Tytuł oryginału: Psychology For Dummies, 2nd Edition
Tłumaczenie: Cezar Matkowski
ISBN: 978-83-246-8158-7
Copyright © 2013 by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.
All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part any form.
This translation published by arrangement with Wiley Publishing, Inc.
Copyright © 2013 by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.
Wszelkie prawa, włączając prawo do reprodukcji całości lub części w jakiejkolwiek formie,
zarezerwowane. Tłumaczenie opublikowane na mocy porozumienia z Wiley Publishing, Inc.
Translation copyright © 2014 by Helion S.A.
Wiley, For Dummies, the Dummies Man logo, Dummies.com, Making Everything Easier, and related trade
dress are trademarks or registered trademarks of John Wiley and Sons, Inc. and/or its affiliates in the
United States and/or other countries. Used under License.
Wiley, For Dummies, Dla Bystrzaków, the Dummies Man logo, Dummies.com, Making Everything Easier
i związana z tym szata graficzna są markami handlowymi John Wiley and Sons, Inc. i/lub firm
stowarzyszonych w Stanach Zjednoczonych i/lub innych krajach. Wykorzystywane na podstawie licencji.
Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich
właścicieli.
Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były
kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane
z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION nie
ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji
zawartych w książce.
Drogi Czytelniku!
Jeżeli chcesz ocenić tę książkę, zajrzyj pod adres
http://septem.pl/user/opinie/psyby2
Możesz tam wpisać swoje uwagi, spostrzeżenia, recenzję.
Wydawnictwo HELION
ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE
tel. 032 231 22 19, 032 230 98 63
e-mail: septem@septem.pl
WWW: http://septem.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)
Printed in Poland.
Spis treĂci
O autorze .......................................................................................................................13
PodziÚkowania ..............................................................................................................15
WstÚp ............................................................................................................................17
O ksiÈĝce .........................................................................................................................................17
WstÚpne zaïoĝenia ............................................................................................................................18
Ikony wykorzystane w ksiÈĝce .............................................................................................................18
To jeszcze nie wszystko .....................................................................................................................19
Co dalej? ..........................................................................................................................................20
CzÚĂÊ I: WstÚp do psychologii ................................. 21
Rozdziaï 1: Do czego sïuĝy psychologia? ......................................................................23
Czym jest psychologia? ......................................................................................................................23
Co, jak i dlaczego? .......................................................................................................................23
Tworzenie osoby ...............................................................................................................................24
Odkrywanie funkcji ...........................................................................................................................25
Lista czÚĂci .......................................................................................................................................26
RozwiÈzywanie problemów ................................................................................................................26
Szukanie fachowej pomocy ................................................................................................................27
Dziaïanie praktyczne .........................................................................................................................27
Rozdziaï 2: Sens ludzkiego dziaïania — podstawy psychologii ...................................29
Tworzenie ram .................................................................................................................................30
Biologiczna ..................................................................................................................................31
Psychoanalityczna/psychodynamiczna ............................................................................................31
Behawioralna ...............................................................................................................................31
Poznawcza ...................................................................................................................................32
Humanistyczna i egzystencjalna .....................................................................................................32
Socjokulturowa .............................................................................................................................32
Feminizm .....................................................................................................................................33
Postmodernizm ............................................................................................................................33
Model biopsychospoïeczny .................................................................................................................33
Rola ciaïa ....................................................................................................................................33
Rola umysïu .................................................................................................................................34
Rola Ăwiata zewnÚtrznego .............................................................................................................34
6
Psychologia dla bystrzaków
Odwieczny spór „natura kontra kultura” .............................................................................................35
RozgaïÚzienie ...................................................................................................................................36
Poszukiwanie prawdy ........................................................................................................................36
Stosowanie metody naukowej ........................................................................................................38
Tworzenie dobrej teorii .................................................................................................................39
Badanie prawdy ................................................................................................................................39
ZrozumieÊ badania opisowe ..........................................................................................................40
Przeprowadzanie eksperymentów ...................................................................................................40
Pomiar statystyczny ......................................................................................................................41
Zmienne relacyjne: korelacja i wynikanie ........................................................................................42
BezczynnoĂÊ teĝ dziaïa — efekt placebo .........................................................................................43
CzÚĂÊ II: Jak dziaïa mózg (i reszta ciaïa)? ...............45
Rozdziaï 3: Hardware, software i wetware .................................................................. 47
Wiara w biologiÚ ...............................................................................................................................48
Jak w zegarku — dziaïanie ciaïa .........................................................................................................49
Droga na peryferie ........................................................................................................................50
Droga do wnÚtrza .........................................................................................................................51
Jak w zegarku — ukïady wewnÚtrzne ..................................................................................................52
Przodomózgowie ..........................................................................................................................52
¥ródmózgowie ..............................................................................................................................53
Tyïomózgowie ..............................................................................................................................54
Komórki i chemikalia ........................................................................................................................54
Przez barierÚ ................................................................................................................................55
RozgaïÚzianie ...............................................................................................................................57
Aktywacja zmian mózgu ...............................................................................................................57
Przeznaczenie tkwi w DNA ..............................................................................................................58
Psychofarmakologia ..........................................................................................................................59
Leczenie depresji ..........................................................................................................................60
Wyciszanie gïosów ........................................................................................................................60
Relaks .........................................................................................................................................61
Operacja bez skalpela ........................................................................................................................61
Rozdziaï 4: ¥wiadome istoty ........................................................................................ 63
Horyzonty uwagi ...............................................................................................................................63
Krótka drzemka ............................................................................................................................65
ZrozumieÊ zmÚczone umysïy .........................................................................................................66
PrzyjĂcie do pracy nago — sny ..........................................................................................................67
Zmiana ĂwiadomoĂci .........................................................................................................................68
MyĂlenie o myĂleniu (stany medytacyjne) .......................................................................................69
Odlot na codziennoĂci ..................................................................................................................70
Twoje oczy stajÈ siÚ ciÚĝkie… ........................................................................................................71
Rozdziaï 5: Pora nakarmiÊ zmysïy ................................................................................. 73
Cegieïki — nasze zmysïy ...................................................................................................................74
Proces czucia ...............................................................................................................................74
Wzrok .........................................................................................................................................76
Spis treĂci
7
Sïyszenie ......................................................................................................................................78
Dotyk i ból ...................................................................................................................................79
Smak i zapach ..............................................................................................................................80
Ruch i równowaga ........................................................................................................................80
Ostatni etap — percepcja ..................................................................................................................81
Organizacja zgodna z zasadami .........................................................................................................82
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie ...................... 85
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa ................................................................................................87
Co masz na myĂli? ............................................................................................................................88
PodïÈcz siÚ do komputera ..................................................................................................................88
Przetwarzanie danych ...................................................................................................................89
Reprezentacja ..............................................................................................................................89
Przetwarzanie informacji ...............................................................................................................90
Badanie dziaïania umysïu ..................................................................................................................91
Skupianie uwagi ...........................................................................................................................91
PamiÚÊ — podobno najwaĝniejsza .................................................................................................92
Konceptualizacja ..........................................................................................................................95
Podejmowanie decyzji ...................................................................................................................97
MyĂlisz, ĝe jesteĂ bystrÈ osobÈ? ........................................................................................................102
Kilka sïów o czynnikach inteligencji .............................................................................................103
Przyjrzyjmy siÚ bliĝej ..................................................................................................................104
Odrobina sprytu .........................................................................................................................104
Inteligencje wielorakie .................................................................................................................105
Ocena zgodnie z rozkïadem naturalnym .......................................................................................106
O co chodzi w jÚzyku? .....................................................................................................................107
Wieĝa Babel ..............................................................................................................................108
DěwiÚki, sïowa i sylaby ...............................................................................................................109
Rozdziaï 7: Jak siÚ z tym czujesz? ...............................................................................111
Brak Ci motywacji? Zadzwoñ do Tony’ego ......................................................................................112
WierzyÊ swoim instynktom ..........................................................................................................113
CzuÊ potrzebÚ ............................................................................................................................114
ZwiÚkszanie zainteresowania .......................................................................................................115
Zmiana usïugodawcy jest nagrodÈ ...............................................................................................116
TwarzÈ w twarz z teoriÈ oporu ....................................................................................................116
Kto tu rzÈdzi? ............................................................................................................................117
Setki zïych wierszy — emocje ..........................................................................................................118
Co byïo pierwsze: ciaïo czy umysï? ...............................................................................................119
Wyraĝanie siebie ........................................................................................................................121
Bliskie spotkania z miïoĂciÈ .........................................................................................................122
Akceptacja gniewu ......................................................................................................................124
Jak uzyskaÊ szczÚĂcie? .................................................................................................................125
MÈdroĂÊ serca, czyli inteligencja emocjonalna i jej style ..................................................................127
8
Psychologia dla bystrzaków
Rozdziaï 8: Psy Pawïowa i reszta menaĝerii ............................................................... 129
Nauka zachowania ..........................................................................................................................130
Psia Ălina ........................................................................................................................................131
Boděce i odruchy warunkowe ......................................................................................................131
Skazani na wyginiÚcie .................................................................................................................133
Generalizacja i dyskryminacja ......................................................................................................134
Zasady warunkowania ................................................................................................................135
Konkurencyjne teorie — dlaczego warunkowanie dziaïa? ..............................................................136
Badanie kotów Thorndike’a .............................................................................................................137
BiegajÈce wzmocnione szczury .........................................................................................................138
WïaĂciwy wzmacniacz .................................................................................................................139
Jak stosowaÊ kary? ......................................................................................................................141
ZarzÈdzanie wzmocnieniem ........................................................................................................142
Generalizacja pomaga uniknÈÊ mandatów .........................................................................................144
Dyskryminacja ................................................................................................................................145
CzÚĂÊ IV: Ty, ja i caïa reszta .................................147
Rozdziaï 9: Rozwijanie pierwszorzÚdnej osobowoĂci ................................................. 149
Kto jest kujonem? ...........................................................................................................................150
Freud i dobry nastrój .......................................................................................................................151
Twoje wyjÈtkowe wspomnienia ....................................................................................................152
Id, ego i superego .......................................................................................................................152
PomyĂlmy o seksie ......................................................................................................................154
Obrona? Jaka obrona? ....................................................................................................................160
Nie tylko Freud ..............................................................................................................................162
Heinz Hartmann ........................................................................................................................162
Robert White .............................................................................................................................163
Erik Erikson ...................................................................................................................................164
NawiÈzywanie relacji z obiektami .....................................................................................................166
Psychologia self ..........................................................................................................................166
Relacja z obiektem ......................................................................................................................167
Uczenie siÚ od innych ......................................................................................................................169
Reprezentowanie siebie ...................................................................................................................170
Schematy ...................................................................................................................................170
Skrypty ......................................................................................................................................171
Magiczna piÈtka .............................................................................................................................172
Rozdziaï 10: Ucieczka z Wyspy Izolacji ....................................................................... 175
Poczucie samoĂwiadomoĂci ..............................................................................................................175
¥wiadomoĂÊ swojego ciaïa ...........................................................................................................177
Utrzymywanie prywatnoĂci ..........................................................................................................177
Dziaïanie na pokaz .....................................................................................................................177
Zidentyfikuj siÚ ...............................................................................................................................178
Budowanie toĝsamoĂci osobistej ...................................................................................................178
Budowanie toĝsamoĂci spoïecznej ................................................................................................179
Ksztaïtowanie samooceny ............................................................................................................181
Spis treĂci
9
PrzywiÈzanie ..................................................................................................................................182
Nawet maïpy czujÈ bluesa ...........................................................................................................183
PrzywiÈzanie stylowe ..................................................................................................................183
W krÚgu rodziny i przyjacióï ............................................................................................................185
Rodzic z klasÈ ............................................................................................................................186
PogodziÊ siÚ z rywalem — rodzeñstwo .........................................................................................187
Kumplowanie siÚ ........................................................................................................................188
ZrozumieÊ perspektywÚ innych ludzi ................................................................................................188
Ludzie patrzÈ .............................................................................................................................189
Tïumaczenie siÚ ..........................................................................................................................191
Komunikacja — ïatwiej powiedzieÊ, niĝ zrobiÊ ..................................................................................193
Zadawanie pytañ .......................................................................................................................194
WyjaĂnianie ...............................................................................................................................194
Sïuchanie ...................................................................................................................................195
AsertywnoĂÊ ...............................................................................................................................195
Rozdziaï 11: Przystosowanie na miarÚ kameleona — psychologia spoïeczna ...........199
Granie swojej roli ............................................................................................................................200
Zbieranie siÚ w grupÚ ......................................................................................................................201
Konformizm ...............................................................................................................................201
Skuteczna pomoc zawsze w cenie .................................................................................................203
Dziaïanie wbrew .........................................................................................................................204
Zachowywanie anonimowoĂci ......................................................................................................204
MyĂleÊ tak samo .........................................................................................................................205
Perswazja .......................................................................................................................................206
Bycie zïym ......................................................................................................................................208
Dziaïanie naturalne .....................................................................................................................209
Frustracja ...................................................................................................................................209
Robimy to, czego zostaliĂmy nauczeni ..........................................................................................210
Pomocna dïoñ ................................................................................................................................211
Dlaczego pomagamy? .................................................................................................................211
Kiedy pomagamy? ......................................................................................................................213
Kto daje i otrzymuje pomoc? .......................................................................................................214
Kiedy wejdziesz miÚdzy wrony, musisz krakaÊ… albo nie ..................................................................215
Czym sÈ izmy? ...........................................................................................................................215
ZrozumieÊ dyskryminacjÚ ............................................................................................................216
NawiÈzywanie kontaktu ..............................................................................................................217
Rozdziaï 12: Dorastanie z psychologiÈ ........................................................................219
Od poczÚcia do narodzin .................................................................................................................220
Kiedy X poznaje Y ....................................................................................................................220
Èczenie i dzielenie podczas jednej nocy ......................................................................................221
Od pieluszek do Ăliniaczka ...............................................................................................................222
Instynkt przetrwania ....................................................................................................................222
Zasady ruchu dzieciÚcego ...........................................................................................................223
PrÚĝenie muskuïów .....................................................................................................................224
Ujmowanie czasu w schemat .......................................................................................................225
Uruchamianie systemu sensomotorycznego ...................................................................................226
10
Psychologia dla bystrzaków
Uczenie siÚ przy okazji ................................................................................................................226
MówiÊ to, co siÚ myĂli .................................................................................................................227
¿ycie spoïeczne motyli ................................................................................................................229
Droga do szkoïy ..............................................................................................................................229
Mistrz kredki ..............................................................................................................................229
Okres przedoperacyjny nie oznacza wizyty u chirurga ....................................................................230
Otoczenie ma znaczenie ..............................................................................................................231
Dalszy rozwój spoïeczny ..............................................................................................................231
MÚki dorastania ..............................................................................................................................232
Problemy z dojrzewaniem ...........................................................................................................232
Z dala od rodziców ....................................................................................................................233
Dorosïe ĝycie ..................................................................................................................................233
Spójrz na siebie ..........................................................................................................................233
Kontakty i praca .........................................................................................................................234
Starzenie siÚ i gerontopsychologia .....................................................................................................234
Rozdziaï 13: Wspóïczesna psychopatologia ............................................................... 237
Kto jest normalny? ..........................................................................................................................238
Taksonomia objawów i zaburzeñ ......................................................................................................239
Kontakt z rzeczywistoĂciÈ ................................................................................................................240
Schizofrenia ...............................................................................................................................241
Inne rodzaje psychoz ...................................................................................................................244
Dziwny nastrój ................................................................................................................................245
W sidïach gïÚbokiej depresji ........................................................................................................245
Zaburzenia dwubiegunowe .........................................................................................................248
W szponach lÚku .............................................................................................................................249
Odkrywanie przyczyn napadów paniki .........................................................................................251
Leczenie napadów paniki ............................................................................................................252
ZrozumieÊ problemy mïodych ludzi ..................................................................................................252
PoradziÊ sobie z ADHD ............................................................................................................253
¿ycie we wïasnym Ăwiecie ................................................................................................................254
CzÚĂÊ V: Twoja nowa, lepsza osobowoĂÊ ..................257
Rozdziaï 14: Ocena problemu i testowanie psychiki .................................................. 259
W czym problem? ...........................................................................................................................260
Lekcja historii ............................................................................................................................260
Ocena stanu psychicznego ...........................................................................................................261
Zestaw narzÚdzi do testowania umysïu .............................................................................................263
Standaryzacja .............................................................................................................................264
PolegaÊ na testach ......................................................................................................................264
ZaufaÊ metodzie .........................................................................................................................265
Rodzaje testów ...............................................................................................................................266
Testy kliniczne ...........................................................................................................................266
Testy szkolne .............................................................................................................................266
Testy osobowoĂci ........................................................................................................................267
Spis treĂci
11
Testy inteligencji ........................................................................................................................268
Testy neuropsychologiczne ..........................................................................................................268
Kwestia uczciwoĂci ..........................................................................................................................269
Rozdziaï 15: ProszÚ siÚ wygodnie poïoĝyÊ ..................................................................271
Co siÚ dzieje naprawdÚ? ..................................................................................................................272
Analiza ..........................................................................................................................................273
Praktyczna strona analizy ............................................................................................................274
MieÊ oczy szeroko otwarte ...........................................................................................................275
Bycie pacjentem .........................................................................................................................275
Analiza wïaĂciwa ........................................................................................................................276
Przebieg terapii ..........................................................................................................................278
PrzejĂcie do Nowej Szkoïy ...............................................................................................................280
Rozdziaï 16: Zmiana zachowania, zmiana myĂlenia ....................................................283
Wyeliminowanie zïych zachowañ na drodze terapii behawioralnej .......................................................284
Terapia i teorie uczenia siÚ ..........................................................................................................284
Ocena problemu .........................................................................................................................287
Testowanie róĝnych technik .........................................................................................................288
Mydlenie umysïu za pomocÈ terapii kognitywnej ...............................................................................293
MyĂlenie wypaczone ...................................................................................................................294
Zmiana sposobu myĂlenia ...........................................................................................................295
Wspólne porozumienie — terapie behawioralne i kognitywne .............................................................296
Uwaga i akceptacja — teorie opierajÈce siÚ na uwaĝnoĂci ..................................................................297
Wszystko w porzÈdku, wiÚc zmieñ siÚ — dialektyczna terapia behawioralna ........................................298
Rozdziaï 17: Trudno jest byÊ czïowiekiem — terapie skoncentrowane
na kliencie i terapie egzystencjalne ...........................................................................301
Terapie skupione na kliencie — jak odgrywaÊ gïównÈ rolÚ w terapii ...................................................302
ZrozumieÊ teoriÚ osoby ...............................................................................................................303
PoïÈczenie przez terapiÚ ..............................................................................................................305
OsiÈgnÈÊ wewnÚtrzny spokój — terapia egzystencjalna ......................................................................306
Bliskie kontakty z problemami bliskich — ĂmierÊ, wina i lÚk ..........................................................307
ByÊ tu i teraz — czas i transcendencja .........................................................................................309
StawiÊ czoïa wolnoĂci, izolacji i brakowi znaczenia ........................................................................310
PorzuciÊ mechanizmy obronne .....................................................................................................312
Przyjmowanie odpowiedzialnoĂci .................................................................................................312
Rozdziaï 18: Stres, choroba, rozwój i siïa ...................................................................315
Stres ..............................................................................................................................................316
Jak myĂleÊ o stresie? ....................................................................................................................316
Typy stresu ................................................................................................................................318
RozchorowaÊ siÚ ze zmartwienia ..................................................................................................319
Zmagania ze stresem to nie hazard ...................................................................................................321
Jak sobie radziÊ? .........................................................................................................................321
½ródïa zasobów .........................................................................................................................322
12
Psychologia dla bystrzaków
Nie tylko stres — psychologia zdrowia .............................................................................................323
Profilaktyka ................................................................................................................................323
Jak zmieniÊ zdrowie na lepsze? ....................................................................................................324
Interwencja ................................................................................................................................326
Korzystanie z pozytywnej strony mocy ..............................................................................................326
Mózg bioniczny ..............................................................................................................................328
Stymulanty i inne farmaceutyki ....................................................................................................329
Limit sprawnoĂci umysïu .............................................................................................................330
CzÚĂÊ VI: Dekalogi ...............................................331
Rozdziaï 19: DziesiÚÊ wskazówek pomagajÈcych zachowaÊ zdrowie psychiczne ..... 333
Zaakceptuj siebie ............................................................................................................................334
DÈĝ do wolnoĂci i determinacji .........................................................................................................335
Pozostawaj w kontakcie i dbaj o zwiÈzki ...........................................................................................335
Podawaj pomocnÈ dïoñ ...................................................................................................................336
Znajdě swój cel i pracuj nad osiÈgniÚciem go ....................................................................................336
Znajdě nadziejÚ i utrzymuj wiarÚ .....................................................................................................336
Odkryj przepïyw .............................................................................................................................336
Ciesz siÚ piÚknem ............................................................................................................................337
Staraj siÚ zwyciÚĝyÊ, ucz siÚ odpuszczaÊ ............................................................................................337
Nie obawiaj siÚ zmian ......................................................................................................................338
Rozdziaï 20: DziesiÚÊ dobrych filmów psychologicznych ........................................... 339
Lot nad kukuïczym gniazdem ...........................................................................................................339
Mechaniczna pomarañcza ................................................................................................................340
12 maïp .........................................................................................................................................340
Zwyczajni ludzie .............................................................................................................................341
Przerwana lekcja muzyki .................................................................................................................341
Milczenie owiec ..............................................................................................................................342
Sybil ..............................................................................................................................................342
Psychoza ........................................................................................................................................343
Matrix ............................................................................................................................................343
Doïadowanie ..................................................................................................................................344
Skorowidz .................................................................................................................. 345
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
87
Rozdziaï 6
MyĂl i mowa
W tym rozdziale:
Ź
PomyĂlimy o myĂleniu.
Ź
WïÈczymy umysïowy komputer.
Ź
Przetworzymy idee.
Ź
Zrozumiemy pamiÚÊ.
Ź
Opanujemy proces decyzyjny.
Ź
Dowiemy siÚ czegoĂ o inteligencji.
Ź
Zrozumiemy jÚzyk.
anim opowiem o zïoĝonych psychologicznych kwestiach zwiÈzanych z myĂleniem,
pozwól, ĝe przedstawiÚ Ci pewien maïy eksperyment. Na poczÈtek wyobraě sobie,
ĝe leĝysz w swoim ïóĝku, dopiero co wybudziwszy siÚ z dobrego, gïÚbokiego snu.
WyïÈczasz budzik, wstajesz i idziesz do ïazienki. W tym momencie zaczyna robiÊ siÚ
dziwnie. Po dotarciu do ïazienki zapominasz, co wïaĂciwie w niej robisz. Teoretycznie
wiadomo, po co ktoĂ tam idzie zaraz po obudzeniu, ale zaïóĝmy, ĝe Ty o tym zapomniaïeĂ.
Stoisz wiÚc w Ărodku i zastanawiasz siÚ, gdzie jesteĂ. Nic nie wyglÈda znajomo, a wokóï
Ciebie znajduje siÚ mnóstwo dziwnych ksztaïtów, rzeczy, Ăwiateï i děwiÚków. Patrzysz
na jeden z przedmiotów odbijajÈcych widok czegoĂ, ale nie masz pojÚcia, co tak
wïaĂciwie widzisz. Ogarnia CiÚ poczucie zagubienia, zmieszania i dezorientacji.
Twój umysï wydaje siÚ caïkowicie pusty. Nie masz nawet pojÚcia, jak wezwaÊ pomoc.
Nie umiesz wyjĂÊ. Co robisz?
Powyĝszy przykïad moĝe wydawaÊ Ci siÚ nieco dziwaczny albo przynajmniej mocno
abstrakcyjny, ale nie jest tak bez przyczyny. Sytuacja, owszem, byïaby bardzo dziwna.
Co by siÚ staïo, gdyby czïowiek straciï zdolnoĂÊ myĂlenia? Sytuacja w ïazience doĂÊ
dobrze oddaje ten problem. Nie moĝna rozpoznaÊ przedmiotów. Nie da siÚ ich
w ĝaden sposób nazwaÊ. Nie moĝna siÚ komunikowaÊ. Czïowiek jest wtedy
w powaĝnych tarapatach, poniewaĝ nie wie nawet, jak skorzystaÊ z ïazienki.
W niniejszym rozdziale opiszÚ koncepcje myĂlenia (poznania) i jÚzyka, a takĝe ich
elementów skïadowych, takich jak uwaga, pamiÚÊ, podejmowanie decyzji, inteligencja,
jÚzyk (obejmujÈcy mowÚ i jÚzyki niewerbalne, takie jak na przykïad jÚzyk migowy)
oraz rozumienie.
Z
88
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
Co masz na myĂli?
Czym w zasadzie jest myĂl? W dalszej czÚĂci rozdziaïu poproszÚ CiÚ o przeanalizowanie
wïasnego procesu myĂlowego, wiÚc dobrze byïoby wczeĂniej wiedzieÊ, co siÚ wïaĂciwie
analizuje. W psychologii myĂlenie, czy teĝ procesy myĂlowe, nazywa siÚ poznaniem lub
procesami poznawczymi. Zalicza siÚ do nich umysïowe przetwarzanie informacji, takie jak
zapamiÚtywanie, rozumowanie, rozwiÈzywanie problemów, konceptualizacja i wyobraĝenia.
Studiowanie myĂlenia jest doĂÊ trudne. Dlaczego? Bo ciÚĝko je zobaczyÊ! Gdybym
otworzyï TwojÈ czaszkÚ i zajrzaï do Ărodka, czy ujrzaïbym myĂlenie? SkÈdĝe! Jedyne,
co bym zobaczyï, to pofaïdowany, szaroróĝowy organ (czyli mózg). We wczesnych latach
badañ nad myĂleniem psychologowie prosili uczestników o introspekcjÚ, czyli
obserwowanie i opisywanie wewnÚtrznych doĂwiadczeñ. Kaĝdy z badanych dostawaï proste
zadanie matematyczne. Podczas rozwiÈzywania go miaï gïoĂno opowiadaÊ. Tego typu
badania miaïy na celu uchwycenie poszczególnych kroków procesu myĂlowego.
Nie zapominaj przy tym, ĝe duĝa czÚĂÊ myĂlenia odbywa siÚ poza kontrolÈ ĂwiadomoĂci.
W takim przypadku introspekcja nie zdaïaby siÚ na wiele.
Spróbuj zrobiÊ to samodzielnie! Weě kartkÚ papieru i oïówek. NastÚpnie rozwiÈĝ
poniĝsze zadanie matematyczne. Zapisuj kaĝdy element procesu liczenia:
47 876 + 23 989
Prawidïowa odpowiedě to 71 865. Nie przejmuj siÚ, jeĝeli wynik, który uzyskaïeĂ, jest
inny. mwiczenie nie polega bowiem na testowaniu zdolnoĂci matematycznych. PrawdÚ
mówiÈc, jeĝeli rezultat jest nieprawidïowy, introspekcja moĝe pomóc stwierdziÊ, w którym
miejscu wystÈpiï bïÈd. Przejrzyj wiÚc wszystkie kroki jeszcze raz, aby rozwiÈzaÊ problem.
WïaĂnie zakoñczyliĂmy eksperyment psychologiczny. Nic a nic nie bolaïo, prawda?
Teraz wyobraě sobie, jak trudno byïoby wykorzystaÊ introspekcjÚ do przeanalizowania
wszystkich myĂli. WïaĂciwie to niemoĝliwe. Psychologowie nie korzystajÈ z introspekcji
m.in. dlatego, ĝe jest ona narzÚdziem zbyt prostym i niepozwalajÈcym uchwyciÊ
zïoĝonych procesów poznawczych. Obecnie umysï bada siÚ za pomocÈ modeli
komputerowych i innych skomplikowanych metod. Ich gïównym zadaniem jest
stworzenie systemów, które bÚdÈ naĂladowaÊ ludzki sposób myĂlenia.
PodïÈcz siÚ do komputera
Badanie mechanizmów ludzkiego rozumowania interesowaïo uczonych juĝ
od staroĝytnoĂci. Zagadnieniem tym zajmowali siÚ m.in. Arystoteles i Kartezjusz.
Wielu badaczy próbowaïo przedstawiÊ myĂlenie za pomocÈ róĝnych metafor.
Umysï porównywano zatem do silnika parowego, mechanizmu zegarowego, a nawet
do komputera. W niniejszej sekcji przedstawiÚ wspóïczesnÈ koncepcjÚ. Zgodnie z niÈ
umysï i myĂlenie sÈ traktowane jako przetwarzanie danych, w którym manipulowanie
reprezentacji informacji odbywa siÚ tak jak w procesie myĂlowym.
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
89
Przetwarzanie danych
Kiedy na Ăwiecie pojawiïy siÚ pierwsze komputery, psychologowie i inni badacze
zaczÚli przyglÈdaÊ siÚ bliĝej metodom dziaïania tych urzÈdzeñ w nadziei, ĝe pomoĝe
to poznaÊ sposób funkcjonowania ludzkiego mózgu. Pomysï ten okazaï siÚ strzaïem
w dziesiÈtkÚ. Badania pozwoliïy na opracowanie tzw. obliczeniowo-reprezentacyjnego
modelu umysïu (i myĂlenia), który jest jednoczeĂnie bardzo prosty i niezwykle przydatny.
Zgodnie z nim umysï i wszystkie jego zïoĝone procesy, takie jak postrzeganie, myĂlenie
lub rozwiÈzywanie problemów, sÈ w rzeczywistoĂci elementami skïadowymi jednej
wielkiej „maszyny”. Jej gïówne zadanie polega na przetwarzaniu informacji.
Proces ten sprowadza siÚ przede wszystkim do manipulowania symbolami zgodnie
z pewnymi ustalonymi reguïami przeksztaïcania jednych znaków w inne. Za przykïad
niech posïuĝy nastÚpujÈce przyporzÈdkowanie liter , W, S, A i O kolejnym cyfrom:
= 1
W = 2
S = 3
A = 4
O = 5
W takim ukïadzie wyraz „sïowa” bÚdzie reprezentowany przez ciÈg „31524”, zaĂ „wïosa”
— przez ciÈg „21534”. Przeksztaïcenie takie jest wïaĂnie przetwarzaniem danych. Mózg,
jako „urzÈdzenie” dokonujÈce tego typu operacji, zamienia jeden rodzaj informacji
(na przykïad fale Ăwietlne lub poszczególne litery wyrazu „sïowa”) na inne rodzaje
informacji (jak choÊby impulsy nerwowe lub ciÈgi cyfr, jak w przykïadzie powyĝej).
Reprezentacja
Przetwarzanie informacji wykonywane jest na reprezentacjach umysïowych, które stanowiÈ
pojawiajÈcy siÚ w mózgu symbol konkretnego boděca (na przykïad drzewa). Na potrzeby
niniejszej ksiÈĝki bÚdÚ stosowaÊ sïowo „symbol” w bardzo potocznym sensie, a wiÚc
jako coĂ zastÚpujÈce innÈ rzecz. Za przykïad weěmy drzewo. Jego widok bÚdzie
symbolizowany w mózgu przez aktywacjÚ konkretnych neuronów.
UsiÈdě wygodnie i przywoïaj wizjÚ róĝowej róĝy. Wyobraě sobie ten obraz jak
najdokïadniej, spróbuj zwizualizowaÊ zielonÈ ïodygÚ i liĂcie, róĝowe pïatki, kolce
i pozostaïe czÚĂci kwiatu. Postaraj siÚ o jak najwiÚkszÈ liczbÚ szczegóïów. Jeĝeli ktoĂ
wszedïby teraz do pokoju i zapytaï, czy znajduje siÚ w nim róĝa, to co byĂ odpowiedziaï?
Gdyby kwiatu nie byïo, odparïbyĂ: „Nie”. Ale mimo to róĝa tam jest, choÊ tylko
w Twoim umyĂle. Gdybym wiÚc rozciÈï Twój mózg, to czy mógïbym zobaczyÊ ów
kwiat? OczywiĂcie, ĝe nie! Róĝa „istnieje” wyïÈcznie jako symboliczna reprezentacja
w umyĂle.
MyĂlenie skïada siÚ z symboli reprezentujÈcych informacje o Ăwiecie i istniejÈcych
w nim rzeczach oraz z przeprowadzanych na nich operacji mentalnych. DziaïalnoĂÊ
umysïowa polega na ïÈczeniu, dzieleniu i zmianie symboli w bardziej zïoĝone szeregi,
majÈce okreĂlone znaczenie. Weěmy jako przykïad sïowo „lampa”. Po przestawieniu tworzÈcych
90
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
Wyzwanie Turinga
Alan Turing (1912 – 1954), brytyjski matematyk
i informatyk, który wsïawiï siÚ m.in. pomocÈ w ïa-
maniu kodów niemieckiej maszyny szyfrujÈcej
Enigma w czasie II wojny Ăwiatowej, jest pomy-
sïodawcÈ tzw. testu Turinga. W jego czasach po-
pularna byïa gra salonowa polegajÈca na umiesz-
czeniu za zasïonÈ kobiety i mÚĝczyzny. Pozostali
uczestnicy zabawy mogli siÚ z nimi komunikowaÊ za
pomocÈ napisanych na maszynie kartek. Zadaniem
graczy byïo odgadniÚcie, za którÈ zasïonÈ znajduje
siÚ mÚĝczyzna, a za którÈ kobieta, wyïÈcznie na
podstawie ich odpowiedzi na zadawane pytania.
Turing zmodyfikowaï zasady gry — zamieniï mÚĝ-
czyznÚ i kobietÚ na czïowieka i komputer.
Omawiany test zakïada, ĝe jeĝeli ludzie nie bÚdÈ
w stanie stwierdziÊ na podstawie odpowiedzi, czy
rozmawiajÈ z czïowiekiem, czy z maszynÈ, dany
komputer moĝna uznaÊ za inteligentny. Innymi sïowy,
urzÈdzenie byïoby w stanie dokonaÊ „reprezenta-
cji” ludzkiego umysïu w sposób dla siebie charak-
terystyczny, na przykïad za poĂrednictwem archi-
tektury sprzÚtowej bÈdě jÚzyka programowania.
Test Turinga obrazuje mechanizm przetwarzania
symboli lub reprezentacji i stanowi analogiÚ tego,
w jaki sposób mózg czïowieka moĝe przetwarzaÊ
symbole i tworzyÊ mentalne reprezentacje otacza-
jÈcego go Ăwiata.
je liter uzyskamy sïowo „palma”, oznaczajÈce innÈ rzecz, której reprezentacja jest zupeïnie
odmiennÈ formÈ myĂli. Mam nadziejÚ, ĝe udaïo Ci siÚ zauwaĝyÊ, ĝe nawet tak prosty
system jak alfabet moĝe byÊ podstawÈ niemalĝe nieskoñczonej liczby symboli czy
reprezentacji o róĝnorodnych znaczeniach.
SkÈd biorÈ siÚ wszystkie te symbole? Otóĝ powstajÈ w wyniku obserwacji Ăwiata. Kiedy
widzÚ róĝÚ i o niej myĂlÚ, w moim umyĂle pojawia siÚ odpowiednia reprezentacja
symboliczna. Na potrzeby niniejszej ksiÈĝki bÚdÚ definiowaï myĂlenie nastÚpujÈco:
jest to przetwarzanie informacji rozumianych jako operacje na reprezentacjach
pojawiajÈcych w mózgu.
Przetwarzanie informacji
Przetwarzanie informacji w umyĂle dzieli siÚ na nastÚpujÈce etapy:
1. Informacja o boděcu pïynÈca z narzÈdów zmysïu dociera do umysïu
(po raz pierwszy widzisz tañczÈcego Michaela Jacksona).
2. Analizowane jest znaczenie tej informacji (mózg myĂli: „Ale odjechany taniec”).
3. Generowane sÈ róĝne moĝliwe odpowiedzi (umysï stara siÚ zrozumieÊ,
w jaki sposób Jackson osiÈga taki efekt).
4. Odpowiedě zostaje sformuïowana i jest testowana na okolicznoĂÊ sprzÚĝenia
zwrotnego (zdejmujesz buty i próbujesz powtórzyÊ taniec na podïodze w kuchni).
Te podstawowe mechanizmy myĂlenia nazywane sÈ czasami architekturÈ myĂli.
DefiniujÈ one teĝ zasady rozumowania i wymagajÈ nastÚpujÈcych komponentów:
9
Informacja wejĂciowa — dane sensoryczne odbierane ze Ăwiata lub pochodzÈce
prosto z umysïu.
9
PamiÚÊ — system niezbÚdny do gromadzenia wiedzy. Informacje na temat
Ăwiata sÈ zgromadzone w umyĂle i pamiÚci. ZnajdujÈ siÚ tam daty urodzin,
nazwiska i inne szczegóïy.
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
91
9
Operacje — zasady okreĂlajÈce sposób wykorzystywania informacji
zgromadzonych w pamiÚci (na przykïad rozumowanie, rozwiÈzywanie
problemów lub analiza logiczna). Dobrym przykïadem jest liczenie. Jeĝeli mam
w pamiÚci sto liczb i stajÚ przed problemem matematycznym, operacje pomagajÈ
mi go rozwiÈzaÊ.
9
Informacje wyjĂciowe — „programy” dziaïania. Ich zadaniem jest informowanie
pozostaïej czÚĂci umysïu i ciaïa, co robiÊ po zakoñczeniu operacji myĂlowych.
Badanie dziaïania umysïu
Jerry Fodor (ur. 1935), filozof amerykañski (jakĝe to, czyĝbym zamierzaï uwzglÚdniÊ
tu opiniÚ kogoĂ, kto nie jest psychologiem? Toĝ to herezja!), zaproponowaï koncepcjÚ
umysïu rozumianego jako zïoĝony system przetwarzania danych, podzielony na róĝne
moduïy, które wykonujÈ ĂciĂle okreĂlone operacje. Przykïadami mogÈ byÊ moduï
uwagi lub moduï rozwiÈzywania problemów. W poniĝszych sekcjach postaram siÚ
opisaÊ najwaĝniejsze operacje zachodzÈce w umyĂle. NaleĝÈ do nich uwaga, pamiÚÊ,
tworzenie koncepcji i rozwiÈzywanie problemów.
Skupianie uwagi
Gïupi i gïupszy (1994) to jeden z moich ulubionych filmów. Szczególnie podoba mi siÚ
w nim scena, w której Harry (Jeff Daniels) opowiada Lloydowi (Jim Carrey) o tym,
jak w liceum zerwaïa z nim dziewczyna.
Mówi mianowicie, ĝe rzuciïa go dlatego, ĝe chyba nie zwracaï uwagi na to, co ona ma
mu do powiedzenia, ale nie jest pewien, o co tak naprawdÚ poszïo, bo nie sïuchaï jej
zbyt uwaĝnie.
Uwaga to jeden z najbardziej podstawowych i najwaĝniejszych procesów umysïowych.
¥wiat jest bowiem wielkim kalejdoskopem kolorów, děwiÚków, ruchów, bïysków,
obiektów i innych ustawicznie zmieniajÈcych siÚ elementów. Nie da siÚ postrzegaÊ
wszystkich naraz, wiÚc musimy w jakiĂ sposób zawÚziÊ pole percepcji. Jak jednak
moĝemy tego dokonaÊ?
Uwaga, bÚdÈca czÚĂciÈ procesu przetwarzania informacji, jest definiowana jako proces
poznawczy polegajÈcy na wybieraniu z otoczenia boděców oraz danych do dalszego
przetwarzania przy jednoczesnym odrzucaniu innych. W naszym otoczeniu znajduje
siÚ bowiem tak wiele informacji, ĝe skuteczne przetwarzanie ich wymaga uprzedniej
selekcji.
Psychologowie Daniel Simons i Christopher Chabris przeprowadzili znany eksperyment
poĂwiÚcony uwadze. Prosili oni mianowicie badanych, aby obejrzeli krótki film
pokazujÈcy ludzi rzucajÈcych do siebie piïkÚ do koszykówki. Mieli przy tym liczyÊ
kolejne podania. W poïowie nagrania w kadr wchodziï czïowiek w stroju goryla,
bÚbniï siÚ piÚĂciami w pierĂ, po czym wychodziï. Kiedy badacze zapytali uczestników
eksperymentu o to, czy zauwaĝyli coĂ nietypowego, 50% z nich nie miaïo pojÚcia
o tym, ĝe na filmie pojawiï siÚ niespodziewany goĂÊ. Jak widaÊ, silne skupienie na jakiejĂ
czynnoĂci skutecznie utrudnia dostrzeganie zjawisk niezwiÈzanych z przedmiotem
92
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
koncentracji (zjawisko to czasem nazywa siÚ ĂlepotÈ z nieuwagi). Zasada ta leĝy u podstaw
skutecznych w wiÚkszoĂci pokazów prestidigitatorskich. Cóĝ, nie wierzÚ w to, ĝe David
Copperfield dysponuje mocami magicznymi, ale ceniÚ jego zdolnoĂÊ do manipulowania
uwagÈ widzów!
IstniejÈ dwa rodzaje procesów uwagi:
9
uwaga skupiona – koncentracja na jednym przedmiocie przy caïkowitym
ignorowaniu innych;
9
uwaga podzielona – skupienie na dwóch lub trzech czynnoĂciach jednoczeĂnie.
Psycholog David Broadbent opracowaï poznawczy model uwagi, w którym
scharakteryzowaï jÈ jako kanaï o ograniczonej przepustowoĂci, przez który przechodzÈ
wszystkie dostarczane informacje. W pierwszej kolejnoĂci przetwarzane sÈ dane
sensoryczne (z oĂrodków zmysïów), nastÚpnie zaĂ semantyczne (okreĂlajÈce znaczenie).
PodstawÈ modelu Broadbenta byïo zaïoĝenie, ĝe informacje muszÈ zostaÊ przepuszczone
przez filtr uwagi, zanim moĝliwe bÚdzie ich dalsze przetwarzanie.
Model ten nie daje niestety peïnego wyjaĂnienia. Dlatego teĝ opracowano inne koncepcje
uwagi. Jedno z badañ pozwoliïo odkryÊ tzw. efekt cocktail party, stojÈcy w opozycji do
teorii Broadbenta. Polega on na tym, ĝe wiÚkszoĂÊ osób jest w stanie usïyszeÊ swoje
imiÚ wypowiadane na drugim koñcu pokoju, nawet jeĝeli w danej chwili zajmuje siÚ
rozmowÈ. Obserwacja ta pozwala zaïoĝyÊ, ĝe umysï reaguje przede wszystkim na boděce,
jakie uwaĝa za istotne.
Eksperymenty psychologów poznawczych pomogïy w zdefiniowaniu uwagi jako
procesu dynamicznego, w którym podziaï na elementy zatrzymywane i dopuszczane
do dalszego przetwarzania odbywa siÚ jednoczeĂnie. Teoria poszukiwania sterowanego
zakïada z kolei dynamiczny model uwagi. A zatem poszukiwanie poĝÈdanych elementów
jest kierowane nieuĂwiadamianÈ informacjÈ pochodzÈcÈ z poprzednich wyszukiwañ
bÈdě z Ăwiadomie przetwarzanych danych. W tym przypadku zakïada siÚ, ĝe proces
selekcji ma charakter bardziej aktywny i Ăwiadomy niĝ bierny, jak w teorii Broadbenta.
PamiÚÊ — podobno najwaĝniejsza
MyĂlenie opiera siÚ na operowaniu symbolami umysïowymi przechowywanymi jako
koncepcje, czyli reprezentacje obiektów spotykanych w Ăwiecie zewnÚtrznym. Gdzie sÈ
one gromadzone? OczywiĂcie w pamiÚci!
Dziaïanie pamiÚci moĝna dobrze objaĂniÊ na przykïadzie banku. Wyobraě sobie zatem
swój bank. WiÚkszoĂÊ z nas posiada rachunek rozliczeniowy, ale wiemy teĝ, ĝe istniejÈ
inne rodzaje rachunków, z których kaĝdy dziaïa na nieco innych zasadach. Ogólnie
rzecz biorÈc, banki przechowujÈ i zabezpieczajÈ nasze pieniÈdze, jednoczeĂnie uĝywajÈc
ich dla swoich celów. Rachunki rozliczeniowe sïuĝÈ do codziennego korzystania
z posiadanych Ărodków, zaĂ rachunki oszczÚdnoĂciowe sÈ wykorzystywane do
oszczÚdzania przez dïuĝszy okres. Nasza pamiÚÊ równieĝ „magazynuje” informacje
na wiele róĝnych sposobów.
IstniejÈ trzy osobne stadia przechowywania danych w umyĂle: pamiÚÊ sensoryczna, pamiÚÊ
krótkotrwaïa i pamiÚÊ dïugotrwaïa.
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
93
PamiÚÊ sensoryczna
PamiÚÊ sensoryczna przechowuje informacje napïywajÈce bezpoĂrednio z narzÈdów
zmysïów. Spróbuj popatrzeÊ przez chwilÚ na sïoñce, a nastÚpnie zamknij oczy i odwróÊ
wzrok. Obraz sïoñca jeszcze przez chwilÚ istniaï w Twoim umyĂle. Powidok taki jest
wynikiem dziaïania pamiÚci ikonicznej (analogiczne zjawisko w odniesieniu do děwiÚku
nosi nazwÚ pamiÚci echoicznej). Fenomen ten zachodzi na tyle szybko, ĝe bywa uznawany
za element procesu postrzegania (wiÚcej informacji o postrzeganiu znajdziesz
w rozdziale 5.), ale w rzeczywistoĂci stanowi jeden z aspektów dziaïania pamiÚci.
PamiÚÊ krótkotrwaïa
PamiÚÊ krótkotrwaïa (PK) zawiera informacje, które sÈ w danej chwili dostÚpne
ĂwiadomoĂci. Przykïadami mogÈ byÊ: Ăwiatïo odbijajÈce siÚ od strony w ksiÈĝce,
czytane sïowa, burczenie w brzuchu czy odgïosy ulicy za oknem. Informacje
niedostÚpne ĂwiadomoĂci mogÈ byÊ umieszczone w pamiÚci dïugotrwaïej
lub po prostu zostaÊ zapomniane.
Jak wiele danych jest w stanie pomieĂciÊ PK? Ogólnie uznaje siÚ, ĝe przeciÚtnie siedem
elementów przy odchyleniu standardowym wynoszÈcym dwa. Zasada ta zwana jest
czasem „zasadÈ magicznej siódemki” lub pojemnoĂciÈ PK.
Czy to oznacza, ĝe w PK moĝna umieĂciÊ wyïÈcznie siedem sïów, siedem liczb czy
siedem innych obiektów? Niekoniecznie. DziÚki procesowi zwanemu porcjowaniem
jesteĂmy w stanie zapamiÚtaÊ znacznie wiÚcej. Klasyczny przykïad stanowi wykorzystanie
mnemotechniki. Polega ono na rozkïadaniu duĝych porcji informacji na wiele drobnych
czynników. DziÚki temu ïatwiej je zapamiÚtaÊ.
Oto proste narzÚdzie mnemotechniczne. Jeĝeli masz listÚ obiektów do zapamiÚtania, uïóĝ
ïatwe do zapamiÚtania zdanie z pierwszych liter kaĝdego z nich. Sam ze szkoïy pamiÚtam
nastÚpujÈce: „Ostroĝnie, Bycie Astronomem Faktycznie Grozi Kalectwem Mózgu”.
Wiesz, co oznacza to zdanie? Ci, którzy pamiÚtajÈ coĂ z zajÚÊ z astronomii, zapewne
zauwaĝyli, ĝe pierwsze litery wyrazów tworzÈ ciÈg zgodny z szeregiem oznaczeñ
jasnoĂci gwiazdowych (OBAFGKM).
Informacje sÈ przechowywane w PK okoïo 18 sekund. Czas ten moĝna wydïuĝyÊ
wyïÈcznie poprzez utrwalanie wiadomoĂci, czyli ciÈgïe powtarzanie (w myĂlach bÈdě
na gïos) treĂci, która nadal znajduje siÚ w pamiÚci krótkotrwaïej. To doĂÊ skuteczna
metoda, choÊ nie tak dobra jak wymagajÈce wiÚcej wysiïku stosowanie techniki
mnemotechnicznej, na przykïad opisanej powyĝej.
PamiÚÊ dïugotrwaïa
Jeĝeli informacje w PK bÚdÈ powtarzane odpowiednio dïugo, po pewnym czasie trafiÈ
do magazynu pamiÚci dïugotrwaïej (PD). Taki efekt pozwalajÈ osiÈgnÈÊ:
9
Okazjonalne powtórki. Przenoszenie danych z PK poprzez mechaniczne
powtarzanie do chwili, aĝ znajdÈ siÚ w pamiÚci dïugotrwaïej.
9
Szczegóïowe powtórki. Umysïowe przetwarzanie i rozwijanie informacji.
W efekcie zostaje ona zintegrowana z danymi przechowywanymi w pamiÚci.
Duĝo ïatwiej przypomnieÊ sobie informacjÚ, która ma konkretne znaczenie
i wiÈĝe siÚ z czymĂ, co juĝ wiemy.
94
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
Im intensywniej przetwarzasz danÈ informacjÚ, wiÈĝÈc jÈ z innymi znanymi sobie
faktami, tym lepiej jesteĂ w stanie jÈ zapamiÚtaÊ.
PD dzieli siÚ na trzy podstawowe rodzaje. Oto one:
9
PamiÚÊ epizodyczna. Przechowuje informacje o wyjÈtkowych zjawiskach
i sytuacjach dostÚpnych wyïÈcznie naszemu doĂwiadczeniu (urodziny, daty
Ălubu, ukoñczenie uczelni, wypadki samochodowe itp.).
9
PamiÚÊ semantyczna. Zawiera dane dotyczÈce faktów — daty waĝnych ĂwiÈt,
imiÚ i nazwisko obecnego prezydenta czy wïasny numer PESEL.
9
PamiÚÊ proceduralna. Przechowuje takie informacje, jak sposób jeĝdĝenia
na rowerze, rozwiÈzywania zadañ matematycznych czy sznurowania butów.
Teoretycznie rozmiar i trwaïoĂÊ PD sÈ nieograniczone, poniewaĝ naukowcy nie odkryli
jeszcze sposobu, w który mogliby jÈ zmierzyÊ. Wystarczy zatem pamiÚtaÊ, ĝe pojemnoĂÊ
jest wystarczajÈco duĝa, by zapamiÚtaÊ wszystko, co trzeba. To doĂÊ dziwne, zwaĝywszy
na fakt, ile informacji zapominamy. Jeĝeli wszystko zostaïo zachowane, to dlaczego
pewnych rzeczy nie jesteĂmy w stanie sobie przypomnieÊ?
Zapominanie informacji przechowywanych w PD polega raczej na niemoĝnoĂci ich
przywoïania, a nie na faktycznej utracie danych. IstniejÈ dwa zasadnicze problemy
z dostÚpem do pamiÚci. W obu przypadkach przyczynÈ jest oddziaïywanie innych danych.
9
Interferencja retroaktywna. Polega na kïopotach z przypominaniem sobie
starszych informacji, poniewaĝ wciÈĝ pojawiajÈ siÚ nowe.
9
Interferencja proaktywna. Polega na trudnoĂci z przypominaniem sobie nowych
danych, poniewaĝ na ich drodze pojawiajÈ siÚ te zapamiÚtane wczeĂniej.
Kiedy wiÚc przy najbliĝszej okazji bÚdziesz oglÈdaÊ ulubiony serial, postaraj siÚ
zapamiÚtaÊ szczegóïy pierwszych 10 – 12 minut, Ărodkowych 10 – 12 minut
i koñcowych 10 – 12 minut. Albo po najbliĝszym wykïadzie spróbuj przypomnieÊ sobie,
co wykïadowca mówiï na poczÈtku, w Ărodku i pod koniec wystÈpienia. Moĝesz wtedy
doĂwiadczyÊ czegoĂ, co psychologowie nazywajÈ efektem pozycyjnym. Polega ona na tym,
ĝe ïatwiej jest zapamiÚtaÊ poczÈtek i koniec jakiegoĂ zdarzenia niĝ jego Ărodek.
Dlaczego tak siÚ dzieje?
Zapomnij!
Czy kiedykolwiek ktoĂ Ci mówiï, ĝeby o czymĂ po
prostu zapomnieÊ? Powiem tak: spróbuj zapomnieÊ
o ĝóïtym serze. Podziaïaïo? Czy udaïo Ci siÚ zapomnieÊ
albo nie myĂleÊ o tym produkcie? Paradoks porady
„zapomnij o…” polega na tym, ĝe dopóki o czymĂ
myĂlimy, nie jesteĂmy w stanie o tym zapomnieÊ.
Zapomnij wiÚc o tej nieskutecznej radzie. Jeĝeli chcesz
o czymĂ zapomnieÊ, na pewno nie trzeba Ci o tym
przypominaÊ!
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
95
Efekt pozycyjny spowodowany jest tym, ĝe informacja z poczÈtku wykïadu na ogóï
zostaje umieszczona w pamiÚci dïugotrwaïej z racji mijajÈcego czasu. Dane z koñca
zajÚÊ przebywajÈ zaĂ w pamiÚci krótkotrwaïej, poniewaĝ sÈ nowe. A informacje ze
Ărodka? Cóĝ, po prostu znikïy.
Konceptualizacja
Kiedy ostatni raz zdarzyïo Ci siÚ wyjĂÊ gdzieĂ z przyjacióïmi, aby po prostu
porozmawiaÊ? Czy poszliĂcie do kawiarni? Czy rozmawialiĂcie o ostatnich romansach
i Twoich nieudanych zwiÈzkach? Czy dyskutowaliĂcie o polityce lub pogodzie? W zasadzie
temat nie ma znaczenia, poniewaĝ i tak rozmawialiĂcie o koncepcjach.
Koncepcja to idea lub myĂl reprezentujÈca zespóï zwiÈzanych z niÈ przemyĂleñ.
„Romans” jest koncepcjÈ. „ZwiÈzek” jest koncepcjÈ. „Polityka” jest koncepcjÈ.
„Pogoda” jest koncepcjÈ. PamiÚtaj, ĝe w procesie przetwarzania systemu myĂli
koncepcje sÈ reprezentowane przez symbole. W jaki sposób siÚ tam dostaïy? Uczymy siÚ
ich. Koncepcje sÈ generowane i formowane. JeĂli pewne obiekty majÈ wspólne cechy,
reprezentujÈ identycznÈ ideÚ. Niektóre koncepcje sÈ dobrze zdefiniowane, inne zaĂ gorzej.
Przyjrzyj siÚ poniĝszym wyrazom:
ogon, sierĂÊ, zÚby, cztery nogi.
Co one opisujÈ? Moĝe to byÊ kot, pies, lew lub nieděwiedě. PrawdÚ mówiÈc, nie da siÚ tego
okreĂliÊ na podstawie tych czterech sïów. Brakuje pewnych kluczowych szczegóïów,
które jasno i wyraěnie definiowaïyby koncepcjÚ i oddzielaïy jÈ od innych idei.
Teraz przyjrzyj siÚ nastÚpujÈcym sïowom:
ogon, sierĂÊ, zÚby, cztery nogi, szczeka.
Jakie zwierzÚ zostaïo opisane? Prawie na pewno chodzi o psa. Czemu? Koty, lwy
i nieděwiedzie nie szczekajÈ. Sïowo „szczeka” dokïadnie identyfikuje koncepcjÚ
„psa”, wiÚc stanowi jego cechÚ dystynktywnÈ. Ten element jest niezbÚdny w zbiorze cech,
aby ten mógï zostaÊ rozpoznany jako przykïad konkretnej koncepcji. Popatrz teraz na
poniĝsze wyraĝenia:
pióra, dziób, jaja, latanie.
Co opisujÈ te sïowa? ChwileczkÚ... Czy nie istniejÈ dwa gatunki ptaków nielotów, czyli
strusie i pingwiny? Co z nimi? Nie latajÈ, ale wciÈĝ sÈ ptakami. Z tego powodu zdolnoĂÊ
latania nie stanowi cechy dystynktywnej. ZwierzÚ nie musi bowiem jej posiadaÊ, aby
byÊ zaliczone w poczet ptaków. To cecha, którÈ posiada wiÚkszoĂÊ osobników danej
grupy, ale nie wszystkie. Latanie jest zatem dla ptaków cechÈ charakterystycznÈ.
Oznacza to, ĝe posiada jÈ wiÚkszoĂÊ przedstawicieli grupy, lecz nie wszystkie.
PomyĂl teraz o krzeĂle. Spróbuj je sobie wyobraziÊ, przedstawiÊ. Teraz opisz to wymyĂlone
krzesïo (najlepiej komuĂ, bo widok czïowieka opowiadajÈcego samemu sobie
o wyimaginowanym meblu wydaje siÚ doĂÊ niepokojÈcy). Najprawdopodobniej jest
96
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
ono drewniane, ma cztery nogi, prostokÈtne lub kwadratowe siedzisko oraz oparcie
zbudowane z dwóch pionowych elementów, pomiÚdzy którymi umieszczono kilka
poziomych. Tak wyglÈda typowe krzesïo. Jest powszechne. PrawdÚ mówiÈc, moĝna
uznaÊ je za prototyp krzesïa. Prototyp to najbardziej typowy przedstawiciel okreĂlonej
kategorii obiektów bÈdě zjawisk. Jest kwintesencjÈ koncepcji przedstawianego elementu.
Na wczesnym etapie rozwoju atrybuty kategorii sÈ rozbudowywane poprzez stopniowe
doïÈczanie do nich kolejnych prostych cech, które nastÚpnie ïÈczÈ siÚ w wiÚksze
jednostki. Dzieje siÚ tak do momentu, aĝ koncepcyjna sieÊ informacji o obiektach w Twoim
Ăwiecie uroĂnie do gigantycznych rozmiarów. Wszyscy jednak wiemy, ĝe nasze myĂlenie
bywa bardziej zïoĝone niĝ rozumienie poszczególnych sïów. Niedïugo póěniej
zaczynamy wiÚc ïÈczyÊ koncepcje oparte na sïowie w koncepcje zdaniowe, te zaĂ razem
tworzÈ koncepcje opisywane przez caïe akapity itd. Przyjrzyj siÚ temu procesowi, który
nieustannie siÚ rozbudowuje.
Popatrz teraz na poniĝszy przykïad procesu, który nadbudowuje kolejne warstwy
przetwarzania:
9
Propozycja: „Wojna jest piekïem” to przykïad dwóch koncepcji: „wojny”
i „piekïa” oraz ich zwiÈzku.
9
Model umysïowy: czïowiek buduje modele umysïowe, unifikujÈc róĝne propozycje,
aby uïatwiÊ sobie zrozumienie, w jaki sposób poszczególne elementy ïÈczÈ siÚ
ze sobÈ. Oto przykïad:
x Wojna jest piekïem.
x Druga wojna Ăwiatowa byïa wojnÈ.
x Druga wojna Ăwiatowa byïa piekïem.
9
Schemat: Schematy to podstawowe jednostki zrozumienia reprezentujÈce Ăwiat.
StanowiÈ wynik organizowania modeli umysïowych w wiÚksze grupy. Przykïad
moĝe wyglÈdaÊ nastÚpujÈco: „CzÚĂÊ ĝoïnierzy walczÈcych podczas drugiej wojny
Ăwiatowej doznaïo urazów psychicznych. Niektórzy ludzie wierzÈ, ĝe byïo
to wywoïane samÈ naturÈ wojny. CzÚĂÊ mówi nawet, ĝe wojna jest piekïem”.
Innym przykïadem niech bÚdzie koncepcja „ksiÈĝki”. PoïÈcz jÈ teraz z innÈ ideÈ, takÈ jak
czytanie. NastÚpnie dodaj do nich jeszcze jednÈ, na przykïad bibliotekÚ. W ten sposób
otrzymujesz trzy zwiÈzane ze sobÈ koncepcje: ksiÈĝki, czytania i biblioteki. MogÈ
one pomóc stworzyÊ propozycjÚ studiowania (przeciwstawianego czytaniu dla
przyjemnoĂci). Studiowanie moĝe z kolei zostaÊ wïÈczone w skïad wiÚkszych
podziaïów czy schematów, takich jak szkoïa lub uczÚszczanie do szkoïy.
Koncepcje sÈ tworzone z cech wystÚpujÈcych wspólnie w danym doĂwiadczeniu
i reprezentujÈ idee we wzajemnych relacjach. Oznacza to, ĝe aby zrozumieÊ, pojÈÊ lub
opanowaÊ znaczenie koncepcji, umysï reprezentatywny musi odwoïaÊ siÚ do innych
koncepcji.
Kaĝdy, kto czÚsto przebywa z dzieÊmi, wie, jak ciÚĝko jest wyjaĂniÊ pewne koncepcje
lub pojÚcia maluchom. Nie potrafiÈ one bowiem odnieĂÊ zasïyszanych sïów do posiadanej
juĝ wiedzy.
Dziecko: Co to jest komputer?
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
97
Rodzic: Komputer to… eee… hmmm… taki telewizor… ale… hm… moĝna na nim pisaÊ.
Dziecko: Co to znaczy „pisaÊ”?
Teraz rozumiesz?
Niektórzy kognitywiĂci i psychologowie znaleěli sposób na wydostanie siÚ z tej puïapki.
Zasugerowali mianowicie, ĝe wszystkie koncepcje sÈ wrodzone. Jednym z najciekawszych
i owocnych podejĂÊ do tego problemu okazaïy siÚ teorie poznania wrodzonego (PW)
i symulacji wrodzonej (SW).
U podstaw PW i SW leĝy zaïoĝenie mówiÈce, ĝe umysï czïowieka rozumie lub pojmuje
koncepcje za sprawÈ pewnej symulacji. Wykorzystuje ona motoryczne i percepcyjne
elementy mózgu w celu stworzenia reprezentacji doĂwiadczenia. Symulacja taka
pozwala pojÈÊ koncepcjÚ, poniewaĝ ludzie rozumiejÈ idee poprzez odniesienie
do zwiÈzanych z nimi wraĝeñ cielesnych.
SiÚgasz wyĝej, niĝ moĝesz.
To byïo jak wymierzenie policzka.
To doĂwiadczenie otworzyïo mi oczy.
Powyĝsze wyraĝenia dobrze oddajÈ ideÚ PW i SW. Ich znaczenie staje siÚ jasne
w kontekĂcie tworzÈcych je doĂwiadczeñ cielesnych, zmysïowych i motorycznych.
Jeĝeli zatem chcÚ pojÈÊ coĂ nowego, korzystam z wymienionych wyĝej doĂwiadczeñ.
Przykïadowo rozumiem znaczenie stwierdzenia „doĂwiadczenie otwierajÈce oczy”,
poniewaĝ nieraz otwieraïem oczy i wiem, co siÚ w takiej chwili dzieje.
Co ciekawe, zwolennicy PW/SW twierdzÈ, ĝe obszary mózgu odpowiedzialne za
faktyczne otwieranie oczu, poruszanie rÚkami bÈdě postrzeganie wschodu sïoñca sÈ
dokïadnie tymi samymi, które pozwalajÈ skonceptualizowaÊ sens wyraĝeñ takich jak
„doĂwiadczenie otwierajÈce oczy”. Teoria poznania wrodzonego i symulacji wrodzonej
jest wciÈĝ mïoda, ale wydaje siÚ bardzo obiecujÈca, dlatego teĝ interesuje wielu
wspóïczesnych badaczy.
Podejmowanie decyzji
SkrÚciÊ w lewo i spóěniÊ siÚ piÚÊ minut czy skrÚciÊ w prawo i mieÊ nadziejÚ, ĝe przyjedzie
siÚ na czas, chociaĝ równie dobrze moĝna tam trafiÊ na korek i spóěniÊ siÚ 20 minut?
Wiele osób staje przed takimi dylematami w drodze do pracy. Kaĝdego dnia zastanawiamy
siÚ, jak przybyÊ do niej punktualnie, a jednoczeĂnie skróciÊ czas podróĝy do minimum
i przeĝyÊ jak najmniej stresu. Jest to zatem problem, który naleĝy rozwiÈzaÊ. W tym
celu trzeba podjÈÊ decyzjÚ. Czasami robimy to w sposób racjonalny, czasami nie.
Kaĝdego dnia rozwiÈzujemy wiele problemów, podejmujÈc przy tym setki, jeĂli nie
tysiÈce decyzji. Istnieje nawet zjawisko noszÈce nazwÚ „zmÚczenia decyzyjnego”, które
polega na wyczerpaniu nadmiernÈ liczbÈ dokonywanych wyborów w danym czasie.
Niekiedy sÈ to decyzjÚ pomiÚdzy ĝyciem a ĂmierciÈ i faktycznie, wiÈĝÈ siÚ z ogromnym
obciÈĝeniem. Jednak nawet maïe, codzienne wybory wyczerpujÈ, jeĝeli jest ich zbyt wiele.
98
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
Podejmowanie decyzji to akt wyboru jednej z dostÚpnych moĝliwoĂci dziaïania na
podstawie danych strategii i kryteriów. Badania poĂwiÚcone temu zagadnieniu to
szeroka, multidyscyplinarna dziedzina, czerpiÈca z ekonomii, politologii, informatyki,
zarzÈdzania i marketingu. OczywiĂcie zawsze moĝna teĝ podejmowaÊ decyzje za pomocÈ
rzutu monetÈ. Ja czasami tak robiÚ.
Pracowaïem kiedyĂ w miejscu, gdzie najwaĝniejszym wyborem dokonywanym przez
pracowników byïo wskazywanie lokalu, do którego mieliĂmy pójĂÊ na lunch. W tym
celu krÚciliĂmy koïem z wypisanymi nazwami restauracji i szliĂmy do lokalu, na jakim
siÚ ono zatrzymaïo. Przynajmniej w teorii. CzÚsto bowiem dyskutowaliĂmy o wyniku
losowania i ostatecznie decydowaliĂmy, ĝe pójdziemy w inne miejsce, gdyĝ w jednym
byïo dla nas za drogo, a w drugim serwowano to, co niektórzy jedli poprzedniego dnia.
Historia ta uwydatnia jeden z podstawowych faktów zwiÈzanych z dokonywaniem
wyborów: ludzie mogÈ to robiÊ na wiele róĝnych sposobów, prezentujÈc rozmaite
podejĂcia.
Wybór
Rzut monetÈ stanowi pewny sposób wyboru jednej z moĝliwoĂci. Nie jest to jednak
proces poznawczy. UzaleĝniajÈc swojÈ decyzjÚ od rzutu, zdajemy siÚ na los. De facto
wiÚc nie dokonujemy wyboru. Ludzie decydujÈ siÚ jednak na róĝne opcje, korzystajÈc
z procesów takich jak intuicyjne podejmowanie decyzji. Oznacza ono wybór moĝliwoĂci
najlepiej znanych, najprostszych bÈdě w inny sposób preferowanych. Jestem pewien,
ĝe obserwujesz takie zachowanie takĝe u siebie, chociaĝ czasami decydowanie siÚ
na wspomniane opcje to nie najlepsze rozwiÈzanie. Przypomnij sobie, kiedy ostatni
raz zdarzyïo ci siÚ zjeĂÊ za duĝo, co poskutkowaïo pewnymi dolegliwoĂciami.
Decyzje moĝna równieĝ podejmowaÊ na podstawie dowodów empirycznych, poprzez
metodÚ prób i bïÚdów, eksperyment, szacowanie, doĂwiadczenie bÈdě konsultacjÚ
z ekspertem. Recenzje w pismach fachowych dostarczajÈ danych doĂwiadczalnych,
które pomagajÈ w wyborze sprzÚtu kuchennego bÈdě kosmetyków.
Jeĝeli musisz podjÈÊ wiele decyzji w krótkim czasie, rozwaĝ zastosowanie jednej
z heurystyk, czyli swego rodzaju skrótu opartego na pewnych zasadach i stwierdzeniach
opisujÈcych otoczenie. Dziaïanie etyczne moĝna uznaÊ za heurystykÚ powstaïÈ na
podstawie ĂciĂle zdefiniowanego systemu etycznego bÈdě religijnego. U mnie proces
podejmowania decyzji moĝe zatem uwzglÚdniaÊ moje przekonania religijne.
Amos Tversky i Daniel Kahneman badali heurystyczne dokonywanie wyborów.
OkreĂlili róĝne rodzaje takiego modelu decyzyjnego. Poniĝej dwa powszechnie
stosowane:
9
Heurystyka reprezentacji — dokonywanie wyboru na podstawie sytuacji
podobnej do tej, w której chcemy dokonaÊ wyboru. Przykïadowo kiedy zgubisz
siÚ w lesie podczas konnej przejaĝdĝki, moĝesz zdecydowaÊ, ĝe bÚdziesz wracaÊ
po wïasnych Ăladach. Zaczynasz zatem rozglÈdaÊ siÚ wokóï. KorzystajÈc z heurystyki
reprezentacji, decydujesz, ĝe znalezione Ălady naleĝÈ do konia, poniewaĝ wiesz,
jak one wyglÈdajÈ. Nie jest jednak dobrze, jeĝeli nie potrafisz rozpoznaÊ odcisków
ïap nieděwiedzia!
9
Heurystyka dostÚpnoĂci — podejmowanie decyzji na podstawie powszechnie
dostÚpnych lub dobrze znanych informacji. Jest to wybór „pierwszej rzeczy,
która przyszïa na myĂl”. CzÚsto podejmujemy decyzjÚ, opierajÈc siÚ na ostatnio
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
99
zgromadzonych danych. Kiedy na przykïad postanawiamy rozpoczÈÊ dietÚ,
wybieramy sposób odĝywiania, który jest reklamowany bÈdě modny i dlatego
czÚsto powtarzany w Ărodkach przekazu lub miÚdzy konsumentami. Dlatego
teĝ istnieje szansa, ĝe zdecydujemy siÚ na coĂ popularnego w danej chwili!
Rozumowanie
Aby rozwiÈzaÊ problem na drodze rozumowania, potrzebne sÈ dwa poniĝsze elementy:
9
Przesïanki — wyraĝenia dotyczÈce pewnych przedmiotów lub zdarzeñ,
wykorzystywane do poparcia wniosku. StanowiÈ one opis róĝnego rodzaju
zjawisk, na przykïad: „Wszystkie wozy straĝackie sÈ czerwone” czy: „Mój tata
jeědzi w pracy wozem straĝackim”.
9
Wnioski — stwierdzenia wynikajÈce z przesïanek. SÈ one sïuszne jedynie wtedy,
gdy logicznie wynikajÈ z przesïanek. W powyĝszym przykïadzie wnioskiem
sformuïowanym na podstawie podanych przesïanek moĝe byÊ: „Mój tata jeědzi
w pracy czerwonym samochodem”.
Rozumowanie moĝna zdefiniowaÊ jako proces myĂlowy polegajÈcy na wyciÈganiu
wniosków na bazie konkretnych przesïanek. Pomaga on okreĂliÊ, czy konstatacja
jest sïuszna i logiczna. Kiedy argumenty sÈ racjonalne, rozumowanie moĝna nazwaÊ
sïusznym. Wniosek, ĝe mój tata jeědzi w pracy czerwonym wozem straĝackim,
jest logiczny, poniewaĝ wynika to z przesïanek.
Co by siÚ jednak staïo, gdyby rozumowanie przebiegaïo nastÚpujÈco: „Wszystkie wozy
straĝackie sÈ czerwone, a mój tata jeědzi w pracy czerwonym samochodem, wiÚc mój
tata jeědzi w pracy wozem straĝackim”? To nie jest logiczne! Pierwsza przesïanka
informuje bowiem o tym, ĝe czerwone sÈ wszystkie wozy straĝackie, a nie wszystkie
ciÚĝarówki w ogóle. Mój tata mógïby zatem równie dobrze jeědziÊ czerwonÈ toyotÈ.
Logika jest czymĂ w rodzaju miarki sïuĝÈcej do oceny poprawnoĂci rozumowania.
IstniejÈ dwa podstawowe rodzaje rozumowania:
9
Indukcyjne. Rozpoczyna siÚ ono od obserwacji (przesïanek) w celu pozyskania
faktów majÈcych potwierdziÊ lub obaliÊ pewien hipotetycznie zaïoĝony wynik
(wniosek). Na przykïad:
W poniedziaïek padaïo.
We wtorek padaïo.
WnioskujÚ wiÚc, ĝe w ĂrodÚ równieĝ bÚdzie padaÊ.
To przykïad rozumowania indukcyjnego. Obserwacje i stwierdzenia sÈ w tym
przykïadzie wykorzystywane do wyciÈgniÚcia ostatecznego wniosku. OdnoszÚ
wraĝenie, ĝe telewizyjni meteorologowie posïugujÈ siÚ raczej rozumowaniem
indukcyjnym niĝ kosztownÈ aparaturÈ pomiarowÈ, o której czÚsto wspominajÈ.
9
Dedukcyjne. Wykorzystuje ono przesïanki teoretycznie stanowiÈce dowody na
potwierdzenie wniosku. Dedukcja jest z definicji sïuszna, o ile tylko przesïanki
odpowiadajÈ prawdzie. Omawiany typ myĂlenia czÚsto rozpoczyna siÚ na
poziomie uogólnienia, a nastÚpnie zmierza do konkretów. Poniĝej przedstawiam
przykïad dedukcji:
100
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
Kaĝdy czïowiek powinien byÊ wolny.
Jestem czïowiekiem.
Dlatego powinienem byÊ wolny.
Wniosek wynika logicznie z dwóch przesïanek, co jest oczywiste, zwaĝywszy
na ich treĂÊ. Poniĝej przykïad bïÚdnej dedukcji:
Wszystkie kury skïadajÈ jaja.
Mój ptak zïoĝyï jajko.
Dlatego mój ptak jest kurÈ.
Dlaczego to rozumowanie jest nieprawidïowe? Otóĝ dlatego, ĝe pierwsza przesïanka
odnosi siÚ do konkretnej kategorii ptaków (tj. kur), zaĂ wykracza poza tÚ kategoriÚ,
obejmujÈc wszystkie ptaki, wiÚc dotyczy takĝe elementów, które nie naleĝÈ do
wspomnianej kategorii (nie kaĝdy ptak to kura). Jeĝeli odwrócimy tÚ zaleĝnoĂÊ,
otrzymamy poprawny sylogizm:
Wszystkie ptaki skïadajÈ jaja.
Moja kura zïoĝyïa jajo.
Zatem moja kura musi byÊ ptakiem.
Ludzie czasami podejmujÈ decyzje w bardzo dziwaczny sposób. Co siÚ staïo z racjonalnym,
przemyĂlanym dokonywaniem wyborów? Cóĝ wymaga ono rozwaĝenia zysków i strat,
a nastÚpnie zdecydowania siÚ na jednÈ z dostÚpnych opcji, której korzyĂci przewyĝszajÈ
koszty. Naleĝy przy tym wziÈÊ pod uwagÚ takie czynniki, jak przydatnoĂÊ, ryzyko,
funkcjonalnoĂÊ i jakoĂÊ.
Herbert Simon, sïynny psycholog, zaproponowaï koncepcjÚ ograniczonego rozumowania,
opierajÈcÈ siÚ na zaïoĝeniu, ĝe chociaĝ ludzie czÚsto podejmujÈ racjonalne decyzje,
to rozsÈdek (a raczej zastosowanie) ma swoje granice. Wedïug badacza otoczenie jest
na tyle skomplikowane, ĝe rozwaĝenie kaĝdej moĝliwej opcji okazuje siÚ niewykonalne.
Z tego powodu nasze decyzje muszÈ opieraÊ siÚ na ograniczonej iloĂci informacji,
skrótach myĂlowych i rozsÈdnych szacunkach. Simon twierdzi przy tym, ĝe to zupeïnie
normalne, gdyĝ tego typu ograniczenia sÈ naturalne i pozwalajÈ dokonywaÊ dobrych,
przemyĂlanych wyborów.
W swojej znanej ksiÈĝce Predictably Irrational: The Hidden Forces that Shape Our Decisions
(2008) Dan Ariely odnosi siÚ do przywoïanej wyĝej koncepcji ograniczenia rzeczywistoĂci.
W eksperymentach badacz ten przedstawiï wiele sytuacji, w których decyzje nie tylko
byïy podejmowane na podstawie niekompletnych informacji, ale czasami wykorzystywaïy
takĝe caïkowicie irracjonalne mechanizmy i wÈtpliwej jakoĂci dane. Wynika z tego,
ĝe ludzie czasami dokonujÈ nielogicznych wyborów, co nie powinno nikogo dziwiÊ.
Ciekawe jest jednak to, ĝe Ariely’emu udaïo siÚ wykazaÊ, iĝ nieracjonalne decyzje sÈ
podejmowane w stosunkowo powtarzalny sposób, gdyĝ opierajÈ siÚ na kilku prostych
mechanizmach. Oto one:
9
WzglÚdnoĂÊ. Wybór pomiÚdzy dwiema moĝliwoĂciami bywa czasami oparty
na relacji pomiÚdzy nimi, nie zaĂ na bezwzglÚdnej jakoĂci kaĝdej z tych opcji.
Przykïadowo w wyborach prezydenckich gïosujÈcy czÚsto nie popierajÈ ĝadnego
z kandydatów, lecz wskazujÈ tego, który jest „mniej nieodpowiedni”.
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
101
9
DarmowoĂÊ. Darmowe rzeczy sÈ dobre, prawda? Cóĝ, nie zawsze. Czasami
jednak decydujemy siÚ na pewnÈ moĝliwoĂÊ, poniewaĝ wiÈĝe siÚ ona z jakimĂ
gratisem, nawet jeĝeli wcale nie bÚdzie dla nas lepsza. Nie zawsze warto czekaÊ
w kolejce trzy godziny, aby otrzymaÊ coĂ za darmo przy zakupie.
9
Emocje. Decyzje podejmowane w chwili pobudzenia emocjonalnego znaczÈco
róĝniÈ siÚ od wyborów dokonywanych w spokoju. Teoretycznie wszyscy wiemy,
ĝe nie powinniĂmy niczego postanawiaÊ, gdy jesteĂmy silnie wzburzeni lub
radoĂni, ale w praktyce bardzo czÚsto o tym zapominamy. Decyzje podejmowane
w stanie pobudzenia bardzo czÚsto zaĂ mijajÈ siÚ ze zdrowym rozsÈdkiem.
Zakïada siÚ, ĝe rozumowanie i zdolnoĂÊ do rozwiÈzywania problemów to dwie
podstawowe umiejÚtnoĂci odróĝniajÈce ludzi od zwierzÈt. Innymi sïowy, potrafimy
myĂleÊ racjonalnie, zwierzÚta — nie. Wiem, ĝe to dyskusyjna kwestia, zwïaszcza ĝe
przed chwilÈ pisaïem o nieracjonalnoĂci niektórych ludzkich decyzji, ale zwróÊ uwagÚ,
ĝe pisaïem o zdolnoĂci, nie o wynikach.
RozwiÈzywanie problemów
RozwiÈzywanie problemów jest doĂÊ proste. Ma siÚ jakiĂ problem i siÚ go rozwiÈzuje.
PamiÚtasz serial McGyver? Tytuïowy bohater byï w stanie rozwiÈzaÊ dowolny
napotkany problem. Z wykaïaczki mógï zrobiÊ odrzutowiec albo wyrzutniÚ rakiet.
Zawsze oglÈdaïem ten serial z wielkim podziwem dla McGyvera, a nastÚpnie
wyjmowaïem skrzynkÚ z narzÚdziami i próbowaïem zmieniÊ toster w odbiornik
satelitarny tylko po to, by po czterech godzinach skoñczyÊ ze stertÈ czÚĂci, za pomocÈ
których nie daïoby siÚ nawet przygotowaÊ tosta. Najwyraěniej amerykañski majsterkowicz
lepiej ode mnie znaï siÚ na radzeniu sobie z kïopotami.
Newell i Simon sÈ uwaĝani za ojców psychologii rozwiÈzywania problemów. Prawie kaĝde
prowadzone na ten temat badanie powoïuje siÚ na ich eksperymenty. Na podstawie
wyników analiz Newella i Simona (1972) moĝna okreĂliÊ podstawowe etapy radzenia
sobie z kïopotami:
1. Rozpoznawanie istnienia problemu przypomina zaïoĝenie, ĝe czïowiek nie moĝe
wyleczyÊ siÚ z alkoholizmu, zanim nie przyzna, ĝe faktycznie ma problem z piciem.
2. Tworzenie reprezentacji problemu zawierajÈcej stan poczÈtkowy
i ewentualny cel.
3. Ustalanie i ocenianie potencjalnych rozwiÈzañ.
4. Wybór moĝliwej metody.
5. Wprowadzenie rozwiÈzania w ĝycie i okreĂlenie jego skutecznoĂci.
Powyĝsze kroki skraca siÚ czasem do akronimu IDEAL (Brandsford i Stein, 1993):
„I” — identyfikacja problemu,
„D” — zdefiniowanie i przedstawienie go,
„E” — badanie moĝliwych strategii,
„A” — akcja,
„L” — logiczna implementacja.
102
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
Strategii rozwiÈzywania problemów jest pewnie tyle samo, co samych problemów,
chociaĝ wiÚkszoĂÊ z nas wykorzystuje w ĝyciu jedynie kilka z nich. Wiemy, jak
stosowaÊ metodÚ prób i bïÚdów. Widziaïem maïe dzieci korzystajÈce z tej techniki, kiedy
usiïowaïy zmieĂciÊ klocki w pasujÈce otwory. Podnosiïy element w ksztaïcie koïa
i próbowaïy ze wszystkimi szczelinami do momentu osiÈgniÚcia sukcesu. To samo robiïy
z pozostaïymi klockami.
Strategia ta jest maïo wydajna, ale czasami okazuje siÚ jedynÈ dostÚpnÈ opcjÈ. Metoda
prób i bïÚdów znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy problem nie zostaï naleĝycie
zdefiniowany i trzeba rozpoznaÊ, co w zasadzie wymaga naprawy.
Poniĝej przedstawiam kilka popularnych technik radzenia sobie z kïopotami.
9
Analiza celów i Ărodków. Ta strategia opiera siÚ na rozkïadaniu problemu na
mniejsze czÚĂci i rozwiÈzywaniu ich po kolei w celu osiÈgniÚcia gïównego celu.
9
Dziaïanie wstecz. Ten sposób rozwiÈzywania problemów przypomina
rozïoĝenie czegoĂ na czÚĂci i zïoĝenie z powrotem w celu zrozumienia,
jak dany obiekt zostaï zbudowany.
9
Burza mózgów. Technika polegajÈca na tworzeniu jak najwiÚkszej liczby
rozwiÈzañ bez ĝadnej ingerencji w ten proces. Niezaleĝnie od przydatnoĂci,
adekwatnoĂci czy sensu pomysïów umieszcza siÚ je w puli i rozwaĝa dopiero po
zamkniÚciu listy propozycji, kiedy nikt nie jest w stanie niczego do niej dodaÊ.
Nawet mój pomysï z wezwaniem Supermana, który swoim lodowym oddechem
powstrzymaïby globalne ocieplenie, nie mógïby zostaÊ zakwestionowany przed
analizÈ.
9
Analogie i metafory. Te strategie zakïadajÈ wykorzystanie równolegïego
bÈdě podobnego problemu, który zostaï juĝ rozwiÈzany, i znalezienie analogii
do istniejÈcej sytuacji. Kryzys kubañski byï czymĂ w rodzaju gry w cykora.
Przegrywa w niej ten, kto spuĂci wzrok albo zrobi unik. SÈdzÚ, ĝe prezydent
Kennedy dobrze umiaï graÊ w tÚ grÚ.
MyĂlisz, ĝe jesteĂ bystrÈ osobÈ?
Inteligentne dziaïanie to zwieñczenie procesów poznawczych typowych dla ludzkiego
umysïu. Jak by nie patrzeÊ, dobrze by byïo, gdyby wszystkie wysiïki polegajÈce na
gromadzeniu, zapamiÚtywaniu i przetwarzaniu informacji dawaïy wymierne korzyĂci,
prawda? Dlatego wïaĂnie inteligencjÚ moĝemy traktowaÊ jako ogólny wynik ludzkiego
poznania, który warunkuje zdolnoĂÊ do osiÈgania celów, adaptowania siÚ do nowych
warunków i funkcjonowania w otoczeniu. Innymi sïowy, to umiejÚtnoĂÊ inteligentnego
zachowania.
Psychologowie od dawna próbujÈ ustaliÊ, czym tak naprawdÚ jest inteligencja. Istnieje
wiele przykïadów na jej brak, jak chociaĝby gïupawe programy poĂwiÚcone domowym
filmom wideo. Wystarczy wspomnieÊ o czïowieku, który zapomina wyïÈczyÊ prÈd przed
wymianÈ instalacji, albo o kobiecie, która próbowaïa nakarmiÊ biaïego nieděwiedzia
i o maïo sama nie skoñczyïa jako jego danie gïówne. ByÊ moĝe oglÈdanie zarejestrowanych
nieszczÚĂÊ innych sprawia nam przyjemnoĂÊ, poniewaĝ myĂlimy, ĝe na pewno nie
zachowalibyĂmy siÚ aĝ tak gïupio jak nieszczÚĂni bohaterowie tych przykïadów.
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
103
Mniej kontrowersyjnym wytïumaczeniem naszego upodobania do Ăledzenia ludzkich
tragedii jest czerpanie zadowolenia z faktu, ĝe to nie nam przypadï w udziale taki los.
Kaĝdy z nas ma wïasne sposoby rozwiÈzywania problemów, uczenia siÚ, logicznego
myĂlenia, wykorzystywania jÚzyka, rozumienia i nabywania koncepcji, myĂlenia
abstrakcyjnego, integrowania pomysïów i osiÈgania celów. Ta imponujÈca lista
umiejÚtnoĂci reprezentuje inteligencjÚ. A ĂciĂlej rzecz biorÈc, te cechy to wïaĂnie jest
inteligencja. SpróbujÚ ujÈÊ jÈ bardziej szczegóïowo. Otóĝ moĝna powiedzieÊ, ĝe
inteligencjÚ da siÚ zdefiniowaÊ jako zbiór zdolnoĂci poznawczych, które pozwalajÈ
danej osobie uczyÊ siÚ na wïasnych doĂwiadczeniach, skutecznie adaptowaÊ siÚ
do otoczenia i wykraczaÊ poza informacje dostÚpne bezpoĂrednio.
Kilka sïów o czynnikach inteligencji
Jak napisaïem wczeĂniej, inteligencja to zbiór zdolnoĂci poznawczych. Powinna jednak
istnieÊ pewna struktura ïÈczÈca te wszystkie umiejÚtnoĂci, która byïaby moĝliwa do
zmierzenia. Cóĝ, psychologowie nie ustajÈ w próbach tworzenia takich konstruktów
i metod ich pomiaru. W tym celu opracowujÈ róĝnego rodzaju testy inteligencji
wykorzystywane w szkoïach, na uczelniach, w wojsku oraz na rynku pracy, gïównie
podczas rekrutacji i awansowania personelu. Wyniki tych badañ pozwoliïy stworzyÊ
koncepcjÚ „czynnika g” (czynnika generalnego), który jest gïównym komponentem
mierzalnej inteligencji.
Skïada siÚ on z wielu skïadników — czynników s. Oba te elementy stanowiÈ zaĂ
podstawÚ dwuczynnikowej teorii inteligencji:
9
Czynnik g (ogólny). Niektórzy psychologowie testujÈ wiele osób jednym
narzÚdziem. NastÚpnie wynik jest obliczany i uĂredniany dla kaĝdej umiejÚtnoĂci, co
pozwala na ustalenie poziomu inteligencji ogólnej. Ta z kolei to wïaĂnie czynnik g,
który skïada siÚ na inteligencjÚ zgodnie z teoriÈ dwuczynnikowÈ. Omawiana cecha
opisuje ogólnÈ inteligencjÚ, definiowanÈ jako Ăredni wynik rozwiÈzywania
testów inteligencji.
9
Czynnik s (specyficzny). Jest on reprezentowany przez wyniki poszczególnych
podtestów. A zatem to poziom zdolnoĂci danej osoby w jednej konkretnej
dziedzinie. Po zïoĝeniu wszystkich czynników s otrzymujemy czynnik g.
Powszechnie mierzone czynniki s to na przykïad: pamiÚÊ, skupienie uwagi,
koncentracja, rozumienie werbalne, zasób sïów, orientacja przestrzenna oraz
rozumowanie abstrakcyjne.
Tak wiÚc inteligencja w teorii psychometrycznej jest wynikiem testu inteligencji.
Jak to moĝliwe? Kaĝdy z takich testów skïada siÚ z zestawu maïych testów (podtestów).
Osoby dobrze radzÈce sobie z jednym z tych podtestów na ogóï nie majÈ problemów
z pozostaïymi. Innymi sïowy, istnieje zaleĝnoĂÊ pomiÚdzy podtestami mierzÈcymi
poszczególne umiejÚtnoĂci a ogólnÈ koncepcjÈ inteligencji, na której oparto konstrukcjÚ
tychĝe testów.
Louis Thurston (1887 – 1955), psycholog i znany badacz inteligencji, zaproponowaï
teoriÚ podstawowych zdolnoĂci umysïowych, stanowiÈcych w gruncie rzeczy rozszerzony
odpowiednik czynnika s. Wedïug tego naukowca inteligencja przejawia siÚ w wynikach
104
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
testów mierzÈcych siedem zdolnoĂci: rozumienie werbalne, pïynnoĂÊ wysïawiania siÚ,
liczenie, pamiÚÊ, orientacjÚ przestrzennÈ, prÚdkoĂÊ postrzegania i rozumowanie.
Niestety, koncepcja Thurstona nie zostaïa w ĝaden sposób potwierdzona naukowo.
Przyjrzyjmy siÚ bliĝej
Psychologowie kontynuujÈ dzielenie inteligencji ogólnej na czynniki specyficzne.
Teoria ZdolnoĂci Poznawczych Cattela-Horna-Carrolla (teoria CHC) sugeruje, ĝe czynnik
g to suma skïadajÈcych siÚ na niego zdolnoĂci poznawczych. Twórcy tej koncepcji,
Raymond Cattell, John Horn i John Carroll, wspólnie wypracowali model inteligencji
ogólnej. Ma ona dziesiÚÊ warstw, na które skïadajÈ siÚ poszczególne umiejÚtnoĂci:
9
inteligencja skrystalizowana — ogóï zgromadzonej wiedzy;
9
inteligencja pïynna — zdolnoĂÊ rozumowania i rozwiÈzywania problemów;
9
rozumowanie iloĂciowe — umiejÚtnoĂci zwiÈzane z liczeniem;
9
zdolnoĂÊ czytania i pisania — czytanie i pisanie;
9
pamiÚÊ krótkotrwaïa — pamiÚÊ ostatnich zdarzeñ;
9
pamiÚÊ dïugoterminowa i przypominanie — pamiÚÊ dïugoterminowa;
9
przetwarzanie wzrokowe — analiza i wykorzystywanie danych wzrokowych;
9
przetwarzanie sïuchowe — analiza i wykorzystywanie danych sïuchowych;
9
szybkoĂÊ przetwarzania — szybkie i automatyczne myĂlenie;
9
szybkoĂÊ decyzji i reakcji — szybkie podejmowanie decyzji.
Badacze kontynuujÈcy prace nad modelem CHC opracowali programy badawcze
sïuĝÈce do analizy opisanych wyĝej 10 warstw. Wielu specjalistów wierzy w to, ĝe
umiejÚtnoĂci sensoryczne i motoryczne powinny byÊ szerzej reprezentowane w tej
teorii, co w szczególnoĂci odnosi siÚ do takich „niepewnych” elementów, jak zdolnoĂci
dotykowe, kinestetyczne (ruch), wÚchowe oraz psychomotoryczne (koordynacja
i szybkoĂÊ ruchów). Zaraz, zaraz, czy wïaĂnie napisaïem, ĝe moĝna byÊ bystrym
wÚszycielem?
Wielu badaczy uznaïo teoriÚ CHC za triumf wiedzy psychologicznej i modelowe
podejĂcie do koncepcji psychometrycznych dotyczÈcych inteligencji. Jest to jednak
wciÈĝ model roboczy, który, zdaniem licznej grupy naukowców, stanowi solidne
podstawy do dalszych analiz, ale z pewnoĂciÈ nie dostarcza odpowiedzi na wszystkie
pytania.
Odrobina sprytu
Robert Sternberg opracowaï swojÈ trójdzielnÈ teoriÚ inteligencji m.in. po to, by wyjaĂniÊ
kontrowersje zwiÈzane ze sprytem, polegajÈce na tym, ĝe zdarzajÈ siÚ ludzie bardzo
uzdolnieni w konkretnych dziedzinach, a jednoczeĂnie czÚsto postÚpujÈcy wbrew
doĂwiadczeniu i zdrowemu rozsÈdkowi. Mówi siÚ, ĝe Albert Einstein byï niezwykle
utalentowany matematycznie i fizycznie, ale miaï problemy z wykonywaniem
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
105
najprostszych czynnoĂci. Nie wiem, czy to prawda, ale Sternberg zdaje siÚ zgadzaÊ
co do tego, ĝe waĝnym elementem inteligencji jest posiadanie stosownej iloĂci zdrowego
rozsÈdku oraz inteligencji praktycznej. Trzy podstawowe skïadowe tej teorii to:
9
Inteligencja skïadnikowa. Czynnik ten to w zasadzie te same cechy, które sÈ
mierzone w standardowych testach inteligencji (pamiÚÊ, zasób sïów itd.), czyli
coĂ w rodzaju inteligencji ksiÈĝkowej. Sternberg podkreĂlaï, ĝe takie umiejÚtnoĂci sÈ
zupeïnie niezwiÈzane z ĝyciem codziennym oraz jego problemami. Einstein
podobno celowaï wïaĂnie w tym rodzaju inteligencji.
9
Inteligencja doĂwiadczeniowa. WiÈĝe siÚ ona ze zdolnoĂciÈ rozwiÈzywania
dwóch rodzajów problemów: nowych i rutynowych. Inteligencja doĂwiadczeniowa
wymaga umiejÚtnoĂci rozpoznawania nowych kïopotów, poszukiwania i tworzenia
metod radzenia sobie z nimi oraz wprowadzania tych sposobów w ĝycie.
9
Inteligencja kontekstualna. Ostatnim komponentem teorii Sternberga jest
pewien rodzaj inteligencji praktycznej. Pozwala on ludziom nie wchodziÊ pod koïa
samochodów, nie mówiÊ policjantom, ĝeby siÚ odczepili, czy nie doprowadzaÊ
do tego, by Ămieci piÚtrzyïy pod sam sufit. Ten rodzaj inteligencji jest najbliĝszy
sprytowi, którego wedïug pacjentów czÚsto brakuje psychologom.
Inteligencje wielorakie
Czy kiedyĂ zdarzyïo Ci siÚ zastanawiaÊ, czemu Michael Jordan byï tak dobrym
koszykarzem? A co z Mozartem, który komponowaï opery za jednym posiedzeniem
i bez poprawiania? To dopiero imponujÈce! Zgodnie z teoriÈ Howarda Gardnera (1983)
kaĝdy z tych ludzi posiadaï specyficzny rodzaj inteligencji.
Obserwacja wybitnie uzdolnionych osób pozwoliïa Gardnerowi stworzyÊ poglÈd znany
jako teoria inteligencji wielorakich. Opisaï siedem rodzajów inteligencji, które na ogóï nie
mieszczÈ siÚ w potocznych definicjach tej cechy. Oto one:
9
ZdolnoĂÊ kinestetyczna. Michael Jordan miaï jÈ bardzo dobrze rozwiniÚtÈ.
Ludzie o wysokiej zdolnoĂci motorycznej cechujÈ siÚ dobrÈ koordynacjÈ oko - rÚka,
wybitnym poczuciem równowagi, a takĝe bardzo dobrze znajÈ swoje ciaïo
i kontrolujÈ je podczas dziaïañ fizycznych.
9
ZdolnoĂÊ muzyczna. Jeĝeli potrafisz wybijaÊ rytm jednoczeĂnie stopami
i dïoñmi, posiadasz nieco muzycznej inteligencji. Ludzie o wysokim poziomie tej
zdolnoĂci sÈ w stanie w naturalny sposób czytaÊ nuty, komponowaÊ i graÊ bardzo
dobrÈ muzykÚ.
9
ZdolnoĂÊ orientacji przestrzennej. Czy kiedykolwiek zgubiïeĂ siÚ we wïasnym
ogrodzie? Jeĝeli tak, moĝe to oznaczaÊ deficyt inteligencji przestrzennej, na
którÈ skïada siÚ umiejÚtnoĂÊ poruszania siÚ i znajdowania drogi oraz tworzenia
dokïadnych trójwymiarowych wyobraĝeñ wizualnych.
9
ZdolnoĂÊ jÚzykowa. Jest to klasyczna umiejÚtnoĂÊ wyjÈtkowo dobrego
pisania, czytania i mówienia. Poeci, pisarze i utalentowani mówcy majÈ jÈ
wysoko rozwiniÚtÈ.
9
ZdolnoĂÊ matematyczno-logiczna. Ten typ inteligencji odnosi siÚ do
umiejÚtnoĂci rozwiÈzywania prostych i zïoĝonych zadañ matematycznych.
106
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
9
ZdolnoĂÊ interpersonalna. Opinia „urodzonego mówcy” oraz umiejÚtnoĂci
skutecznych sprzedawców to dwa przykïady tego typu zdolnoĂci. Osoba obdarzona
inteligencjÈ interpersonalnÈ doskonale odnajduje siÚ w konwersacji i wie,
w jaki sposób porozumiewaÊ siÚ, prowadziÊ rozmowÚ i nawiÈzywaÊ kontakty
z innymi luděmi.
9
ZdolnoĂÊ intrapersonalna. Jak dobrze znasz siebie? Inteligencja intrapersonalna
to umiejÚtnoĂÊ rozumienia wïasnych motywów, emocji oraz innych aspektów
swojej osobowoĂci.
Kaĝdy z nas posiada zdolnoĂci wymienione przez Gardnera, tyle ĝe na róĝnym
poziomie. Moĝna byÊ doskonaïym koszykarzem, Ăpiewakiem i matematykiem, a przy tym
czïowiekiem, który zgubi siÚ na prostej drodze, nie umie nawiÈzaÊ rozmowy czy
potrzebuje sporo czasu, by rozpoznaÊ u siebie najprostsze uczucia.
Ocena zgodnie z rozkïadem naturalnym
Psychologowie lubiÈ dokonywaÊ pomiarów, zwïaszcza jeĝeli wiÈĝe siÚ to z badaniem
ludzkiego zachowania i procesów myĂlowych takich jak zdolnoĂci poznawcze.
Mierzenie i dokumentowanie poszczególnych róĝnic leĝy u podstaw psychologii
stosowanej (wiÚcej informacji na jej temat moĝesz znaleěÊ w artykule Applying
Psychology For a Better World na stronie www.dummies.com/extras/psychology).
Niezaleĝnie od tego, czy preferujesz teoriÚ CHC, model Sternberga, czy teĝ ideÚ
inteligencji wielorakich, nie zapominaj o koncepcji Ăredniej. Inteligencja w populacji
generalnej podlega bowiem zjawisku noszÈcemu nazwÚ rozkïadu normalnego, który jest
ideÈ statystycznÈ definiujÈcÈ zakres dowolnej cechy (na przykïad zjawiska psychologicznego)
w danej spoïecznoĂci.
Poszczególni ludzie róĝniÈ siÚ poziomem inteligencji. Rozkïad normalny (rysunek 6.1)
zakïada, ĝe gdyby wszyscy ludzie przeszli test inteligencji, wiÚkszoĂÊ uzyskaïaby wyniki
Ărednie, z pewnym odchyleniem w górÚ lub w dóï. To tzw. krzywa dzwonowa, majÈca
formÚ krzywej wybrzuszonej w Ărodku i opadajÈcej na brzegach. Oznacza to, ĝe wiÚkszoĂÊ
ludzi jest przeciÚtnie inteligentna, zaĂ osoby o inteligencji znacznie wyĝszej i znacznie
niĝszej niĝ przeciÚtna zdarzajÈ siÚ duĝo rzadziej.
Rysunek 6.1.
Rozkïad
normalny
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
107
Na jednym koñcu spektrum znajdujÈ siÚ ludzie traktowani jako utalentowani
intelektualnie, zaĂ na drugim — osoby upoĂledzone umysïowo (wiÚcej informacji na temat
upoĂledzeñ znajdziesz w rozdziale 13.).
Bïyskotliwy umysï
Einstein byï geniuszem, prawda? Co jednak pozwala okreĂliÊ jakÈĂ osobÚ takim mianem?
Psychologowie zwykle nazywajÈ wyjÈtkowo inteligentnych ludzi jednostkami
utalentowanymi. UnikajÈ uĝywania sïowa „geniusz”. Nie istnieje jednak ĝadna ustalona
wartoĂÊ, po przekroczeniu której moĝna mówiÊ o wyjÈtkowych zdolnoĂciach. ¥redni
wynik standardowego ilorazu inteligencji wynosi 100, zaĂ rezultaty powyĝej 120
oznaczajÈ inteligencjÚ wyraěnie wyĝszÈ niĝ przeciÚtna. Za szczególnie utalentowane
uwaĝa siÚ 1 – 3% populacji, zatem wĂród losowo wybranych 100 ludzi moĝna znaleěÊ
jedynie jednÈ, dwie lub maksymalnie trzy uzdolnione osoby.
Wielu psychologów stara siÚ unikaÊ definiowania talentu intelektualnego wyïÈcznie
na podstawie danych psychometrycznych. TwierdzÈ oni, ĝe zawsze naleĝy braÊ pod
uwagÚ normy spoïeczne i kulturowe. Czy to oznacza, ĝe osoba uznawana w jednej
kulturze za geniusza w innej moĝe uchodziÊ za szaleñca? Cóĝ, róĝnice na ogóï nie
sÈ aĝ tak drastyczne, ale warto pamiÚtaÊ, ĝe wyjÈtkowy intelekt jest bardzo zïoĝonym
konstruktem, który trudno oddaÊ jednÈ liczbÈ.
Wielu psychologów próbowaïo zdefiniowaÊ talent intelektualny. Robert Sternberg,
znany amerykañski badacz, zasugerowaï, ĝe taki talent przejawia siÚ w czymĂ wiÚcej
niĝ tylko w wyĝszych zdolnoĂciach przetwarzania i analizowania informacji, gdyĝ
obejmuje takĝe ponadprzeciÚtne zdolnoĂci czerpania nauki z wïasnych doĂwiadczeñ
i wykorzystywania jej do radzenia sobie z kïopotami w przyszïoĂci oraz automatycznego
rozwiÈzywania problemów. Wedïug tego psychologa ludzie o wyjÈtkowej inteligencji
potrafiÈ takĝe adaptowaÊ siÚ do otoczenia i wybieraÊ optymalne dla siebie Ărodowiska
w sposób wykraczajÈcy poza standardowe przetwarzanie informacji.
Badacze od dawna próbujÈ ustaliÊ, czym jest talent intelektualny. Chociaĝ wyniki ich
pracy róĝniÈ siÚ, wiÚkszoĂÊ psychologów zgodnie twierdzi, ĝe wszyscy ludzie o bardzo
wysokiej inteligencji wykazujÈ rozwiniÚte zdolnoĂci metapoznawcze, definiowane jako wiedza
o wïasnych procesach myĂlowych i umiejÚtnoĂÊ ich regulowania. Do powszechnych
strategii metapoznawczych naleĝÈ:
9
kodowanie wybiórcze — dzielenie informacji na istotne i nieistotne;
9
kombinacja wybiórcza — ïÈczenie pozornie niezwiÈzanych ze sobÈ elementów
w celu znalezienia nowego rozwiÈzania;
9
porównywanie wybiórcze — odkrywanie nowych i nieoczywistych powiÈzañ
pomiÚdzy nowymi oraz starymi informacjami.
O co chodzi w jÚzyku?
Ludzka inteligencja z pewnoĂciÈ jest ukoronowaniem procesów poznawczych, poniewaĝ
pozwala wykorzystywaÊ poszczególne z nich w celu zdobywania i zapamiÚtywania
informacji. Mimo to ograniczenie tej cechy do samego poznania powaĝnie zawÚĝa jej
108
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
spektrum. Równie skomplikowane procesy towarzyszÈ bowiem zjawisku znanemu
jako jÚzyk.
Ludzki umysï jest w stanie tworzyÊ, wykorzystywaÊ i rozumieÊ jÚzyk. To jedna z naszych
najbardziej zïoĝonych i unikalnych zdolnoĂci. Owszem, inne zwierzÚta równieĝ
potrafiÈ siÚ komunikowaÊ i posïugujÈ siÚ czymĂ w rodzaju jÚzyka (zwïaszcza walenie
i ptaki). Czy jednak delfin opowiedziaï kiedyĂ jakÈĂ historiÚ, a Sus scrofa domestica
(Ăwinia domowa) napisaïa Romea i JuliÚ?
JÚzyk traktowany jako proces poznawczy byï przedmiotem wielu badañ naukowych.
WciÈĝ zresztÈ pozostaje w sferze zainteresowañ psychologów poznawczych. Nauka
zajmujÈca siÚ jÚzykiem jako takim to lingwistyka, zaĂ psychologiczne badanie jÚzyka
nazywamy psycholingwistykÈ.
Wieĝa Babel
ByÊ moĝe jednÈ z najbardziej niezwykïych rzeczy zwiÈzanych z jÚzykiem jest to,
ĝe wszyscy mogliĂmy siÚ go nauczyÊ. Noworodki nie potrafiÈ mówiÊ i nabywajÈ tÚ
zdolnoĂÊ z czasem, przyswajajÈc děwiÚki i sïowa. Dopiero póěniej zaczynajÈ ich uĝywaÊ
do tworzenia zdañ, wypowiedzi, opowieĂci, a nawet ksiÈĝek.
W rozdziale 12. omawiam gïówne kamienie milowe rozwoju czïowieka, aby z grubsza
wyjaĂniÊ, w jakim wieku dziecko powinno posiÈĂÊ okreĂlone umiejÚtnoĂci. Znajdziesz
tam opis modeli kognitywnych pozwalajÈcych na ksztaïtowanie zdolnoĂci jÚzykowych.
W lingwistyce i psycholingwistyce obowiÈzuje wiele modeli jÚzyka, jednak
najpopularniejsze sÈ trzy podejĂcia: natywistyczne, behawiorystyczne i interakcjonistyczne.
Natywistyczne
Noam Chomsky, filozof, lingwista i teoretyk polityczny, znany jest jako gïówny
zwolennik teorii natywistycznej, która zakïada, ĝe jÚzyk to zdolnoĂÊ wrodzona, wpisana
w DNA i rozwój mózgu, a nastÚpnie samorzutnie ksztaïtujÈca siÚ w miarÚ wzrastania.
Dzieje siÚ to podobnie jak w przypadku wÈtroby, trzustki czy bliĝej nieokreĂlonych
znamion na plecach.
Wrodzone zasady jÚzyka sÈ tym, co Chomsky nazywa gramatykÈ uniwersalnÈ. WiedzÈ
o niej dysponujÈ wszyscy ludzie posïugujÈcy siÚ mowÈ. Dzieci potrafiÈ tworzyÊ wïasne
jÚzyki i ĝargony, korzystajÈc z gramatyki uniwersalnej i tzw. narzÚdzia akwizycji jÚzyka,
czyli wrodzonego moduïu poznawczego, który jest uaktywniany przez jÚzyk napotkany
w otoczeniu. Naleĝy przy tym zauwaĝyÊ, ĝe zdaniem Chomsky’ego bodziec z zewnÈtrz
sïuĝy jedynie do uaktywnienia tego moduïu, a wiÚc nie moĝna tu mówiÊ o przyswajaniu
informacji pochodzÈcych ze Ărodowiska.
Behawiorystyczna
Model behawiorystyczny zakïada, ĝe jÚzyk jest w peïni wyuczany. Czïowiek moĝe
go przyswoiÊ poprzez obserwowanie innych komunikujÈcych siÚ ludzi na drodze
warunkowania klasycznego bÈdě instrumentalnego (wiÚcej informacji na temat
warunkowania znajdziesz w rozdziale 8.). Jednym z czynników mogÈcych potwierdzaÊ
sïusznoĂÊ tej koncepcji jest fakt, ĝe sprawne przyswojenie jÚzyka wymaga wielu miesiÚcy,
a nawet lat Êwiczeñ. Wedïug behawiorystów poznawanie mowy to zwykïy proces nauki.
Rozdziaï 6: MyĂl i mowa
109
Interakcjonistyczne
Natura czy kultura? Jedno i drugie! JÚzyk jest systemem wrodzonym i wyuczonym
jednoczeĂnie, przynajmniej zgodnie z tym modelem. Jedno z bardziej znanych podejĂÊ
interakcjonistycznych to koncepcja interakcjonizmu spoïecznego. Zakïada ona, ĝe rodzice
i inni komunikujÈcy siÚ doroĂli pomagajÈ dzieciom stworzyÊ swego rodzaju „szkielet”
jÚzyka, który stanowi podstawÚ dla nauki poprzez dalszÈ interakcjÚ spoïecznÈ.
DěwiÚki, sïowa i sylaby
Aby zrozumieÊ, w jaki sposób umysï korzysta z jÚzyka, badacze podzielili ten system
na mniejsze jednostki. Caïkiem sïusznie zaïoĝyli bowiem, ĝe da siÚ go poznaÊ poprzez
gramatykÚ, czyli reguïy jego stosowania. SamÈ gramatykÚ moĝna zaĂ podzieliÊ na trzy dziaïy:
9
fonologiÚ, zajmujÈcÈ siÚ fonemami, a wiÚc najmniejszymi jednostkami mowy
okreĂlajÈcymi to, w jaki sposób poszczególne děwiÚki sÈ wykorzystywane
do tworzenia wyrazów;
9
skïadniÚ, determinujÈcÈ sposób ïÈczenia sïów w caïe zdania;
9
semantykÚ, zajmujÈcÈ siÚ znaczeniem.
Szacuje siÚ, ĝe we wszystkich ludzkich mowach moĝna wyróĝniÊ okoïo 800 fonemów.
JÚzyk polski wykorzystuje 39 fonemów, angielski — 52. IstniejÈ teĝ takie, które uĝywajÈ
ponad 100. Zastanów siÚ, jak brzmiÈ inne jÚzyki. Niektóre wydajÈ siÚ szybkie. Inne
zawierajÈ wiele gardïowych děwiÚków. Jeszcze inne brzmiÈ lekko i Ăpiewnie. Róĝne
jÚzyki korzystajÈ bowiem z rozmaitych děwiÚków i fonemów.
Popatrz teraz na nastÚpujÈce zdanie: „poszedï sklep Jan do”. Czy wyglÈda ono
sensownie? Raczej nie, poniewaĝ nie speïnia wymogów skïadni okreĂlajÈcej sposób,
w jaki wyrazy sÈ ïÈczone w zdania. Co wiÚcej, nawet subtelne zmiany kolejnoĂci sïów
mogÈ powaĝne wpïynÈÊ na znaczenie caïej wypowiedzi. Popatrz na dwa poniĝsze
zdania. SkïadajÈ siÚ one z identycznych wyrazów („gang”, „okradï” i „bank”), ale
odwrócenie ich kolejnoĂci spowodowaïa diametralnÈ zmianÚ znaczenia:
Gang okradï bank.
Bank okradï gang.
Te same trzy wyrazy, ale dwa zupeïnie odmienne znaczenia, wynikïe ze zmiany skïadni.
Podczas prowadzenia testów sïownikowych zauwaĝyïem, ĝe niektóre wyrazy sÈ
rozumiane w niewïaĂciwy sposób, a bïÚdne definicje czÚsto bywajÈ bardzo podobne lub
wrÚcz identyczne. Przykïadowo kiedy pytaïem ludzi, czym jest „wczoraj”, odpowiadali,
ĝe oznacza to „wszystko, co robiïem wczoraj”. Nie wiem dlaczego, ale definicja taka,
choÊ bïÚdna, jest bardzo rozpowszechniona. Dla wielu ludzi sïowo „wczoraj” oznacza
bowiem nie konkretny dzieñ, lecz zbiór wykonywanych wówczas czynnoĂci. Krótko
mówiÈc, rozumiejÈ oni ten wyraz zupeïnie inaczej niĝ ja.
Kiedy sïowa majÈ dla mnie odmiennÈ definicjÚ niĝ dla innych, komunikacja staje siÚ
sïabsza lub w ogóle niemoĝliwa. Brak spójnoĂci oznacza bowiem, ĝe jedna ze stron nie
postÚpuje zgodnie z ogólnie przyjÚtymi zasadami semantyki, które definiujÈ sens sïów
(w tym przypadku „wczoraj”), a co za tym idzie, pozwalajÈ na wzajemne zrozumienie.
110
CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie
Kiedy mówisz: „sïoñ”, wiem, ĝe masz na myĂli duĝe zwierzÚ z dïugÈ trÈbÈ. Tak samo
dziaïajÈ jÚzyki znaków (w tym na przykïad migowy), które majÈ wïasnÈ gramatykÚ i sÈ
rozwijane dokïadnie tak samo jak jÚzyki mówione, rzecz jasna, pod warunkiem ĝe
otoczenie niesïyszÈcego dziecka jest bogate w odpowiednie znaki.
Skorowidz
A
acetylocholina, 56
ACT, acceptance and
commitment therapy, 297
acting-out, 273
adaptacja, 27, 225
ADHD, 253
afekt, 262
ageizm, 216
agresja, 142, 208
gniewna, 209
instrumentalna, 209
akceptacja, 299
akceptacja gniewu, 124
akomodacja, 226
akson, 54
aktywne przywiÈzanie, 183
aktywnoĂÊ elektryczna
mózgu, 65
altruizm, 211
analiza
wïasnych dziaïañ, 64
wïaĂciwa, 276
zachowania, 286
zachowañ stosowanych, 256
anhedonia, 245
argument dwustronny, 207
asertywnoĂÊ, 195
asymilacja, 226
atrakcyjnoĂÊ, 207
atrybucja, 190
atrybucja wewnÚtrzna, 191
autohandicapping, 193
autyzm, 254, 255
B
badania
eksperymentalne, 40
opisowe, 40
prawdy, 39
bezwarunkowa pozytywna
reakcja, 305
biogeniczna hipoteza
aminowa, 246
bïÚdne zaïoĝenia, 247
bïyskotliwy umysï, 107
bodziec
bezwarunkowy, 132
warunkowy, 132
ból, 79
brak uwagi, 253
C
cechy
centralne, 173
dwuoczne, 78
jednooczne, 78
kardynalne, 173
wtórne, 173
cele psychoanalizy, 275
centralny ukïad nerwowy, 223
choroba
Alzheimera, 235
psychiczna, 239, 240
ciaïo, 26, 33
czas, 309
czucie, 85
czucie zmysïowe, 74
czynnik
g, 103
s, 103
strachu, 207
D
DBT, dialectic behavioral
therapy, 298
decyzje, 98
deindywiduacja, 204
dendryt, 54
depresja, 60, 245–248
leczenie, 247
przyczyny, 246
dezorganizacja mowy i myĂli,
241
diagnostyka, 27
dialektyczna terapia
behawioralna, 298
DNA, 58
dobroÊ przystosowania, 229
dojrzewanie, 232
dopamina, 56
dorastanie, 232
dorosïoĂÊ, 233
doĂwiadczenie
subiektywne, 119
dotyk, 79
DSM-V, 239
DTT, Discrete Trial
Teaching, 256
dychotomia myĂlenia, 294
dyskryminacja, 145, 215
dysonans poznawczy, 192
dyssomnie, 66
dziaïanie, 85
dziaïanie umysïu, 91
E
efekt
faïszywego konsensusu, 192
faïszywej wyjÈtkowoĂci, 192
placebo, 43
346
Psychologia dla bystrzaków
ego, 152
ekspozycja wyobraĝeniowa, 292
ekstaza, 68
ekstrawersja, 173
element ekspresji, 119
emocja wyraĝana, 243
emocje, 120
empatia, 212, 217
epinefryna, 56
Erikson Erik, 164
eskalacja asertywnoĂci, 196
etap
przedoperacyjny, 230
sensomotoryczny, 226
etyka, 37
F
FAB, Functional Analysis
of Behavior, 288
facylitacja spoïeczna, 204
fantazje, 179
fazy snu, 66
filmy psychologiczne, 339–343
formowanie wraĝenia, 190
frenologia, 162
frustracja, 209
funkcjonalna analiza
zachowania, 288
G
gaworzenie, 228
generalizacja, 294
genotyp, 220
gerontopsychologia, 234
glutaminian, 56
gniew, 124
gramatyka, 109
gramatyka uniwersalna, 108
grupa, 201
H
halucynacje, 241
halucynacje sïuchowe, 60
Hartmann Heinz, 162
heurystyka
dostÚpnoĂci, 85, 98
reprezentacji, 98
hipnoza, 71
hipochondria, 273
hipoteza, 39
I
id, 152
IDEAL, 101
iluzja, 84
iluzja zgodnoĂci, 85
impulsywnoĂÊ, 253
indukcja hipnotyczna, 71
informacja
wejĂciowa, 90
zwrotna, 193
instynkt, 113
instynkt przetrwania, 222
integracja, 166
inteligencja, 103
doĂwiadczeniowa, 105
emocjonalna, 127, 327
kontekstualna, 105
pïynna, 104
skïadnikowa, 105
skrystalizowana, 104
wieloraka, 105
interferencja
proaktywna, 94
retroaktywna, 94
interwencja psychologiczna, 27
intymnoĂÊ, 165
J
jaěñ
prywatna, 179
publiczna, 178
jÈdra podstawne, 53
K
kara, 141
katastrofizacja, 294
katatoniczne zachowanie, 241
klasyczna psychoanaliza,
272, 274
kodowanie wybiórcze, 107
kognitywna teoria depresji, 247
kombinacja wybiórcza, 107
kompetencje, 181
kompulsje, 253
komunikacja, 193
koncentracja, 263
konceptualizacja, 95
konformizm, 201, 202
kontekst, 27
kontrola impulsów, 273
kora mózgowa, 52
korelacja, 42
kotwiczenie, 85
kreatywnoĂÊ, 165
kryterium
normatywnoĂci, 238
przystosowania, 238
subiektywne, 238
wyjaĂnienia, 239
ksztaïtowanie, 289
przeniesienia, 279
samooceny, 181
kultura, 35
kwas gammaaminomasïowy, 56
L
leki
antydepresyjne, 60
przeciwpsychotyczne, 60
lÚk, 142, 217, 249, 308
lÚk neurotyczny, 308
liczba neuronów, 57
M
marker genetyczny, 59
marzenia, 179
marzenia na jawie, 68
MBCT, 297
mechanizmy obronne, 272
intelektualizacja, 161
projekcja, 161
racjonalizacja, 161
reakcja upozorowana, 161
regresja, 162
wyparcie, 161
zaprzeczanie, 161
mechanizmy samoregulacji, 171
mentalizm, 216
Skorowidz
347
metateorie
behawioralna, 31
biologiczna, 31
egzystencjalna, 32
feminizm, 33
humanistyczna, 32
postmodernizm, 33
poznawcza, 32
psychoanalityczna, 31
psychodynamiczna, 31
socjokulturowa, 32
metoda
naukowa, 38
zachowania werbalnego, 256
miïoĂÊ, 115, 122
namiÚtna, 122
oddana, 123
przyjacielska, 123
pusta, 123
MMPI-2, 267
model
behawiorystyczny, 108
biopsychospoïeczny, 33, 49
funkcjonowania rodziny, 185
wczesnego startu, 256
modelowanie, 290
modyfikacja zachowania, 326
moralnoĂÊ, 182
most, 54
motywacje, 117
mówienie, 227
mózg, 45, 51–57
mózg bioniczny, 328
móĝdĝek, 54
myĂlenie, 85, 225, 283
cykliczne, 247
grupowe, 205
wypaczone, 294
myĂli, 88, 179
automatyczne, 247
depresyjne, 296
N
nacjonalizm, 216
nadzieja, 336
nagrody spoïeczne, 182
nakrywki, 53
napady paniki, 251
narkotyki, 70
narodowoĂÊ, 180
nastrój, 262
natÚĝenie gïosu, 122
natura, 35
nauka, 27
nauka zachowania, 130
nawiÈzywanie
kontaktu, 217
relacji, 26, 166
negatywny efekt gapia, 214
nerwy
czaszkowe, 50
rdzeniowe, 50
neurony, 54, 56
neuroplastycznoĂÊ, 57
neuroprotetyka, 330
neuroprzekaěnik, 56, 246
neurotyczna transgresja, 309
neurotyzm, 173
nieĂwiadomoĂÊ, 152
norepinefryna, 56
norma spoïecznej
odpowiedzialnoĂci, 213
normy, 200
O
obiekt przywiÈzania, 183
objaw, 240
obniĝanie stresu, 257
obraĝenia
otwarte mózgu, 52
wewnÈtrzczaszkowe, 51
obwodowy ukïad nerwowy, 50
ocena
problemu, 287
wïasnej skutecznoĂci, 169
odbicie, 305
odpornoĂÊ
na stres, 322
psychiczna, 326
odpowiedě psychologiczna, 119
odruch
bezwarunkowy, 132
warunkowy, 131
ogólny zespóï adaptacyjny, 316
okazjonalne powtórki, 93
okres
dojrzewania, 232
dorosïoĂci, 234
pokwitania, 232
ontologia, 307
operacje, 91
opinie, 189
organizacja, 225
orientacja, 263
osÈd, 189
osobowoĂÊ, 26, 179
otÚpienie, 64
otwartoĂÊ na doĂwiadczenie, 173
P
pamiÚÊ, 90, 92, 235, 263
dïugoterminowa, 104
dïugotrwaïa, 93
epizodyczna, 94
krótkotrwaïa, 93, 104
proceduralna, 94
semantyczna, 94
sensoryczna, 93
parasomnie, 67
patologia, 238
Pawïow, 131
Paxil, 60
percepcja, 81
personalizacja, 295
perswazja, 206, 208
peryferyczny ukïad
nerwowy, 223
placebo, 43
pïat
ciemieniowy, 53
czoïowy, 52
skroniowy, 53
pïeÊ, 26
pobudzenie ruchowe, 253
pochodzenie, 180
poczucie
bezsensu, 336
dobrostanu, 126
piÚkna, 337
samoĂwiadomoĂci, 175
swojej osoby, 304
wartoĂci, 115
winy, 309
348
Psychologia dla bystrzaków
podejmowanie decyzji, 97
podejĂcie
ekologiczne, 81
emocjonalne, 207
integracyjne, 322
konstrukcjonistyczne, 81
racjonalne, 207
podstawowe potrzeby
fizjologiczne, 115
podwzgórze, 53
pokrewieñstwo, 180
pokrywy, 53
pokwitanie, 232
pomiar statystyczny, 41
pomoc, 211, 214
porównywanie wybiórcze, 107
posïuszeñstwo, 202
potrzeba bezpieczeñstwa, 115
potwierdzenie, 85
poziom intelektualny, 263
pozytywne spojrzenie, 336
prawda, 36
prÚdkoĂÊ mowy, 122
problemy, 260
percepcyjne, 262
ĝywieniowe, 253
proces
adaptacji, 225
dyferencjacji
doĂwiadczenia, 304
organizacji, 225
procesy
biologiczne, 48
myĂlowe, 262
unikania, 321
zbliĝania, 321
profilaktyka, 323
projekcyjne testy
osobowoĂci, 267
protetyka poznawcza, 330
Prozac, 60
próby dyskretne, 256
PRT, Pivotal Response
Treatments, 256
prywatnoĂÊ, 177
przebieg terapii, 278
przeciwdziaïanie
uprzedzeniom, 217
przedĂwiadomoĂÊ, 152
przeniesienie, 279, 280
przepïyw, 336
przepracowywanie
problemów, 280
przesïanki
dynamiczne, 190
statyczne, 189
przestrzeñ osobista, 200
przetwarzanie
danych, 89
informacji, 90
sïuchowe, 104
wzrokowe, 104
Przezczaszkowa Stymulacja
Magnetyczna, 62
przodomózgowie, 52
przyczyny
depresji, 246
napadów paniki, 251
postÚpowania, 190
schizofrenii, 242
zaburzeñ dwubiegunowych,
249
zachowania, 191
przyjaciele, 188
przynaleĝnoĂÊ, 115
grupowa, 180
religijna, 181
przypuszczenia, 189
przywiÈzanie, 182
bezpieczne, 184
lÚkowo-ambiwalentne, 184
stylowe, 183
unikajÈce, 184
przywspóïczulny ukïad
nerwowy, 51
pseudodemencja, 329
psy Pawïowa, 129
psychika, 259
psychoanalityk, 276
psychoanaliza, 272–275, 281
psychofarmakologia, 59
psycholingwistyka, 108
psychologia, 23
life-span, 219
pozytywna, 326
self, 166
spoïeczna, 199
stosowana, 27
zdrowia, 323
psychologowie
eksperymentalni, 36
kliniczni, 36
praktyczni, 36
psychoneuroimmunologia, 320
psychopatologia, 237
psychoterapia, 271
psychoterapia analityczna, 281
psychotyzm, 173
pytania
hipotetyczne, 194
otwarte, 194
przywoïawcze, 194
zamkniÚte, 194
R
rasizm, 216
rdzeñ
krÚgowy, 51
przedïuĝony, 54
REBT, 296, 297
regresja, 273
relacja, 166
z obiektem, 167
z rówieĂnikami, 233
relaks, 61
religie, 181
rodzaje
agresji, 209
dyskryminacji, 217
fobii, 250
profilaktyki, 323
przesïanek, 189
psychoz, 244
rozszerzonej ĂwiadomoĂci, 69
schematów, 225
testów, 266
uprzedzeñ, 216
rodzeñstwo, 187
rodzice
autorytarni, 186
autorytatywni, 187
permisywni, 187
rodzina, 185
rozkïad normalny, 106
rozproszenie
odpowiedzialnoĂci, 214
rozszerzona ĂwiadomoĂÊ, 69
Skorowidz
349
rozumowanie, 88, 99
dedukcyjne, 99
indukcyjne, 99
rozumowanie iloĂciowe, 104
rozwijanie umiejÚtnoĂci
matematycznych, 230
rozwód, 186
rozwój, 303
mowy, 227
mózgu, 224
pisania, 229
pïodowy, 221
poznawczy, 226
psychologiczny, 221
ruchowy, 223
spoïeczny, 231
umiejÚtnoĂci myĂlenia, 225
równowaga, 80
ruch, 80
S
samodoskonalenie, 115
samoocena, 181
samopoznanie, 176
samoĂwiadomoĂÊ, 176
samowzmocnienie, 169
schematy, 225
miïoĂci, 124
spoïeczne, 171
wïasne, 170
schizofrenia, 242, 262
kryteria diagnostyczne, 241
leczenie, 243
przyczyny, 242
zaburzenia, 242
seks, 154
seksizm, 216
seksualnoĂÊ, 26
selektywne abstrahowanie, 295
sennoĂÊ, 64
serotonina, 56
siïa woli, 118
skrypty, 171
sïuchanie, 195
sïyszenie, 78
smak, 80
smutek, 245
soma, 54
stan
maniakalny, 248
medytacyjny, 69
psychiczny, 261
ĂwiadomoĂci, 68
statystyka
opisowa, 41
szacunkowa, 41
strategia
opóěnienia, 143
staïej czÚstotliwoĂci, 143
zmiennego opóěnienia, 144
zmiennej czÚstotliwoĂci, 143
stres, 243, 257, 273, 316, 321
stresory
powszechne, 318
psychospoïeczne, 318
rozwojowe, 318
skrajne, 318
STSD, 319
styl, 179
stymulanty, 329
sugestia, 71
sumiennoĂÊ, 173
superego, 152
sympatia, 123
symulowanie zachowañ, 269
synapsa, 56
synestezja, 75
szczegóïowe powtórki, 93
szczÚĂcie, 125
szybkoĂÊ
decyzji i reakcji, 104
przetwarzania, 104
¥
Ăcieĝki perswazji, 206
ĂpiÈczka, 64
Ărodki
cholinergiczne, 329
dopaminergiczne, 329
nootropowe, 329
przeciwpsychotyczne, 60
Ăródmózgowie, 53
Ăwiadome ja, 178
ĂwiadomoĂÊ, 63, 152
ciaïa, 177
jaěni autobiograficznej, 65
jaěni wïaĂciwej, 65
protojaěni, 65
zwykïa, 64
Ăwiat zewnÚtrzny, 34
T
taksonomia, 239
teoria, 39
Cannona-Barda, 120
cec, 172
CHC, 104
dwuczynnikowa, 121
egoizmu, 212
genetyczna, 212
Jamesa-Langego, 120
koncepcji osobistych, 178
procesu przeciwstawnego, 77
progowa, 81
przywiÈzania, 246
relacji z obiektem, 246
rozwoju poznawczego, 224
skïonnoĂci, 116
spoïecznego uczenia siÚ, 286
trójbarwna, 77
wykrywania sygnaïów, 82
wymiany spoïecznej, 212
teorie osobowoĂci, 151
terapeuci egzystencjalni, 312
terapeuta, 273
terapia, 276, 278, 280
behawioralna, 284–288
biomedyczna, 27
egzystencjalna, 306–310
ekspozycji, 291
kluczowej reakcji, 256
kognitywna, 293
skupiona na kliencie, 302
spowalniania
i wygaszania, 290
stopniowej ekspozycji, 292
uwaĝnoĂci, 297
wzmocnieñ, 289
test ustandaryzowany, 264
testowanie
testowanie umysïu, 263
rzeczywistoĂci, 303
test-retest, 265
testy, 264
350
Psychologia dla bystrzaków
inteligencji, 268
kliniczne, 266
neuropsychologiczne, 268
osobowoĂci, 267
szkolne, 266
TMS, Transcranial Magnetic
Stimulation, 62
ton gïosu, 122
toĝsamoĂÊ, 165
osobista, 178
spoïeczna, 179
trans, 68
trans hipnotyczny, 71
transcendencja, 309, 310
trend sekularny, 232
treĂÊ
marzeñ sennych, 68
myĂli, 262
Turing Alan, 90
tworzenie osoby, 24
tyïomózgowie, 54
U
uczenie siÚ, 226, 284
uczucia, 120, 179
udzielanie pomocy, 214
ugodowoĂÊ, 173
ukïad limbiczny, 53
ukïad nerwowy, 49
parasympatyczny, 51
sympatyczny, 51
umiejÚtnoĂci
komunikacyjne, 193
spoïeczne, 26
umiejÚtnoĂÊ
seriacji, 230
zrozumienia, 230
umysï, 26, 34
upoĂledzenie
interakcji spoïecznych, 255
komunikacji, 255
uprzedzenia, 216
urojenia, 241
uwaga, 91
podzielona, 92
skupiona, 92
uwaĝnoĂÊ, 297, 299
V
VB, Verbal Behavior, 256
W
warunkowanie
instrumentalne, 137, 285
klasyczne, 132, 134, 285
wewnÚtrzne umiejscowienie
kontroli, 324
White Robert, 163
wiara, 336
Wielka PiÈtka, 173
wina, 308
wina neurotyczna, 308
wïadza, 181
wnioskowanie arbitralne, 294
wspóïczulny ukïad nerwowy, 51
wspóïwystÚpowanie, 135
wybaczanie, 337
wyglÈd, 178, 181
wyjaĂnianie, 194
wymiana dóbr spoïecznych, 212
wynikanie, 42
wyparcie, 273
wyuczona bezradnoĂÊ, 247
wywiad, 260
wzgórze, 53
wzmocnienia, 138, 289
pierwotne, 140
poznawcze, 328
wtórne, 140
wzorce zachowania, 255
wzrok, 76
Z
zaburzenia, 240
dwubiegunowe, 248, 262
komunikacyjne, 252
lÚkowe, 250
mózgu, 52
opozycyjno-buntownicze, 253
psychotyczne, 240, 244
rozwojowe chroniczne, 253
umysïowe, 252
uwagi, 253
wypróĝniania, 253
zdolnoĂci motorycznych, 252
zdolnoĂci szkolnych, 252
zachowanie, 283
zadurzenie, 123
zakoñczenia aksonu, 54
zalewanie, 292, 293
zapach, 80
zarzÈdzanie wzmocnieniem, 142
zasada Yerkesa-Dodsona, 115
zdobywanie wiedzy, 38
zdolnoĂci, 181
motoryczne, 224
ruchowe, 224
spoïeczne, 188
zdolnoĂÊ
czytania i pisania, 104
interpersonalna, 106
intrapersonalna, 106
jÚzykowa, 105
kinestetyczna, 105
matematyczno-logiczna, 105
muzyczna, 105
orientacji przestrzennej, 105
zdrowie psychiczne, 327,
332–338
zespóï
pobudzenia
psychoruchowego, 253
stresu pourazowego, 319
zewnÚtrzne umiejscowienie
kontroli, 324
zïudzenia
percepcyjne, 84
gracza, 85
zmiana
kognitywna, 326
myĂlenia, 283, 295
zachowania, 283
zmieszanie, 64
zmysïy, 74
Zoloft, 60
zwroty asertywne, 196
½
ěródïa samooceny, 182
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II psyby2
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II psyby2
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II psyby2
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II psyby2
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II
Elektronika dla bystrzakow Wydanie II
Instrumenty klawiszowe dla bystrzakow Wydanie II pianby
Chemia dla bystrzakow Wydanie II chemb2
Grillowanie dla bystrzakow Wydanie II grilby
Grillowanie dla bystrzakow Wydanie II
Pilhofer M Teoria muzyki dla bystrzaków Wydanie II
Elektronika dla bystrzakow Wydanie II
Zarzadzanie dla bystrzakow Wydanie II zazbys
Efektywne zarzadzanie czasem dla bystrzakow Wydanie II
Zarzadzanie dla bystrzakow Wydanie II
więcej podobnych podstron