęli sia, patrzo, ludzi ani śladu. Ale ich do ognia coś
ciągnie a ciągnie. Spomiędzy drzew wyszli. Jeleń na skraju polany stanął i ani nie ruszy sia.
Nagle skądyś ich płacz dziecka doleciał. Strząchnęli sia dziad i baba. Słuchajo. Wyraźniutko
płacz od strony ognia idzie. Przyśpieszyli kroku. A jeleń stoi i ani drgnie. Patrzo, aż tu przed
ogniskiem dziciatko maleńkie powijaczem spowite leży i niebieskimi woczkami na nich

spogląda. Baba dziecko na ręce chwyciła, powijacz rozpowiła – chłopczyk!

– Cud Pański! – szepnął dziad.
A jeleń na skraju polany stoi i ani ruszy sia. Przewinęła chłopczyka baba, do serca swojego

przycisnęła i w strona kałamaszki ruszyli, a jeleń za nimi. Koń z daleka zarżał, kiedy ich
poczuł, i dobrze, bo nocka była ciemna, a jeszcze ciemniejsza wydawała sia, bo od ognia szli.
Dziciatko do piersi baby przytuliło sia i ścichło. Dziad z babo do kałamaszki siedli, konia
obrócili i jado. Jado, jado lasem między drzewami, bo drogi znaleźć nie mogo, a co oglądno
sia, jeleń ze złocistymi rogami za nimi idzie. Bór ciemny, aż strach, ale dzikie zwierzęta na
boki im usuwają sia, a drzewa jakby z drogi rozstępujo. Jechali, jechali, świtać zaczęło,
patrzo, a tu już i droga znajoma. Oglądnęli sia, a jeleń znikł. Wtedy dziad i baba krzyżem
Pańskim przeżegnali sia, za dziciatko Najświętszej Panience z Ostrej Bramy podzińkowali i z
pomocą boską do domu wrócili.

Zwiedzieli sia niedługo ludzi, co dziad i baba synka majo, ale skąd wzięli, nie wiadomo.

Nawet zła ciotka, co to w niezgodzie z babą żyła, do nich sia przyciągnęła.

– A jak jego wołajo? – pyta, palcem na chłopczyka pokazując.
– Wasilek.
Minął roczek drugi i trzeci, podrósł Wasilek. Oczy niebieskie, niebieścieńkie. Włoski jak

pszeniczka złociste. Po chacie biega, szczebiocze. Za babo na podwórko wybiegnie, kurkom
ziarno drobnymi rączkami sypie. Cieszy sia baba i dziad cieszy sia, a lata ido. Przybywa tych
lat Wasilku, ale babie i dziadu nie ubywa. Postarzeli sia ze wszystkim dziad i baba. A
Wasilek krowa pasie i świstawki a dudki z łoziny struga i gra.

– Skąd jemu to granie przychodzi? – dziwujo sia ludzi.
Inni chłopcy w wilka i w baranów bawio sia, kijami kamienie, baranami zwane, do dołka

zaganiajo, a on na dudce paluszkami przebiera. Inni chłopcy w pikiera grajo, a on na
świstawce poświstuji. Przyjdzie niedziela, kwiatów całe bukiety nazbiera i raniutko do
kapliczki, co to przy drodze stoi, niesi.

– Dziwne dziecko – mówio ludzi.
Lubili Wasilka nie tylko dziad i baba, a i cały naród wioskowy, oprócz złej ciotki. Ale ona

nikogo nie lubiła.

Niedługo coś dziad słabować zaczoł. Idzie pod mało jako górka, a już jemu dech robi sia

krótki. Rano na łóżku siądzi i zakaszla sia. Mało wiele czasu ni przeszło, zmarło sia dziadu.
Posmutniał Wasilek. Do chaty z pola z krowo wróci, tak koło baby kręci sia, tak na ręce babie
pogląda, w czym by wyręczyć mógł. Dobre było dziecko z Wasilka. Ale baba po śmierci
dziada szybko posunęła sia i niedługo też za nim poszła. Poschodzili sia ludzi na pogrzeb i zła
ciotka przyjechała. Pochowali babu. Nie płakał Wasilek, tylko woczy jego niebieskie zrobili
sia, jakby szklane. Po pogrzebie pomogli ciotce ludzie na dwie furmanki dobytek załadować.
Krasulu do wozu uwiązali, drzwi chaty kołkiem podparli.
– Właź na wóz, ty znajdo zatracony! – zła ciotka Wasilku rozkazuji i kułakiem jego pod bok
szturcha.

Wtedy posypali sia słone kapli z woczów Wasilka, ale cóż miał robić? Musiał ze zło

ciotko jechać, bo i jak samo dziecko w chacie zostać może? Oj, ciężkie życie zaczęło sia dla
Wasilka, ciężkie! Zła ciotka do roboty Wasilka ledwo świt budzi, jeść jemu ni daji,
przyodziewku ni sprawia, a najgorzej – grać na fujarce ni pozwala.

– Nie piszcz mi tu, ty znajdo! Tylko by na tym drzewie świstał, a robota leży.
Od świtu do nocy urobić sia musiał Wasilek, drobnych rączek już nie czuł, a ciotce

wszystko źle. Zmarkotniał ze wszystkim, a taki mizernieńki zrobił sia jak cień. Smutno, oj,
smutno, a pożalić sia nie ma komu, chyba tej trawce murawce na polu, chyba tej wierzbinie
płaczącej nad rzeczko. Nu i żalił sia Wasilek trawkom zielonym a kwiatkom modrym. Żalił
sia jaskrom złocistym. Rannej rosie i jasnemu miesiączkowi żalił sia. Na dudce żale swoje
wypłakiwał. Tak i było. Dnie za dniami ciągnęli sia, nocki krótkie mijali. Ze wszystkim

słabeńki zrobił sia chłopczyk. Aż raz kiedyś Wasilek na rozświcie wstał, obrócił sia, nogi pod
nim zatrzęśli sia i niechcący dzbanek gliniany, co to na ławie stał, na podłoga zrzucił.
Rozprysnął sia garnek po glinianym toku, na sto drobnych kawałeczków rozprysnął sia. A w
złuju ciotku jakby diabeł wstąpił. Jak nie chwyci kaczałka drewniana, jak nie wderzy przez
pół pasa na same nerki Wasilka! Zatoczył sia biedny chłopczyk i na ziemia upadł, a zła ciotka
jeszcze jego nogo kopie i od darmozjadów wyzywa. Przez pole jakby grzmot zadudnił i
ścichł. A to jeleń ze złocistymi rogami jak wicher przez pola przeleciał. Tętentem swoim
królową łąk zbudził. Wysunoł sia za próg Wasilek, na nogi ledwo podniósł sia i na łączka, co
to niedaleko żytniego pola zieleniła sia, chistając pociągnoł sia. Tam dudka zza pazuchy
wyciągnoł i polom zielonym a borom szumiącym żalić sia zaczoł. A był to dzień święty,
niedziela boża. Słoneczko jasne ze snu wstało, a dobre wróżki zapachy po polach i po łąkach
rozsiewały. Hej, pachniało zapachami ziołowymi, zapachami kwiatowymi! Zbudzona
królowa łąk na spacer na łączka sobie wyszła. Słyszy, jak czyjaś dudka tak żali sia żałośliwie.
Zasmuciła sia królowa łąk, zasumowała, bo dobra to była pani, litościwe serce dla ludzkiej
biedy mająca. Ona to kiedyś ludziom ważna trawka od boleści stawów pokazała, co to później
jej imieniem ją nazwano. Zasmuciła sia królowa łąk:
– Chto tak żali sia? Hej, jaskry, jaskry złociste, hej, maślanki słoneczne, zwróćcie swoje oczy
w tamta strona i powiedzcie mi, chto tam płacze?
Pochylili sia kwiatki jedne do drugich, zaszeptali: „Chto to, chto to, chto?”, a czomber
pachniący, co koło Wasilka rósł, drobnym kwiatkiem im odszeptał. „To Wasilek nasz tak
płacze”. Jeszcze bardziej zasmuciła sia królowa łąk i w poszum zbożowy zamieniła sia.

– Jak ci mam pomóc, Wasilku? – zaszumiała.
Zdziwił sia Wasilek, skąd ten szept. Słucha. A potem znowu królowa łąk pyta:
– Jak ci pomóc mam, Wasilku?
– Tak bym kwiatkiem zostać chciał – westchnął Wasilek – niebieścieńkim, modrookim,

między zbożem, tuż przy miedzy róść bym chciał, żeby ludzi niebieskościo swo weselić.

– Niech się tak stanie! – .zaszumiał zbożowy poszum.
I na skraju poletka żytniego, przy łączce, piękny kwiatek rozkwitł.
Przyszedł wieczór, Wasilek nie wraca, zła ciotka klnie.
– Po polach tylko by ciągał sia, znajda niewydarzony.
Przyszła nocka – Wasilka nie ma. Zła ciotka z boku na bok przewraca sia:
– Niech jutro pokaże sia, kości jemu od skóry odbija – odgraża sia.
Nie pokazał sia Wasilek ani jutro, ani pojutrze. Szumi żyto złociste, kłosy ciężkie ku ziemi

chyli. A między zbożem przy miedzy kwiatek modry niebieszczeje. Chabrowe woczka w
niebo patrzą, bławatne woczka jasnym światłem radujo sia. Przyszli ludzie zboże żąć i
zadziwili sia. Jak świat światem
takiego kwiatka nie widzieli. Woczka ma niebieskie niebieścieńkie jak Wasilek, co onegdaj
przepadł bez wieści. A kwiatek jakby woczkami chabrowymi zamrugał. I domyślili sia ludzi,
co Wasilka jakaś dobra wróżka w kwiatek zamieniła...
– Zła ciotka nerki Wasilku odbiła, to i od chorób nerek w tych kwiatkach moc – Agrypicha
podniosła się z miedzy.

Zrobiło się już późno, od ziemi ciągnęło wilgocią, a ja mogłabym tak siedzieć i słuchać

Agrypichy godzinami. O zwyczajnych rzeczach umiała opowiadać tak zajmująco.

Zła woda, miedź i zdatne ręce

Niedaleko nas była wioska, niewioska, stały tam bowiem tylko trzy chaty. W jednej z nich
mieszkała kobieta wielkiej zacności i dobroci. Nazywano ją Katarzyną. Miała tylko jednego

starszego syna. Reszta dzieci jej poumierała. Padało w jej zagrodzie także i bydło. Ludzie
mówili: „Nie szeńci jej”.

Pewnego razu przechodziłyśmy z Agrypichą obok chaty Katarzyny. Obejście było puste,

bo niedawno wyzdychały jej wszystkie prosięta. Szkoda mi było tych malutkich, różowych
prosiaczków i Katarzyny. Westchnęłam, a Agrypicha spytała, dlaczego zrobiłam się taka
markotna.

– Żal mi Katarzyny, że tak wszystkie biedy na nią, nie wiadomo za co, spadają.
Agrypicha rzekła krótko:
– Bo jej budynki na złej wodzie stojo.
– Jak to na wodzie, przecież i chata, i chlew, i odryna na ziemi są zbudowane?
– ... zła woda jest pod ziemio – wyjaśniała Agrypicha – zła woda na człowieka, który nad

nio mieszka, różne choroby sprowadza, dzieci schno bez nijakiej przyczyny, starych w
kościach łamie, a dochtory pomóc ni mogo, żywioła ni chowa sia, a poniktóra zła woda i na
mózg ludziom pada. Złej wody ni widać, bo pod ziemio płynie, ale suszony owoc róży zaraz
jo pokaże.

Zaczęłam się śmiać:
– Co też ciotka takie bajki opowiada, przecież nie jestem już taka mała i głupia!
Agrypicha spoważniała, zza pazuchy wyjęła jakiś pomarszczony owoc, zawieszony na

lnianej nitce, wyciągnęła przed siebie i rzekła:

– Sama możesz zobaczyć, gdzie zła woda pod ziemio.
Rzeczywiście, jak tylko doszłyśmy z prawej strony zagrody Katarzyny, to owoc tak się

rozhuśtał na nitce, że aż skakał. Nie wierzyłam jednak Agrypisze, myślałam, iż sama go
rozhuśtała, więc koniecznie chciałam potrzymać nitkę. Agrypicha przestrzegła mnie:

– Ni u każdego owoc chodzi, ale spróbuj. Wzięłam ostrożnie nitkę do ręki i starałam się

utrzymać ją nieruchomo, ale pomału i u mnie ten zasuszony owoc zaczął się huśtać w tym
samym kierunku. Zdatne do tego masz ręce... – stwierdziła Agrypicha, spojrzawszy na mnie.
– Bywają takie zdatne ręce, co to nimi tylko do chorego dotkniesz, a już zdrowieje, i zioła
przyrychtowane zdatnymi rękami większa siła w sobie majo.

– To dziwne, ciotko.
– A tak, dziwna moc majo w sobie co poniektóre ręce, jak i oczy.
– Ale teraz, co trzeba robić, ciotko, żeby pomóc Katarzynie? Czy jej dzieci, jeśli zachorują,

i bydło ktoś ma dotykać zdatnymi rękami? Czy ona ma przenieść na inne miejsce chatę i całe
obejście?

– Tak byłoby najlepiej, ale zła woda miedzi boi sia, jak napotka na swej drodze miedź,

choćby strużynka, cała swoja moc traci. Trzeba pokłaść po wszystkich kątach, i w chlewie, i
po całej zagrodzie prawdziwe miedziaki abo jaki poplątany drut miedziany. Zła woda miedzi
boi sia i ugryźć człowieka wtedy nie może.

– Ciotko, czemu o tym nie powiecie Katarzynie?
– Czemu? – powtórzyła. – Abo to mnie posłucha! Powie, jakieś czortowskie sztuki, i tyle.
Zamyśliła się Agrypicha i już od niej tego dnia ani słóweczka nie mogłam wyciągnąć.

Zębate żyto

Na naszej podgliniastej glebie, którą nazywano „suglinok”, żyto rosło dorodne, kłosiaste i

czyste, na jednym zaś poletku, obok niskiej łąki tuż przy lesie, zawsze w kłosach wyrastały
jakieś dziwne zakrzywione ni to pazury, ni to czarne ogromne kły. Wyglądało to
niesamowicie. Nie lubiłam chodzić koło tego poletka, od kiedy Pawluk, nasz pastuch,

powiedział mi, że to są zatrute kły baby-jagi.

– Oni specjalno trucizno napuszczone i jakby kto ich zjadł, to na śmierć może umrzeć –

tłumaczył mi Pawluk.

Nie dawałam jednak temu wiary i oponowałam:
– Gdzieżby baba-jaga tyle zębów mogła mieć, przecież tu prawie w każdym kłosie po

jednym albo i dwa takie kły sterczą?
A Pawluk na to:

– U baby-jagi na zawołanie jej zęby rozmnażajo sia, a co oni trujące, to sama wiesz. Twoja

matka przy żniwach ni pozwala jego z innym żytem mieszać. Na osobnym miejscu jego
składamy i osobno młócim, ci ni tak?

Prawda – tak istotnie było.
– Ale brat mi mówił, że baby-jagi są tylko w bajkach – nie dawałam za wygraną.
– Pewnie i w bajkach też bywajo – powiedział Pawluk– ale i w gąszczu leśnym, zaszywszy

sia, też sia zdarzajo, w nocy wyłażo i na złość ludziom różne szkody robio, ot, jak na przykład
z tym żytem.

Nie bardzo Pawlukowi wierzyłam, ale na wszelki wypadek obchodziłam ten łan z daleka.

Kiedyś jednak spieszyłam się do domu i pobiegłam na skróty właśnie obok tego poletka.
Zdumiona spostrzegłam Agrypichę, która siedziała na miedzy i przesypywała z ręki do ręki
zęby baby-jagi, wydmuchując z nich plewy.

– Oj, ciotko, nie dotykajcie tego! Szybko wyrzućcie! – zawołałam wystraszona. – To

trujące zęby baby-jagi. Jeszcze się zatrujecie!

Agrypicha uśmiechnęła się jakoś tak ciepło:
– To, widać, mnie trocha żałuisz – i trzymając nadal pełną garść tych zębów, pyta: – A

chtoż tobie o tych zębach zbajał?

– A Pawluk.
– Oj, żulik, widzisz, jak chytrze to zmyślił, ale prawdu powiedział, co to jest trucizna,

tylko to ni żadne zęby baby-jagi, a sporysz. I choć on trujący, ale z niego mocne lekarstwa
wyrabiajo, bo już i dochtory jego przyznajo, i apteki skupujo. On jest przeciw krwotokom, w
szczególności babskim, bądź po połogu, bądź miesięcznym, kiedy za mocne, bądź
żołądkowym. Prawda, jakby jego bez miary zjeść, to można zatruć sia na śmierć. Lepiej jego
nie probować.

– Ciotko, a ja go kiedyś, zanim Pawluk opowiedział mi o tych kłach baby-jagi,

spróbowałam i nic mi się nie stało. Co prawda, zaraz wyplułam, bo był niesmaczny.

– Lepiej do gęby sporyszu nie bierz – powiedziała Agrypicha – i sama ludziom dawać tego

ni możesz, bo, jak z kużdo trucizno, kiedy jo na lekastwo daisz, specjalnie musisz umieć
obchodzić sia i wiedzieć dobrze, ile jej dać możesz, żeb chorego na tamten świat nie
przeleczyć... Pamiętaj, co każdymi lekarstwami człowieka nizdrowo za dużo nadziewać, bo,
wiesz, jak u nas mówio, jak kogo w druga strona przeleczo: „On choroba przetrzymał, ale
leczenia ni zdzierżył”.

Pimpinelka z serdecznikiem, dwanaście naparsteczków i serce, co chodzi na lewo

U podnóża górki, na której stały nasze zabudowania, rozciągała się trawiasta łączka, usłana

różnobarwnym kwieciem, z drugiej strony otoczona głębokim okopem, pozostałością wojny.
Na nim rosły krzewy głogu. W bezwietrzne dni unosiły się nad tą łączką cudowne zapachy.
Lubiłam tam biegać i zbierać kwiatki na niedzielne bukiety dla mamy.

Było duszno i parno, bo parę dni temu padał ulewny deszcz. Łączka tętniła życiem i

pachniała jak nigdy. Już chciałam wracać do domu, kiedy spostrzegłam siedzącą na pieńku
Agrypichę. Miała bardzo zmęczoną twarz i krótki oddech.
– Dzień dobry, ciotko, czy źle się czujecie?

– Ot, wiesz, kiedy człowiek już stary, to czasem jemu serce skakać i na lewo chodzić

zaczyna. Widać, pracować jemu nadojadło, to i bryka jak źrebię pierwszy raz do kałamaszki
założone, ani jego okiełzać. Pimpinelkę z serdecznikiem i zioła dwunastu naparsteczków do
pomocy wołać trzeba.

– Pimpinelkę? Jaka śliczna nazwa!
Nie wiem dlaczego, oczyma mojej wyobraźni zobaczyłam małą dziewczynkę w

powiewnej różowej sukieneczce z kokardą we włosach, Pimpinelkę, która trzymała za rękę
chłopca w krótkich spodenkach i w czerwonej czapeczce – Serdecznika. Oboje biegli, skacząc
po łące, w kierunku Agrypichy i brzęczeli nanizanymi na nitkę dwunastoma złotymi
naparsteczkami.

Agrypicha tymczasem wyjęła zza pazuchy skórzany woreczek, jak od machorki, wzięła na

język szczyptę cukru z czymś zmieszanego i popiła jakimś płynem z butelki.

– Siadaj i słuchaj – powiedziała do mnie. – Dziś chodzić ni będzim. Kiedy serce człowieku

brykać zaczyna, to, długo nie czekawszy, szczypteczka startych listków dwunastu
naparsteczków daj jemu i kartoflanym wywarem albo sercowymi ziołami niech zapije.
Korzeń pimpinelki do tych ziół wchodzi. Późno jesienio wykopywać jego najlepiej, jeszcze
przed przymrozkami (wczesno wiosno też można, ale trudno jego poznać) i, jak kużde
korzeni, przy pełni księżyca trzeba z ziemi wybierać, w krynicznej wodzie czyścińko wymyć,
drobnińko pokrajać, w letnim piecu wysuszyć i w zakryta baneczka schować. Ale nie sam
korzonek pimpinelki, zaparzywszy, choremu dawać trzeba, bo jedno ziele takiej siły nie ma,
jak kilka razem zebrawszy sia. O, jak nie przymierzając, kiedy człowieku strzecha naprawiać
przyjdzie sia, ciężko samemu i łaty wciągać, i słoma układać, i przytrzymywać; we dwóch,
trzech składniej robota idzie. Nu, tak i zioła lepiej po kilka mieszać, ale zawsze nie do pary.

Agrypicha trochę się zmęczyła tym mówieniem, zamilkła więc na moment, jakby dla

zaczerpnięcia tchu. Po chwili znowu zwróciła się do mnie:
– Pięć ran Pana Jezusowych było, to i pięć ziół do popijania na brykające serce zaparzać
trzeba. Weźmiesz korzonka pimpinelki, korzonka walerianki, kwiatka drzewka cierniowego,
o, tego – pokazała palcem na krzew głogu – trawki serdecznika i byliczki przypłotnej.
Pomieszawszy ich, dobra łyżka drewniana z czubem kubkiem wrzątku zaleisz,
przykryweczką przykryisz i do pieca gorońcego na godzinka postawisz. Przecedziwszy,
choremu daisz, niech przez cały dzień popija po trochu. Można i nastojka na wódce z tych
korzonków i trawek zrobić, żeb potem w razie potrzeby pod ręką ich mieć, kapelkami po
dwadzieścia trzy-cztery razy na dzień brać. Do nastojki można jeszcze dwa białe kwiatki
dodać, a to płateczków lilii wodnej: ona biała, pachniąca, spokojność człowieku przynosi, i
białych dzwoneczków konwalii, ale tych nie za dużo.
– Ciotko, lilię wodną i konwalię znam, ale jak wygląda serdecznik i ziele dwunastu
naparsteczków, nie wiem.

– Serdecznik? Ot, w ręku jego w bukiecie trzymasz, a co trzymasz, nie wiesz – zaśmiała

się i wyciągnęła z mojego bukietu roślinkę, w której kwiatki i liście były przetykane na
przemian, jak w naszych wileńskich wielkanocnych palmach. Liście strzępiaste po dwa
naprzeciw siebie rosnące, a tuż nad nimi kwiatki wokół łodygi jak kołnierzyk różowy
oblepione, i znowu listki, i znowu kwiatki, tak na zmianę, aż do wierzchołka.

– Ciotko, skąd ciotka zna się tak na wszystkich roślinkach?
– A, to wszystko od mojej praprababki poszło. Ona u bonifratrów przy klasztorze w Wilni

służyła, co to oni ziołami ludzi leczo. A potem to jedna drugiej przepowiadała, aż do mojej
babki doszło, a ja już od niej nauczyła sia wszystkiego. Tylko co swojej córki ani wnuczki nie

mam, to komu mam o tych trawkach opowiadać? Wszystko to przepadnie – powiedziała to
jakoś tak rzewnie.
– Nie przepadnie, ciotko, ja postaram się zapamiętać i też będę ludziom pomagać.

Agrypicha uśmiechnęła się serdecznie:
– Mała ty, ci spamiętasz? – wstała z pieńka. – Ot i uspokoiło sia już moje serce; teraz

chodź, pokaża tobie pimpinelka.

– Ciotko, ona do anyżku podobna.
– Pamiętliwe oczka masz – pochwaliła.
– Wcale nie jest piękna, jak myślałam...

– Ale za to dobra – wtrąciła Agrypicha – bo nie tylko od serca jo dawać można, ale i przy
zaflegmieniu płucnym, i kiedy oddech krótki, i przy inszych chorobach.

Szłyśmy koło mogilnika w kierunku zakrętu. Nagle zobaczyłam piękne żółte dzwoneczki

do wysokiej łodygi krótko przyczepione, Agrypicha też je spostrzegła, bo wskazała ręką w
tym kierunku:

– Widzisz te naparsteczki, dużo ich, nie tylko na dziesięć, ale i na dwanaście palców

starczyłoby. Naparstek od ukłucia igły palec broni, a ziele to od żądła choroby serce ochrania.
Mocne to ziele, w liściach największa jego moc. Wysuszyć ich w cieniu trzeba, na pył zetrzeć
i, jak komu serce mocno lata, dawać kryszeczku, ot, na pół paznokcia trzeba dawać, z cukrem
zmieszawszy. Najlepiej, jak ja tobie już mówiła, wywarem kartoflanym zapijać.

Schyliła się i wziąwszy szczyptę piasku na dłoń, pokazywała:

– Tyle chłopu dorosłemu dasz, tyle babci starej, a tyle dziciataczku. Ostrożnińko jego dawać
trzeba, bo to trucizna.

– Jak to, trucizną ludzi leczyć? – pytałam oburzona.
– Mało to ja tobie mówiła o różnych trujących zielach, co to z nich pożytek ludzi majo. Oj,

widać przecieka twoja głowa jak rozeschnięty ceberek – przygadała. – Nu, na dzisiaj dosić,
niesilna dziś jestem, to i do chaty pomaleńku sunąć sia musza. A ty biegnij do mamy, bo
twoje kwiatki w bukiecie powiędno.

– Może ciotkę odprowadzić?
– Dziękuję, sama pomaleńku dojda, nie trzeba, żeb nas ludzi razem widzieli – powiedziała

znowu na odchodnym.

Łasa trawka i śliwkowy ocet

Przechodziłyśmy kiedyś z Agrypichą przez podmokłą łąkę. Ona szła nieco pochylona, ja

skakałam to tu, to tam i zrywałam kwiaty. Nagle Agrypicha schyliła się niziutko i zaczęła
mnie wołać:

– Pokaża tobie trawku, co muchi i żuczki zjada.
– Co wy, ciotko, jak to trawa może zjadać muchy? Chyba odwrotnie.
Ale ona uśmiechnęła się pobłażliwie:

– Mało jeszcze wiesz o trawkach. Kiedy Pan Bóg już drzewa i trawki stworzył, zechciał dać
im skrzydła i nogi, z tego wyszli ptuszki i wszystkie nożne stworzenia. Aż jednego dnia
zechciało sia Panu Bogu dla śmiechu zrobić z małej trawki śmiesznego zwirzuka, co by miał
dziewięć języczków. Już te okrąglińkie jak łyżeczki języczki wyrychtował i miał jemu dać
nogi, a ono chap! okręciło sia, przylepiwszy sia tymi dziewięcioma języczkami do palców
Pana Boga i dawaj smoktać, ani ich odczepić. „Ho, ho – powiedział Pan Bóg – nadtoż ty łase!
Nie moga tobie dać ani nóg, ani skrzydeł, bo ty by wszystko, co na drodze swojej spotkał,
wysmoktał i krzywdy mógłby za dużo narobić. Zostanisz sia ni to trawka, ni to zwierz.

Siądzie tobie jaka mucha na listku, możesz sobie jo wysmoktać, to twoje prawo, nie inaczej,
ale za to, że chodzić nie możesz ani latać, dam tobie duża moc, dla człowieka w pomoc na
jego choroby. Sławne będziesz, choć przez to człowiek ciebie może całkiem wygłumić, nie na
zło tobie, ale sobie na pożytek”. Nu, popatrz na nio – zwróciła się do mnie Agrypicha – a
dobrze popatrz.
Była to niziutka roślinka z listkami okrągłymi, nieco wklęsłymi, wyrastającymi jakby wprost
z korzonka, pokrytymi ni to włoskami, ni to niteczkami z węzełkami, na środku listka
krótszymi, na brzeżku dłuższymi. Na jednej łodyżce kwitły drobne białe kwiatki. (Sądzę, że
była to rosiczka okrągłolistna).
– Nieczęsto ta trawka spotkać można, ludzi jo bardzosz wyrywajo. Całe ziele na lekarstwo
jest zdatne, zbierać jego najlepiej przed kwitnięciem, suszyć w cieniu, gdzie wietrzyk
przewiewa, na czysto wyheblowanej desce abo na lnianej łatce. Cienińko rozściełać, żeb
prędko schło. A potem trzymać jego trzeba w dzbanku suchim glinianym, dobrze polewanym
i deneczkiem przykrytym. Dobra to jest trawka dla dziciatak do strawy hardych. Weźmiesz
kryszku, ot, z pańska łyżeczki od herbaty, wodo gotujonco zalejesz z pół szklanki i zrobisz
napar. Niech pije przed kużdym jedzeniem, niech pije trocha po trochu. Już nie będzie do
jedzenia harde i smaku do niego nabierze. Można ta trawka i z innym zielem mieszać, z
krwawniczkiem, co po miedzach rośnie, i z trylistnym bałotnym babkom, o z hetym –
pokazała mi bobrek trójlistny – z korzonkiem arcydzięgla i szczypteczko centurii. Pamiętasz,
jak centuria wyglonda?
– Tak, ciotko, ma takie czerwone, drobne kwiatki jak gwiazdeczki.

– Dobrze, a i piołunu kryszku dodać można – ciągnęła dalej – ale dzieci jego nie lubio. Na

starość dobra jest łasa trawka, kiedy żołądek przerabiać strawy nie chce i kiszki leniwe. Dla
różnych chuderlawych dobre, zaraz u nich kiszki inaczej chodzić będo, mało pomału ciała
nabioro; i nastojka na wódce z łasej trawki robić można. Tobie by też zdało sia łasej trawki
popić – uśmiechnęła się do mnie – ale wy, pany, a w ziele nie wierzycie, mówicie:
„zabobony”, tylko po dochtorach jeździcie, a oni tych dobrych trawek nie przyznajo. Ot, na
przykład, jak chto kwaśności w żołądku nie ma, a niestrawności dostanie, niech octu ze
śliwek raz i drugi popije, wraz niestrawność ustąpi. A potem nastojka z łasej trawki z para
tydni.

Agrypicha umilkła na moment, nabrała tchu i opowiadała dalej :

– Mówiła mnie moja babka, co to u grafa za kucharka była, raz przyjechał drugi pan aż z
Warszawy, a był taki długi i chudy, aż strach, i nic jeść nie mógł, na żołądek mocno słabował.
Babka jemu ciągle osobno delikatne jedzenie gotować musiała. Aż raz ten pan sam zaszedł do
kuchni, bo widać ludzki i niehonorowy był, i mówi, niech dziś babka obiadu jemu ni gotuji,
ze wszystkim jeść dziś nie może, bo ma boleści w brzuchu i w kiszkach gra, i przelewa sia. A
babka mówi: „Zrobia panu herbata z łasej trawki”. A pan w śmiech: „Co mi tam wasze trawki
pomogą, kiedy mnie sławne dochtory w Warszawie nie pomogli, mówili, kwasów w żółądku
zupełnie nie mam”. A babka moja mówi: „To prosze octu śliwkowego po kubeczku z wodo
choć przez kilka dni popić”. „Octu śliwkowego!” – zdziwił sia pan, a potem zamyślił sia i
mówi: „Nic nie mam do stracenia, niech mi babka da”. Kilka dni popił śliwkowego octu i
nastojki z łasej trawki z centurio, bałotnym babokom i kryszku arcydzięgla, i wraz poprawił
sia. Potem z tej Warszawy piękna chustka babce mojej przysłał z podziękowaniem, a graf
śmiał sia, że tak ten śliwkowy ocet i ta nastojka z trawy upodobał, co zamiast wina ich pije.

Rozgadała się Agrypicha; nie wiem dlaczego, dziś mówiła jak inne wiejskie kobiety,

całkiem z białoruska.

– Nu, widzisz te jazyczki, na nich włoski, niwłoski, trawka włoskami mucha trzyma i

listkami smokczy.

Przy mnie jednak żadna muszka na listkach nie siadła, nie bardzo więc tym opowieściom

wierzyłam.

Minęło kilka lat, zamieszkaliśmy w innej, bardziej wilgotnej miejscowości. Nie wyzbyłam

się przyzwyczajenia do obserwowania przyrody. Kiedyś pobiegłam na końskie pastwisko,
leżące na podmokłej łące koło rzadkiego brzeźniaczka. Zmęczyłam się, więc przysiadłam na
pieńku. Nagle zauważyłam, że obok rośnie dziwny brązowy kwiatek, o kosmatych płatkach,
na dość wysokiej łodyżce. Już chciałam się nad nim pochylić i przyjrzeć się dokładnie, kiedy
przyleciała mucha i usiadła na nim. W tej samej chwili płatki kwiatka zamknęły się, jakby
ktoś nagle zacisnął pięść. Stało się to tak błyskawicznie, że pomyślałam, iż mi się
przywidziało. To nie było jednak przywidzenie. Mucha żałośnie bzyczała w środku kwiatu,
który był szczelnie zamknięty. Po pewnym czasie ucichła. Siedziałam jak przykuta i
czekałam, co będzie dalej. Nie wiem, ile czasu minęło – może godzina lub więcej – kwiat
rozchylił się i wypadła z niego mucha; nie mucha już, a wysuszony muszy zewłok.
Przypomniały mi się wtedy opowieści Agrypichy, a potem brat mi powiedział, że w
przyrodzie znane są rośliny owadożerne.

Jak dziewiaćsił poswarzył sia z pokrzywo parząco

Trzy dni temu poparzyłam niechcący pokrzywą nogi i dotychczas miałam bąble, które piekły
i bolały. Mama przypuszczała, że jestem uczulona na jad pokrzywy, tak jak na jad żółtych
mrówek i komarów.

Tego dnia przy łączce spotkałam Agrypichę.
– Co taka niwiasioła dziś?
– To wszystko przez tę paskudną pokrzywę, całe nogi mnie pieką, w nocy spać nie

mogłam.
Agrypicha i na to znalazła radę:

– Biegnij na łączka i nabierz listków babki płucnej, czyli wąskolistnej. Te potarte listki

kładzi sia na ukąszone przez pszczoły, osy ci komary miejsca, i to pomaga. Może i od
poparzenia pokrzywo pomoże.

Szybko nazbierałam listków babki i nacierając nimi piekące miejsca, złorzeczyłam

pokrzywie.

Agrypicha zaprotestowała gwałtownie:
– To bardzo dobra i pożyteczna roślinka.
– Paskudna, nie cierpię jej – nie dawałam się przekonać.

– Siadaj, opowiem tobie bajka, jak dziewiaćsił poswarzył sia z pokrzywo...
Rósł sobie na marglowym poletku dziewiaćsił. Choć nizińki był, może tylko z cal od ziemi
odrosszy, ale liści swoje kolące dookoła rozłożył, żółta kwiatowa głowa na krótkiej szyi
wysunął i hardo naokoło spójrzał. Zobaczył niedaleko na łatce próchnicy kępka pokrzywy
parzącej i zaczoł jo posponować:
– Wyrosła ty długa i brzydka, ani kwiatu ty jak należy nie masz, tylko jakieś aborki od
łapciów w węzełki powiązane między liśćmi bełtajo sia na prawo i lewo, i listkami jak psimi
uszami łapoczysz, widać, żadnej siły w sobie nie masz. Ja to ze wszystkim co insze: mój
kwiat, choć tuż przy ziemi, jak słoneczko żółto między liśćmi świeci sia. Korzeniem swoim ja
twardo w ziemi siedza, bo korzeń mój mocny, ni na darmo mówio na mnie „dziewiaćsił”. I
ludzi ze mnie pożytek majo, bo w moim korzeniu dziewiać sił siedzi. – I zaczoł wyliczać: –
Jedna siła na lepsze trawienie, z łaso trawko jego i z krwawnikiem dajo, druga na babskie
choroby, trzecia na pędzenie moczu i czyszczenie nerek z powituszko, włosami kukurydzy,
kwiatami jarzębiny i korzonkami bzu czarnego pijo...

– Pewnie to te insze zioła swoja moc w tym wykazujo, a ty tylko na przyprzążka –

burknęła pokrzywa.

Ale dziewiaćsił zlekceważył jej uwagę i dalej wyliczał swoje siły:
– Czwarta na poty z malinami, kwiatem bzu czarnego i koro wierzby, piąta, najważniejsza,

na wzmocnienie nerwów...

Jeszcze dziewiaćsił wszystkich swoich sił nie wyliczył, a tu pokrzywa cichińko odezwała

sia:

– I ze mnie też jest pożytek: kury mnie lubio szczypać i jajka lepiej znoszo, i świni lepiej

hodujo sia, jak mnie do karmy dodajo...

– Ot, miała czym chwalić sia! – roześmiał sia dziewiaćsił. – Poczekaj, jak ja tobie

wszystkie swoje dziewiaćsił wylicza, to sama zobaczysz, co nie masz co równać sia ze mno.
Naczupurzył swoje przyziemne kolące liści i dalej zaczoł wyliczać swoje siły. A pokrzywa
pokiwała swoim ciałem i cienińkim głosem mówi:
– Choć ja i ni jestem taka jak ty pryhoża, wszystkosz i ludzi pożytek ze mnie wielki majo.

– Nu, ciekawy jaki? – prychnął pogardliwie dziewiaćsił.
– Wczesno wiosno sok ze mnie wyciśnięty w całym człowieku krew oczyszcza i siła daji,

gotowane listki z mięsem jedzo i do zupów u nas dodajo, bądź buraczkowych, bądź
szczawikowych, suszone listki na proszek starte siły w człowieku wzmacniajo i krew lepsza
robio, a jak kogo w kościach łami, to wyściubać mną raz i drugi bolące miejsca, wraz łamać
przestani.
– Dziękuja tobie za takie leczenie – obruszył sia dziewiaćsił. – Przecież mówio, co ty
niemiłosiernie parzysz.

– Można też ze mnie nastojka na spircie zrobić razem z nasionkami durnopianu i

korzeniem tojadu mordownika – nacieranie z tego na łamanie w kościach dobre... I na porost
włosów, bądź naparzona mnie dajo, bądź z korzonków moich razem z korzeniem łopucha
nastojka na ostatnim adhonie albo na słabej wódce robio i w korzonki włosów przez dwa
miesięcy wcierajo.
– Nu, nu – podziwił sia dziewiaćsił – nie wyglądasz ty na to. Pewnie tylko przechwalasz sia –
powiedział, podśmiewając sia.

– A ty, taki kurtaty, mało co od ziemi odrosszy, a jaki ważny, jakby nie wiadomo kim był –

odcięła sia pokrzywa i wyprostowawszy sia dumnie, powiedziała: – Jeśli chcesz wiedzieć, to
korzeni moji na wzbudzenie młodości u starych dajo – tu na chwilkę zawahała sia, a potem
szeptem dodała: – i do różnych sekretnych praktyk mnie z durnopianem używajo...

– E, chto tam o takich rzeczach słyszał? – odgryzł sia dziewiaćsił.

Na ten czas wyszedł zza chmurek miesiączek młody, żeb na świat boży popatrzeć. Aż słyszy,
chto tam tak brzydko przegaduji sia? A lubił miesiączek, żeb na świecie był spokój i zgoda.
Czekajcie, już ja was pogodza – pomyślał miesiączek i zaświecił prosto w okienko
Wincuczychy, znachorki. Obudziła sia Wincuczycha i pyta:
– Cóż ty chcesz ode mnie, miesiączku?

A miesiączek jej szepnął, co na marglowym poletku dziewiaćsił z pokrzywo jedno przed

drugim brzydko przechwalajo sia.

– Dobrze by było ich pogodzić i skromności nauczyć.
Wincuczycha mówi:
– Zrobi sia, ale do jesieni trzeba poczekać, a i ty musisz podrosnąć.
Zgodził sia miesiączek i zaczął noc w noc przyrastać, aż zrobił sia z niego księżyc w pełni,

a tu już i chłodem jesiennym powiało. Ubrała sia Wincuczycha w ciepła kapota, łopatka mała
i koszyk wziąwszy, wybrała sia różne korzonki na lekarstwo kopać. Tu, tam pokopała, aż
natknęła sia na dziewiaćsił, a niedaleko i pokrzywa zobaczyła, oboje ich z korzonkami
wykopała, a przyniósłszy do domu korzonki obcięła, czyścińko wymyła, drobno pokroiła i na
deneczko położyła, żeb obeschli. Leżo pobok siebie dziewiaćsił i pokrzywa – na jedno im

przyszło. Ale dziewiaćsił jeszcze rozpycha sia i pokrzywa na bok odsuwa.

– Nu, posuń sia – szepce – ci ni widzisz, co ja tu ważniejszy od ciebie?
Aż Wincuczycha spójrzała na nich i rozezłuła sia:
– Co ty tak rozpychasz sia! I tak zaraz do butelki z wódko razem was zsypia, bo na

wzmocnienie nerwów i na odmłodzenie ciała pospołu lepiej działać będziecie. Jeszcze wam
do kompanii korzenia arcydzięgla kryszku dodam, żeb wy ni do pary byli – powiedziała
Wincuczycha, wsypując ich do butelki.
Tak, chcąc nie chcąc, dziewiaćsił z pokrzywo pogodzić sia musiał. Nazajutrz księżyc przez
okienko Wincuczychy w butelce pomieszane ze sobą korzonki zobaczył i uśmiechnął sia.
– Nu, i po co było tak swarzyć sia? Słyszeli wy, co razem będziecie więcej przydatne, czym
kużde po osobku. Na zawsze zapamiętajcie sobie stare przysłowie, co zgoda zawsze buduji, a
niezgoda rujnuji – powiedział księżyc w pełni i posunął sia dalej po wysokim niebie nasza
ziemia oglądać.

Czortowe żebro

Było jakoś już po owsianych żniwach. Szłyśmy z Agrypichą brzegiem okopu, w którym

zawsze było trochę wilgoci. Na dnie jego rosły niepozorne liliowoniebieskie kwiatki, zebrane
na czubku nieco rozgałęzionej, sztywnej, glansowanej łodyżki. Było ich tam sporo. Nie
wiedziałam, jak się nazywają i czy też są lekarstwem. Zapytałam o to Agrypichę.

– Pamiętaj, to czortowe żebro.
– Ojej, czortowe żebro!!! To ci nazwa! – zawołałam, a Agrypicha nie zwracając uwagi na

moje zdziwienie, zapytała, czy mam nożyk. W kieszeniach swoich portek miałam zawsze cały
kram: sznurki, patyczki, kawałki jakichś blaszek, kamuszki, kasztany, cukier w kostkach dla
Lady, mojej klaczki, i obowiązkowo składany scyzoryk.

– Wykop ostrożnińko roślinka z całym korzonkiem – powiedziała.
Zrobiłam to, jak mogłam najlepiej, ale korzeń był jakby odgryziony.
– Chyba korzeń się ułamał – powiedziałam zrozpaczona, ale Agrypicha natychmiast mnie

uspokoiła:

– Ni odłamał sia, bo już taki on jest. Ludzi mówio, co, kiedy Pan Bóg jego na pożytek

ludzki stworzył, to diabeł na złość Panu Bogu chciał jego zgłumić, podskoczył i cap! zębami
za korzeń; odgryzł jego, ale co korzeń twardy i drzewiasty był, z tego pośpiechu przedni ząb
sobie wyłamał i na wiek wieków szczerbatym został sia. A ludzi przez to ten korzeń
czortowym żebrem nazwali.
Agrypicha nigdy nie opowiadała żadnych bajek o diabłach, jak to było w zwyczaju w naszych
stronach. Nieraz korciło mnie, żeby ją o to zapytać, ale nie miałam odwagi. Teraz nadarzyła
się okazja.

– Ciotko, czy to prawda, że diabeł po świecie chodzi i różne skóry na siebie przywdziewa:

raz zamienia się w czarnego kozła, raz w konia, co w trumnie w przeklętym kościele siedzi, a
o północy z tej trumny wyłazi i kopytami aż do pierwszego piania kogutów na posadzce
dudni, albo staje się błotnym sinym ognikiem i ludzi i bydło na trzęsawiska z drogi zwodzi
lub po rojstach ciąga?

Agrypicha zamyśliła się, a po chwili odpowiedziała:
– Po mojemu to wszystko bajki, co ich ludzi wymyślajo. Zły to jest duch, on do serca

człowieka wchodzi i do złego podkusza. Do niechtórych ludzi w szczególności ma
upodobanie.

– Ciotko, baciuszka onegdaj w cerkwi mówił, że trzeba do komunii często przystępować i

Boga do serca przyjmować, drugiemu człowiekowi pomagać i słowem nawet jego nie
skrzywdzić. To czemu Batraczycha co niedziela w cerkwi pokłony bije i do komunü często
przystępuje, a z całą wioską kłóci się i dobrego słowa nawet nikomu nie powie.

– Oj, oj, nie trzeba tak drugiego sądzić – pogroziła palcem Agrypicha. – Skąd ty wiedzieć

możesz, po co ona do cerkwi tak często lata. Może ona ze swoim złym tak wojuje, bo jakby
do cerkwi nie chodziła, to jeszcze by gorzej z nio było, a tak zawsze choć dzień, dwa po
niedzieli diabeł do niej przystępu nie ma.

– Ale ja ani rusz pojąć nie mogę, jak to jest? Raz mówicie, że diabeł to duch: zły duch, a

jak duch mógł mieć zęby i połamać je na tym czortowym żebrze?

– Toż ja tobie mówiła, co to ludzi tak zmyślili.
– Ciotko, ale korzeń naprawdę jest odgryziony.
– Toż tłumaczyła ja tobie, co on już taki jest – powiedziała dość niecierpliwie Agrypicha. –

Nu, dosić już tego plaskania językiem, lepiej słuchaj i przepowiadaj. Korzeń czortowego
żebra, tak jak i insze korzeni, na jesieni trzeba niezadługo przed przymrozkami przy pełni
księżyca wykopać, oskrobać z ziemi, czyścińko wymyć, drobno pokrajać i w letnim
chlebowym piecu pomiotłem do czysta wymiecionym suszyć. Sławne to lekarstwo od
konwulsjów z trujzielem, tym, co ja tobie wczesno wiosno pokazywała, z korzonkiem
waleriany i inszymi ziołami pomieszanymi zaparzać, trzy-cztery razy na dzień przez długi
czas popijać, to i konwulsje przystępu mieć nie będo. I na inne choroby ten korzeń jest
pomocny. Wywar z niego flegma z płuców pomaga odrzucać.

– Ciotko, a co to konwulsji?
– A, to taka choroba, co sama z siebie przychodzi i raptem człowieka o ziemia rzucać

zaczyna i skręcać nim, i tarmosić...

– Aha, już wiem. Kiedy jeszcze z mamą we wsi mieszkałyśmy, to widziałam jak Stefcię

Adasiową tak zaczęło rzucać. Ciotka Raina między zęby jej skręconą szmatę wetknęła, po to,
mówiła, żeby Stefcia języka sobie nie odgryzła. Ciotko,
czemu czortowego żebra i innych ziół jej nie dadzą?

– Bo oni na tym nie rozumiejo sia.
– To dlaczego im nie powiecie?
Agrypicha posmutniała, zapatrzyła się gdzieś w dal i, wzdychając, powiedziała smutno:
– Abo oni mnie pytajo? Teraz ludzi do mnie już rzadko zachodzo, nawet słowem nie

odezwo sia, a chata moja z daleka omijajo, jak jaka zarazna – i pokiwała głową. – Już
słoneczko do dołu chyli sia, leć do chaty – niespodziewanie zakończyła rozmowę.

Tojad mordownik

Zawędrowałyśmy kiedyś z Agrypichą w ciemny las po mech, bo to też lekarstwo, a mnie,

nie wiem dlaczego, przypomniał się tojad mordownik, o którym kiedyś wspomniała
Agrypicha.

– Ciotko, obiecaliście mi opowiedzieć bajkę o tojadzie.
– To nie bajka, ale powiastka prawdziwa, od dziadów pradziadów u nas w rodzie dzieciom

przepowiadana. Słuchaj, wnuczko! (Tak nazwała mnie po raz pierwszy).

...dawno, dawno temu, kiedy na naszych ziemiach bory byli okrutne a lasy ciemne,

mieszkali pobok nas za puszczo sąsiedzi, Prusakami zwane. Kudłaty i leśny to był naród, ale
spokojny i szkody nikomu nie czyniący. Ład swój mieli i sławnych wojowników, co to ich
głową byli, i naród prosty jako ich ręce i nogi. A natenczas pojawiła sia zamorska szarańcza,
Krzyżakami zwana. Ale nie szarańcza to była, lecz pająki jadowite, znak krzyża świętego

bezczeszczące. Na ptakach zamorskich, mówio, przylecieli i na brzeg wysypali sia. Całe ciało
w żelazo zakute mieli, a po wierzchu kapoty białe czarnym krzyżem znaczone. Naród
Prusaków, co to w bogów pradawnych swoich wierzył, krzcić zamyślili. Ale nie wodo święto,
jako to Cyryl i Metody, tylko mieczem, ogniem i trucizno. Prusaki, choć to naród dziki był,
ale głowo swoją rządził sia. Cichimi strzałami z gąszczów leśnych gadów zamorskich
zasypywał, jamy noco kopał jak na zwierza dzikiego. Nie mogli Krzyżaki jadowite Prusaków
dostać. A pośród Krzyżaków i Germańce byli, Niemcami zwane. Naród to był ludzkiej mowy
nie znający, chytry i na cudze zawsze łasy. Oni to doradzili głowa Prusaków chytrościo
zniszczyć. Mówio, nie pierwszyzna im taka robota była. Posłanników swoich do Prusaków
słać zaczeli niby na ugoda. Zebrali sia najważniejsze wojowniki prusackie z Krzyżakami na
radzenie. No i stała ugoda, ale nie ugoda to była, a zdrada haniebna. Rychtownie Krzyżaki
prusackich wojowników traktowali, zamorskimi specjałami i tojadem mordownikiem, sobie
wiadomym sposobem przyrządzonym. Już nie wyszli sławne wojowniki z tej gościny
ugodowej, nie wyszli. Już nie mieli Prusaki głowy. A cóż mogo ręce i nogi bez głowy? Czasu
wiele nie minęło, a Krzyżaki naród Prusaków ze wszystkim wygłumili, co i śladu po nich nie
zostało. Tak im przysłużył sia tojad mordownik... Mówio, co kiedy diabeł na złość Panu Bogu
tojad zasiał, od razu o przeznaczeniu jego wiedział i kwiaty sine na pozór kołpaków
wojennych wyrychtował. Trucizno straszno cała roślina napuścił, aż do brzuchatego korzenia,
a tam najwięcej jej zebrał.

Zamyśliła się Agrypicha, a po chwili dodała:
– Pod domami w ogródkach jego często dla kwiatów dziewczyny sadzo, o trującej złej sile

w nim siedzącej nie wiedząc.

Wracając, przechodziłyśmy koło chaty Mańki, a wokół niej, jakby na potwierdzenie słów

Agrypichy aż niebiesko było od kwiatów tojadu.

– Przypatrz się jemu dobrze – mówiła Agrypicha, wskazując na kwiaty. Trucizna to

straszna, ale jak kużda trucizna, tak i ta na dobre spożytkować można. Kryszaczku do innych
ziół do wewnątrz przeciwko silnym bólom dodać i od łamania kości do nacierania nastojka na
wódce zrobić. Ale ludziom w ręka tego ziela nie dawaj, sama im to lekarstwo przyrychtować
akuratnie musisz.

Zamilkła Agrypicha, zbierało się na burze: ptaki polatywały niziutko, a wrony taki krzyk

podniosły, jakby się gdzieś paliło. Trzeba było wracać. Pożegnałam się więc szybko z
Agrypichą i pobiegłam miedzami w stronę domu.

Zbliżała się już jesień i niedługo musiałam wyjechać do miasta do szkoły. Tego roku już

nie zobaczyłam Agrypichy.

Żuczki

Zima w mieście ciągnęła się bez końca. Zżerała mnie tęsknota za mamą i bratem, za lasem

i pasieką. Wypisywałam całe tomy wierszydeł. Kilka z tego czasu nawet zachowało się do
dziś.

Mknij, koniku mój,
nie myśl, że to znój,
przez te wichry i zawieje,
przez te lasy i te knieje,
mknij, koniku, mknij,
tam, gdzie mi się cni.

Cni mi się za moją chatką
i za wioską, co w dolinie,
za mym bratem i za matką,
za ogniskiem przy rodzinie.

Mknij, mój koniu, mknij,
tam, gdzie mi się ckni,
przez te góry i doliny
na zagonek nasz rodzinny
mknij!

(podpisano: „Do-mo-nie”, co się wykłada:
„Dola moja nieszczęśliwa”, I klasa)

Ciężko mi było, dziecku lasu, wytrwać wśród obcego otoczenia i obcych, jakże różnych od

moich najbliższych, ludzi. Pisałam wtedy wiersze o wytrwałości i tęsknocie.

Na kogo przyjdzie chwila zwątpienia
lub się zaczai głęboki ból w duszy,
a może jakieś ciężkie cierpienia,
niech sobie powie, że wytrwać musi.

Niechaj nie traci iskry nadziei
i nie opuszcza bezczynnie rąk,
bo nie od razu szczęście się śmieje,
trza wpierw przejść trudy i wiele mąk.

Niechajże nigdy nie płacze, nie wątpi
i niech nie składa swego oręża.
Chwila zwycięstwa kiedyś nastąpi,
A kto wytrwały, zawsze zwycięża!

(Do-mo-nie, I klasa)

Tęskniłam do wiosny. Wreszcie przyszło zakończenie roku. Do drugiej klasy przeszłam z

wynikiem bardzo dobrym. I znowu były wakacje, moja droga mama i brat. Pola i lasy,
wędrówki piesze i konne, i spotkania z Agrypichą, na które tak bardzo czekałam.

Agrypicha pokazywała mi nie tylko zioła i trawki, ale tak samo jak ja lubiła się przyglądać

wszelkim żywym stworzeniom: żuczkom, mrówkom i robaczkom. Lubiła patrzeć na chmury i
ptaki. Czasami widywałam ją zapatrzoną hen gdzieś w dal, jakby nieobecną na ziemi. Kiedy
jednak chodziłyśmy razem, interesowało nas wszystko, tym bardziej że na każdym kroku
spotykałyśmy zawsze coś ciekawego.

Bywało, idziesz, a tu borsuk nosek ostry spomiędzy liści wysuwa – widać zaspał.

Popatrzył na nas i szmyrg! z powrotem. Wiewióreczki po drzewach gonitwy uprawiają. Jak
one się gonią! Zawsze chciałam skakać tak jak one. Próbowałam nawet rozhuśtywać
wierzchołki drzew i przerzucać się w powietrzu z jednego na drugie.

Czasami, kiedy jechałam ścieżką koło pasieki, w lesie słyszę łupu, łupu, łupu, aż strach,

taki szum. To głuszec ogromny. Korale ma piękne niczym indor. Pióra czarne, granatowo w
słońcu połyskują. Główka mała, zgrabna. Zagulgotał, ogromnymi skrzydłami załopotał i w
krzaki zapadł. Cicho. Schodzę z Lady, patrzę, gdzie to on tak się zapadł? Jak w wodę! Zielona

gęstwina ani drgnie. Przyczaił się – myślę – pewnie mnie się boi, głupi. Nagle patrzę, wąż
ogromny w kłębek zwinięty, a drugi na brzózce się owinął. Brr, nie lubiłam węży, ale brat
mówił, że są pożyteczne i nie wolno ich zabijać. Przystanę niekiedy i słucham, jak gra
pasieka. Pszczółki, muszki, żuczki, istna orkiestra! Czasami, bywało, schodziłam z Lady,
wybierałam sobie miejsce tam, gdzie niska trawa, kładłam się na brzuchu i patrzyłam. Jaki ten
świat cudowny! Z wierzchu niby nic, ot, trawa, ale kiedy się przyjrzeć dokładniej – całe
królestwo: i żuczki, i mrówki, i czerwone maleńkie pajączki. Małe zieloniutkie żuczki z
niebieskawym poblaskiem i śmiesznymi podługowatymi noskami. Wszędzie, gdzie idą, ten
ruchliwy nosek naprzód wysuwają i dookoła teren obmacują. Inny, w paseczki, czerwono-
czarny, to frant. Odważnie naprzód pod trawkami jak młody buhaj sunie. Czarnych żuków nie
lubiłam. Zawsze biegały jak zwariowane, na wszystkie strony się rzucały, jakby się bały, że
im czasu nie starczy. A złe! Jak na rękę wskoczy, zaraz cię uszczypnie, bo w pyszczku takie
małe kleszczyki miały, jak obcążki ostre.

Agrypicha zbliżyła się do mnie niepostrzeżenie.
– Cóż tak żuczkom się przyglądasz? – spytała.
– Przyglądam się.
– Mądre stworzonka żuczki i do ludzi ze wszystkim podobne. Każdy jest inny i każdy

swoje drogi, swoje interesy i kombinacje ma. I ludzie to samo. Czasem chytrusy są
niebywałe! O popatrz, tu na listku dwa żuczki. Ten zielonkawy tego z różowym poblaskiem
przechytrzyć chce. Mała muszka, niemuszka jak kropeczka na listku leży, zielony na nią ma
apetyt i szaroróżowy też. Jeden na listek wlazł, drogę noskiem próbuje, a z drugiej strony
tamten też. Z naprzeciwka na siebie spojrzeli i obaj udają, że ich muszka nie obchodzi.
Zielony naokoło listka niby na poranny spacer wyszedł, ruchliwym noskiem wkoło obmacuje,
ani spojrzy na muszkę i na szaroróżowego – a do muszki coraz bardziej się zbliża. A
szaroróżowy toż samo. To tyłem, to bokiem tak sobie się posuwa i też udaje, że mu nie o
muszkę chodzi. Myślą obaj, że nikt tego nie widzi, ich tokowań subtelnych wokół muszki nie
spostrzega. A potem jednocześnie łaps! za muszke. Szczękami, łapkami, noskami się zewrą,
walka, że strach. Różowy odszedł pokonany, nosek spuszczony i prędziutko na koniec listka
prawie biegnie. A zielony na środku się rozsiadł i muszkę zżera. Zdaje się, że mu brzuch
pęcznieje, ale czy pęcznieje, nie dojrzysz, bo przecież pancerzyk na grzbiecie twardy ma, to i
brzuszka nie widać... Pamiętaj, jak już podrośnisz i pójdzisz między ludzi, to i pośród nich
takich możesz napotkać, co będo chcieli to samo, co i ty mieć, a wid będo robić, co ich do
tego nic ni ciągni, i będo to skoczkiem, to boczkiem do tego sunąć sia, licząc, co ty durna i
tych ich tokowań ni widzisz, a potem chap! i wychwyco to coś tobie spod samego nosa.
Trzeba mieć oczy szeroko otwarte i ni kużdemu wierzyć – pouczała mnie Agrypicha.

Najbardziej intrygowały mnie duże żuki majowe i gnojowe. Majowe latały z wielkim

hałasem, jak samoloty – bzum, bzum, bzum! i już na liściach drzewa lądują. Niezbyt je
lubiłam, bo czasem wplątywały się we włosy. Wypychałam nieraz nimi kieszenie moich
portek, wysypywałam je na rozłożoną chusteczkę i obserwowałam, co też będą robić, ale one
zaraz bzyczeć zaczynały: bzum, bzum, i rozlatywały się w swoje strony. Piękne żuki żyły w
nawozie końskim. Nawóz ten czyściutki jest, z samych najlepszych trawek i owsa, bo koń
niczego brudnego nie zje. Dlatego nie brzydziłam się końskiego nawozu. Agrypicha jednak
mnie przestrzegała:

– Choć nawóz koński czysty jest, to jak masz na rękach rankę czy nogę choćby na rżysku

tylko przebitą, do nawozu końskiego nie dotykaj sia. Rzadko, rzadko, ale zdarza sia, że nawóz
koński jad straszny w sobie mieć może! Jeszcze mnie babka opowiadała, jak ich sąsiada jad
koński zabił. Pięty sąsiad do krwi miał popękane i na boso gnój roztrząsał. Babka mówiła
jemu, obuj się, ale on butów żałował. Przed śmiercią w duhę jego ze wszystkim wygięło, a
zęby, mówio, tak miał ściśnięte, że i nożem rozewrzeć nie mogli. A jak umarł, nawet
rozprostować jego nie dało sia. Tak, tak straszny bywa jad w nawozie końskim!

Mnie jednak mimo wszystko interesowały piękne nawozowe żuki. Nieraz brałam patyczek

i rozgrzebywałam, a tam cała żucza familia! Jeden największy – to pewnie tata (a może jak u
pszczół – matka, dotąd nie wiem). Pancerzyki u nich granatowe, połyskliwe, w pyszczkach
kleszczyki jak u szczypawek, tylko szerzej rozstawione. Pewnie nimi nawóz żrą. Jak którego
na grzbiet odwrócisz, to jajeczek jakby makiem białożółtawym obsypano, z tego ich dzieci
będą. Niektóre żuczki były mniejsze, inne całkiem małe, może wnuczkowie? W owsianych
grudkach było ich najwięcej. Ale były grudki, w których wcale nie mieszkały. Czemu? Co im
się tu nie podobało? Może koń jakąś trawkę zjadł, która miała nieprzyjemny zapach? A może
tu za sucho? Na te pytania nie znalazłam odpowiedzi nawet w przyrodniczych książkach. Ci
przyrodnicy pisali swoje książki, jakby oczu nie mieli. Sucho i bezdusznie. Dopiero
przeczytawszy Meterlinga, byłam oczarowana – ten miał oczy! Ale Agrypicha też umiała
obserwować przyrodę, i to jak!

Krwawnik

Był to już drugi rok mojej znachorskiej edukacji. Spotkałam się z Agrypichą jak zwykle

pod lasem.

– Zobaczę, czy bystre oko masz? – powiedziała na wstępie i pokazała dwie identyczne

roślinki. – Widzisz krwawnik i krwawnik. Ten leczy, a ten nic a nic. Przyglądałam się im
dokładnie. I listki drobniutkie jednakowiusieńkie i kwiatki białe takie samiutkie. Jak tu
rozpoznać, który jest który? Pokazała mi Agrypicha raz i drugi, ale ja nie mogłam dostrzec tej
subtelnej różnicy, więc przekomarzała się ze mną:

– Młode oczy masz, a nie widzisz! Jak tu ciebie znachorstwa uczyć?
W końcu jednak nauczyłam się je rozpoznawać.
Teraz, kiedy po prawie czterdziestu latach od udzielanej mi przez Agrypichę lekcji, moja

koleżanka Marytka, rolnik naukowiec, zrobiła na krwawnikach habilitację, wykrywając, że
jedne z nich zawierają lecznicze azuleny, inne zaś nie, przypomniały mi się uwagi Agrypichy.
Krwawniki różnią się składem chromosomalnym. Choć makroskopowo są prawie nie do
odróżnienia, to jednak jest między nimi delikatna różnica i Marytka, mimo że nigdy nie była
uczennicą Agrypichy, też je na oko odróżnić potrafi.

– Tak, tak, krwawnik i krwawnik. Choć to i krewniacy, a ze wszystkim różne są – mówiła

Agrypicha. – Te dobre najczęściej rosną na suchym i słonecznym polu. Ale są nieraz i na
słońcu rosnące, a mocy nie mają. Zbierać można i kwiatki, i listki, i całe roślinki. Każda część
swoje przeznaczenie ma... Kwiatki trzeba zbierać, kiedy słoneczko na wysokim niebie stoi, na
lnianym czystym płótnie w przewiewnym cieniu suszyć, tak jak i ziele. Ziele świeże i sok do
majowego leczenia wchodzą. Krew oczyszczą. Dobre świeże ziele i suszone dobre: na
choroby śledziony i na złe trawienie, na wrzody w górnych kiszkach i na krwotoki różne:
zwykłe, płucne i babskie. Na babskie najlepsze z tasznikiem i inszymi ziołami. I jeszcze jedną
ważną w sobie moc ma krwawnik, bo mózg w człowieku wzmacnia. Znasz Borucha, co
mięsem handluje? – spytała.

– Znam.
– Jak on był młodym chłopcem, coś mu w mózgu popsuło sia i takiego pomieszania dostał,

co dochtory jego do szpitala wariatów chcieli wsadzić. Wtedy Ryfka, jego matka, ona już nie
żyje, do mnie przyleciała: „Ratujcie mego Borucha, Agrypicho, wszystko, co mam, wam
oddam!” Ale ja nic od niej nie chciała. Najpierw dała ja Boruchu ziół przeciw wzbudzeniu:
proszku chmielowego i czarciego żebra, i lilii wodnej, i maku polnego kryszku, i korzonków
walerianki z lepiażnikiem, a potem, jak już uspokoił sia, to krwawnik i krwawnik: z
zadusznikiem krwawnik, z byliczką krwawnik i pomornika kryszku... Z pomornikiem

ostrożnie, bo to mocne, trujące ziele. Do ręki ludziom jego nie dawaj, a sama, jeśli trzeba,
kapelka do ziół domieszaj -– przestrzegła. – Nu, a z Boruchem dalej było tak: trzy lata może
zioła Boruch pił i do zdrowia przyszedł. Borucha matka do śmierci mnie oddziękować sia nie
mogła... – zamilkła Agrypicha i zamyśliła się głęboko.
Zbliżało się południe – południczki zaczęły brzęczeć, pora na obiad (południczki to takie
żuczki czy muszki – nigdy ich nie widziałam, tylko słyszałam). W naszych stronach
śpiewano: „Pałudniczki zahudzieli, pałudniawać zachacieli”. Daleko przez pole poniósł się
dźwięk dzwonu – choć nie był to prawdziwy dzwon, tylko zawieszony na gałęzi kawał szyny
kolejowej, w którą się stukało młotkiem, w ten sposób zwołując wszystkich na obiad.

– Musisz już iść – powiedziała Agrypicha.
– Chodźcie do nas, ciotko, na obiad – zapraszałam.
– Dziękuję, swój obiad ze sobą mam, jeszcze i ciebie zaprosić mogę – i wyciągnęła kawał

białego sera z kminkiem, pajdę razowego chleba ze słonym masłem i sporą butelkę z naparem
z ziół. – Stara już jestem, trzeba ziółka popijać, żeb kiszki nie rozleniwili sia, a żyły nie
stwardnieli: tu i krwawnik jest, jagódki i listki poziomek, i łasa trawka, i inne dobre ziele.
Spróbuj – podała mi butelkę.

Pociągnęłam łyczek, ale były gorzkawe, niesmaczne – skrzywiłam się.
– Wy, pany, dlatego takie słabe i szybko umieracie, bo za dużo macie słodkości! Słodko

pijecie i słodko jecie, a wszystko białomączne, a wszystko przecierane, i herbata, co tylko
wysusza człowieka. Ty też, widać, za dużo przaśnego i słodkiego jesz. Prostu strawu jeść
trzeba, chleb czarny i ziołami coraz to popijać. Szczególnie to ważne, kiedy człowiek w
leciech jest... W ogóle znało wiele jeść trzeba, tak, żeb zawsze trocha głodu czuć, a na noc
tylko kubek mleka świeżego wypić albo garnuszek kwaśniego – powiedziała Agrypicha.

Dzwon znowu zadzwonił niecierpliwie. Pożegnałam więc Agrypichę, pięknie

podziękowałam za udzielone nauki i pobiegłam do domu.

Moje spotkania z wilkami

W okresie mojego dzieciństwa wilków w naszych stronach było bardzo dużo, więc często

robiono na nie polowania i obławy. Nasze zabudowania były położone między lasami i wilki
wyrządzały nam wiele szkody. Ciągle porywały z pastwiska jagnięta, a także psy
podwórzowe. Podkopywały się również do chlewa i wyciągały prosięta. W końcu zrobiono
wokół chlewa dużą zagrodę, wysokości około dwóch metrów, dla świń, owiec i cieląt.
Wieczorem przez okno można było obserwować dookoła ogrodzenia dziesiątki świecących
się wilczych oczu, a wewnątrz biegały zwierzęta domowe.

Pierwszy raz zetknęłam się z wilkiem prawie oko w oko, mając pięć-sześć lat. Poszłyśmy z

mamą do pobliskiego brzeźniaka po kozaki. Szukając grzybów, odeszłam nieco w bok. Dzień
miał się ku wieczorowi, w lesie zrobiło się szarawo. Nagle na polance pod drzewem
zobaczyłam ogromnego pięknego wilczura, który wpatrywał się we mnie uporczywie. Oczy
świeciły mu się dziwnie. Zaczęłam wołać mamę, żeby zobaczyła tego pięknego psa. Ale
mama wystraszona chwyciła mnie na ręce.

– To wilk – powiedziała.
Zwierzę natychmiast wycofało się między krzaki. Od tej pory mama już więcej ze mną

sama do lasu nie chodziła.

W zimie wilki łączyły się w stada i napadały nawet na ludzi, szczególnie na wracających

nocą z kiermaszu. Chociaż latem wilki były mniej niebezpieczne, słyszało się jednak tu i

ówdzie, że porywały małe dzieci zostawione bez opieki. Toteż mama bała się moich
samotnych wędrówek po okolicznych polach, pasiekach i lasach. Kiedy zaś dowiedziała się o
naszych spotkaniach z Agrypichą, trochę się uspokoiła.

Po raz drugi zobaczyłam wilka pół roku później. Pewnego razu wysłano mnie na pole

położone między lasami, gdzie orał Kaziuk, aby zawołać go na śniadanie. Nagle w ostrych
porannych promieniach pojawił się duży płowy wilk. Kroczył majestatycznie z brzeźniaka do
jedlaka, położonego po drugiej stronie pola. Zaczęłam krzyczeć, chcąc go spłoszyć. Mój
krzyk usłyszał Kaziuk i również zaczął wrzeszczeć, biegnąc w moją stronę. Ale wilk nie
zwracał na nas żadnej uwagi, nawet się nie obejrzał i nie przyśpieszył kroku. Nadal powoli,
pełen godności, zbliżał się do jedlaka, aż znikł nam z oczu w jego gąszczu.

Tego roku zima była sroga: Wilcze stada podchodziły pod sam dom. Pewnego wieczoru

posłyszeliśmy dziwny skowyt Puka i Mika – młodych psów podwórzowych. Nie był to
skowyt strachu, ale taki, jakby psy chciały coś dostać. Wyjrzeliśmy przez okno. Jakiś cień
przysuwał się do budy i znowu parę kroków odbiegał. Psy piszczały, ale siedziały w budzie.
Wilk, a może to była wilczyca, powtarzał kilkakrotnie ten manewr. W odległości około
siedemdziesięciu kroków dalej kłębiło się wilcze stado. Niebezpiecznie było wychodzić na
dwór bez broni palnej. Pan Konstanty otworzył lufcik i zaczął krzyczeć. Wilk uciekł, stado
cofnęło się aż za dęby i znikło z pola widzenia. Poszliśmy spać. Rano jednak nie było ani
Puka, ani Mika. Za drzewami znaleziono ślady krwawej wilczej uczty.

Tej wiosny oźrebiła się Gniada. Źrebię miało może trzy tygodnie, kiedy Gniadą wraz ze

źrebięciem i innymi końmi wyprowadzono na pastwisko, zwane od powstańczych mogił,
które kiedyś tam się znajdowały, mogilnikiem. Zabudowania nasze położone były na górze, z
której, po wyjściu zza drzew, pastwisko widziało się jak na dłoni.

Pewnego dnia ujrzałam niecodzienny widok. Wszystkie konie na łące ustawiły się w koło z

nisko spuszczonymi głowami. W środku koła stało źrebię. Konie jakby tańczyły, przebierając
tylnymi nogami, a przednimi drepcząc w miejscu. Na zewnątrz koła biegał ogromny jak cielę,
płowy pies, ale ja już wiedziałam, że to był wilk. Narobiłam alarmu, nadbiegł pan Konstanty
z Kaziukiem, zaczęli już z daleka krzyczeć, wilk szmyrgnął do pobliskiego lasu. Konie nadal
były niespokojne, lecz źrebię zostało uratowane.

Najgorszą jednak przygodę przeżyłam w parę lat później w zimie, kiedy wracałam konno z

pobliskiego miasteczka z lekcji przygotowawczych do gimnazjum. Było jeszcze zupełnie
jasno. Nagle w połowie drogi moja klaczka Lady dziwnie zachrapała i zaczęła ponosić.
Obejrzałam się i spostrzegłam z przerażeniem, że za mną – może o dwadzieścia kroków –
sadził dużymi susami ogromny, bardzo chudy wilk. Jego oczy świeciły złowieszczo, zęby
miał wyszczerzone. Lady spuściła głowę w dół i pędziła jak wiatr, a ja ją jeszcze poganiałam.
Wkrótce pokryła się pianą, która natychmiast zamieniła się w szron. Był
dwudziestostopniowy mróz. Zgubiłam rękawiczki, nie czułam zupełnie rąk, serce zamierało
mi ze strachu, ale szybko zbliżałyśmy się do naszej siedziby. Wilk nas nie dopędził,
odprowadził jednak prawie pod sam dom. Widać był bardzo głodny. Konsekwencją tej
ucieczki były odmrożone ręce, które pan Konstanty całą godzinę rozcierał śniegiem. Po
pewnym czasie zaczęłam odczuwać ukłucia jakby tysiąca szpilek, palce zrobiły się czerwone,
podobne do gotowanych serdelków. Kiedy już nieco oprzytomniałam, przyszło mi na myśl,
że Agrypicha w takich wypadkach zalecała smarować odmrożone miejsce nagietkową maścią
na borsuczym sadle albo nagietkowym olejem. Niestety, nie było tego w domu, więc też nie
sprawdziłam skuteczności owego leku na swojej skórze. Natomiast inne choroby, takie jak
oparzenie lub jątrzące się rany żylakowe na nogach, cudownie goiły się okładane
potłuczonymi płatkami nagietków, wyciągniętym sokiem nagietkowym lub nagietkową
maścią.

Więcej wilków, na swoje szczęście, już nigdy nie widziałam, ale te trzy spotkania będę

pamiętać do końca życia.

Wilcza jagoda i wilczanio

Tego lata, chodząc z Agrypichą, opowiadałam jej o moich przygodach z wilkami.

Pewnego razu przechodziłyśmy koło jakiejś starej rozwalonej podmurówki, porośniętej trawą,
nie trawą, jakby krzewinkami o dziwnych listkach położonych naprzeciw siebie, z których
jeden był duży, a drugi mały. Na nim, jak na talerzyku, leżała liliowoczarna lśniąca jagoda,
wyglądająca bardzo apetycznie. Chciałam ją zerwać, lecz Agrypicha krzyknęła, żebym nie
dotykała.

– To trująca wilcza jagoda!
– To znaczy, że tylko wilki jeść ją mogą? – zapytałam.
– Ci mogą, nie wiem, ale ludzi na pewno jej jeść nie powinni, choć, jak każda trucizna, też

na pożytek dawana jako lekarstwo być może. Ale nie znający się człowiek niech jej nie
dotyka. Opowiem tobie zdarzenie, co od mojej babki słyszała, a ona od swojej prababki...

Dawno, bardzo dawno temu żył w puszczy gajowy, co jego Borsukiem przezywali, przez

to, co nosa z tej puszczy nie wychilał. Żonka jemu zmarła w połogu, jak synka urodziła. Z
początku ciotka pomagała synka Józiuczka hodować. A jak trocha Józiuczek podrósł, sam
Borsuk nim zajmować sia zaczoł. Kiedy wychodził w las, w chacie jego zamykał. Tak ono i
było. Bywało, nakarmi, napoi Józiuczka i idzie, w chacie jego zamknąwszy, to na obchód do
lasu idzie, to na polowanie. Był ten Borsuk okrutnie na wilki zawzięty. Mówio, co skórów
wilczych pełna chata miał. Było jakości po żniwach, jak teraz, Borsuk wybrał sia do lasu.
Józiuczka, co już trzy-cztery lata wtedy miał, w chacie zamknął, ale ni zobaczył, co okno
tylko przymknięte było. Wraca z lasu, a tu Józiuczka nie ma. On i pod ława, on i pod piec:
„Józiuczek, odkliknij sia, gdzie ty?” Tylko wiatr zagwizdał w kominie, cisza. Aż patrzy,
zydelek do okna przystawiony: pewnie przez okno wylazł. Wyleciał z chaty Borsuk, trawa
pod oknem wykaczana i ślad w las idzie. Zaczoł Borsuk synka wołać, bliższe i dalsze krzaki
przepatrywać, nie ma, jak kamień w woda przepadł, jakby pod ziemia zapadł sia. Aż na
czwarty dzień łapcik jego w lesie koło krzaku wilczej jagody znalazł, a obok na ziemi ślad
wilczy. Szedł, szedł Borsuk tym śladem, ale do takiej gąszczy jeżyną i bożym drzewkiem
przeplatanej doszedł, co w żaden sposób tam wleźć nie mógł. Wrócił do domu i łzami zalał
sia. Na ten czas przyszła do Borsuka ciotka, ręcy załamała i mówi: „Abo jego wilki zjedli,
abo w wilczanio zamienił sia i z wilkami w las poszedł”. Bo trzeba tobie wiedzieć –
powiedziała Agrypicha – jak dziciatko szmat hetych jagód zje, śmierć na miejscu dopada,
przedtem jego wytarmosiwszy. A kiedy hetaj jagody liźnie, w wilczanio zamienia sia, do
wilczego stada dołączywszy, wilkiem na wiek wieków zostaji. Borsuk od tego czasu, mówio,
na wilki polować ze wszystkim przestał i do obławów nie dołączał sia...

– Ja myśle – dodała Agrypicha – niedobrze, co tak na te wilki obławami nastajo, zupełnie

ich wygłumio, a jak Pan Bóg ich stworzył, to pewnie i oni potrzebne.

– Ciotko, czy to może być prawda z tą zamianą dziecka w wilczka?
– Już ty ni taka mała i rozumna, to moga tobie powiedzieć. Po mojemu ta bajka ludzi

zmyślili, żeb małe dzieci od tej trucizny odstraszyć, ale kużda trucizna, jak ja tobie już
mówiła, na pożytek ludziom spotrzebować można. Liści wysuszone, na proszek starte od
konwulsjów dobre, od wzbudzenia w człowieku i rozdrażnienia, kryszku z korzonkiem
walerianki pomieszawszy, ich dać można. Jak człowiek w szał wpadnie, do inszych ziół
szczypteczka dołożyć. Ale tylko ten, co na tym zna sia, dawać ich może. Dasz za mało, ni
pomogo, dasz za dużo, na śmierć zatruć możesz. Pamiętaj, że nastojka z korzenia od bólów,
co od przeciągów powstajo, dobra jest. Ale ty tego ziela ani tych jagód lepiej nie dotykaj sia –
powiedziała na odchodnym Agrypicha.

Tę jej przestrogę wzięłam sobie do serca i wilczą jagodę obchodziłam zawsze z daleka.
W kilka lat później pan Wincenty, gajowy, po obławie na wilki znalazł pod wykrotem

małego płaczącego wilczka i przyniósł mi w prezencie, mówiąc, że przyniósł „wilczanio”.

Nie wiem czemu, ale od razu przyszedł mi na myśl Borsukowy Józiuczek. Może przez to, że
powiedział „wilczanio”, a może dlatego, że wilczek miał bardzo mądre, bystre oczka. A kiedy
podrósł i przychodził na moje zawołanie, często, choć to nielogiczne, myślałam: A jednak
może to Józiuczek...

Burza i taniec wiedźm

Tego roku lato było bardzo upalne. Nocami zwykle przeciągały gwałtowne burze z

piorunami. Ciągle gdzieś od piorunów paliły się stodoły. Około żniw umówiłyśmy się z
Agrypichą, by pójść po ostróżkę zbożową aż pod jedlak koło Łysej Góry, co to na niej leży
ten diabelski kamień. Kiedy przyszłam, Agrypicha już siedziała na niskim pniaku koło
niewielkiej dolinki, otoczonej z dwóch stron lasem, z trzeciej zaś jedlakiem, a z czwartej
usypiskiem przed Łysą Górą. Wydawała się drzemać. Zaczęłam wybierać ostrożnie wśród
zboża ostróżkę, tak zwaną późną. Napar z ostróżki zbożowej razem ze świetlikiem stosuje się
na okłady przy zapaleniu oczu. Wewnętrznie napar z kwiatem nagietka pije się przy skąpych
miesiączkach. Miałam już całą garść ziół, kiedy poczułam, że Agrypicha obserwuje mnie
spod przymkniętych powiek.

– Dzień dobry, ciotko! – przywitałam ją.
– Dzień dobry. Nie na kobyłce dzisiaj?
– Nie, tu niedaleko.
– To dobrze, bo niedługo będzie burza.
– Burza? – zdziwiłam się.
Z czystego nieba lał się żar jak z chlebowego pieca. Na horyzoncie nie widać było żadnej

chmurki.

– To nic, zaraz chmurki będą – Agrypicha widać umiała czytać w moich myślach.
Faktycznie, nie minęło jeszcze parę pacierzy, kiedy zjawiły się na zachodzie chmurki – nie

chmurki, a chmureczki niewinne. Niebieskawe z różowym rąbkiem. Patrzyłam z
niedowierzaniem. Rosły one w oczach i zmieniały barwę. Początkowo stały się nieco
jaśniejsze, z fioletowymi brzeżkami, miejscami złociste, różowe, ale potem środek zaczął im
ciemnieć, aż przybrały kolor szarosiny. Chmurki rosły coraz prędzej, zlewając się dołem z
kolorem nieba, które też na zachodzie pociemniało, jakby ktoś na szary papier wylał
rozcieńczony atrament. Nad naszymi głowami niebo nadal prażyło żarem i było barwy
nijakiej. Nagle właśnie z tego nieba zaczęły spadać ogromne jak wiśnie krople, a za lasem
jakiś olbrzym zaburczał dudniącym, stłumionym basem. Agrypicha poderwała się z pniaka:

– Idź już do domu, idź! – zaczęła mnie ponaglać.
– Ciotko, ja kocham burzę!
– To dziwne, to dziwne – popatrzyła na mnie. – Wszystkie dzieci boją się burzy.
Krople zaczęły padać gęstsze, a olbrzym za lasem coraz głośniej na kogoś dudniąco się

gniewał.

– Zmokniesz, idź już! – wyprawiała mnie coraz gwałtowniej.
– Ja lubię deszczową kąpiel.
– Co? Co ty powiedziała?!
– Powiedziałam, że lubię, jak na mnie pada deszcz. Nawet mi brat czepek gumowy z

Wilna przywiózł, żebym w tych deszczowych kąpielach warkoczy nie moczyła. Lubię sobie
skakać w kałuży, kiedy na mnie tak z nieba leje. Brat mówił, że taka deszczowa kąpiel jest
zdrowa.

– Lubisz tańczyć na deszczu? Niemożliwe! Niemożliwe! I to też! – powtarzała prawie

przerażonym głosem Agrypicha, tak mi się przynajmniej wtedy wydawało.

Nie rozumiałam, co w tym jest niemożliwego.
– To tak, jakby ty naprawdę była moja – dodała Agrypicha.
Deszcz nasilał się coraz bardziej. Pierwsza błyskawica przecięła na zachodzie granatową

chmurę i za kilkanaście minut zagrzmiało, deszcz zaczął padać jeszcze gęstszy.

Agrypicha stała się jakaś niespokojna.
– Idź już do domu, idź! – zaczęła mnie wyprawiać jakoś dziwnie natarczywie.

Wyraźnie czułam, że jej w czymś przeszkadzam. Dotąd, tak mi się przynajmniej wydawało,
nie miała przede mną żadnych tajemnic. Przez te dwa lata bardzo się z nią zżyłam.

– Idź już – powtarzała z naciskiem Agrypicha. – Mama pewnie niepokoi się o ciebie.
Nie było rady, Agrypicha najwyraźniej nie życzyła sobie mojej obecności. Pożegnałam się

i szmyrgnęłam pod jedlak, a Agrypicha ruszyła w kierunku pobliskiej dolinki. W dolince tej,
kiedy padało, było parno i jakby cieplej niż gdzie indziej. Po chwili musiałam zdjąć sandałki,
bo namoknięte podeszwy ślizgały się po suchym igliwiu. Pobiegłam boso w stronę domu,
dróżką po drugiej stronie jedlaka. Grzmiało. Na zachodzie nad lasem ostre ogniste zygzaki raz
po raz przecinały niebo.

Odbiegłam już spory kawałek drogi, kiedy nagle coś mnie tknęło. Jakby ktoś szepnął mi do

ucha: „Wróć!” Zawróciłam na pięcie i pomknęłam z powrotem. Padał gęsty, ciepły deszcz.
Teraz chyba jestem naprzeciw dolinki? – pomyślałam i już miałam wychynąć spod jedlaka,
kiedy stanęłam jak wryta. Pośrodku dolinki, tuż przede mną, rozebrana do naga Agrypicha
odprawiała jakiś dziwny taniec. Namoknięte, długie aż do kolan siwe włosy pasmami wiły się
naokoło jej ciała jak węże. Piersi sflaczałe podskakiwały w rytm tańca. Agrypicha wyrzucała
ręce w górę, w dół i na boki. Klepała się po bokach i udach, okręcała się w kółko,
podskakując śmiesznie co chwila w górę na jednej lub na drugiej nodze.

Nagle błysnęło, huknął ogłuszający grzmot i lunął deszcz ciepły jak z prysznica.
Rytm tańca się zmienił. Agrypicha zakręciła brzuchem, zaczęła zadkiem wywijać młynka

w kółko, w kółko, prędzej, prędzej, prędzej, coraz prędzej. Jak ona tak może? – pomyślałam –
taka stara. Wyrzucała ręce w górę, coraz gwałtowniej i jakoś się co chwila dziwnie wyprężała.
Raptem zaczęła ruszać dolną częścią ciała to w tył, to w przód, wypinając się coraz bardziej,
poklepywała przy tym siebie i głaskała dolną część brzucha, chwilami w tej wypiętej pozycji
jakby zamierając – to było jakieś niesamowite.

Oczy stały się niewidzące, zmieniła się zupełnie na twarzy, jakby była ni to bardzo

szczęśliwa, ni to nieprzytomna. Wstrząsnęłam się. Wiedźma!!! Taniec wiedźm odprawia!!!
Tak bardzo się przestraszyłam, że niczym strzała pomknęłam dróżką do domu, tylko mi bose
pięty klaskały.

Mama i brat niepokoili się o mnie. Taka burza!
– Gdzieś ty się podziewała! – zawołała mama, ujrzawszy mnie w drzwiach.
Nigdy i nikomu nie przyznałam się, że widziałam taniec wiedźm.

Jodyna, słonecznik i sok z buraka

I znowu, jak kiedyś po zimowych bajkach o diabłach i duchach, przez kilkanaście dni nie

wychodziłam poza nasz ogród. Po prostu bałam się Agrypichy. Jednak wiedźma jest –
myślałam – mając cały czas przed oczyma jej taniec podczas burzy. W końcu jednak
wybrałam się na swoje ulubione miejsce przy głuszcowym lasku i tam natknęłam się na
Agrypichę. Siedziała na suchym pniu i obserwowała wędrującego po jej ręku
niebieskozielonego żuczka. Miała spokojną i dobrą twarz. Kiedy zobaczyłam ją taką
wyciszoną, strach mnie odleciał. Uśmiechnęła się do mnie i spytała.

– Cóż to ciebie nigdzie nie było widać?

Wstydziłam się przyznać, że się zaczęłam jej po prostu bać. Szybko więc skłamałam, że

byłam przeziębiona. Agrypicha popatrzyła na mnie tak jakoś badawczo.

– Teraz, latem? Mówiła ty, co nigdy nie przeziębiasz sia, a tylko na żołądek chorujesz.
Zaczerwieniłam się po uszy – kłamstwo nigdy mi się nie udawało. Agrypicha znowu

uśmiechnęła się i pogroziła palcem:

– Nie trzeba starej ciotki oszukiwać.
Milczałam, nie wiedząc, jak wybrnąć z tej kłopotliwej sytuacji. Agrypicha zamyśliła się

przez moment, a potem zaczęła mówić jak gdyby do siebie:

– Różne są lekarstwa od przeziębienia, ale przeziębienie przeziębieniu nierówne, jak

kaszel kaszlu nierówny. Jedno przeziębienie od razu pałem wielkim człowieka chwyta, a
drugie pomaleńku rozbiera. Ale jedno i drugie słonecznika boi sia i jodyny.

– Jodyny? Przecież jodyna jest od ran. Mama nam skaleczenia nią smaruje.
– A tak, jodyny. Na skaleczenia topolówka lepsza, zaraz rany goi.
– A co z tą, jodyną, ciotko?
– Jak tylko przeziębienie ciebie brać zaczyna, trzy-cztery kapli jodyny na ćwierć szklanki

letniej wody kapnij, wypij i soku żurawinowego ze dwie łyżki weź. A jak gardło boli, to tą
jodyna z wodą popłucz, potem nogi w gorącej wyparz, smalcem niesolonym wysmaruj,
wełniane skarpetki nałóż i złe powietrze z chaty wypuściwszy, dobrze przykrywszy sia, idź
spać, to przeziębienie wraz ucieknie.

– Ciotko, jak to jodynę pić, czy to możliwe?
– A możliwe, możliwe. Mocne lekarstwo jodyna. Przeziębienie jej boi sia, tak jak i

nastojki słonecznika. Słonecznik cały dzień za słońcem obraca sia. Słońce w siebie zbiera, a
słońca przeziębienie ni lubi, to i słonecznika ni lubi. Dobra słoneczna moc w kwiatkach
słonecznika i w liściach też jest siła, a siemiaczki na rozum dobre... Opowiem coś tobie...
Niedaleko nas mieszkał sybirak, co to z tej Sybiry choroba sobie przywiózł, zła choroba.
„Tridniowa triasucha” na nią mówili, a babka moja za trzy dni jego nastojko słonecznika
wyleczyła... Trzy razy na dzień po pół kieliszka nastojki pić trzeba, a jak małemu dziciatku to
dwadzieścia-trzydzieści kapli na miodzie dawać, zaraz przeziębienie ucieknie. Mówili, co od
hiszpanki ludzi nastojko słonecznika leczyli sia.

– Ciotko, a co to hiszpanka?
– To była taka straszna choroba, co ludzi jak muchi padali, a wszystkosz słonecznika bała

sia. Jeszcze o jednym lekarstwie trzeba wspomnić, a to kiedy kogo gardło boli. Można dawać
jemu co godzinka łyżka soku z buraka popić i niech ten sok jak najdłużej w gębie trzyma. Z
kilka dni dobrze jego pić. Nawet małemu dzieciatku, co jeszcze przy piersi, małymi
łyżeczkami abo kapelkami dawać jego można.

– Wiem o tym, ciotko, bo moja mama Walukową Andzię od anginy sokiem z buraka i

sokiem oblepichy wyleczyła. Ciotko, czy więcej ziół od przeziębienia nie daje się? Moja
mama, jak ludzie ze wsi przychodzą po radę, każe dawać herbatę z kwiatu lipy z malinami, a
jak ktoś ma duszący kaszel, to daje mu korzenia z naszych kaukaskich krzaków (dziś myślę,
że były to krzewy lukrecji).

– Wiem, wiem – powiedziała Agrypicha – co twoja mama też na ziołach zna sia i w

ogrodzie sadzi: i lubczyk, i hyzop, ruta i nagietki, i pokrzywa specjalnie hoduji.

Rzeczywiście, w naszym domu mieliśmy nie tylko apteczne leki. Cała szafka pełna była

różnych ziół i przetworów ziołowych, jak również surowych jagód w postaci soków i
galaretek z żurawin, porzeczki i czarodziejskiej oblepichy.

– Dużo jest dobrych trawek i korzonków od przeziębienia, od różnych kaszlów, na krótki

dech i nawet na suchoty. Dużo ich jest, nie spamiętasz teraz, to potem, ale jodyna jest
najpierwsza.
Agrypicha zamilkła, jakby zapomniawszy, że ja jestem obok niej. Wierciłam się niespokojnie,
ale ona nadal milczała. Wiedziałam, że dziś już nic nie powie.

Dobre trawki

Była niedziela. Dzień wstał ciepły, słoneczny, chociaż już rozpoczęły się żniwa i miało się

ku jesieni. Wybiegłam na łączkę przed mogilnikiem, patrzę, a Agrypicha na pniaku siedzi i
jakby pacierze mówi. Twarz jakaś gładka, świąteczna. Zobaczywszy mnie, uśmiechnęła się i
bez żadnego wstępu zaczęła mówić jakby do siebie:

– Wiatr wieje od wschodu, słońce wschodzi,

wiatr wieje od zachodu, kwiaty rozsiewa,
deszcz ciepły pada, ziemia paruje
i dobre trawki rosną ludziom na pociechę,
wszystkim bożym stworzeniom i ptuszkom na życie.

Dobre trawki, kwiatki i nasionka, i jagody, i kora, i korzonki na pożytek ludziom dane...

Siedem ich weźmiesz, żeby zły pał odegnać: kory wierzby i gałązki maliny wodą kryniczną
zalejesz i przez pięć-sześć ojczenasz gotować będziesz, potem odstawiwszy, kryszku
tłuczonego anyżku wrzucisz i cztery różne kwiaty suszone dodasz: słonecznika, dzięcieliny,
lipy i bzu czarnego. Gotować już nie będziesz, tylko do pieca ciepłego, czysto pomiotłem
wymiecionego na godzinkę wstawisz, potem, przecedziwszy, trzy razy na dzień popijać
choremu po pół szklanki z sokiem żurawinowym dawaj, a cały pał z niego razem z potem
wyjdzie. Można jeszcze do tego dodawać i po łyżeczce miodku z mlecza.

– Ciotko, a skąd można wiedzieć, że pszczoły zbierały miód właśnie z kwiatów mlecza.
Agrypicha uśmiechnęła się:
– To tylko tak nazywa sia to lekarstwo. Jego robi sia tak: Wczesno wiosno, kiedy tylko

mlecz wypuści pierwsze kwiatki, trzeba ich zebrać, wyskubać do czysta i w stupni utłuc, a
potem sok przez czysta łatka wycisnąć i z cukrem ucierać, aż zgęstnieje. Na szklanka soku
półtora szklanki cukru daji sia i z tego wychodzi miodek mleczowy. Nu, przepowiadaj teraz.

I przepowiadałam: „Wiatr wieje od wschodu, słońce wschodzi, wiatr wieje od zachodu...”
Jak już nauczyłam się wszystkiego na pamięć, znowu zaczęła mówić:
– Dobre trawki i kwiatki, i nasionka, i jagody, i kora, i korzonki na pożytek ludziom dane.

Przyjdzie na człowieka kaszel suchi, za gardło dusi, piersi rozrywa, ani jego z siebie
wyrzucić, ani zaciszyć. Korzenia lukrecji słodkiej z apteki kupisz, korzonków perzu drobno
pokrajanych weźmiesz, korzenia żywokostu i ślazu leśnego, i mchu szarego, przedtem od
gorzkości uwolnionego, wsypiesz i na pół dnia do pieca wstawisz, niech preja, potem przez
lnianą łatkę przecedziwszy, choremu po trochu dasz bądź z miodem, bądź z mlekiem, niech
cały dzień popija.

– Ciotko, co to znaczy „mech od gorzkości uwolniony”? Czy to ten sam mech, co na

suchej górce rośnie?

– A ten sam.
– Ale on przecież miał być na złe trawienie?
– Nu, widza, szczelna główka masz – pochwaliła. – Ale jakby na trawienie, to ta gorzkość

w mchu potrzebna, a jak od kaszlu, to zbyteczna. Żeb ją wyrzucić, mech przedtem z sodką
musisz zagotować i w krynicznej wodzie dobrze wypłukać. Przepowiadaj... Widzisz, niełatwo
jest znachorzyć.

Powtarzałam to przez kilka następnych dni, a Agrypicha codziennie coś do tych przepisów

dodawała...

– Widzisz te podługowate zielone listki pokazywała, idąc łąką – to babka płucna, już ją

znasz. Jej też możesz dodać, a jak człowieka trzęsie, to rozłożychy. Pamiętasz, tej, co koło
naszego wygonu rośnie.

– Wiem, wiem, pokazywałam ją bratu, a on w starych książkach poszukał i mówił, że to

żadna rozłożycha, tylko dąbrówka rozłogowa.

– Niech będzie dąbrówka po waszemu. Ale mocna to trawka, oj, mocna, tak jak i

słonecznik, mówią, co triasuchę leczy. Nu, a teraz przepowiadaj od początku – Agrypicha
była nieustępliwa.

Zaczynałam więc od nowa: „Wiatr wieje od wschodu, słońce wschodzi, wiatr wieje od

zachodu, kwiaty rozsiewa...”

Zamowy

Spotkałyśmy się kiedyś z Agrypichą niedaleko Łysej Góry i szłyśmy, pogadując o tym i

owym. Teren zaczął się wznosić, bo podchodziłyśmy pod górkę.

– Odpocznijcie, ciotko! – poprosiłam, widząc, jak się bardzo zadyszała.
Nie protestując, usiadła na starym pieńku, a ja obok, na kamieniu.
– Nie siadaj na kamieniu, bo kamień cała siła z ciebie wyciągnie! – powiedziała

Agrypicha. – Wielką moc ma w sobie kamień, tak jak księżyc. I dąb ma w sobie siła. Przy
zamowach ich wzywa sia...

– Ciotko, a jak się zamawia?
Agrypicha milczała długo. Coś jakby rozważała, wahała się.
– Dobrze, nauczę ciebie trzy zamowy: dwie od bólu zęba i trzecia od róży. Ale nikomu

starszemu od siebie nie przepowiadaj ich, bo cała moc swoja straco. Od zęba dwie zamowy:
Pierwsza: weźmiesz kryszku miodu albo cukru, odwróciwszy sia twarzą na zachód słońca tak
zamawiać będziesz: „Na niebie księżyc, na polu kamień, a w lesie dąb, zejdzicie sia wszyscy
trzej bracia w jedno miejsce i niech przestanie boleć ząb...” u Nastki czy innej tam, która ma
ból zęba. Zamówiony miód czy cukier na bolący ząb połóż. Najgorszy ból zęba od tej
zamowy przeboleć musi. Powtórz zamowa – powiedziała.

Kiedy powtórzyłam, zaczęła mnie uczyć dalej:
– A druga to tak: weźmiesz mchu drzewnego, co od północnej strony rośnie.
– Ciotko, czemu akurat od północnej?
– Nie przerywaj, potem tobie powiem. Mech ten na żar węgielny z lipowego drzewa

rzucisz i niech ten, co jego ząb boli, gęba otworzywszy, ten dym wciąga, a ty cichińko szepcz:
„Mech drzewiasty, drzewna w tobie moc, mech północny, północnej siły w tobie moc, dym
lipowy, dobry dym, zbierz ich siły w siebie, a ból zęba (na przykład Helki czy innej tam, co
ból zęba ma) na rozstajne drogi nieś”. Powtórz zamowa.

Powtarzałam raz i drugi. Miałam dobrą pamięć, więc szybko się uczyłam, ale nic a nic nie

wierzyłam, że to pomaga.

– Pytała ty mnie, czemu od północnej strony trzeba mech zbierać. Bo z północy idzie

wielka siła. Drzewa ona zasila i ziele, i żywioła. Od niej też i człowiek zasilić sia może, na
północ odwróciwszy sia, ręce w górę podniósłszy, siła północna w siebie zbierać.

– A od róży jak, ciotko?
– Róża, róża. Nie masz od niej inszego lekarstwa jak zamowa (antybiotyków i

sulfonamidów jeszcze wtedy nie znano). Na mące żytniej zamawiać trzeba, odwróciwszy sia
do wschodu słońca: „Trzy róży rosno w Panajezusowym ogrodzie: biała, różowa i czerwona;
czerwona, różowa i biała. Wielka ich siła, wielka moc!” Bierzesz pierwsza żmieńka mąki i
mówisz: „Róża, róża czerwona od listków zielonych oddzielona, od stwoła twardego
odróżniona. Wielka moc w tobie, róża czerwona! Czerwień swoja z twarzy (na przykład
Januka) zabierz, róża czerwona!” Mąka zamówiona do czystej lnianej łatki wsypiesz, a druga
żmieńka mąki bierzesz i mówisz: „Róża, róża różowa, dnia nowego osnowa, niebo różem
zalewasz, rankiem ptak róż twój śpiewa, wielka moc w tobie, róża różowa! Wielka moc!
Zabierz swoją różowość z twarzy (Januka)”. Do drugiej łatki lnianej mąka wsypujesz i
bierzesz trzecia żmieńka żytniej mąki. „Róża, róża biała, do białych skrzydeł anioła podobna,

do śniegu białego i zimnego, wielka w tobie łagodność, wielka spokojność, wielka siła!
Zabierz pał z twarzy (Januka), a bladość swoja (Janukowej) twarzy daj!”, i trzecia żmieńka
mąki do łatki lnianej wsypujesz. „Trzy róże rosno w Panajezusowym ogrodzie: czerwona,
różowa i biała. Wielka ich siła, wielka, moc”. Mąko to najpierw z pierwszej, potem z drugiej,
a na koniec z trzeciej łatki niech chory róża posypuji, dopokąd ona ni zniknie.

Powtarzałam te zamowy kilka razy, bo były trudne, lecz uczyłam się ich, ponieważ

podobała mi się zawarta w nich tajemniczość.

Wkrótce nauczyła mnie jeszcze Agrypicha odczynień od uroków i od złego fatum, w

wypadku, kiedy na przykład czarny kot lub baba z pustymi wiadrami drogę nam przejdzie.
Dzięki Agrypisze znałam również wiele jeszcze różnych zamów: od brodawek, od
poruszenia, od ochwacenia konia i na wstrzymanie krwotoków. Prawie wszystkie te zamowy
pamiętam do dziś. Interesujące dla mnie w nich jest połączenie wątków pradawnych, jakby
pogańskich, z wątkami chrześcijańskimi. Nigdy w żadne uroki i ich odczynienia ani w
skuteczność zamów nie wierzyłam. Mama i brat od najwcześniejszych moich lat wpajali we
mnie, że uroki, duchy oraz zamowy to przesądy, gusła i ciemnota... A jednak po wielu latach
sama parokrotnie musiałam zastosować zamowy i dziękowałam w duchu Agrypisze, że mnie
ich nauczyła.

Podsłuchana rozmowa

Między krzakami leszczyny a rzędem mendli wiła się dróżka. Kiedy przebiegałam tędy po

kwiaty na pobliską łączkę, baby kończyły żąć pierwsze zagony.

– Boże dopomóż – pozdrowiłam je, jak kazał obyczaj. Wydawało mi się, że bliżej żnące

kobiety dziwnie na mnie spojrzały. Wracając, niechcący posłyszałam, jak mówiły coś o mnie
i Agrypisze, i mimowolnie przystanęłam za mendlami. Pod nimi siedziały baby i spożywały
posiłek.

– ...a teraz Agrypicha pomocnica sobie znalazła – ciągnęła jedna.
– Wiemy, wiemy – odezwały się inne baby. – Jadźku z Perłowej Góry.
– Ja wam mówia, co z to Jadźku nieczysta sprawa – ciągnęła pierwsza. – Czamuż inszego

dziecka Agrypicha nie wybrała, tylko jo? Mało to dzieci w wiosce, ale mówio, co ona
nieszlubne dziecko (co było nieprawdą), a takie nadajo sia na diabelskie sztuczki. Agrypicha
po wszystkich rojstach ze sobo jo ciąga, różne ziele pokazuji, czortowskich i wiedźminych
prachtyk uczy. Ludzi ich ciągle na polach i w lesie razem widzo.

Baba zamilkła zajęta jedzeniem. Inne też jadły w milczeniu. Już miałam odejść, kiedy

odezwała się któraś...

– Oj, zna sia na tych zielach Agrypicha, oj, zna sia. Mówio, co na kużda ludzka boleść

lekarstwo ma.

– Prawda, prawda – odezwało się kilka bab jednocześnie. – Ot, choćby z to macico Ignaca,

tylko spójrzała, wraz choroba zgadła.

– Jak to było? Powiedzcie, jak to było? – dopytywały się dziewczęta.
– Jak miało być? Pojechał Ignacy do lasu drzewo spuszczać – zaczęła opowiadać jakaś

starsza baba. – Ze swoim Jasiukiem pojechał, a to chłopiec nieduży był, sam Ignac na wóz
drzewo wwalać musiał. Jak dźwignoł, tak i poderwał sia, i macica jemu z miejsca zruszyła sia
i pod gardło podeszła. Skurczył sia Ignacy, za brzuch złapał... Źle. Wrócił do chaty, konia do
kałamaszki kazał Jasiuku założyć i pojechali do dochtora. Wchodzi Ignacy. „Co tobie tam?” –
pyta dochtor, nie odwracając sia. A Ignacy na to: „Po ratunek ja do dochtora przyjechał
względem tej mojej macicy”'. Dochtora jakby z miejsca poderwało, żach! i odwrócił sia:
„Macicy?!” „Nu tak, macica mam zruszona” – mówi spokojnie Ignacy. A dochtór w śmiech.

„Ty macicy przecież nie masz!” „Jak to, macicy nie mam? – pyta Ignacy. – To dochtór
pewnie ze wszystkim nie rozmie sia. Jakże chłop bez macicy żyć może?” Ale dochtór swoje:
nie ma chłop macicy i nie ma. Za brzuch Ignaca pomacał, jakiście proszki przepisał i mówi:
„Przyjmuj trzy razy na dzień”. Pił Ignacy proszki, pił, a macica jak była zruszona, tak i
została sia, jak chodziła, tak chodziła, co mówia, skakała! Nieraz aż pod samo gardło
podskakiwała. Nie było rady ani spokoju. Ignacy ze wszystkim z sił opadł. Wtedy poszedł do
Agrypichy: „Ratuj, ciotka!” Agrypicha na Ignaca spójrzała i wraz choroba zgadła. Mówi:
„Macica macie zruszona”. Garnek gliniany, zamiast bańki, na brzuch postawiła i czeka.
Bańka cmok, cmok, cmok, cały brzuch w siebie wciągnęła, i dobrze. Mało wiela czasu ni
przeszło, bańka ostrożnińko zdjęła i powiedziała: „Macica już na miejsce weszła”. Tak i było.
Od tego dnia Ignacy znowu jest w sile.

Baba zamilkła. Podniosłam się z kucek i już miałam skoczyć w las, a tu jakaś młoda

dziewczyna cienkim głosikiem zapytała:

– Ci to prawda, ciotko, co Agrypicha spotyka się z diabłem?
Nastawiłam uszu i znowu przycupnęłam cichutko za mendlami.
– A jakże, a jakże – mówi ta pierwsza baba. – Wszystkie wiedźmy w kużda piątkowa noc

spotykajo sia z nim na Łysej Górze. Diabeł do Agrypichy w szczególności ma słabość. Sam
do niej co noc przez komin wlatuji. We dnie też z nio po lasach ciąga sia. Mówio, co Jadźka
już z nim zapoznała. Ta mała Jadźka niczego ni boi sia: ni ciemności, ni złego. Z początku
diabeł, mówio, ni bardzo chciał na to zapoznanie zgodzić sia, ale Agrypicha nogo tupneła, to
musiał posłuchać, bo Agrypicha wiedźma ważna jest. Za nos siebie wodzić złemu ni daji.
Jeszcze jemu sama warunki dychtuji. Raz, mówio, między nio a złym na Łysej Górze koło
Pustoszy do takiej kłótni doszło, co aż w wiosce słychać było. Diabeł pewnie Agrypisie ni w
smak coś powiedział, może coś chciał od niej, a jej to ni po myśli było, chto jego tam wie?
Dość, co trocha poczekawszy, jak ni zacznie Agrypicha swoim skrzeczącym głosem do diabła
krzyczeć, a wyzywać, a od zasrańców rugać. Podkurczył ogon diabeł, przycichł, ze wszystkim
maleńki zrobił sia. Niezadługo złość jej odeszła, bo ona charakter prędki, ostry ma, ale długo
w sobie złości utrzymać ni może, to i z diabłem wraz pogodzili sia. Z górki diabeł z tyłu za
Agrypicho piechoto zszedł, a taki pokornińki, uszki po sobie położył, jak jaki maminsynek
tuż przy spódnicy Agrypichy trzymał sia. Agrypicha wiedźma ważna jest – zakończyła baba,
a ja prysnęłam w krzaki.

Kłopotliwe skutki znachorskiej edukacji

W moich stronach, w tamtych latach, kiedy wędrowałam z Agrypichą, i później, wiara w

skuteczność odczynień i zamów była bardzo silna i powszechna nie tylko wśród wieśniaków,
ale nawet wśród ludzi wykształconych, pochodzących ze wsi. Kłopotliwe skutki tej wiary
odczułam po raz pierwszy, kiedy po piątym roku medycyny przyjechałam na wakacje w nasze
strony, do kuzynostwa.

Pan Antoni, który często pomagał memu kuzynowi w gospodarstwie, dostał na twarzy

strasznej róży i przyszedł do mnie prosić o zamowę.

– Do lekarza jechać musicie – powiedziałam – a nie jakieś tam zamowy stosować.
Kuzyn zaprzągł konia i powiózł Antoniego do doktora.
Doktor orzekł, że to jest rzeczywiście róża i przepisał okłady z ichtiolu. Prawie dwa dni

stosował pan Antoni te okłady, ale róża dalej się rozszerzała. Antoni znowu przyszedł do nas.
Róża zajęła już pół twarzy, która była spuchnięta tak, że oczu prawie nie było widać.
Gorączka dochodziła do czterdziestu stopni. Popatrzył ma mnie pan Antoni i westchnął:

– Widać jakiś żal do mnie ma.

– Trzeba natychmiast lekarza – mówię do kuzyna.
Kuzyn konie założył i popędził galopem, przywożąc wkrótce doktora, który obejrzał

Antoniego, nie dotykając. Pokręcił tylko głową i cicho do kuzyna mego szepnął:

– Zła sprawa! Obawiam się, że nie wytrzyma.
A pan Antoni palcem na mnie pokazuje i mówi:
– Panienka z Agrypichą po polach chodziła i wszystkiego jo Agrypicha uczyła. Każdy to

wie! I na pewno zamowa róży zna! Jakby zamówiła, pomogłoby, bo i Agrypicha zawsze jak
zamówiła, to pomagało. Widać, co panienka biednemu człowieku pomóc nie chce.

Przykro mi się zrobiło.
– Panie Antoni, cóż wy w takie zabobony wierzycie? – próbowałam tłumaczyć. Ale im

bardziej przekonywałam Antoniego, tym bardziej domagał się zamowy. Doktór przysłuchiwał
się naszej rozmowie i spytał, czy naprawdę umiem zamawiać tę chorobę. Potwierdziłam.

– Tu nie ma nic do stracenia, niech pani zamawia.
Wzięłam więc trzy garście żytniej mąki i trzy lniane czyściutkie szmatki... i zamówiłam.
– Mąką tą, panie Antoni, twarz okładajcie. Najpierw z tej pierwszej łatki, potem z drugiej,

a na ostatku z tej trzeciej bierzcie.

Widać było, że Antoni się uspokoił. Węzełki z mąką ostrożniutko zawiązał, żeby i pyłku

nie uronić, i poszedł. Do wieczora gorączka zaczęła opadać, a po trzech dniach po róży nie
było i śladu. Czy mu zwykła żytnia mąka pomogła, czy wielka jego wiara, dość że pan Antoni
wyzdrowiał.

Po ukończeniu medycyny, będąc na stażu, pracowałam w szpitalu niedaleko stron

rodzinnych. Pewnego dnia podczas mojego dyżuru przywieziono kobietę z obfitym
krwotokiem z dróg rodnych. W pierwszym momencie straciłam głowę – nic dziwnego, był to
początek mojego szpitalnego stażu – ale po chwili zaczęłam podawać chorej środki hamujące
krwawienie: wapno, sangostop itd. Pomagała mi przy tych zabiegach pielęgniarka Mila.
Jednocześnie wysłałam gońca po panią ordynator, specjalistę ginekologa, mieszkającą obok
szpitala. Krew z chorej chlustała i zalewała podkład za podkładem. W pewnym momencie
przybiegła siostra dyżurna, prosząc, żebym natychmiast przyszła na pierwszą salę, ponieważ
chora z drugiego łóżka straciła przytomność. Wybiegłam z opatrunkowej. Na szczęście
okazało się, że było to zwykłe omdlenie. Kiedy wróciłam, krwawiąca kobieta przyglądała mi
się badawczo, w końcu wyszeptała słabym głosem:

– Ja tak i od razu poznała, co dochtorka Jadzia z naszych stron, ta sama, co to z wiedźmo

Agrypicho, za przeproszeniem, chodziła. Nu i pewnie zamowa na wstrzymanie krwotoku zna,
bo i Agrypicha znała, i czemu mnie krwi nie zamówi?

– Co pani w takie zabobony wierzy?! – ofuknęłam ją.
Krew lała się jednak bez przerwy pomimo robionych przeze mnie zastrzyków. Chora coraz

bardziej bladła, patrzyła na mnie z wyrzutem, a ordynator nie nadchodziła. Byłam przerażona.
Nagle ja, nie uznająca żadnych guseł, chwyciłam stojący na stoliku kubek z wodą, zapytałam
kobietę o imię, wymówiłam to jednozdaniowe, króciutkie zaklęcie przeciw krwotokom i
podając kobiecie wodę, powiedziałam:

– Pijcie, krew zaraz stanie.
I rzeczywiście, krwotok ustał w okamgnieniu. Podłożyłam czyste prześcieradło i stałam

oszołomiona. Wtem wpadła zadyszana pani ordynator:

– Gdzie ta krwawiąca kobieta?
Kiedy ją pokazałam, lekarka spytała podniesionym głosem:
– A gdzie tu koleżanka widzi krwotok?
– Odchyliłam górne prześcieradło, odsłaniając podkłady przesiąknięte krwią. Ordynator

stanęła jak wryta. Patrzyła na mnie z niedowierzaniem:

– Jak to? Taki krwotok sam tak nagle ustał? – dociekała natarczywie.
– Dawałam zastrzyki, a poza tym... – zająknęłam się.

Lekarka, doświadczony ginekolog, kręciła głową z powątpiewaniem. Nie wierzyła, żeby

podane środki mogły powstrzymać tak nagle taki krwotok. Nogi ugięły się pode mną,
wykrztusiłam więc, drżąc ze wstydu, że zamówiłam krwotok. Pani doktór nic nie
powiedziała, tylko dziwnie mi się przyjrzała i zabrała się do ekskochleacji.

W kilka miesięcy później, kiedy robiłam obchód, wpadł na salę sanitariusz, prosząc,

żebym natychmiast poszła na salę operacyjną. Biegłam przekonana, że wzywają mnie do
asysty. Na stole operacyjnym leżał biały jak papier człowiek z przeciętą w poprzek dłonią.
Krew zalewała całe pole operacyjne. Lekarze kocherami usiłowali w tej tryskającej fontannie
podłapać naczynia krwionośne.

– Koleżanko – rozkazała pani ordynator – proszę natychmiast zamówić krwotok.
Stanęłam okropnie zażenowana, nie wierząc własnym uszom: Jak to, tu, na sali

operacyjnej, w obecności kilku lekarzy, personelu pomocniczego i chorego, który to słyszy?
Co za wstyd! Ale ordynator spoglądała na mnie groźnie znad maski.

– Czy koleżanka nie widzi, co się dzieje? – krzyknęła.
Siostra Mila podała mi jakieś naczynie z wodą.
– Jak pan ma na imię? – zapytałam.
– Wincenty – wyszeptał zbielałymi ustami.
Wymówiłam zaklęcie i podałam choremu wodę, mówiąc:
– Pijcie to na zatrzymanie krwawienia.
Krew faktycznie natychmiast przestała tryskać. Dyskretnie wymknęłam się z sali

operacyjnej.

Po skończonym zabiegu podeszłam do pani ordynator z lekką wymówką:
– Przepraszam, ale jak pani doktór mogła tak publicznie prosić mnie o zamowę, przecież to

przesąd.

– Jeśli oni w to wierzą i to im pomaga, to co to koleżance przeszkadza? – odpowiedziała.
Myślałam, że na tym skończyły się kłopotliwe skutki znachorskiej edukacji. Wyjechałam z

tamtych stron. Od paru lat pracowałam w Akademii Medycznej w Gdańsku na chirurgii.
Któregoś dnia, a działo się to w 1946 roku, na moim dyżurze wpadł na oddział jakiś chłop w
kożuchu i krzyczy:

– Dochtora potrzebuja, dochtora!
– Jestem lekarzem – przedstawiłam się, a on na to:
– Jab dochtora chciał.
Rozeźliłam się i mówię:
– Zaraz włożę portki.
– Ni gniewajcie sia, po ratunek ja przyjechał dla Wićki, synka mojego, co noga na ostra

sztachetka wsadził, a sztachetka podgniwszy była, do połowy ułamawszy sia, w żywym
mięsie została. Nie mogli my jej wyciągnąć. Krew okrutnie leji sia. Byli my noga wierówko
przewiązawszy, ale bardzosz sinieć zaczęła, to musieli odpuścić.
Zrobiło mi się miękko koło serca, kiedy usłyszałam rodzimą gwarę. Chłop przyglądał mi się
uważnie. W tym momencie ktoś z oddziału zawołał mnie po nazwisku. Chłop usłyszawszy je,
aż w ręce klasnął.

– Toż dochtórka Jałgowszczynka z naszych stron, ze wszystkim mało zmieniła sia. Ja

Józef, wasz sąsiad – wymienił nazwę sąsiedniej wioski. – Jak dziś pamiętam dochtórkę, jak
mała była i z naszo wiedźmo po polach latała. Dębina ja wtedy u was na stodoła obrabiał.

W tym momencie jakiś mężczyzna wniósł na rękach chłopca. Krew rzeczywiście lała

się obficie przez rozdartą na udzie nogawkę.

– Nu, tak może by dochtórka szybcińko ta krew zamówiła – szepnął.
Młodziutka pielęgniarka, stojąca obok mnie, zrobiła wielkie oczy.
– Mamy lepsze sposoby od zamowy – powiedziałam. – Proszę natychmiast zawieźć

chłopca na salę operacyjną – zwróciłam się do sanitariusza.

Tam założyłam opaskę Esmarcha na krwawiącą kończynę i pod krótką narkozą

rozcięłam ranę. Po wyciągnięciu około dwudziestopięcio-centymetrowego kawałka drewna
ranę szeroko oczyściłam i zaszyłam. Po kilku dniach noga zaczęła się ładnie goić. A ja i moja
rodzina z rodziną pana Józefa zaprzyjaźniliśmy się później.

Róża, czerwony kolor i kumpiaczek

Wczoraj koleżanka dyżurna ze szpitala zakaźnego, gdzie teraz już trzeci tydzień leżę jako

rekonwalescentka po ciężko przebytej włośnicy, przyszła mnie odwiedzić. Pogadałyśmy o
tym i o owym, pytam, jak przebiega dyżur, a ona mówi, że przed chwilą przyjęła na oddział
chorego z różą.

– Trzeba zamówić – zażartowałam i przypomniał mi się przypadek sprzed z górą

dwudziestu jeden laty, który ilustrował nie tylko wiarę w skuteczność zamowy przy róży, ale i
w tajemnicze właściwości czerwonego koloru. Opowiedziałam o tym koleżance.

Zgłosił się wtedy do ambulatorium Kliniki Chirurgicznej Akademii Medycznej w Gdańsku

chory pochodzący spod Smorgoń, z obrzękiem i zaczerwienieniem podudzia. Ponieważ
obrzęk był bardzo rozległy, obejmował też staw skokowy, z zaognioną i podminowaną skórą,
poprosiłam na konsultację świeżo przybyłego z Wilna docenta Kieturakisa.

– Według mnie to róża.
– Tak, koleżanko, to jest bardzo brzydka róża, ale mamy na szczęście prontosil, koleżanka

da jeden zastrzyk, a w domu niech chory przyjmuje po sześć tabletek dziennie. Proszę też dać
kilka ampułek tego leku, niech smaruje tym roztworem zajętą skórę.

Słysząc to, chłop stwierdził:
– To ja już przepadł, bo nie ma inszego lekarstwa od róży jak zamowa, a gdzież ja jej

szukać będa?! Nie gniewajci sia, ale wy, dochtory, róży leczyć nie umiecie. I tak wiem, co
żadne wasze tabletki ani smarowania ni pomogo. Wszystko to przez te czortowskie komary,
co ich tu nad rzeko pełno, a u nas i na zawod ich by nie znalazł.

Docent Kieturakis, odwróciwszy się w moją stronę, mrugnął z łobuzerskim uśmiechem i

najczystszą podwileńską gwarą przemówił do chorego:

– Dziadźka pewnie jeszcze nie słyszał, co my nowe, czerwone, specjalne od róży lekarstwo

mamy: i czerwone zastrzyki, i czerwone tabletki. Ot, dochtórka zaraz wam jeden zastrzyk
wstrzyknie, a do domu dostaniecie tych czerwonych tabletków, trzy razy na dzień po dwie ich
łykać trzeba, na wschód odwróciwszy sia. I za kużdym razem całym kubkiem zimnej wody
popijać. – Koleżanka da mu ze trzydzieści tabletek i sześć-siedem ampułek prontosilu –
powiedział do mnie. Zwróciwszy się zaś do chorego, udzielał mu dalszych wskazówek: – O, a
te zastrzyki, co dzień jeden, szyjka odpiłowawszy, do kieliszka wleisz i trzy razy na dzień,
watka pomoczywszy w tym czerwonym lekarstwie, chora miejsca smarować będziesz.
Pierwszy raz rano, przed wschodem słońca, drugi raz w południe, równo o dwunastej, i
wieczorem zaraz po zachodzie... Koleżanko, która godzina? – spytał.

– Za kwadrans dwunasta – odpowiedziałam.
– Proszę pośpieszyć się, bo pędzlowanie tym czerwonym płynem musi być dokładnie o

dwunastej – powiedział, mrugnąwszy do mnie porozumiewawczo. – Aha, i jeszcze dobrze by
było, żeb róża zawijać czystym lnianym płótnem, ot, może od starej koszuli podołek
oderwawszy. Macie lniane koszuli (chłop właśnie taką miał na sobie)?

– A jakże, panoczku, toż my tylko w lnie chodzim.
Chłop wyraźnie się uspokoił, a pan docent dodał jeszcze:
– Jak lnianej czystej koszuli dziś w chacie ni będzi, to niech wasza baba stara koszula ci

tam lniane onuczki w wodzie z ługiem wygotuji i dobrze wypłukawszy, na słońcu wysuszy, a
na dzisiejsza wieczorna przewiązka dochtórka wam gazy da i tych wacików, co nimi
umoczywszy w lekarstwo, smarować noga będziecie. Dziadźka, a na szósty dzień pokażcie
sia nam! – rozkazał.

Chory uspokojony odszedł. Docent spotkawszy mnie na korytarzu, śmiał się serdecznie:
– Musiałem tę komedię odstawić, boby chłop ani prontosilu nie łykał, ani pędzlowania nie

robił, tylko by znachora szukał, a to bardzo niebezpieczna, daleko zaawansowana róża.
Koleżanka wie, czemu tak podkreślałem, że lekarstwo jest czerwone?

– Jak bym mogła nie wiedzieć? Przecież w naszych stronach wszyscy wierzą, że kolor

czerwony ma w sobie tajemniczą siłę i od uroków chroni, dlatego niemowlętom na
przegubach lub na szyi nitkę z czerwonej wełny zawiązują, a niektóre choroby dymem z
czerwonej palącej się łatki wypędzają, chorego okadzając.

Po pięciu dniach, jak kazano, pojawił się chory w ambulatorium.
– Nu, jak tam, dziadźka, pomogło? – spytał docent, przyszedłszy.
– Oj, pomogło, panoczku, jeszcze jak pomogło, już na drugi dzień pal zeszedł.
– Nu, widzisz, że mamy dobre lekarstwa.
– Dochtor, nie pogniewajcie sia, ja za wdzięczność kumpiaczek wam przywiózł, bo my

niedawno parsiuczka byli zabiwszy.

Docent nie mrugnął nawet okiem na te formę wdzięczności, tylko spytał:
– A dzieci macie?
– Mam, Pan Bóg dzieci nie poskąpił, sześcioro ich mam.
– Nu, tak my od was ta wdzięczność bierzym, a kumpiaczek od nas w prezencie swoim

dzieciom zawieziesz.

– Znaczy sia, pogardzacie mojo wdzięcznościo.
Pan docent nagle zmienił ton:
– Jak mówie, że wdzięczność przyjmujemy, to znaczy przyjmujemy, a co do tego ma ten

kumpiaczek! Dzieciom masz jego zawieźć – huknął na chorego i odszedł.

Chłop za potylicą poskrobał się i mówi:
– Widać, co z naszych stron ten dobry dochtór jest i mowa nasza, i obyczaji zna, a wisz,

kumpiaczka tak i nie wzioł.

Holenderka i wątrobowa puchlina wodna

Agrypicha wiedźma ważna jest i znachorka nie byle jaka, nie tylko ludzkie choroby leczyć

umie, ale i na żywiole zna sia...

Pamiętam, kiedyś wzdęło nam krowę, bo objadła się mokrej koniczyny. Oj Lońka, Lońka,

czemuś ty jej nie upilnował! Taka krowa! Czystej krwi holenderka, czarno-biała, łaciata.
Piękna krowa. Całe wiadro mleka na jeden udój dawała. Teraz zimować bez mleka nam
przyjdzie, zanim jałówka się wycieli...

– Prędko, prędko do weterynarza! Może ją jeszcze uratuje? – ponaglała mama, która

przybiegła z pola.

Konia zaprzęgli i pojechali najszybciej, jak mogli. Wkrótce przywieźli weterynarza, który

głową pokręcił, zobaczywszy krowę. Rękawy zakasał, język holenderce wyciągnął i narzędzia
swoje rozłożył. Rurkę żelazną wyjął i przez skórę dziury w brzuchu przebijać zaczął. Krowa
tylko żałośnie stękała. Jej brzuch robił się coraz większy. Holenderka patrzyła na nas
smutnymi oczami i jęczała, jakby o coś prosiła.

– Pani, może by Agrypichu poprosić? – ktoś szepnął nieśmiało.
Ale mama widać nie dosłyszała. Krowa jakby ścichła, kiedy padło imię Agrypichy –

biedaczka, pewnie na nią czekała. Mało wiele czasu nie minęło, krowa oczy przewróciła,
język wysunęła i zaczęła zdychać. Nawet jej nie dorżnęli. Taka krowa! Holenderka czystej
krwi!

Stary Waluk, nasz sąsiad, mruczał pod nosem:
– Nie trzeba to było Agrypichu poprosić, zamiast tego heterynarza, ci jak jemu tam? Co

taki heterynarz na krowach może znać sia? Młode to, jemu tylko co mleko spod nosa
wyschło. Agrypicha to ze wszystkim co inszego. U Wasilichy też krowa byka wzdęwszy sia. I
co? Po Agrypichu polecieli, wraz przyszła, denko od butelki odpaliła, prawie całe butelka
szyjko do dupy krowie włożyła i zaraz gazy po trochu odchodzić zaczęli. Ziela, co jego w
torbie ze sobo przyniosła, zaparzyli, do gardła krowie wleli, brzuch wraz opadać zaczoł. Z
drugiej torby ze trzy żmieni korzeni dosypała, zagotowali i do pyska krowie wleli. Jak nie
popędzi krowu, aż butelka, co w dupie siedziała, z hukiem wystrzeliła. I tylko patrzeć, jak
krowa na nogi stanęła. Zna sia Agrypicha na żywiole, oj, zna sia. A wy co? Po heterynarza
posłali, ot, i macie swojego heterynarza. Taka krowa stracić! Znowu postna bulba na tym
swoim folwarku jeść będziecie.

Waluk miał rację. Przez pierwszą zimę, kiedy jeszcze nie mieliśmy krowy, jedliśmy tylko

ziemniaki z olejem lnianym, a mnie z litości Agata ze wsi przynosiła pół litra mleka. „Niech
pije, taka chudzińka, biedna sierotka” – mówiła.

– Jakie to były zioła? – dopytywałam się. – Nie wiecie?
– A chto by tam wiedział, dość, co pomogli.
Zapamiętałam sobie słowa starego Waluka i kiedyś, kiedy już dobrze poznałam Agrypichę,

spytałam ją o to:

– Ciotko, jakie zioła od odęcia krowie dajecie?
– A różne.
– Ale jakie? Powiedzcie mi, jeśli to nie sekret.
– A sekret, sekret. Ty przecież ludzi leczyć zamyśliła, a nie żywioła...
– Taka jestem ciekawa, ciotko.
Agrypicha jednak milczała przez dłuższą chwilę.
– Żywioła żywiole nirówna, odęcie odęciu nirówne, jak ni przymierzając u człowieka

puchlina wodna puchlinie wodnej nirówna. Zioła na puchlina musisz znać, a nie tam, co
żywiole dawać, bo nie ma takiej puchliny wodnej u człowieka, której ziołami ni wysuszysz. A
wiedzieć tobie trzeba, że różne bywają puchliny: jedne od nerek, drugie od serca, trzecie od
wątroby. Każda puchlina innych ziół potrzebuji, każda innymi trawkami leczy sia. Ni jedno
ziele dawać trzeba, ale kilka ze sobo mieszać: i korzonki, i trawki, i kwiatki, czasem i jagódek
dodać przychodzi sia... Od wątrobowej puchliny korzeń mlecza, czyli mniszka, co to na niego
„panieńska stałość” mówio, on jest najważniejszy. Znasz mniszek?

– Ciotko, jak bym mogła go nie znać, kiedy my przez całą wiosnę i lato sałatki z mniszka

jemy. Mama nakrywa wywróconymi doniczkami kępki mniszka, wtedy liście są miękkie i
niegorzkie. Ten przepis przywiozła moja ciocia z Paryża, gdzie uczyła się na lekarza.

– Nu, dobrze, jedzim dalej. Drugie ważne lekarstwo to korzonki bzu czarnego.
– Ciotko – znowu wpadłam jej w słowo – jak to „czarnego”? Nigdy takiego nie widziałam.

Bez jest liliowy i biały.

– Bez czarny od jego czarnych jagódek, jak dojrzejo, nazwanie swoje bierze. Jagódki te od

wrzodów w kiszkach dobre, a kwiat do mieszanek od przeziębienia wchodzi i u dziciatak, jak
majo choroba wysypkowa, wysypka szybcińko na wierzch wyciągajo. Drobne korzonki bzu
czarnego wielko moc w sobie majo, woda wraz z człowieka wyrzucajo, dlatego ich przy
wszystkich puchlinach daji sia, do tego jagódki jarzębiny i łupinki fasolowe, i świętojańskie
ziele, i kurdybenedykta, i ziele nawłotki, i krwawniczku szczypteczka, i kwiatków nagietka,
ale tych czerwonawych, jak jarzębinka, bo te blade tej mocy ni majo. Jak przy tym kiszki
leniwe, to korzenia arcydzięgla kryszku i dziewiaćsiłu dorzucić, i kwiatków jarzębiny, a u

starego to i korzonków pokrzywy. To my już ich mamy trzynaście. Nu, przepowiadaj.

No i powtarzałam, jakie zioła na puchlinę wodną wątrobową trzeba dawać, o jakiej porze

zbierać, jak je suszyć i w jakiej proporcji mieszać.

– Ni w czas zbierzesz, ni pomogo, źle zmieszasz, mała moc mieć będo -pouczała

Agrypicha.

Tego dnia pokazała mi też zioła od odęcia krowy, ale teraz już nie pamiętam. Nigdy

bowiem nie miałam okazji ich wypróbować.

Puchlina nerkowa i świeży twaróg

Nazajutrz, zaledwie spotkałam Agrypichę, a już zaczął się egzamin.
– Nu, zobaczym, ci szczelna główka masz.
Kiedy zaś wyliczyłam wszystkie trzynaście ziół, które należało stosować przy puchlinie

wątrobowej, dopowiedziała, co należy dodać do nich przy zatwardzeniu:

– Do wątrobowych ziół kory kruszyny kryszku można dodać i do smaku z łyżeczka

miodku z mlecza.

– Ciotko, a jak odróżnić puchlinę wodną wątrobową od nerkowej?
– Przy puchlinie wodnej wątrobowej od chorego czuć nieprzyjemny, zgniły zapach i woda

w nim najwięcej w brzuchu zbiera sia, a przy nerkowej rozlewa sia po całym ciele. Nerkowa
puchlina wodna jest biała, to chory biała strawa jeść musi, białe gotowane białko z jaj
kurzych i biały twarog trzy razy na dzień po pół klinka. Bo musowo tobie wiedzieć, co twarog
to też lekarstwo. Przy zapaleniu płuc twarogiem człowieka okłada sia, wraz ona zapalenie
odciąga. Z ziół najważniejsze: powituszka, czyli świńska trawa (rdest ptasi), kukurydziane
włosy; (pamiętaj: włosy kukurydzy trzeba zbierać przedtem, czym sczarniejo, jak tylko
troszka podsychać zaczynajo, i w przewiewnym miejscu suszyć), młode listki brzozowe i
musowo korzonki bzu czarnego, a też młode listki czarnej porzeczki, korzonki pietruszki i
kryszku jałowcowych jagodek, niedźwiedzie uszko i połonicznik w cieniu suszony, fasolowe
łupinki i świętojańskie ziele, i korzonki wilżyny kolącej, tej, co u was z boku dębowego lasu
rośnie, i kwiatu wasilków. To już ich mamy znowu trzynaście. – Nu, przepowiadaj.

Powtarzałam więc kilka razy, zanim przeszłyśmy do puchliny wodnej sercowej.
– Przy sercowej puchlinie najważniejszy jest spokój, cob ni było swarów w chacie. Chory

musi leżeć i złe powietrze z chaty trzeba często wypuszczać. A w leczeniu najpierwsze jest
starte na proszek ziele z dwunastu naparsteczków z cukrem zmieszane i wywarem
kartoflanym zapijane. To tak samo jak my już kiedyś mówili przy sercu, co na lewo chodzi.
Herbata zaparzyć z włosków kukurydzy, z ziela nawłotki, z serdecznika, korzeni pokrzywy,
bzu czarnego i pimpinelki, ale wody ze wszystkim nidużo do tego dawać. Inaczej, czym przy
inszych puchlinach. Kapelkami popijać nastojka sercowa z kwiatów drzewa cierniowego
(głogu), dzwoneczków konwaliowych, kwiatków lilii białej i z korzonka walerianki. Nu,
spamiętała ty?

Kiwnęłam głową, że tak, w myślach powtarzając wszystko od nowa. Na odchodnym

dodałam:

– Ciotka wie, że u nas w lesie drzewa spuszczają, bo stodołę będą budować. Tak mi tych

drzew szkoda...

Ale Agrypicha nic na to nie odpowiedziała i oddaliła się wolnym krokiem w stronę lasu...

Drzewa, drzewa, drzewa

Przyjaciele mojego dzieciństwa. Smukłe stare brzozy koło sadzawki, na których w zimie

siadały całe stada cietrzewi. Wiosną z ich dorodnych pni toczono beczki orzeźwiającego
soku, a latem ścinano dolne gałązki na liściaste miotełki, zwane wienikami, którymi co sobota
jak rok okrągły chłostano się w parze w ruskiej łaźni, stojącej nad brzegiem sadzawki. W
pobliżu rosło kilka wierzb. Korę z ich młodych gałęzi zdzierano i suszono na lekarstwo od
łamania w kościach, czasem dodawano też do ziół na przeziębienie. Z gałęzi zaś wyplatano
piękne koszyki. Nad sadzawką wieczorem słychać było kumkający żabi koncert na zmianę z
orkiestrą pasikoników. Sadzawka pachniała tatarakiem – na jego zielonych pędach pieczono
co sobota smaczny, pachnący, razowy chleb. Na Zielone Świątki zaś pokrajanym tatarakiem
posypywano podłogi. Jego kłącza oczyszczano i suszono na lekarstwo. Agrypicha mówiła, że
korzeń ajeru, czyli tataraku, leczy wrzody żołądka. Poza tym wchodził w skład wielu
mieszanek, między innymi dodawano go do ziół na wzmocnienie włosów.

Powierzchnia sadzawki była zaciągnięta zieloną rzęsą, którą także suszyło się na lekarstwo

od astmy i podawało razem z kwiatem malwy i dziewanny oraz babki wąskolistnej, czyli
płucnej.

Dalej rosły rozłożyste stare dęby tak potężne, że Kaziuk, Pawluk i ja, wziąwszy się za ręce,

nie mogliśmy ich objąć. Koło domu królowała wysoka jarzębina. Z jej owoców robiłam sobie
korale, a mama gotowała konfitury, powidła jabłkowo-jarzębinowe do mięs, robiła wino i
suszyła je też w piecu. Przygotowanie tych przetworów było bardzo pracochłonne. Każda
jagoda przedtem musiała być nakłuta igłą i całą dobę moczona w krynicznej wodzie. Według
Agrypichy, jarzębina podawana człowiekowi po trzy łyżki dziennie, zapobiegała chwianiu się
zdrowych zębów i rozpulchnianiu dziąseł, czyli, jak to my lekarze nazywamy, przyzębicy.

Wkoło chaty pełno było zdziczałych wiśni. Sączący się z nadpękniętej kory sok, zastygły

w lepki gumiasty klej, był przysmakiem mojego dzieciństwa. Wiśnia to nie jest takie sobie
zwyczajne drzewo, to jest drzewo czarodziejskie. Rozdwojone na końcu jak widełki gałązki
służą jako różdżki do wykrywania wody głębinowej. Jak dziś pamiętam, kiedy miano kopać
studnię, wybrano na chybił trafił miejsce, kopano i wbijano cembrowiny. Wbito aż
dwadzieścia dwie, a wody ani śladu. Jakoś pojawił się u nas stary Wincuk.

– Trzeba było zawołać różdżkarza, toby od razu pokazał, gdzie należy kopać – powiedział

mamie.

Mama w żadnych różdżkarzy nie wierzyła, ale pan Wincenty nalegał, więc machnęła ręką.
– Niech będzie.
Przyszedł różdżkarz, wyciął z wiśni rozwidloną gałązkę i zaczął chodzić po naszym

wzgórzu, trzymając ją za oba rozwidlone końce. Ale gałązka ani drgnęła.

– Zła sprawa – kręcił głową różdżkarz, aż raptem wolny koniec różdżki skłonił się ku

ziemi. – Jest – zawołał – ale widać bardzo głęboko, bo słabo ciągnie.

– Dlaczego różdżka musi być koniecznie z wiśni? – pytałam.
– Bo wiśnia i kryniczna głęboka woda to dwie siostrzyce, choć rozłączone, toskujo za sobo

i do siebie ciągno, ale ni w kużdych ręcach wiśnia chodzi – dodał.

Jak zwykle musiałam od razu spróbować, czy to prawda. Wzięłam więc różdżkę, która

rzeczywiście w miejscu, gdzie miała być woda, nagle drgnęła i wolnym końcem przechyliła
się gwałtownie ku dołowi, jakby pociągnął ją ktoś żywy.

– Zdatne masz ręce, dziecko – powiedział różdżkarz. Byłam z tego ogromnie dumna.

Tak, wiśnia to tajemnicze drzewo. Sok lub konfitury z jej owoców, jak mówiła Agrypicha,
miały być zdrowe dla trzustki. A piec wiśniowym drzewem napalony na wielkanocne baby
nadawał ciastu specjalny smak.

Od wschodniej strony nasza chata była osłonięta kasztanowcami, które na wiosnę

rozświetlały ten kąt ogrodu jakby białoróżowymi, pachnącymi lichtarzami. Zawsze wtedy
przypominały mi się nauki Agrypichy:

– Kwiat kasztanu zbierać trzeba, jak tylko zakwitni, i szybko w przewiewnym miejscu

suszyć, żeb ni sczerniał, ale nie na słońcu. Można od razu i nastojka z niego na wódce lub na
pierwszym adhonie samogonki robić. To od żylaków lekarstwo. Z tasznikiem pomieszawszy,
na krwotoki babskie i na krwawienia z kiszki odchodowej też jest pomocny.

Jesienią kasztanowce grzały ręce brązowymi kasztanami, jakże pożądanymi przez

wszystkie dzieci. Nosiło się je w kieszeniach nie tylko jako zabawki udające krowy, owce i
konie, ale także, jak mówiono, od łamania kości na starość. Agrypicha zawsze miała kasztany
w kieszeniach swojej fałdziastej spódnicy. Kiedy zaś przyszedł okres wielkiej dziecięcej
pobożności, kładło się je pod prześcieradło i spało na nich dla umartwienia.

– Liście kasztana też lekarstwo – mówiła Agrypicha. – Kiedy kolana u kogo bolo i kręco,

trzeba świeżych liści kasztana nazbierać, owocowym octem skropić, do pieca w brytfance
postawić, żeb podprzeli, i tymi ciepłymi liśćmi kolana na pół godzinki na noc obłożyć, po
wierzchu chustko wełniano zawinąwszy, wraz łamać przestano. A jak woda w kolanach
zbiera sia, trzeba okładać świeżo potłuczono kapusto. Woda zaraz wyschnie.
Za kasztanami rosły sosny. Wczesną wiosną z młodych drzew zbierano ich pędy i zalewano
miodem lub wódką. To było najlepsze lekarstwo na choroby płuc. Napar z suszonych pędów,
przechowywanych w szczelnie zamkniętych szklanych słoikach, wlewano do kąpieli. Woda
wtedy miała bardzo przyjemny zapach.

Nad drogą rosły rozłożyste dęby ze zwisającymi nisko konarami. Przejeżdżając pod nimi

na wozie z sianem, trzeba było kłaść się na płask, żeby nie być zmiecionym na ziemię. Od
frontu chaty i nieco na prawo rozpościerał się krąg dziwnych krzewów, które na wiosnę
odrastały na nowo. Miały one liście podobne do liści jarzębiny czy akacji i kwitły
niebieskofioletowo, a ich owoce przypominały małe poskręcane strączki. Krzew ten był
przywieziony dawno, dawno temu z Kaukazu. Korzenie miał długie i mama na jesieni kazała
niektóre z nich wykopywać. Okorowane, pokrajane i wysuszone w piecu dodawała do ziół
przy męczącym kaszlu. Miały one nieprzyjemny, mdlącosłodki smak. Dziś myślę, że to była
lukrecja.

Trochę dalej za tymi krzewami rósł kwaśny berberys i agrest z ogromnymi owocami jak

śliwki oraz czarodziejski krzew, zwany oblepichą, od żółtych jagód, którymi były oblepione
gałązki. Dlaczego czarodziejski? Po pierwsze, był nietutejszy, przywieziony jeszcze przez
babcię znad Morza Białego, po drugie zaś, zawierał w sobie wiele leczniczych właściwości.
Podobno sok z jego jagód nie tylko miał leczyć zapalenie nerek, przebiegające ze
skąpomoczem i krwinkomoczem, ale również szkorbut, krzywicę i skrofuły. Wywar z jego
gałązek miał zapobiegać łysieniu. U nas w domu ucierano jagody oblepichy z cukrem na
galaretkę, którą potem dodawało się do herbaty zamiast cytryny. (Kiedy przyjechałam na
Wybrzeże, zobaczyłam mnóstwo tych czarodziejskich krzewów i dowiedziałam się, że to
rokitnik.)

Nie opodal siedziała stara, ogromna grusza dziczka, obsypana drobnymi cierpkimi

owocami. Las był tuż, tuż...

Drzewa, drzewa, drzewa – moi przyjaciele. Wydawało mi się, że to są żywe istoty. Teraz,

kiedy waliły się z łoskotem drzewa olbrzymy, ścinane na budującą się stodołę, miałam
wrażenie, że ludzie popełniają morderstwo. Chociaż nie pozwalano mi zbliżać się do wyrębu,
zakradałam się blisko ścinanych dębów i opłakiwałam każde walące się z jękiem drzewo.
Któregoś dnia przyłapała mnie na tym opłakiwaniu Agrypicha. Ona też kochała drzewa,
podobnie jak pan Wincenty, gajowy, który szczególnie lubił dęby. Był to człowiek wielkiej
uczciwości. Kiedy w czasie okupacji byłam w naszych stronach, dowiedziałam się, że nadal
dwa razy dziennie robił obchód lasu, chociaż mu nikt za to nie płacił. Chodził i liczył dęby,
które wycinał, kto chciał i kiedy chciał. Zobaczywszy mnie wtedy, powiedział:

– Ci panienaczka powierzy, co już tylko zostało sia szesnaście dębów, a leszczyna ze

wszystkim wymarzła, już nie ten las, nie ten.

Teraz gajowy kręcił się w pobliżu wyrębu i mówił do siebie:
– Takie dęby, oj, takie dęby!
Agrypicha odciągnęła mnie od wyrębu, obiecując opowieści o drzewach.
Poszłyśmy w górę lasu. Las był mieszany, gęsto podszyty leszczyną, miejscami

maliniakiem. Na słonecznych polanach rosły bujne, słodkie poziomki i kościanki.

– Drzewa Pan Bóg stworzył ni tylko na pocieszenie naszych oczów i na mieszkanie dla

ptuszków i pszczół, ale i na pożytek człowieku; oni swoim ciałem i koro, i liśćmi, i
kwiatkami, i sokami człowieku służo. Dlatego nie trzeba nad drzewami płakać, te spiłujo, a
zaraz młode wyrosno – mówiła Agrypicha.

– Ciotko, ale ile lat trzeba, żeby takie dęby wyrosły?
– Lata leco szybko, ni oglądnisz sia, a już roczek jeden, drugi i dziesiąty zleci, i ty zaraz w

górę wystrzelisz jak heta maładaja biarozka – uśmiechnęła się. – Młoda brzózka – poprawiła
się po polsku.

Przechodziłyśmy koło dość dużej polany, która wyglądała tak, jakby tam kiedyś stały

zabudowania, teraz zaś rosły dwie stare lipy, wysoki kasztanowiec, a między nimi kilka
młodych brzózek i krzak leszczyny, opodal zaś maliniak.

Usiadłyśmy na zwalonym drzewie pod jedną z lip. Nad nami brzęczał rój leśnych pszczół.
– Nu, ot, a widzisz, brzózki. Dobre to drzewka, z młodych pączków, jak i z pączków

naszej szerokiej topoli, nastojka na wódce na gojenie ran robi sia. Zaleisz nio skaleczenie,
wraz zgoi sia, nigdy sia nie zaogni. Listki młode od nerek lekarstwo. Z kwiatem wasilków,
kwiatem jarzębiny, niedźwiedzim uszkiem i powituszko, czyli świńsko trawo, pomieszane
daji sia. Sok wiosenny krew czyści.

– Ciotko, ale sok klonowy smaczniejszy, bo słodszy.
– Nie przerywaj, tylko spamiętuj – skarciła mnie Agrypicha. – Huba brzozowa od

północnej strony rosnąca od złośliwych narośli, co w człowieku powstajo, lekarstwo. Brzoza
dobre dla człowieka drzewo, ale trocha rozbójnikowate, jak jo między inne drzewa wpuścisz,
wraz niedługo wszędzie rozsieji sia i cały las dla siebie przechwyci.

Agrypicha zamyśliła się przez chwilę, patrząc gdzieś w dal.
– I ludzi takie bywajo, choć i dobre, ale wszystko pod siebie tylko garno – powiedziała

jakoś tak smutno i znowu wróciła do przerwanej opowieści. – A, ot, widzisz, lipa takoż dobre
drzewo. Kwiat jej, to kużden jeden wie, od przeziębienia z kwiatem bzu czarnego i z
malinami daji sia, a w zimie, kiedy jagód nie ma, to i maliniaku można naparzyć. Z młodej
lipowej kory, z wewnętrznej skóry, znaczy sia z łyka, najzdrowsza letnia obuw robi sia, co od
niej nogi nie potniejo i nie męczo sia. To nasze lipowe łapci – pokazała na swoje nogi. – Z
drzewa koryta i stupni robio, a jak co poniektóry człowiek w rękach zdolność ma, jak
Wincukowy Piećka, i mój ojciec, mówiła babka, co taka zdolność miał, to różności tam
wydłubuji. Widziała ty, co świętego Józefa i Najświętsza Panienka Piećka z tego drzewa
wydołbił?

– Tak, byłam u nich kiedyś z mamą i dostałam od Piećki psa wyrzeźbionego z lipy.
– Nu, a ot leszczyna, dużo jej tu rośnie. Orzechi leśne ona daji, od nich rozum u człowieka

wzmacnia sia, jak od słonecznikowych siemiaczak. Może i ty przez to szczelna główka masz,
co ciągle te orzechi podgryzasz, ale oni też i na insza choroba lekarstwo. Kiedy człowiek pod
łyżeczko, o tu – pokazała na nadbrzusze – ma nocne i głodowe bóli, niech przed snem, dobrze
rozmieliwszy zębami, trzynaście orzechów leśnych zje, bólów ni będzi. Te bóle nocne dlatego
człowieka rano lub w nocy łapio, bo u poniektórych kiszki same siebie zjadajo i ranki robio, a
orzech długo przetrawia sia, to i nie dopuszcza, żeb kiszki same siebie smoktali. Ale oprócz
orzechów w ciągu dnia na gojenie tych kiszkowych ranek ziele żołądkowe trzeba popijać,
przed jedzeniem wywar z siemienia lnianego z korzonkami perzu i korzeniami ajeru, a też i

powidłami z bzu czarnego po jedzeniu zakonsywać. Do tych powideł cukru bardzo mało daji
sia... A o dębach my i nie mówili. Wiadomo, co to drzewa mocne i twarde, na zabudowania
najlepiej zdatne: z jego też wyrabia sia ceberki, dojnicy, beczki do kwaszenia kapusty i
ogórków. Żołędzi na pokarm dla świń daji sia, a pomoczywszy ich przez dwie nocy i
wysuszywszy, kawa smaczna wypraża sia. W młodej korze z korzeniem kurzego ziela
pomieszanym nogi, kiedy potniejo, moczyć można. I kiedy z odchodowej kiszki pokrwawia,
to ze trzy łyżki tej kory, z korzeniem kurzego ziela pomieszawszy, zaparzyć i na ceberek
wody nie za ciepłej wlawszy, posiedzieć w tym wywarze. Choć skóra na dupie żółta zrobi sia,
ale krwawienie sia wstrzyma. Liści dębu do kwaszonych ogórków dodaji sia, żeb twardość
mieli. Jeszcze o jednym ważnym lekarstwie musza tobie powiedzieć, a to o chmielu, choć
jego tu w lesie nie ma, tylko u nas nad rzeczko on rośni, oplatając sia na innych krzakach.

– Wiem, ciotko, kiedyś moja klaczka Lady spłoszyła się i w chmiel nad rzeczkę poniosła;

całe ramiona miałam przez to do krwi podrapane.

– To dobrze, znaczy sia, chmiel znasz. Widziała ty, on ma takie szyszeczki?
– Tak, widziałam, ciotko.
– Nu, tak w tych szyszeczkach jest lekarstwo. Kiedy rodzi sia dziciataczko krzykliwe,

niecierpliwe, niespokojne, abo chłopiec, swoim przyrodzeniem zabawiać sia lubiący, tych
szyszeczek, naparzywszy, dawać trzeba. Można i mąka chmielowa z szyszek zbierana dać, ale
tej nidużo, ot, na koniec noża trzy razy na dzień z miodem zamieszawszy. Mąka chmielowa
bardzo nieprzyjemny zapach ma, ale dobre to lekarstwo. Dla ludzi, u których nerwy chodzo, z
zadusznikiem, korzeniem waleriany i krwawnika pomieszawszy te szyszeczki, zaparzywszy,
przez parę tygodni dawać, nerwy wraz na miejsce stano. Ale na koniec chce tobie powiedzieć,
żeb ty wiedziała, co drzewa z siebie na człowieka różne siły wypuszczajo: i dobre, i złe. Jedne
człowieka zasilajo, insze osłabiajo. Brzoza, kasztan, dąb, lipa człowieka zasilajo, a sosna
powietrze dla płuców oczyszcza, ale olcha, osina i zamorska topola, co po pańskich dworach
jo sadzo, niezdrowe to drzewa. W szczególności topola, choć wysoka i od pioruna ochrania,
soki w siebie z pół wiorsty ściąga, a sama szybko rośnie i z ludzi soki ciągnie. Lepiej by pany
brzozy koło swoich pałaców sadzili. Nu, na dziś dosić – zdecydowała nagle Agrypicha. –
Teraz leć już do chaty!

– Dziękuję, ciotko! Do widzenia!

Nie dokończona edukacja

Agrypicha od jakiegoś czasu nazywała mnie wnuczką. Czułam, że mnie kocha, ja też

bardzo ją lubiłam. Przez całe dwa lata spotykałyśmy się na pasiekach i w liściastych laskach,
pod gęstym jedlakiem, co to kropelki deszczu nie przepuszczał, i koło wiekowych dębów, w
których pszczoły miały swoje barcie. Spotykałyśmy się na słonecznych polankach,
oplątanych zielonym widłakiem, i w cienistym lesie, przetrzymującym w sobie zapach
dziwnej wilgotności, na górkach, fioletowym czombrem pachnących, i w dolinkach, usianych
rozlicznym kwieciem.

Dzięki niej poznałam wiele tajemnic ziół i kwiatów. O żabim oczku mnie uczyła, co rany

goi, o powituszce, która razem z jagódkami poziomek i kwiatem jarzębiny kamienie z nerek
spędza. O podbiale, o rdeście ziemnowodnym od krwawej uryny. O jagódkach jałowca i
kościanki. O smołuszce, o korzeniach dziewięćsiłu i żywokostu. O rutwicy, liściach czarnej
porzeczki, czarnicy i łupinach fasolowych od choroby cukrowej. O zwykłej słomie owsianej,
która lekarstwo na najgorszą chrypkę w sobie zawiera, i o kłosach owsianych do kąpieli przy
łamaniu w kościach. O zielu srebrnika, co go przy miesięcznych bólach i przy boleści krzyża

brać trzeba. O kopytniku, który wódkę obrzydza. O jagodach jarzębiny, które dziąsła
wzmacniają i w skład ziół wątrobowych wchodzą. O ziołach od śledziony, obrzmienia i od
stwardnienia wątroby...

Agrypicha mówiła często, że „wątroba wątrobie nierówna, mieszane zioła od niej trzeba

dawać, ale korzeń mlecza, co to na niego »panieńska stałość« mówio, dla każdej wątroby
dobry. Przy pełni księżyca jego zbierać trzeba, w pięć-sześć tygodni po owsianych żniwach,
drobno krajać i w letnim, dobrze pomiotłem wymiecionym piecu, suszyć”.

Od kataru kiszek i chorób żołądka najlepsze były mieszanki, których składników musiałam

się uczyć na pamięć.

– Ni jedno ziele trzeba dawać, kilka trzeba mieszać i patrzeć, żeb ni do pary byli – mówiła

Agrypicha.
Na niektóre choroby wyliczała całe litanie ziół i kazała powtarzać po kilka razy. Srogim
nauczycielem była Agrypicha. Nie wolno mi było pomylić się ani o jotę. Potknęłam się na
jakimś szczególe – musiałam powtarzać od początku.

Agrypicha nieraz zjawiała się koło mnie znienacka i zaraz zaczynała się nauka. Któregoś

dnia, a było to w pierwszym roku mojej edukacji, przechodząc koło lasu, zobaczyłam krzew
cały obsypany drobnymi białymi kwiatkami. Chciałam zerwać kilka gałązek na bukiet dla
mamy, ale pokłułam sobie palce do krwi. Obróciłam się, a tu Agrypicha za mną stoi i mówi:

– Wysmokcz krew, to cierniowe drzewko... Ni mieszaj jego z tarnino, bo tamten też kole,

ale tamtego kwiaty od zatwardzenia i na nerki. Z cierniowego drzewka, co jego i głogiem
nazywajo, mówio, co Panu Jezusu korona zrobiono. Bolało serce Jezusa, co ludzi jemu taka
dola zrychtowali, to i od serca nastojka z tych kwiatów jest. Z korzonkami walerianki i
dzwoneczkami konwalii możesz jo dać, z nawłotką, jak nogi puchną, z lilią wodną, jak u
człowieka nerwy chodzo, a i syszeczka chmielowa dobrze dodać, i serdecznika kryszku.
Zapomnieli ludzi o kwiatkach cierniowego drzewka, a to dobre kwiatki, w szczególności
nastojka w starości na serce dobra.
Umiała Agrypicha na rośliny patrzeć i pięknie o nich mówić. Mogłam jej słuchać całymi
godzinami.

– ...widzisz ta drobna trawka, listki małe, zubczate, jak żabia łapka, a kwiatki jak światłe

oczka małego dziciatka na ciebie patrzo. To świetlik, ziele dobre. Kiedy małe dziciatko na
ciebie patrzy, łagodność w sobie czujisz, tak i świetlik zapalenie w człowieku łagodzi. Na
starość do przemywania oczów dobre i od zapalenia kiszeczek z rozwolnieniem u małych
dziciatek też.

Agrypicha pokazywała mi zioła od różnych dziwnych chorób, a to od niemocy, a z tego

maść na borsuczym sadle do smarowania u maleńkich chłopczyków, kiedy przyrodzenie mają
za małe, a to kiedy dziewczynie piersi nie rosną, a to kiedy ktoś woli bożej nie czuje...

– Ciotko, co to znaczy „woli bożej nie czuje”?
– Jak podrośniesz, będziesz wiedziała – ucięła moje dociekania krótko.
Niedługo lato miało się ku końcowi, musiałam wyjechać do szkoły. Pożegnałam się z

Agrypichą przy pniu na pasiece. Popatrzyła na mnie tak jakoś dziwnie. Wydawało się mi, że
jej oczy zwilgotniały.

– Nie martwcie się, ciotko – powiedziałam. – Zima prędko minie, wiosną wrócę i znowu

będziemy razem lecznicze roślinki zbierać.

Agrypicha milczała, a potem szepnęła cicho:
– Nie wiadomo, nie wiadomo, wnuczko.
Poszłam do domu z ciężkim sercem. Kiedy wróciłam do domu na wakacje, dowiedziałam

się, że Agrypicha umarła. Wraz z jej śmiercią została nie dokończona moja znachorska
edukacja.

Chciałam wiedzieć coś więcej o ostatnich dniach Agrypichy. Pytałam więc ludzi, na jaką

chorobę zmarła.

– A jaka tam choroba! Ze starości zmarła i tyle, a po śmierci całkiem sczerniała – dodawali

szeptem.

Wspomnienie

Wraz ze śmiercią Agrypichy w moim życiu też coś się skończyło. Smutne dla mnie było

tamto lato. Kiedy chodziłam sama po lasach i polach, wydawało mi się, że zrobiło się pusto.
Ciągle podświadomie czekałam, że Agrypicha jak zwykle pojawi się znienacka. Czasem coś
zaszura, myślę, może to ona? Ale przypominam sobie zaraz, że przecież nie żyje... Może
jednak by do mnie przyszła, bo jeśli była wiedźmą, to przecież może przyjść... I
wypatrywałam jej wśród gąszczy i krzaków. Tego lata postanowiłam sobie zrobić powtórkę z
nauk Agrypichy. Wyszukiwałam pokazywane mi przez nią zioła, przypominałam, kiedy
należy je zbierać, jak suszyć i przechowywać, na co używać i z czym na jaką chorobę
mieszać. Ale było mi smutno. Co po jaką trawkę się schylę, Agrypicha mi przed oczyma
staje. Kochałam tę dobrą i szlachetną staruszkę i wiem, że ona darzyła mnie wzajemnością.
Nieraz po głowie mnie gładziła i mówiła z rozrzewnieniem:

– Panienaczka ty, ni panienaczka, a wnuczka. moja najmilejsza, aż dziw, co w pańskim

domu urodzona, a tak jakby ty ze wszystkim moja była. Oczka masz takie połyskliwe, jak ja
kiedyś miała, i trawki tak kochasz jak ja, i żuczki, i wszystkie boże stworzenia. Zapachy
czujesz i słuchać umiesz, i oczy otwarte masz. Do ludzkiej biedy garniesz sia, zupełnie jak ja,
bywało, zupełnie jak ja.

Siądziemy nieraz na pniach, a koło pnia czarne mrówki biegają, śpiesząc się, jakby pożar

wybuchł w chacie.

– Dlaczego one tak biegają, ciotko? – pytam.
– A, bo to taki ruchliwy naród; latają, ale kużda swoja robota zna, porządek u nich okrutny,

widzisz te dwie, ciągno pałeczka. Pałeczka zaczepiła się, bo ma mały sęczek, nie mogo jej
odczepić... i tak, i siak nio kręco i łapkami podważajo. Widzisz, o tam – pokazywała mi dwie
mrówki, mocujące się z maleńkim ździebełkiem, słomką, niesłomką, gałązką, niegałązką. –
To robotnice.

Raptem jedna z nich puściła ździebełko i szybko, szybciutko pobiegła w drugą stronę, tam

gdzie kilka mrówek przenosiło białe, podługowate kuleczki.

– To jajeczka – wyjaśniała Agrypicha.
Mrówka robotnica z jedną pogadała, coś tam jej pewnie powiedziała, dość że tamta

jajeczko na miejsce odniosła i z tą, co od ździebełka przybiegła, poszła, i już we trzy zaczęły
ten patyczek podnosić: dwie z jednego końca, a trzecia w górę zaczęła go podważać, aż
odczepiły sęczek i wtedy ta trzecia do swoich jajeczek wróciła. Widocznie taką miała
wyznaczoną pracę.

– Mądre stworzenia mrówki są i bardzo pożyteczne. Mrówek, broń Boże, niszczyć ani

zabijać nie można.

Ja zaś od dzieciństwa panicznie bałam się mrówek, szczególnie żółtych, te miały najgorszy

jad. Widocznie byłam uczulona, podobnie jak na jad komarów. Zawsze, jak mi mrówka na
nogę weszła, szybko ją rozgniatałam.

– Więc mam pozwolić się gryźć, ciotko? – pytałam Agrypichę.
A ona się śmiała:
– Jak ty bronić się nie będziesz, to one ciebie i szczypać nie będą. Czasem i z ludźmi tak

trzeba – powiedziała.

Po nogach Agrypichy mrówki spacerowały jak po pniu, a ona zupełnie się przed tym nie

broniła. Zawsze na to patrzyłam z podziwem.

– Ciotko, one was nigdy nie gryzą?
– Bywa czasem która i capnie, ale to nie szkodzi, to na zdrowie. One w pyszczkach

lekarstwo na reumatyzm mają. Moja babka mówiła, co dawniej ludzi od reumatyzmu nie
tylko nastojko z mrówek leczyli sia, ale nawet poniektórzy nogi specjalnie na jakiś czas do
mrowiska wkładali, żeb ich mrówki swoim lekarstwem obmoczyli. Podobno pomagało.

Teraz nie było już przy mnie Agrypichy. Stałam przy dużym mrowisku i obserwowałam,

jak mrówki roznosiły rzucony im przeze mnie cukier. Było mi smutno. Właściwie prawie
wcale nie znałam Agrypichy, tak mało o niej wiedziałam. Dlaczego jej mowa różniła się od
innych wiejskich kobiet? Skąd pochodziła? Jaka była, kiedy była młoda? Czemu ją zaczęto
uważać za wiedźmę i czy naprawdę nią była? Nurtowały mnie te pytania... Chciałam się
dowiedzieć o niej czegoś więcej i wtedy przyszła mi do głowy myśl, żeby odszukać starą
Aspazję, o której Agrypicha wspominała parę razy. Wiedziałam, że pochodziły z tej samej
wsi.

Życiorys Agrypichy według Aspazji

Aspazja nie była znachorką ani wiedźmą, była po prostu zwykłą wiejską babą. Pomyślałam

sobie, że skoro jest prawie tak stara jak Agrypicha i pochodzi z tej samej wsi, to musi dużo o
zmarłej wiedzieć. Zdecydowałam się do niej pojechać.

Było późne lato, kiedy przyjechałam do wioski. Pytałam ludzi, gdzie jest chata starej

Aspazji.

– A tam, na końcu wsi – pokazują i tak dziwnie na mnie patrzą. Czego to ta pomocnica

Agrypichy od starej Aspazji może chcieć? – czytam w ich oczach.

Na końcu wsi stała chata stara, stareńka, w ziemię całkiem wrosła. Oknakmiała tuż nad

ziemią, drzwi niskie, niziutkie. Na ławce przed domem siedziała stara baba i drzemała. Kury
wokół grzebały ziemię. Wyliniały kot z cieniutkim ogonem wygrzewał się na przyzbie.
Zeszłam z Lady, rzemień od uzdy o kołek zaczepiłam i podeszłam do Aspazji cichutko, żeby
jej nie przestraszyć. „Czutko” drzemała babina. Oczy otworzyła, a oczy stare, niebieskawą
mgłą już zaciągnięte, powieki zaczerwienione, twarz pomarszczona jak suszona gruszka, w
gębie ani jednego zęba. Patrzyła na mnie w milczeniu, osłoniwszy ręką oczy od słońca.

– Dzień dobry, ciotko! – przerwałam to milczenie.
– Chto ty? Ci ty chłapiec, ci dziauczyna? Bo z portak chłapiec, a z kos dziauczyna.
– Ja jestem Jadźka z Perłowej Góry.
– A – powiedziała Aspazja i nic.
Nawet nie zapytała, po co przyjechałam. Pomyślałam sobie, że jest już bardzo stara. Muszę

sama swoją sprawę przedstawić.

– Ciotko, znaliście wy Agrypichę?
Ożywiła się babina.
– A czamuż nie, chtoż by Agrypichy nie znał, wszyscy jo znali.
– Opowiedzcie, ciotko, coś o niej, bo jak ją tak długo znaliście, to i wiele pewnie o niej

wiecie?

– A wiele, wiele... i ty jaje znała – powiedziała Aspazja.
Spojrzała na mnie dziwnie i zamyśliła się, żując coś swoimi bezzębnymi ustami.
Usiadłam przy niej na brzeżku ławeczki i czekałam, patyczkiem rozgrzebując piasek pod

nogami... Po dobrej chwili milczenia Aspazja spytała:

– O czym heta Jadźka chciałaby usłyszeć?
– O wszystkim, o wszystkim, co tylko wiecie o Agrypisze.

– Mnoha hetaho – mówi Aspazja. – Cełaja życio.
– To dobrze, ciotko, mówcie, jak najwięcej! Ja wam pieroga miękkiego za to przywiozę –

obiecałam – i cukierków, jeśli lubicie.

Znowu się ożywiła.
– Cukru w kostkach mnie przywieź, bardzosz cukier smoktać lubia.
Sięgnęłam szybciutko do kieszeni, gdzie zawsze miałam cukier dla mojej Lady. Aspazja

chwyciła go łapczywie i zawinęła w jakąś brudną łatkę, wsadziła za pazuchę, zostawiwszy
sobie jeden kawałek, który błyskawicznie do ust włożyła i zaczęła smoktać, mlaszcząc
głośno. Ślina zaczęła się sączyć z kącików bezzębnych ust. Zesmoktała cukier, usta rękawem
otarła i powiedziała:

– Zaczniemy po porządku, od małości.

Agrypicha była ni z naszych stron. Spod puszczy jaje sobie Agryp przywioz. Sieroto była,

bo jej ojca, co to u grafa, wielkiego pana, za gajowego był, dzik w puszczy zabił. Na miejscu
jego, mówili, zabił, szablami do połowy rozerwawszy. Matka z żałości w niecały rok za nim
poszła. Została sia mała Alżbietka sama, bo Agrypichu Alżbietko nazywali. Tedy jejna babka,
co to przy dworze za kucharka była, choć ona ze szlachtów wywodziła sia, ze służby odeszła i
w chacie swojego zmarłego syna została, wnuczka hodować zaczeła. Kiemna była kobieta z
Alżbietczynej babki, oj, kiemna. Gotować umiała tak smacznie, a piec! Bywało, Alżbietka
przyniesie od niej nam co popróbować, w ustach jak miód rozpływa sia, słodkie i miętkie, i
takie jakieś pachniące – Aspazja oblizała swoje stare wargi, ślinę parę razy przełknęła,
zamyśliła się i zamilkła, jakby zgubiła wątek opowieści. Po chwili jednak ocknąwszy się,
ciągnęła dalej: – Jejna babka to nie tylko na gotowaniu znała sia, ale na wszystkich
chorobach, na kużdym zielu i na kwiatach, i sama nawiet banki stawiać spotrafiła. To
Alżbietka od niej o tych trawkach nauczyła sia. Raz Alżbietka mnie ze sobo aż do puszczy na
gości zabrała, bo my wtedy ze sobo kulegowali. Tedy ja Alżbietki babka poznała i chata ich
widziała, i cała obejścia. Ciekawa ja była tej puszczy, oj, ciekawa, a Alżbietka cieszyła sia, co
może mnie ta swoja bogactwa pokazać. Ona młoda maładucha była i ja takaż. Choć daleko w
wiosce nasze chaty byli, ale jakości my sobie do gustu przypadli... U nich tam, to znaczy sia u
jejnej babki, pięknie w tej gajówce było. Chata zgrabna, gonto kryta, gniazdo z bocianami na
dachu. Nad oknami zaokonia w piekne wzory wyrzynane, nad ganeczkiem też. Powiedziałby
chto, co koronko ganeczek obszyty. Mówio, jej ojciec taka w ręku zdolność miał, sam z siebie
tak pięknie odrobić spotrafił... Kotka na ganku siedziała i łapkami mordka myła, pewnie to
nas, gości, wymywała, bo wiesz, mówi sia: „Kot myji sia, gości będo”. Wiewiórka
przyruczona mieli, co orzechi z ręki jadła, i jeża Cimku. Do chaty my weszli, a Alżbietka
woła: „Cimka, Cimka!” Patrza ja, a tu szur, szur, szur, jeż przychodzi, a taki śmieszny nosek
ma, jak mała świnka, i ten nosek do ręki Alżbietki sunie. Ona do szafki podskoczyła, cukru na
dałoń nasypała, para kapli mleka kapneła i pod nosek jemu podetkneła, wylizał języczkiem do
czysta i na ganeczek poszurał. Kosa też przyruczonego mieli i sroku. Oj, witała sia z nimi
Alżbietka jak z kulegami najlepszymi... a w chacie u nich kwiaty, kwiaty... co kwiatów! A
obrazów ze wszystkim ni tak dużo jak u nas, Męka Pańska w rogu wisiała, a pod nio lampka
wieczysta i tylko jeszcze jeden obraz, co to jego Alżbietka na pierwsza komunia od jej
krewnego proborszcza spod Wilni dostała... Na ścianach półeczki takoż rychtownie z drzewa
w ząbki wyrzynane, na nich talerze białe, bialińkie, takich ja jeszcze tedy nigdzie i nie
widziała. Od swojej pani babka Alżbietki na odchodnym ich dostała... a pobok książki i
mniejsze, i większe, cała półeczka nimi była zastawiona jak u jakich panów.

Dobrze nam w tej gościnie było. W lesie mnie Alżbietka trawki i kwiatki od różnych

chorób pokazywała, ale ja na to głowy nie miała. Bywało czasem, za ręce z nio chwycim sia i
biegnim przez las jak dwie dziauczyny, a nie poważne maładuchy. Wiasołaja była Alżbietka,
a szybkaja. I ja była wiasołaja i śmiachliwaja. U Alżbietki byli woczy czornyja, włosy

ciemnyja, bliściaszczyja, a u mianie woczy sinija, sininkija, jak wasilki u życie. Ładne u mnie
byli woczy, a włosy to u mnie byli jak pszaniczka załacistyja.
Znowu zamyśliła się Aspazja, wróciwszy zapewne do lat swojej młodości. Nie przerywałam
jej tego milczenia, czekałam, aż wszystko przemyśli i sama zacznie mówić dalej.

– ... chlewik zgrabny i odrynka mieli, karouku Krasulu u czerwonyja łaty i dwie świni.

Potem wrócili my do wioski, a Alżbietka prosiła, żeb ni rozpowiadać ludziom, jak tam jest u
babki, i ja ni rozpowiadała... Aha, na żerdkach pod powało ziela rozmaitego u nich w chacie
pełno wisiało, zapach, ach, jaki zapach! – Pociągnęła nosem, jakby teraz chciała ten zapach
poczuć i zamilkła znowu. – ... ni po porządku tobie mówia, ale to już tak dawno, tak dawno,
ile to lat temu było, nie spamiętać – jakby się tłumaczyła przede mną ze swojej słabej
pamięci. – U Agrypów też chata pienkna była, największa z całej wioski, i porządek u
Alżbietki taki był, jak i u jaje babki, tolko hetych trawak jeszcze tedy nie było. Na początku
na przędzenie lnu my u niej zbierali sia, czastuszki śpiewali i bajki opowiadali, a tych bajek to
najwięcej Alżbietka umiała. Wiesołaja była Agrypicha i da raboty jak ohoń. Bywało, swoja
robota zrobi i do sąsiadów, jak gdzie trzeba pomóc, skoczy. W pierwszym roku po szlubie
lubiła biegać i pomagać, gdzie mnoho dziciatak. Adnaho pobawi, druhoha pokołysza,
treciamu bajku opowie. Dzieci Agrypichu lubili. Stadami w wiosce za nio chodzili, może też i
dlatego, co zawsze coś smacznego w fartuchu dla nich mieła. I Agryp lubił swoja żonka. Co
mówia, świata za nio nie widział w pierwszych latach po szlubie. Dobra żonka była
Agrypicha. Koszula u Agrypa co dzień świeża jak u jakiego panicza i portki czysto
wyczyszczone. Co lepszego jemu do jedzenia podtykała. Pierogów słodkich co sobota,
bywało, napiecze. „Jedz, Agrypka, jedz”. Poprawił sia w sobie Agryp jeszcze wiecej, co to i
tak od jakiejś pory skłonność do brzucha miał i w zadku jak kobyła szeroki był... Potem u
mnie urodził sia synek Fiedźka, a u niej nic. Przylatywała do mnie Alżbietka, cieszyła się
Fiedźko jak swoim. Na rękach jego nosiła, kołysała, a jak podrósł, do góry podrzucała.
Bardzosz za dziećmi oddana była. A Bóg jej dziecka nie dał. Za dwa lata urodziła sia u mnie
Andziunia, a u niej, to znaczy sia u Agrypichy, nic. Jakoś posmutniała Alżbietka,
przylatywała, ale rzadziej. Mówiła ja jej: „Nie tuży, czasem i piać let ni ma dziaciej, a potem
raz, i posypio sia”. Uśmiechała sia tedy Alżbietka i mówiła: „Daj to Bóg”. Bardzosz widać
tych dzieci pragnęła. Z czyjej winy ich nie było, trudno zgadnąć, ale według mnie Agrypa to
wina była, nie Alżbietki. Ona zdrowa jak ta rzepa, szparka, tyłek twardy, jak toczony, tylko
do rodzenia, a on, mówio, jako dziecko zdechławy był. Szeptali w wiosce, co jemu świnka na
jajca padła. Ale chto to tam wie? Chto tam wie? Wszystkosz myśla, co jego w tym wina była.
Rok po roku tedy ja rodzić zaczęła, Antuka, Agatku i Dźmitruczka. To ich już ja miała tedy...
– Anastazja zaczęła wyliczać na palcach – piać... potem przyszła Alżbietka, potem, chto heta
był potem? Aha, Januk, ale on nie uchował sia. Potem rok nie zachodziła, aż za dwa lata
przyszedł Timofiej, a nareszcie Nastka i Kaziunia. Dziesiać ich było, ale uchowało sia
dziewiać. Jak mnie hetyja dzieci sypać sia zaczeli, przestała Alżbietka ze wszystkim do mnie
przychodzić. Pewnie jej serce bolało, co swoich ni mieła. Mało pomału i od ludzi odbijać sia
zaczeła, bo ludzi, jak to ludzi, poszeptywać zaczeli i kary boskiej względem tych dzieci
dopatrywać, tylko co nie wiadomo za co. A i z Agrypem u nich jakoś psuć sia zaczęło...

Zamilkła stara Aspazja i znowu zaczęła coś mleć bezzębnymi ustami. Zrobiło się już dość

późno, więc wstałam z ławy.

– Kiedy mogę was odwiedzić, ciotko, jeszcze raz?
– A kiedy chcesz, czasu mam, tylko to i robia, co jak słoneczko zaświeci, stare swoje kości

wygrzewam i chaty pilnuja. A nie zapomnij cukru przywieźć – upominała.

Nazajutrz przyjechałam do Aspazji wcześnie. Garść cukru w kostkach do podołka jej

wsypałam i czekałam, aż zacznie mówić...

– Nu tak, o czym dziś tobie powiedzieć? – spytała.

– Opowiedźcie mi, ciotko, jak to się stało, że Agrypicha znachorstwem zajmować się

zaczęła?

– To nie po porządku, bo najpiersz była z Agrypem niezgoda względem hetych dziaciej, co

to oni ich ni mieli. Peunie już tedy pad sarakouku Agrypicha była, jak wszystko zaczęło sia.
Kiedy te dzieci nie przychodzili, coraz markotniejsza stawała się Agrypicha i do babki swojej
do puszczy czaściej jeździć zaczęła. Bywało i na cały tydzień wyjedzie, a Agryp sam
gospodarstwo obrządzać musi. Zły, a na Agrypichu, jak od babki wróci, burczy. Ona z
początku nic, tylko głowa spuści i, jakby jej te wielkie czarne oczy tumanom zaszli, milczy.
Na burczenie Agrypa nic ni odpowiada. Pobędzie w domu, pobędzie, ale nidługo i znowu
jedzie do babki. Agryp wiedział, co ona tam jeździ względem tych dzieci, więc jej pozwalał.
A co tam w tej puszczy u babki Agrypicha robiła, nie wiadomo. Babka jej tedy już stareńka
była, ale jeszcze żwawa. Mówili, co Agrypicha razem z babko po polach, po lesie chodzili.
Trawy i kwiatki, co to na nich jejna babka znała sia, zbierali, a potem parzyli i Agrypicha ich
piła. Wszystkosz względem tego dziecka piła. Czasem widziano, co Agrypicha i sama w
puszczy jakieś trawki wybierała. Piła i piła to ziele, aż jo potrzęsało, a dziecka jak ni było, tak
ni było. Do wioski wróci sia, pobędzie, i na powrót do puszczy jedzie. Znowu tydzień zejdzie,
Agryp sam i w polu robić musi, i krowy wydoić, bo Agrypy aż dwie krowy mieli, i świniom
dać, i kurkom ziarenek sypnąć, pokrzywy nazbierać. Wiadomo, w gospodarstwie roboty jest.
Nie lubił Agryp tych babskich obrządków, co strach! Który by mużyk lubił? Znowu tydzień
do końca zbliża sia, a on coraz bardziej zły, co mówia zły, prosto wzbieszony chodzi. Wraca
Agrypicha jakaś trocha weselsza, ale Agryp, widać, złość w sobie z całego tydnia ma i dawaj
ta złość na Agrypichu wylewać. Ona milczy, oczy odwróciwszy, a Agryp łajać nie przestaje.
„Ci ja żonka mam, ci ni mam? Sam jak ta baba koło babskiej roboty chodzić musza, a ci to
chłopa rzecz kurom pokrzywa zbierać i w świńskim cieście rękam gwiezgać sia, a choćby i ta
krowa za cycki ciągać? Sama powiedz, ci to chłopa rzecz?” Agrypicha słucha, łzy jej
obeschli, myśli, po chwili mówi: „Może być i chłopa, czamu nie? Takie same dwie ręce masz,
tylko co silniejsze”. To tak Agrypa zeźliło, co aż podskoczył. „Widzisz ty jo, latawicu
zatraconu, jeszcze mi androny takie gadać będzi”. I dawaj ją besztać a łajać: „Ty pustaćwiet,
ty pustosz ugorzasta, ty dzirwan, co to ciągle pustuje, nic nie rodzi, tylko piach i piach!”
Poderwało Agrypichu, która zawsze cicha i zgodliwa była, jak nie zacznie Agrypowi
odgryzać sia. A ty taki, a ty owaki, sam pewnie nasienie wyschłe masz, a cała bieda na mnie
zrzucasz. A tak krzyczała, co na pół wioski słychać było. Agrypu wstyd! Jak to chłop nasienia
wyschłe ma? To już nie feler, a hańba! No i coś między nimi od tego czasu popsuło sia.
Ludzie zauważyli, co i z wioski Agrypicha zaczęła ranińko do lasu wymykać sia i po łąkach
chodzić, a różne kwiaty i trawy w podołku do chaty znosić. Raz Januk, co to za głównego
pastucha w wiosce był, krowy ledwo świt pędzi, patrzy, a tu Agrypicha już z lasu wraca.
Obroszona wyżej kolan, jakby w lesie w rosie kąpała sia jak wiedźma. Oczy czarne świeco sia
i pełen podołek traw niesie. Ukłonił sia jej Januk, a ona tylko tymi białymi zębami błysnęła i
urok na Januka rzuciła, bo potem latać za nio zaczął. Ładna jeszcze była Agrypicha, a zęby
miała jak śnieg białe. „Po co ona te zioła i trawy znosi?” – pytali między sobo ludzi i
Agrypichu też pytać zaczęli. A Agrypicha mówi: „Trawki to dobre, na różne choroby
pomocne, ludzi można nimi i żywioła poratować”. Pokiwali głowami ludzi, podziwili sia, no i
nic. Agrypichu coraz czaściej do lasu i na pola chodziła, trawki zbierała. Podpatrzyli, co ona
jedno ziele zbiera rano, insze w południe, insze późnym wieczorem, a jeszcze insze nawiet
pry miesiacu. Czamu pry miesiacu? Wiedźma, ci co? – myślo ludzi. Tak ono i było...

Aspazja zamilkła. Wzięła kostkę cukru i zaczęła ssać. O mnie jakby zapomniała.

Wiedziałam, że już dziś niczego się od niej nie dowiem.

Wróciłam do Aspazji po kilku dniach, przywożąc kawałek ciasta. Siedziała jak zwykle

przed domem, wygrzewając się na słońcu jak kot.

– Dzień dobry, ciotko! Pieroga wam miękkiego przywiozłam.
Aspazja chwyciła kawał babki. Zaczęła ją kruszyć po odrobince i do ust wkładać. Trwało

to sporo czasu, bo długo delektowała się smakiem ciasta.

– Pachnie to tak jak piroh od babki Agrypichy – powiedziała, łamiąc następny kawałek. –

Dziś powiem tobie o tym Agrypichy znachorzeniu – powiedziała, przełknąwszy ostatni kęs. –
Tego lata z Dźmitrukowo nieszczęścia stało sia. A chata Dźmitruka tuż pobok chaty Agrypa
stała. Dźmitrukowa może na trzeci dzień po dziecku była, jeszcze połogu dobrze nie odleżała,
a tu trzeba robić, dziciatak pełna chata, pewnie ich już z piacioro tedy mieła. Tak jak ja, jedno
po drugim. Dzieci, jak dzieci, płaczo, jeść chco, a tu chleb skończył sia. Wstała przez siła
Dźmitrukowa po szostym dziciaci, na trzeci dzień wstała i chleb rozczyniła. Dzieża chłop na
piec postawił, ciasto podeszło, a tu chłop nie przychodzi. Poczekała, poczekała i myśli: Sama
zdejma. Zsunęła sia z łóżka pomaleńku, a nogi miętkie jak z masła. Myśli sobie: Nic, jakoś to
będzie. Podstawiła zydelek do pieca i wzięła sia za dzieża. Podniosła jo i puściła, a sama aż
na ziemi skuliła sia, za brzuch sia chwyciła, jak suczka skowyczeć zaczęła, sina, sinińka. Na
ten czas nadszedł Dźmitruk z pola. Patrzy, baba po podłodze kacza sia, a jęczy, co aż
człowieku w dołku skręca, a sina, co mówia sina, jak węgielek czarna! Co robić? Co robić?
Do sąsiadów skoczył, do Agrypów, bo najbliżej byli. Agrypicha koło chaty kurom ziarno
sypała. „Chodź, Agrypicha, szybko, żonka mnie umiera!” Rzuciła Agrypicha ziarno i jak
mogąc biegiem do Dźmitruków leci. Przylatuji, patrzy, a tu baba sina na podłodze z jednego
boku na drugi wywraca sia i w rękach brzuch swój trzyma, jakby bała sia, co jej wypadnie.
„Nidobrze – mówi Agrypicha – poruszenie, a może nawet i oberwanie. Pomóż mi ją na łóżko
włożyć”. Włożyli. Macnęła za brzuch, a ta jak nie krzyknie. Nidobrze! „Rozpalaj szybko piec
– mówi do Dźmitruka Agrypicha – i garnek gliniany wypalany z wodą postaw, niech woda
szybko zagotuji sia”. Sama do swojej chaty pobiegła. Mało wiele czasu nie minęło, wraca, a
w podołku różnych trawek i kwiatów ze trzy przyharści niesie. Woda w garnku gotować sia
zaczęła. Garnek z pieca wyciągnęła, żmieniu ziela wsypała, deneczkiem przykryła, przed
ogniem postawiła i czeka. A Dźmitrukowa jęczy a jęczy. Dzieci płaczo, jeść chco. A ten, co
trzy dni temu na świat przyszedł, najgłośniej cycka domaga sia. A chto ma jemu cycka dać,
jak matka umiera? Bab pełna chata naszła. Każda coś doradza: ta fajerka gorąca na brzuch
przystawić, tamta powrósłem z jęczmiennej słomy przepasać, insza świętojańskiego ziela
napić sia. „Tu widać coś gorszego, czym poruszenie, bardzosz już ona sina” – mówio baby,
na Dźmitrukowo poglądając. Agrypicha stoi i milczy, tylko w ogień patrzy, jakby tam czegoś
wypatrywała. Niedługo garnek z zielem wyciągnęła i mówi do Dźmitruka: „Dawaj gliniany
kubek”. Dał. „Masz ty jaka czysta łatka?” Dźmitruk cedziłka z dojnicy zdjoł i podaje. „Lepiej
by, aby zupełnie czysta była” – mówi Agrypicha. Poszedł Dźmitruk do bokówki, do kufra,
tam od starej lnianej koszuli podołek oderwał i Agrypisie podał. Ona ziele przecedziła, mało
wiele przestudziła i Dźmitrukowej podaje: „Pij!” – mówi Agrypicha. A baby patrzo, co z tego
będzie. Dźmitrukowa pije i nosem kręci – nidobre. „Pij, duszkiem pij!” Nu i wypiła. Baby
patrzo, a tu Dźmitrukowa na twarzy zmienia sia, poróżowiała, jęczeć przestała i głowa
podnosi. Agrypicha do niej: „Leżcie, leżcie”, a Dźmitrukowa nagle w sobie zebrała sia i na
łóżku siadła, jakby nigdy chora ni była. Zdziwili sia baby – czartowskie ziele, ci co? Na
Agrypichu z podziwieniem poglądajo, a ona uśmiecha sia i mówi: „To dobre ziele, szybko
zdrowie przywraca. Dużo Pan Bóg takich ziół stworzył, a wszystko na pożytek ludziom”.
Baby krzyżem świętym przeżegnali sia, niech będzie chwała Panu Bogu. A Dźmitrukowa
woła: „Synka mi dajcie, cycka jemu dać musza”. Podali jej synka – karmi. Twarz u
Dźmitrukowej różowa, krew z mlekiem, synek ssie, tylko postękuje, tak mlekiem zalewa sia.
O brzuchu swoim Dźmitrukowa tak jakby i zapomniała. Pomaleńku baby rozchodzić sia
zaczęli, o cudownym zielu Agrypichy gadając. Agrypicha odchodząc, do Dźmitrukowej
mówi: „Te zioła przez dwa tydni jeszcze pić trzeba, rano, w południe i wieczorem, ale
zaparzać raz dziennie rano możecie. Nic wam podnosić trzy nidzieli ni można i dobrze by

było powijaczem brzuch od dołu do góry na cały dzień podwiązywać. Chłopa do siebie z
kilka tydni ni dopuszczajcie” – i poszła. Oj, poleciała sława o Agrypisie przez wszystkie
wioski. Zna sia Agrypicha na trawkach, oj, zna, prawie tak jak Czubik zna sia, i zaczeli ludzi
na leczenie do niej schodzić sia i błohosławili jej. Za leczenie nie ni brała. Jak jej chto co
przyniósł, mówiła: „Nie trzeba, wszystkiego mamy, nas tylko dwoje, dla kogo to wszystko,
nam i tak za dużo”. Tak ono i było. Potem popsuło sia, po śmierci Agrypa popsuło sia, a już
najgorzej, jak zaczęło sia z tym diabłem. Ale to już całkiem insza sprawa. Po porządku tobie
jutro opowiem.

Przyjechałam do Aspazji po obiedzie. W wiosce było prawie pusto, wszyscy poszli w pole.
– Na czym to my skończyli? – zapytała.
– Mówiliście, ciotko, że Agrypichę za dobrą znachorkę uważać zaczęto.
– A tak, tak, bo też Agrypicha na kużda ludzka boleść lekarstwo miała, a i na żywiole

znała sia, nawet konia od ochwacenia odratować spotrafiła. U Kostukowych...

– Ciotko, ja wiem, że Agrypicha na chorobach bydła się znała, ale mnie interesuje, jak to

się stało, że Agrypichę za wiedźmę uważać zaczęto?

Aspazja milczała... Czekałam więc cierpliwie, aż pozbiera swoje myśli.
– Nie masz ty czasem cukru kosteczki? – przerwała ciszę. – Lepiej mnie myśli sia, jak

sobie cukru posmokcza.

Wyciągnęłam z kieszeni kilka kostek. Znowu zaczęło się smoktanie, mlaskanie i

pomlaskiwanie. Aspazja ssała cukier bardzo specyficznie, lubiłam się temu przyglądać.
Myślałam: Stary człowiek, widać, tak jak małe dziecko, potrzebuje słodyczy. Po zjedzeniu
cukru zawsze ożywiała się i jej pamięć wydawała się pracować sprawniej.

– Czamu wiedźmo? – odezwała się wreszcie. – Myśla, co to wszystko przez to

przekleństwo poszło... Agryp pod starość coraz grubszy robił sia, jak nie przymierzając
parsiuk rozpasiony, zad jak żorna, gęba jakaś taka... W wiosce zawsze mówio, jak chłop taki
tłusty, to baba z niego pociechy ni ma, a ot, co tam mówić, posunął sia Agryp bardzo, a
Agrypicha jakby swoich lat ni miawszy. Żwawa, twarda i poweselała przez to swoje
znachorstwo, bo to w ludzkiej biedzie pomagać mogła. Tylko ludzi dziwili sia, czamu heta
jana ze wszystkim ni starzeji sia. Do tego między Agrypem a Agrypicho coraz gorzej było.
Bywało, Agrypicha wiasoła. Przyjdzie Agryp, Agrypicha od razu posmutnieje i jak lampa
zgaśnie. Ciągle jej niepłodnościo Agryp dogryzał. „Taka wielka znachorka, a ni może
dzieciaci sobie wyznachorzyć!” I to było najgorsze, Agrypicho tedy aż potriasało. Bywało,
tak na niego tymi czornymi woczami brzydko popatrzy, aż strach człowieka bierze. Ludzi
Agrypu mówili: „Po co ty jej tak ciągle dogryzasz? Źle ona na ciebie patrzy, ściaraży sia,
Agryp, jeszcze tobie co w złości zada!” Ale jej Agryp ciągle dogryzał i dogryzał. Jakoś była
jesień. Zaczęli ludzi bulbu kopać i Agrypy przyjechali na swój zagon, co to leżał między
zagonem Batraczychy, tej, co to za Agrypem kiedyś latała, a zagonem Dźmitruka, co to jego
żonka od oberwania Agrypicha odratowała.

– Mówicie, ciotko, że Batraczycha za Agrypem latała?
– Oho, jeszcze jak latała, darować cała życia Alżbietce nie mogła, co jej Agrypa zabrała i

ciągle Agrypichu, gdzie mogła, tak i ugryzła.

– No, a czemu zagony mieli blisko, przecież Batraki mieszkają na drugim końcu wioski?
– Bo nasze zahony wioskowe rozrzucone po całym polu. Ni w jednym miejscu, jak to u

was na folwarkowej ziemi. Oj, wuskije naszyja zahony, usio wużejszyja. Niekali try razy byli
szerszyja, czym teraz. Teraz nizadouha więcej mież będzi, czym ziamli – odbiegła od tematu.

– Ciotko, co z tym kopaniem kartofli było?
– Ano kopio, kopio, Batraczycha z córkami i synami, i Dźmitrukowa z Dźmitrukiem i

dziećmi. Wiasoło u nich, narodu dużo, a Agryp z Agrypicho jak hety siroty u dwaich.
Agrypicha kopie, kopie, odprastuji sia, to na córki i synów

Batraczychy, to na dzieci Dźmitrukowych pogląda, a taka robi sia na twarzy smutna, aż

strach. A Agryp także samo. A tu słońce już wysoko. Pobiegła córka Batraczychy po obiad,
od Dźmitruków Felka, a Agrypicha sama po obiad iść musi. Podniosła sia i jakaś taka zła. A
tu Agryp raptem do niej: „Jakbyś ni była jak hety pustaćwiet, to i u nas mogłaby jaka Andzia
ci Felka po obiad skoczyć”. Tego tylko dziś Agrypisie trzeba było. Jak ni skoczy do Agrypa
jak wzbieszona suka, i zaczęło sia: „Ty parsiuk tłusty, parsiuk, parsiuk, co to tłustym tyłkiem
ruszać ni może, ty wół, co buhaja udaje, ty knur z wyschniętymi jajcami”... Oj, brzydkich
rzeczy nawykrzykiwała Agrypicha. Ludzi kopać bulbu przestali i słuchajo, a ona krzyczy i
krzyczy. Jakby nieprzytomna z tego krzyczenia zrobiła sia, oczy jej czornyja jak żar świecili
sia... „Ty, przekleństwo mego życia, żeb ciebie ziemia pochłonęła, żeb ciebie pierwsze w lesie
drzewo przywaliło!” – i poszła. Ludzi przestraszyli sia. Agryp stał jak w ziemia wrośnienty...
Już Agrypicha na pole ni wróciła. Pociągnęła sia do lasu. Agryp sam do chaty poszedł. Ci co
tam jadł, ci nie, nie wiadomo. Potem mało wiele pokopał i zwozić bulba zaczoł. No i dalej
żyli jak ten pies z kotem. Przeszło od tego czasu może z rok. Aż raz Agryp po drzewo do lasu
z Kostukiem Adasiowym pojechał. Osinu spuszczali. Podpiłowali z jednej strony,
podpiłowali z drugiej i już ją podrąbać, i w bok odskoczyć mieli, a tu osina jak ni skręci sia i
prościńko na Agrypa. Agryp tylko jęknął i na miejscu gotów. Przyleciał Kostuk do wsi i
krzyczy: „Ludzi, ludzi, Agrypa drzewo zabiło”. Agrypichy w domu nie było, szwendała sia
gdzieś po lesie. Ludzi Agrypa do chaty przynieśli i na dwóch ławach zsuniętych położyli.
Pełno narodu naszło, a Agrypicha za dobra godzina z zielem z lasu wróciła. Zbladła jak
płótno. „Co sia stało?” – pyta. Batraczycha, ta, co za młodych lat za Agrypem latała, mówi:
„To, co miało stać sia!” „Jak to?” – pyta Agrypicha. „A tak to!” – na to Batraczycha. A naród
słucha. „Cóż to, już Agrypicha zapomniała, jak przy kopaniu bulby wymówiła swoje
diabelska życzenia, żeb Agrypa w lesie pierwsze drzewo przywaliło, wszyscy słyszeli, ni
tylko ja”. Poszedł szum po narodzie. „Ci to prawda?” – pytali jedni drugich, bo Batraczysie ni
bardzo wierzyli. Wiedzieli, co Agrypichu z zazdrości o Agrypa zawsze obszczekuje. Ale inni
zaczęli szeptać: „Prawda, prawda i ja słyszała, i ja, i ja”. Dużo ludzi to słyszało. Agrypicha
jeszcze bardziej zbladła i mówi: „Czego człowiek w złości ni chlapnie, czyż to ma jakie
znaczenie?” „Oj, ni chlapnięcie to było, jeśli spełniło sia!” No i pochowali Agrypa. Ale ludzi
od Agrypichy odsuneli sia i za wiedźma jo liczyć zaczęli. Nawiet na jakiś czas leczyć sia u
niej prastali. Czubik znachor jednak był daleko, toteż mało pomału i do niej znowu po zioła
przychodzili, ale takoż za wiedźma już jo mieli i bać sia zaczęli. Agrypicha więcej w lasach i
na uroczyskach niż w chacie była. Ziele i korzonki do chaty znosiła, pole swoje na odrobek
oddała, konia sprzedała. Mało wiele żywioła opatrzy i do lasu leci. Tak ze trzy lata ciongneło
sia, potem trocha zapomniała i koło gospodarstwa więcej chodzić zaczęła.

Zmęczyła się Aspazja dzisiejszym opowiadaniem. Znowu zamilkła, przymknąwszy oczy.

Zastanawiałam się nawet, czy nie drzemie, bo siedziała nieruchomo. Kury tylko przerywały tę
ciszę swoim gdakaniem, bo podchodziły do nóg Aspazji, wydziobując jakieś okruchy.

Ja również przymknęłam oczy, myśląc o tym wszystkim, co tutaj usłyszałam.

Wyobrażałam sobie Agrypichę młodą. Musiała być rzeczywiście ładna, bo ślady jej urody
widać było i w podeszłym wieku. Miała piękne, duże, czarne, błyszczące oczy.

– Ładna była Agrypicha – jakby odpowiadając moim myślom zaczęła znowu Aspazja.

Ładna była – powtórzyła. – Chłopy za nio zawsze latali, a ona nic...

Jakoś w trzy lata po śmierci Agrypa przyplątał sia skondyś do Agrypichy młody parobek.

Wieczorami do niej podchodzić zaczoł. Mówili, na żołądek słabował, leczyć sia do Agrypichy
przyszed, od tego i zaczeła sia ta ich znajomstwa. Ale po jakimś czasie ludzi poszeptywać
zaczeli, co to nipraudziwy parobek, a diabeł spod Kiryłowej osiny, co to na niej Kiryła był
powiesiwszy sia. Skąd to poszeptywanie o tym diable przyszło, nie wiadomo.

– Ciotko – przerwałam Aspazji – nasz Pawluk też mówił mi o tym.

– Jak to był diabeł, niechaj będzie diabeł – ciągnęła dalej Aspazja. – Przez cała jesień

diabeł do Agrypichy łaził. Kiedy już trocha zapoznali sia, Agrypicha jego pyta: „Jak ty
nazywasz sia?” „Stefan” – diabeł na poczekaniu imia sobie zmyślił: „A u kogo ty za parobka
służysz?” Diabeł jakaś nazwiska niewyraźnie wybarmotał. Agrypicha ni dosłyszała. Ale ci to
ważne, więcej już o to i nie pytała. Mało pomału ludzi Agrypichu na języki brać zaczeli.
„Patrzajcie, parobka sobie przygadała, a jakiego młodego, pewnie z dziesiać let od niej
młodszy. Ciągle u niej przesiaduji, może ona z nim żenić sia zamyśla?” „A adkul jon, ni
wiecie?” Ciekawe byli baby tego młodego parobka, a i zazdrościła jej jego co poniechtóra. I
zaczeli kumy wieczorami do Agrypichy przylatywać. A co? A chto? A jak? – rozpytywać sia.
Przyleci adna, mało wiele pokręci sia, po co tam niby przyszła, weźmie i poleci, a użo druhaja
do drzwi stukaja. Nadojadło to babskie latanie Agrypisie, bo spokój w chacie lubiła mieć.
Myśli: Po co ma to cierpieć, powiem Stefanu, niech nie przyłazi, a jak on przestanie
przychodzić, to i baby do mnie przestano latać. Jak pomyślała, tak i powiedziała. Zasmucił sia
diabeł, bo bardzosz już do Agrypichy był przywykłszy. Ale co robić, jak baba nie chce, to i
diabeł nic na to ni poradzi. Poszedł diabeł, ale przemyśliwać zaczoł, jak by to z Agrypicho
niby przypadkiem spotkać sia.

Jakoś miało sia już pod wiosna, śnieg stopniał i młode trawki spod ziemi pokazywać sia

zaczeli. Niedługo Agrypicha wybrała sia na pola, wczesna ziela zbierać. A diabeł tylko na to i
czekał. Mach! i już jest przy Agrypisie. „Dzień dobry – pięknie kłania sia. – Ci moga trawki
pomóc zbierać?” Agrypicha takoż ucieszyła sia, ale nic po sobie ni dała poznać. Stefan trawki
zbiera, koszyk za nio nosi, nadskakuji. Sympatyczny jest – myśli Agrypicha... i tak trocha po
trochu znowu zaczeła do niego przywykać. Jak której niedzieli w lesie jego ni spotka, już jej i
smutno. Tak i było do jesieni. A co to ludzi, jak ludzi, wszędzie pełno, to jedne ich razem
widzieli w lesie, druhija na łąkach, trecija u poli i znou Agrypichu na językach nosić zaczeli.
Po lasach z parobkiem ciąga sia, jakby swojej chaty ni miawszy. Wstyd – baba już starszawa,
choć, prawdu powiedziawszy, po niej tego ni widać. „O, już druhi hod z parobkiem młodym
ciąga sia, a kont szlubu ni słychać...” – i tak tymi językami plaskali i plaskali za plecami
Agrypichy, aż hadko. Rozezluło heta mianie i myśla: Pobiegna do Alżbietki i powiem jej, co
ludzi na niej języki swoje ostrzo. Jak pomyślała, tak i zrobiła. Przylatuja nad wieczorem,
Agrypicha markotna w swojej dużej chacie samińka siedzi, łokciami podparszy sia, i o
czymści tam przemyśluji. U mnie w chacie wiasoło, dziciatak mniejszych i większych pełna
chata, a u niej pusto! Za co jo tak Pan Bóg pokarał? Mówia do niej: „Ni pogniewaj sia,
Alżbietka, ale przyszła ja tobie powiedzieć, co bardzosz ciebie ludzi na językach noszo
wzglendem tego twojego parobka”. „A co mówio?”– pyta Agrypicha. „Co po polach z nim
ciągasz sia, a szlubu z nim nie bierzesz. Daj na zapowiedzi i koniec. Ni krzywduj na mnie, ale
musza tobie jeszcze powiedzieć, co poniechtórzy poszeptujo, szto heta diabeł”. Agrypicha
roześmiała sia, a potem zamyśliła sia. Ale ja już musiała lecić do chaty, bo tam i żywioła
niopatrzona i dzieciom wieczerza rychtować trzeba. Jak spotkam Stefana, porozmawiam z
nim – myśli sobie Agrypicha.

Nazajutrz była niedziela, idzie Agrypicha koło brzeźniaku, a parobek jak spod ziemi mach!

i już jest przy niej. Skąd on tak wie zawsze, gdzie jestem? – tak Agrypisie przez myśl
przeleciało, ale zaraz o tym zapomniała i mówi: „Wiesz, Stefan, ludzi nas na języki znowu
brać zaczeli, co po polach i po lasach razem ciągamy sia, może już lepiej do chaty
przychodź”. Ucieszył sia diabeł, znowu do jesieni szło, a pod osino bez przerwy tak stać
zimno, aż w kościach łamie, a u Agrypichy w chacie ciepło. Choć trocha zagrzeja sia – cieszy
sia diabeł. I znowu do Agrypichy wieczorami chodzić zaczoł. Przy oporządzaniu żywioły jak
swój pomaga i krowy do obory zagoni, i słomy podrzuci, i świnkom strawa wyniesi – taki
nadskakliwy zrobił sia, wiadomo, zakochany. Agrypicha już całkiem do niego przywykła i
było jej z nim dobrze. Ale zbliżała sia Kiryłowa rocznica, diabeł przy osinie musiał znowu
kołkiem siedzieć i procesje diabelskie przyjmować. Agrypicha jego czeka dzień – ni ma.

Czeka druhi – ni ma, czeka treci – ni przychodzi. Gdzie on podział sia, może na mnie czeho
pogniewał sia? Kiedy cały tydzień minoł, niepokoić sia zaczeła: może chory? Bardzosz już do
tego swojego parobka była przywykłszy. Kogo by o to przepytać? Może ludzi co słyszeli?
Ale jak tu babie rozpytywać sia o chłopa. Kiedy już ze dwa tydni nie przychodził, serca
Agrypichy stała sia niespokojna. Myśli: Rozpytam sia Batraczychy, ona zawsze wszystko o
wszystkich wie. Narzuciła chustka i nad wieczorkiem poszła do niej. Przyszła, a tu
Batraczycha świniom miesza. Jak tu zacząć? „Pochwalony i co słychać?” – pyta sia. Nie
wypada tak od razu do sprawy przystępować. „A nic” – mówi Batraczycha, a w oczy ni
patrzy, bo wobec Agrypichy ni bardzo czysta sumienia ma, zawsze jo obszczekuje. „A co u
waszeci?” – pyta Batraczycha. „A nic, tylko coś Stefan raptem bez przyczyny przychodzić
przestał, może jemu coś stało sia, nie słyszeliście czasem?” Popatrzyła Batraczycha na
zmartwiono twarz Agrypichy i ucieszyła sia. Dobrze jej tak – myśli – nie trzeba było z
młodym zadawać sia, pewnie nadojadła jemu, to i rzucił jo. „Nie, nic nie słyszała – mówi –
ale mogą rozpytać sia – obiecuje Batraczycha. – A u kogo on za parobka służy?” – pyta. Tego
dobrze i nie zapamiętała Agrypicha, bo wtedy, jak go spytała, tak jakoś niewyraźnie burknoł.
„Zdajsia koło Dajnowki u kogoś”. Pokręciła głowo Batraczycha i myśli: Ponad rok ze sobo
ciągajo sia i nawet nie wie, u kogo on służy, ci to nie dziwne? Ale do Agrypichy słodzińko
uśmiecha sia i obiecuje: „Dowiem sia, dowiem, u ludzi przepytam sia i przyleca , powiem”.
Podziękowała Agrypicha, a na duszy jeszcze bardziej jej markotno. Akuratnie tego dnia
skończyli sia procesji pod Kiryłowo osino, diabłu spieszno było do Agrypichy. Duszkiem za
parobka przebrał sia i do Agrypiny poleciał, ale z pośpiechu ogon ni bardzo akuratnie
schował, ni zauważył, co kończyk jemu z kałoszy wystaji. Agrypicha tymczasem wraca sia od
Batraczychy, drzwi od chaty otwiera, a chata na skobelek była zamknięta, wchodzi... a tu
Stefan przy oknie na ławie siedzi. Ucieszyła sia, ale myśli, jak to on mógł do chaty wejść,
kiedy chata była z nadworza zamknięta? I zatrwożyla sia w sersu swoim. Może to prawda,
nieczysty? A diabeł ni zauważył skobelka przy drzwiach, bo przez komin wleciał. Agrypicha
jakoś akuratnie Stefanu przygląda sia i sama nie wie, ci cieszyć sia, ci smucić. Jakości czegoś
boi sia. „Czemu ciebie tak długo ni było?” – pyta. „Chorował ja” – łże diabeł. „A na co?” „Na
żołądek”. „A chto ciebie leczył?” „Sam siebie ja leczył” – dalej kręci diabeł. „Hm... a
gospodarz ten twój, jak on tam nazywa sia, ni krzywił sia, co tak długo chorujisz?” „Nie”.
„Widać niezły jest”. „Aha”. „A jak on po prawdzie nazywa sia, bo jakoś nie spamiętała ja
jego nazwiska?” Diabeł nie był przygotowany na to pytanie, zajonknoł sia i lapnął pierwsza
lepsza, co jemu na myśl przyszło. Ale Agrypicha zauważyła jego zmieszania i jej jeszcze
gorzej zrobiwszy sia. Cości on tu kręci – myśli. – Czyżby naprawdu to był zły? Co robić, co
robić, jak tu prawdy dowiedzieć sia? Przywykła już do niego, ale jakże tu z diabłem zadawać
sia?! Aż tu stuk, stuk i wchodzi Batraczycha, niby soli pożyczyć. Patrzy, a tu parobek siedzi i
w najlepsze z Agrypicho pogaduji. Taka to sprawa – myśli. – Języki ludzkie od siebie
odwrócić chciała, dlatego przyleciała do mnie. „Nu, widza, szybko odnalazł sia twój pan
Stefan!” „Chorował” – mówi Agrypicha. Batraczycha dokumentnie parobku przygląda sia. Z
głowy nic jej ni podpadło ani z rąk, bo wszystko to diabeł akuratnie odrobił. Ale kiedy jego
tak od góry do dołu ogląda, patrzy, a tu z kałoszy coś wystaji... Myśli: Przywidziało sia mnie,
ci co? A co była trocha niska na oczy, myśli: Rzuca coś umyślnie na podłoga, schyla sia niby
podnosić i akuratnie zobacza. Schyliła sia Batraczycha aż pod ława, gdzie byli parobka nogi, i
patrzy... ogon, wyraźnińko ogon. Ot, jaki parobek do Agrypichy chodzi! Prawda ludzi
poszeptywali, znaczy z diabłem zadaje sia Agrypicha! Tego po niej i spodziewać sia można
było. Czekajże, wezma ja ciebie, diabeł, na spytki. „Dobrego gospodarza macie?” „A,
niczego” – odpowiada diabeł, a sam szybko myśli, jakie to on nazwisko niby dla swojego
gospodarza Agrypisie powiedział i nijak przypomnieć ni może. Ta baba zaraz jego pewnie o
to zapyta. Źle. A i miejscowość jakąś trzeba zmyślić. Powiem bliska – Batraczycha
wszystkich zna, powiem dalsza – dziwne będzie, co tak często do Agrypichy przylatuja.

Jeszcze nic diabeł nie wymyślił, a tu Batraczycha już i pyta sia: „A u kogo to służycie?”
Diabeł pierwsze lepsze nazwisko zełgał, ale, zdajsia, ni to, co Agrypisie powiedział.
Agrypicha na niego bliś! woczami – kłamie. A Batraczycha mówi: „Nie znam takich. A w
jakiej to miejscowości?” – znowu pyta sia. Diabeł niespokojnie zakręcił sia na tyłku, jakby na
szpilka siadłszy, i mówi: „To chutor koło Dajnowki”. A Batraczycha znowu: „Ni słyszała ja o
takim chutorze”. Myśli diabeł: Źle, wtem spójrzał przypadkiem na swoje nogi i widzi, ogon
wystaji. Tu musi myśleć, jakby gładko łgać, a tu drugo nogo ogon do kałoszy wpycha.
Niechby raz już poszła ta baba! Ale Batraczycha ani myśli wychodzić, rozsiadła sia i dalej o
gospodarstwo dokładnie rozpytuji, a ile ziemi ma gospodarz, a ile krów, a ile dzieci, a jak
gospodynia ma na imia? Wiercił sia diabeł, wiercił, widzi, nidobra sprawa, i mówi: „Musza
już iść, bo jutro do młyna wcześnie jada” i zaczął żegnać sia. A jak wstał, to ogon ślizg! i
obsunoł sia znowu w dół. Już go pewnie ni tylko Batraczycha zobaczyła, bo Agrypicha aż
zbladła, kiedy na nogi parobka spójrzała. Diabeł na pięcie obrócił sia i jak oparzony z chaty
wyskoczył. Jak poszed, tak poszed, tyle jego i widzieli. A Batraczycha mówi: „Chiba
Agrypicha sama widziała, jak jejnemu parobku ogon z kałoszy wystawał”. Potem szybko
pożegnała sia i wyszła. A w Agrypichu jakby piorun wderzył, pośrodku chaty stała i ruszyć
sia z miejsca ni mogła. Batraczycha jeszcze dwóch chat nie minęła, spotkała jedna baba i na
ucho jej szep, szep, szep, tak i tak, Agrypicha z diabłem zadaji sia. Ciż to prawda? „Moga
pobożyć sia” – mówi Batraczycha. Przyleciała koło drugiej chaty, to samo szepnęła, zanim na
koniec wioski doszła, już wszystkie wiedzieli, co to ni parobek, a diabeł do Agrypichy chodzi.
Dopieroż ludzi zaczeli głowami kręcić, słyszane to rzeczy z diabłem zadawać sia?
Batraczycha jego na własne oczy widziała. Tak ono i poszło po całej parafii. A ja wszystkosz
myśla, co to nie był żaden diabeł – dodała na koniec Aspazja.

Chciałam wiedzieć, co zdarzyło się potem, ale Aspazja była już dzisiaj bardzo zmęczona.

Wróciłam więc do niej nazajutrz.

– Ni przeszło dni paru, Agrypicha ciażko zachwareła. Pał od niej szed taki, jakby z

chlebnego pieca. Po łóżku swoim jak ryba kaczała sia i za głowa chwytała. Mało
poczekawszy i ludzi już ze wszystkim ni poznawała. To Stefana wołała, to niludzkim głosem
krzyczała: „Odejdź ode mnie, diabeł nieczysty”. Baby, co przyszli jej doglądać, znakiem
krzyża żegnali sia i święcono wodo kąty w chacie kropili. Ale nic nie pomagało.
Wincuczycha, co to baba miastowa była, radziła po dochtora posłać, ale insze baby mówili,
po co dochtór? I tak jej biednieńkiej już dużo ni trzeba, a dochtoru i ni wypłacisz sia za taka
przyjechania, pewnie cała owieczka weźmi... Agrypicha już żadnego rozeznania ni miała,
leżała bez pamięci, oczy w powała wlepiwszy. Wszystkosz Wincuczycha uparła sia i swojego
po dochtora posłała. Przyjechał dochtór, popatrzył, postukał, trąbka do piersi przystawiwszy,
słuchał, za głowa i za brzuch pomacał i mówi: „Kiepska sprawa, zapalenia mózgów u niej, do
szpitala jak najprędzej trzeba, choć nie wiem, ci i tam jaka rada będzi”. Dopierosz ktoś
przypomniał, co Agrypicha babku pod puszczo jeszcze ma. Uradzili dać znać jejnej babce. Ze
wszystkim stareńka ona była, może użo z dziewiaćdziesiat let mieła, ale żwawaja i przy
dobrym rozumie. Zaraz przyjechała, na Alżbietku popatrzyła, zapłakała, a potem mówi: „Tu
dochtory nic ni pomogo, tu zioła trzeba”. I zaraz różne ziela, co to było pod powało
zawieszone i w puczki powiązane, wyszukała i parzyć zaczęła. A potem tym zielem to
Alżbietku poiła, to jo obcierała, to na głowa kompresy kładła. Dźmitrukowa, co to
wdzięczność w sercu swoim do Agrypichy miała za uratowanie jej kiedyś życia, Felka swoja
do pomocy babki przysłała. Try tydni albo i więcej Alżbietka biez duchu leżała, potom trochu
oczy otworzyła i na świat boży spójrzała. Mało pomału ludzi poznawać zaczęła. A była taka
słabińka, co głowy podnieść nie mogła. Pewnie z sześć do ośmiu tydni przeszło, jak siadać
zaczeła. Babka u niej przez try miesiacy z hakiem była. Namawiali jo ludzi, żeb ze wszystkim
u wnuczki została, ale ona ni chciała. „W swoich kątach chce umrzeć”– mówiła i, jak

Alżbietka pozdrowiała, do puszczy wróciła. Agrypicha po tej chorobie szybko posunęła sia,
posiwiała, a jej białe zęby zrobili sia jakieś długie i żółte, i nizadługo jak z masła wyłazić
zaczęli. Ze wszystkim od ludzi odbiła sia, czasem do siebie gadała. Tedy ludzi mówili, co ze
swoim czortem rozmawia. Naród od niej jeszcze bardziej odbił sia, a ona znowu po polach i
po lasach ciągać sia zaczeła. Ale ni była tu już ta dawna Agrypicha. Cało jej piękność jakby
chto ręko zgarnoł. Przygarbiła sia, pomarszczyła, jakby jo chto odmienił. No i bolej z
diabłami, mówio, na Łysej Górze spotykała sia, czym z ludźmi. W oczy ludziom ni patrzyła.
Czasami tak jakości dziwnie śmiała sia bez żadnej przyczyny. Gospodarka swoja na odrobek
ludziom dała. Tolki do chaty swojej na mieszkania nikogo wpuścić ni chciała. Mówio, przez
to, co po nocach ten jejny diabeł przez komin do niej przylatywał i co z im jak z mużam żyła.
Batraczycha mówiła, co raz, przechodząc koło jejnej chaty, na własne uszy słyszała, jak
Agrypicha ze swoim diabłem swarzyła sia. Podobnież z im i na rojstach spotykała sia, bo
Lucyper od pilnowania Kiryłowej osiny jego odpuścił, a i na miotle na Łyso Góre jak
wiedźma latać zaczęła. Ot, tak ono i było – Aspazja zamilkła.

– Ciotko, jak myślicie, z tym Stefanem, czy to prawda, że to był diabeł?
Aspazja milczała... Powtórzyłam swoje pytanie.
– Chto jego tam wie? Ale ten parobek rok więcej z jo ciągał sia, a potem gdzieści przepadł.

Może poswarzyli sia, może co? A ludzi, jak to ludzi, zaraz diabeł, bo tak nagle znikł. Ja
wszystkosz myśla i jeszcze raz tobie mówia, co heta ni był żaden diabeł, tolki małady
parobok – Aspazja zamilkła i znowu zaczęła coś przeżuwać swoimi bezzębnymi ustami.
Potem dodała: – Ostatnimi laty Agrypicha powiesaleła i nawiet czasem koło chaty chodząc,
swoim trzęsącym sia głosem podśpiewywała. Kiedyś głos piękny Alżbietka miała, oj, piękny.
Mówili ludzi, przez to powiesaleła, co pomocnica do swoich diabelskich prachtyk nalazła. Na
polach i w lasach ni raz, ni dwa ich ludzi razem widzieli, a i z tym diabłem jo zapoznała. Nu,
wiesz, o kim ja mówia? – uśmiechnęła się. – Ni pogniewasz sia na staruchu – dopytywała się
niespokojnie.

Roześmiałam się:
– Nie gniewam się, bo to prawda.
Aspazja spojrzała na mnie nieco zalęknionym wzrokiem, a ja dodałam:
– Tylko że nie z diabłem, a z leczniczymi ziołami zapoznawała mnie Agrypicha.

Zbliżał się wieczór, więc się pożegnałam z Aspazją, nie wiedząc, że to była moja ostatnia z
nią rozmowa.

Epilog

Minęły czasy wiedźm i czartów. Nikt nie lata po niebie na miotle. Medycyna rozporządza

potężnymi chemicznymi środkami, a właściwości lecznicze roślin badamy naukowo,
opierając się nie tylko na empirycznych ludowych obserwacjach. Przekonujemy się jednak
często, że wiele z tych spostrzeżeń, uważanych nieraz za przesądy, ma swoją rację bytu,
potwierdzoną przez współczesną biochemię, jak na przykład zbieranie niektórych roślin o
określonej porze dnia. Dziś wiemy, że przy różnej intensywności naświetlania słonecznego
skład chemiczny rośliny może być różny. Znachorzy zalecali zbierać niektóre zioła na nowiu,
inne przy pełni księżyca. Tego jeszcze co prawda nie udowodniono naukowo i nie przestrzega
się przy zbiorze ziół do „Herbapolu”. Ja w swojej praktyce lekarskiej lubię stosować zioła
obok terapii chemicznej. W czasie okupacji i tuż po wojnie nieraz przydawała mi się nauka
Agrypichy.

Szczególnie utkwił mi w pamięci przypadek chorego chłopca o nazwisku Kamiński, który

w 1955 roku leżał w klinice dziecięcej z powodu marskości wątroby. Stan dziecka był
beznadziejny. Wodobrzusze było tak ogromne, że co drugi dzień trójgrańcem przebijaliśmy
powłoki brzuszne i wypuszczaliśmy trzy i pół litra płynu. Profesor, który wiedział o moim
entuzjazmie dla ziołolecznictwa, zaproponował, żebym zastosowała znane mi zioła, mówiąc,
że nie mamy nic do stracenia. Już po dwudziestu czterech godzinach chory chłopiec zaczął
oddawać niesamowite ilości moczu, a jego stan poprawiał się z dnia na dzień. Został
wypisany z kliniki w stanie dobrym z zaleceniem dalszego stosowania ziół. W roku 1967 pan
Kamiński odwiedził mnie w szpitalu, żeby pochwalić się, iż czuje się doskonale i nadal popija
ziółka.

Ponieważ dominującym składnikiem w mieszance ziołowej, zastosowanej w chorobie

chłopca, były korzenie mniszka, zachęciło mnie to do wykonania pracy doświadczalnej na
myszach w Zakładzie Anatomii Patologicznej AM w Gdańsku u prof. Czarnockiego, której
nie ogłosiłam w prasie lekarskiej. Każdą partię myszek dzieliłam na dwie grupy i
uszkadzałam im wątrobę czterochlorkiem węgla. Wszystkie myszki miały tę samą karmę, ale
do picia jedne dostawały wodę, drugie zaś wywar z korzenia mniszka. Myszy pijące wodę
zginęły wszystkie w przeciągu sześciu tygodni, a te, które piły wywar z mniszka, przeżyły
jeszcze pół roku. Czyżby w korzeniach mniszka znajdował się środek regenerujący komórki
wątroby? Była to tylko pierwsza część doświadczenia, bez dokumentacji histopatologicznej
stanu komórek tego narządu. Niestety, nigdy potem nie miałam warunków ani czasu, żeby je
powtórzyć.

Często z wdzięcznością wspominam swoją znachorską edukację. W książkach

ziołoleczniczych szukałam naukowych opisów roślin, o których opowiadała mi Agrypicha,
lecz odnalazłam nie wszystkie nazwy. Wiem na przykład, jak wyglądają i na jakie
dolegliwości się stosuje żabie oczko i smołuszkę. nie wiem jednak, jak się prawidłowo
nazywają i dlatego nie potrafię ich wypisać na recepcie. Albo narywnik, ziele dobre na
miejsca obierające i ropiejące.

Teraz, kiedy nie mogę znaleźć potrzebnych mi składników w aptekach lub zielarni, idę pod

halę targową w Gdańsku do starej wileńskiej babulki i u niej wyszukuję brakujące mi roślinki.
Suszone przez nią zioła mają należny zapach, kolor i moc. Kupuję i chwalę ją. Babulka
zadowolona uśmiecha się, a mnie przypomina się Agrypicha...

maj 1967, szpital zakaźny

Posłowie

Jest taka przepiękna kraina rozkołysanych wzgórz, idących w potężnym rytmie ze

wschodu na zachód, pociętych jarami, którędy spływały wody polodowcowe, kraina
przepastnych borów, cienistych zagajników, łąk, dyrwanów i rojstów z zielem gdzie indziej
już wymarłym, kraina na granicy światów: Północy i Południa.

Z Wyżyny Oszmiańskiej lub, jak chcą inni, z Garbu Oszmiańskiego, gdyż o nim jest

mowa, spływają liczne strumyki i potoki, zasilając Niemen i Wilię, aby w Bałtyku znaleźć
swój kres. Ale też o parę kilometrów dalej biorą swe początki rzeczki biegnące szparko na
południe, wlewając się do Berezyny, Berezyną do Dniepru, a tam już Morze Czarne.

To miejsce graniczne, miejsce wysoko wzniesione ponad monotonię wielkiej równiny

europejskiej, było bogate w ludność mieszanych kultur, religii, obyczajów. Podstawę etniczną
stanowił lud białoruski, wciąż poszukujący swej tożsamości narodowej. Można z
powodzeniem powtórzyć za Tadeuszem Łopalewskim (Między Niemnem a Dźwiną), że lud
ten był „najczyściej słowiański wśród innych plemion słowiańskich Europy Zachodniej, z
kulturą rolną, w rozwoju swym nie bardzo daleki od form sprzed lat tysiąca. W
budownictwie, w narzędziach pracy raz po raz odnajdujemy tu elementy zachowane z czasów
pogańskich. Ten konserwatyzm, ta nieufność i oporność wobec wszelkich nowinek
cywilizacji, jest typowa dla umysłowości tutejszego chłopa” (s. 40).

Z takim ludem spotykałem się jeszcze podczas dzieciństwa spędzonego u podnóża lub na

samej Wyżynie Oszmiańskiej. Taki lud zapamiętała ze swej przedwojennej młodości
Nadzieja Bittel-Dobrzyńska.

Obok zwartych, białoruskich wsi ciągnęły się tam szlacheckie zaścianki, tworząc Okolicę

– polską z ducha, lecz rodowodu rozmaitego: byli to osadnicy tatarscy jeszcze z Witoldowych
czasów, przybysze z Korony, spolszczone bojarstwo i starodawni Litwini. Miasteczka
zamieszkiwała ludność żydowska. Majątki i folwarki były siedliskiem polskiej, nieraz jeszcze
sarmackiej z ducha kultury, z wańkowiczowskim poczuciem humoru i fantazją iście ułańską.
Z takiego folwarku wyszła autorka tej książki.

Historyczne Krewo, Łosk, Oszmiana przypominały o dawnych dziejach, o historii, jaka

przetaczała się przez te ziemie, poruszając do samego dna ludzkie skupiska, a przecież za
sprawą geniusza miejsca nie naruszając w· niczym tajemniczej i groźnej natury człowieka
pogranicza: „najczyściej słowiańskiego” i zarazem otwartego na inność i na te nigdy nie
ujarzmione żywioły. Był nim żywioł Przyrody, widziany w ziołach i drzewach, we
wszelakich gadach, płazach, czworonogach i ptakach. I był nim drugi człowiek, nie
rozpoznany jeszcze, ahistoryczny, żyjący w zgodzie z rytmem pór roku. Człowieka tego
trapiły lęki i strachy, o jakich zapomnieli ludzie Zachodu. „Po polach Białorusi błądziła
ciągle Płaczka, piękna kobieta w białej sukni i czarnej chustce, widziana przez wszystkich,
lamentująca, narzekająca, smutno śpiewająca, łamiąca ręce, zalewająca się łzami...
Spotykano jakby sierotę, w ubogim wiejskim ubiorze, na drodze, na ruinach, w zniszczonej
kaplicy na cmentarzu” (Jan Barszczewski, 1790-1851). W nocy wyły tam wilkołaki, krew
wypijały wampiry, wszędzie gnieździły się groźne demony, wiedźmy i czerci. A była ich
ogromna rozmaitość. „Diabły wodziciele, co zwodziły ludzi z dobrej drogi, straszyciele,
przewoźniki, smolarze, pilnowacze skarbów, chytre, pokuśne diabły i diabły szutniki” –
mówi Kaziuk, jeden z bohaterów opowieści Nadziei Bittel-Dobrzyńskiej.

Czy dziś ostała się jeszcze ta kraina pięknej przyrody, grozy istnienia i pierwotności

doznań? Nie nam o tym mówić. Na pewno znajdziemy ją w tej przepięknej książce, na którą
składają się soczyste opowieści, anegdoty z życia oszmiańskiej prowincji i baśniowe gawędy.
Pani Nadzieja Bittel-Dobrzyńska, znany lekarz-specjalista, z literaturą tyle mająca wspólnego,
że prawdziwie kochająca książki – napisała rzecz, jaka pozostanie w skarbcu literatury
przynależnej do „szkoly wileńskiej”. Taką książkę pisze się tylko raz w życiu: jest ona

wyrazem owego przymusu duchowego, aby zatrzymać czas dzieciństwa i młodości, i
przemierzyć raz jeszcze tę ziemie, co była „jak zdrowie”, a do której już nie ma powrotu.

Tak się szczęśliwie złożyło, że parę lat dzieciństwa, krwawego i wojennego, a przecież w

jakimś sensie „sielsko-anielskiego”, spędziłem w pobliżu Krewa. Byłem więc sąsiadem, nieco
spóźnionym w czasie, folwarczku, po którym konno hasała młodziutka Nadzieja. Oglądałem
te same krajobrazy, sam się leczyłem ziołami, które tam rosły, wiedziałem, od czego ratuje
krwawnik, od czego zaś są korzonki poziomek, kiedy się przykłada liść młodej olchy lub
babki, jakie zioła są na poty, a jakie od biegunki. Poznałem szlachecką Okolicę ze starymi
rodami Ułańskich, Oziewiczów, Kondratowiczów czy Markowskich, odwiedzałem wsie
białoruskie, a moją wiedźmą Agrypichą była służąca Mańka, co mi przed zaśnięciem bajała o
wilkołakach, wiedźmach i czerciach...

Tym większy więc podziw ogarnia mnie, przecież człowieka od lat piszącego książki,

wśród nich o Ziemi Wileńskiej, wobec niebywałej pamięci językowej pani Nadziei Bittel-
Dobrzyńskiej. Z tym darem języka, który zaiste jest wielkim skarbem, nierozłącznie wiąże się
plastyczność pamięci oraz niezwykła znajomość przyrody. Pani Nadzieja świat Wyżyny
Oszmiańskiej słyszy, widzi, dotyka i smakuje wszystkimi zmysłami. Na dodatek autorka
miała to rzadkie szczęście, że w latach dzieciństwa spotkała kogoś takiego, jak Agrypicha –
zielarka i znachorka. Przyjęła dar przyjaźni starej, samotnej kobiety z otwartym sercem, z tą
odwagą, ciekawością i fantazją panienki z kresowego dworku. I dzięki temu weszła w
głębokie, tajemne pokłady wiedzy o duszy ludu białoruskiego. Dziś, w epoce mody na
parapsychologię, odkrywania mądrości ludów Amazonii czy Nowej Gwinei, z tym większym
zdumieniem stwierdzamy, jak niedaleko odeszły ludy Słowiańszczyzny od intuicyjnej, a
przecież zdobywanej skrzętliwym doświadczeniem, wiedzy o królestwie ziół i wszechświecie
Przyrody.

W tej wyraźnie autobiograficznej książce, gdzie głównymi bohaterami są Natura i

Człowiek Natury, znajdujemy opowieści godne pióra Weysenhoffa (Moje spotkania z
wilkami) czy też opisane z wizyjną wprost plastycznością i bezprzykładną szczerością sceny z
życia Agrypichy, choćby owego „wiedźmowego tańca” podczas burzy (Burza).

Końcowe partie książki, w której autorka odnajduje przyjaciółkę Agrypichy z lat młodości

– Aspazję, niespodziewanie otwierają przed nami przestrzenie ludzkiego losu. Widzimy
dramat osamotnionej, bezdzietnej kobiety, która swą inteligencją, wychowaniem, wrodzoną
intuicją górowała nad otoczeniem. I przypomina się ów sugestywny obraz Płaczki, nakreślony
przez romantycznego, kresowego pisarza Jana Barszczewskiego – błądzącej po Białorusi
kobiety, wzbudzającej smutek i powszechny lęk.

Jest ona symbolem losu człowieczego, tak silnie na tych ziemiach związanego z misterium

wiecznie odnawiającej się, groźnej i zagadkowej Przyrody.

Zbigniew Żakiewicz

Spis treści

Od autora..................................................................................................
Ludzie mowio............................................................................................
Opowiadanie Justyna................................................................................
Dzikie gruszki...........................................................................................
Diabły........................................................................................................
Chłop i diabeł spod Wiedźminego Łohu ...................................................
Początek mojej znachorskiej edukacji .......................................................
Opętany przez diabła, czyli nasiona pinduryndy .......................................
Wasilki......................................................................................................
Zła woda, miedź i zdatne ręce ...................................................................
Zębate żyto ................................................................................................
Pimpinelka z serdecznikiem, dwanaście naparsteczków i serce co chodzi na lewo
......................................................................................................
Łasa trawka i śliwkowy ocet .....................................................................
Jak dziewiaćsił poswarzył sia z pokrzywo parząco ....................................
Czortowe żebro .........................................................................................
Tojad mordownik .....................................................................................
Żuczki........................................................................................................
Krwawnik.................................................................................................
Moje spotkania z wilkami .........................................................................
Wilcza jagoda i wilczanio .........................................................................
Burza i taniec wiedźm ...............................................................................
Jodyna, słonecznik i sok z buraka .............................................................
Dobre trawki .............................................................................................
Zamowy.....................................................................................................
Podsłuchana rozmowa ...............................................................................
Kłopotliwe skutki znachorskiej edukacji ..................................................
Róża, czerwony kolor i kumpiaczek .........................................................
Holenderka i wątrobowa puchlina wodna .................................................
Puchlina nerkowa i świeży twaróg ............................................................
Drzewa, drzewa, drzewa ...........................................................................
Nie dokończona edukacja ..........................................................................
Wspomnienie.............................................................................................
Życiorys Agrypichy według Aspazji .........................................................
Epilog ........................................................................................................
Słowniczek ................................................................................................
Posłowie ....................................................................................................

Słowniczek

Aborki – sznurki
adhon – rektyfikat
a ni już – rzeczywiście

Bałotnyj babok – bobrek trójlistny
bolej – więcej
bulba – ziemniak

Chmary – chmury

chodaki – obuwie podobne do góralskich kierpców

chutor (futoru) – osiedle pojedyncze
czamu heta – dlaczego to
czortowe żebro – driakiew podgryziona

Deneczko – deseczka, przykrywa
durnopian – bieluń

diadźka – wujek, używane jako forma grzecznościowa przy zwracaniu się do starszych

dzirwan – ugór

Gilować – uciekać w popłochu; odnosi się do bydła użądlonego przez gile

Hutarka – rozmowa

Kaczać się – taczać się
kałosza – nogawka
kiemny – zdolny
kryszka – trochę
kumpiaczek – szynka
kursztać – wypędzać

Maładucha – młoda mężatka
miaża – miedza

Namierzać się – kierować się
na przypiążka – pomocniczy
nauprostki – na przełaj
niduży – niemocny
niekali – kiedyś
nizaducha – wkrótce

Obojętnie – strasznie
odkliknąć sia – odezwać się
odryna – miejsce składu siana

Pał – gorączka
pałudniawać – jeść obiad

parsiuk – wieprz
pod sarakouku – pod czterdziestkę

pokwapić sia – połakomić się lub pójść za kimś

poruszenie – podźwignięcie się

posunąć sia – pójść wolnym krokiem, powlec się
powijacz (spowijacz) – długi, wąski pas płótna do spowijania niemowląt

powituszka – rdest ptasi
preć – parzyć się
pryharść – garść
pryhoży – przystojny
przeciwny człowiek – niedobry człowiek
przegarnąć – rozproszyć
przepowiadać – powtarzać

przyprzążka, na przyprzążka – pomocniczy, do pomocy

przyruczony – oswojony

Robić wid – udawać
rojsty – nieużytek bagienny

Sama – pani, jejmość

skaracz – koniec płótna z niedotkanymi nićmi zawiązanymi w supełki

stupnia – moździerz
stwoł – łodyga

swaci – zwrot grzecznościowy młodszego do starszej kobiety lub kobiety do kobiety

Ściarażyć sia – strzec się

Triasucha – dreszcze
trujziele – wilcze łyko

Wieraszczaka – specjalny sos do placków
wierówka – powróz
wozbudzenie – pobudzenie, wzburzenie

wykaczać (wytaczać) – wygnieść się, wytaczać się

Zaliwajka – żurek
zahudzieć – zabrzęczeć
zgłumić – zniszczyć

Żmienia – garść
żywioła – bydło

Document Outline

JAK WIEDŹMA AGRYPICHA ZNACHORSTWA MNIE UCZYŁA

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Bittel Dobrzyńska Nadzieja Jak wiedźma Agrypicha znachorstwa mnie uczyła
W życiu jest trudne rozstanie ale ja cię opuszczam kochanie bo z tobą było mi jak w niebie ale ty mn
Jak się będziesz na mnie gniewać
JA PIERDOLE JAK MNIE WKURWIAJĄ TAKIE CIOTY
jedlinski k jak rozmawiac z tymi, co stracili nadzieje ZDR7M2CWMA55ZB4YRP3UW4MUC6C5ZEWLWABSM7Y
Powiedz mi jak mnie kochasz wiersz połówkowy
JAK NADZIEWAĆ PĄCZKI
Zabawy, Przyjdz do mnie 102006, PRZYJDŹ DO MNIE JAK
Inne materiały, Sprawdzian, Sprawę polską na Kongresie Wiedeński podjął Aleksander I, mając nadzieje
Inne materiały, Sprawdzian, Sprawę polską na Kongresie Wiedeński podjął Aleksander I, mając nadzieje
Jedliński K Jak rozmawiać z tymi, co stracili nadzieję
Jak rozmawiać z tymi co stracili nadzieję(1)
K Jedliński Jak rozmawiać z tymi, co stracili nadzieję(1)
1994 ? Jak Ojciec mnie poslal, tak i J
Mała instrukcja jak zrobić tunikę, NLP, Wiedzma60
Jak mnie kochasz, to mnie bierz

więcej podobnych podstron