Psychologia dla bystrzakow Wydanie II

background image
background image

Tytuł oryginału: Psychology For Dummies, 2nd Edition

Tłumaczenie: Cezar Matkowski

ISBN: 978-83-246-8158-7

Copyright © 2013 by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.
All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part any form.
This translation published by arrangement with Wiley Publishing, Inc.

Copyright © 2013 by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.
Wszelkie prawa, włączając prawo do reprodukcji całości lub części w jakiejkolwiek formie,
zarezerwowane. Tłumaczenie opublikowane na mocy porozumienia z Wiley Publishing, Inc.

Translation copyright © 2014 by Helion S.A.

Wiley, For Dummies, the Dummies Man logo, Dummies.com, Making Everything Easier, and related trade
dress are trademarks or registered trademarks of John Wiley and Sons, Inc. and/or its affiliates in the
United States and/or other countries. Used under License.

Wiley, For Dummies, Dla Bystrzaków, the Dummies Man logo, Dummies.com, Making Everything Easier
i związana z tym szata graficzna są markami handlowymi John Wiley and Sons, Inc. i/lub firm
stowarzyszonych w Stanach Zjednoczonych i/lub innych krajach. Wykorzystywane na podstawie licencji.

Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich
właścicieli.

Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były
kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane
z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION nie
ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji
zawartych w książce.

Drogi Czytelniku!
Jeżeli chcesz ocenić tę książkę, zajrzyj pod adres
http://septem.pl/user/opinie/psyby2
Możesz tam wpisać swoje uwagi, spostrzeżenia, recenzję.

Wydawnictwo HELION
ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE
tel. 032 231 22 19, 032 230 98 63
e-mail: septem@septem.pl
WWW: http://septem.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)

Printed in Poland.

Kup książkę

Poleć książkę

Oceń książkę

Księgarnia internetowa

Lubię to! » Nasza społeczność

background image

Spis treĂci

O autorze .......................................................................................................................13

PodziÚkowania ..............................................................................................................15

WstÚp ............................................................................................................................17

O ksiÈĝce .........................................................................................................................................17
WstÚpne zaïoĝenia ............................................................................................................................18
Ikony wykorzystane w ksiÈĝce .............................................................................................................18
To jeszcze nie wszystko .....................................................................................................................19
Co dalej? ..........................................................................................................................................20

CzÚĂÊ I: WstÚp do psychologii ................................. 21

Rozdziaï 1: Do czego sïuĝy psychologia? ......................................................................23

Czym jest psychologia? ......................................................................................................................23

Co, jak i dlaczego? .......................................................................................................................23

Tworzenie osoby ...............................................................................................................................24
Odkrywanie funkcji ...........................................................................................................................25
Lista czÚĂci .......................................................................................................................................26
RozwiÈzywanie problemów ................................................................................................................26
Szukanie fachowej pomocy ................................................................................................................27
Dziaïanie praktyczne .........................................................................................................................27

Rozdziaï 2: Sens ludzkiego dziaïania — podstawy psychologii ...................................29

Tworzenie ram .................................................................................................................................30

Biologiczna ..................................................................................................................................31
Psychoanalityczna/psychodynamiczna ............................................................................................31
Behawioralna ...............................................................................................................................31
Poznawcza ...................................................................................................................................32
Humanistyczna i egzystencjalna .....................................................................................................32
Socjokulturowa .............................................................................................................................32
Feminizm .....................................................................................................................................33
Postmodernizm ............................................................................................................................33

Model biopsychospoïeczny .................................................................................................................33

Rola ciaïa ....................................................................................................................................33
Rola umysïu .................................................................................................................................34
Rola Ăwiata zewnÚtrznego .............................................................................................................34

Kup książkę

Poleć książkę

background image

6

Psychologia dla bystrzaków

Odwieczny spór „natura kontra kultura” .............................................................................................35
RozgaïÚzienie ...................................................................................................................................36
Poszukiwanie prawdy ........................................................................................................................36

Stosowanie metody naukowej ........................................................................................................38
Tworzenie dobrej teorii .................................................................................................................39

Badanie prawdy ................................................................................................................................39

ZrozumieÊ badania opisowe ..........................................................................................................40
Przeprowadzanie eksperymentów ...................................................................................................40
Pomiar statystyczny ......................................................................................................................41
Zmienne relacyjne: korelacja i wynikanie ........................................................................................42
BezczynnoĂÊ teĝ dziaïa — efekt placebo .........................................................................................43

CzÚĂÊ II: Jak dziaïa mózg (i reszta ciaïa)? ...............45

Rozdziaï 3: Hardware, software i wetware .................................................................. 47

Wiara w biologiÚ ...............................................................................................................................48
Jak w zegarku — dziaïanie ciaïa .........................................................................................................49

Droga na peryferie ........................................................................................................................50
Droga do wnÚtrza .........................................................................................................................51

Jak w zegarku — ukïady wewnÚtrzne ..................................................................................................52

Przodomózgowie ..........................................................................................................................52
¥ródmózgowie ..............................................................................................................................53
Tyïomózgowie ..............................................................................................................................54

Komórki i chemikalia ........................................................................................................................54

Przez barierÚ ................................................................................................................................55
RozgaïÚzianie ...............................................................................................................................57
Aktywacja zmian mózgu ...............................................................................................................57

Przeznaczenie tkwi w DNA ..............................................................................................................58
Psychofarmakologia ..........................................................................................................................59

Leczenie depresji ..........................................................................................................................60
Wyciszanie gïosów ........................................................................................................................60
Relaks .........................................................................................................................................61

Operacja bez skalpela ........................................................................................................................61

Rozdziaï 4: ¥wiadome istoty ........................................................................................ 63

Horyzonty uwagi ...............................................................................................................................63

Krótka drzemka ............................................................................................................................65
ZrozumieÊ zmÚczone umysïy .........................................................................................................66

PrzyjĂcie do pracy nago — sny ..........................................................................................................67
Zmiana ĂwiadomoĂci .........................................................................................................................68

MyĂlenie o myĂleniu (stany medytacyjne) .......................................................................................69
Odlot na codziennoĂci ..................................................................................................................70
Twoje oczy stajÈ siÚ ciÚĝkie… ........................................................................................................71

Rozdziaï 5: Pora nakarmiÊ zmysïy ................................................................................. 73

Cegieïki — nasze zmysïy ...................................................................................................................74

Proces czucia ...............................................................................................................................74
Wzrok .........................................................................................................................................76

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Spis treĂci

7

Sïyszenie ......................................................................................................................................78
Dotyk i ból ...................................................................................................................................79
Smak i zapach ..............................................................................................................................80
Ruch i równowaga ........................................................................................................................80

Ostatni etap — percepcja ..................................................................................................................81
Organizacja zgodna z zasadami .........................................................................................................82

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie ...................... 85

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa ................................................................................................87

Co masz na myĂli? ............................................................................................................................88
PodïÈcz siÚ do komputera ..................................................................................................................88

Przetwarzanie danych ...................................................................................................................89
Reprezentacja ..............................................................................................................................89
Przetwarzanie informacji ...............................................................................................................90

Badanie dziaïania umysïu ..................................................................................................................91

Skupianie uwagi ...........................................................................................................................91
PamiÚÊ — podobno najwaĝniejsza .................................................................................................92
Konceptualizacja ..........................................................................................................................95
Podejmowanie decyzji ...................................................................................................................97

MyĂlisz, ĝe jesteĂ bystrÈ osobÈ? ........................................................................................................102

Kilka sïów o czynnikach inteligencji .............................................................................................103
Przyjrzyjmy siÚ bliĝej ..................................................................................................................104
Odrobina sprytu .........................................................................................................................104
Inteligencje wielorakie .................................................................................................................105
Ocena zgodnie z rozkïadem naturalnym .......................................................................................106

O co chodzi w jÚzyku? .....................................................................................................................107

Wieĝa Babel ..............................................................................................................................108
DěwiÚki, sïowa i sylaby ...............................................................................................................109

Rozdziaï 7: Jak siÚ z tym czujesz? ...............................................................................111

Brak Ci motywacji? Zadzwoñ do Tony’ego ......................................................................................112

WierzyÊ swoim instynktom ..........................................................................................................113
CzuÊ potrzebÚ ............................................................................................................................114
ZwiÚkszanie zainteresowania .......................................................................................................115
Zmiana usïugodawcy jest nagrodÈ ...............................................................................................116
TwarzÈ w twarz z teoriÈ oporu ....................................................................................................116
Kto tu rzÈdzi? ............................................................................................................................117

Setki zïych wierszy — emocje ..........................................................................................................118

Co byïo pierwsze: ciaïo czy umysï? ...............................................................................................119
Wyraĝanie siebie ........................................................................................................................121
Bliskie spotkania z miïoĂciÈ .........................................................................................................122
Akceptacja gniewu ......................................................................................................................124
Jak uzyskaÊ szczÚĂcie? .................................................................................................................125
MÈdroĂÊ serca, czyli inteligencja emocjonalna i jej style ..................................................................127

Kup książkę

Poleć książkę

background image

8

Psychologia dla bystrzaków

Rozdziaï 8: Psy Pawïowa i reszta menaĝerii ............................................................... 129

Nauka zachowania ..........................................................................................................................130
Psia Ălina ........................................................................................................................................131

Boděce i odruchy warunkowe ......................................................................................................131
Skazani na wyginiÚcie .................................................................................................................133
Generalizacja i dyskryminacja ......................................................................................................134
Zasady warunkowania ................................................................................................................135
Konkurencyjne teorie — dlaczego warunkowanie dziaïa? ..............................................................136

Badanie kotów Thorndike’a .............................................................................................................137
BiegajÈce wzmocnione szczury .........................................................................................................138

WïaĂciwy wzmacniacz .................................................................................................................139
Jak stosowaÊ kary? ......................................................................................................................141
ZarzÈdzanie wzmocnieniem ........................................................................................................142

Generalizacja pomaga uniknÈÊ mandatów .........................................................................................144
Dyskryminacja ................................................................................................................................145

CzÚĂÊ IV: Ty, ja i caïa reszta .................................147

Rozdziaï 9: Rozwijanie pierwszorzÚdnej osobowoĂci ................................................. 149

Kto jest kujonem? ...........................................................................................................................150
Freud i dobry nastrój .......................................................................................................................151

Twoje wyjÈtkowe wspomnienia ....................................................................................................152
Id, ego i superego .......................................................................................................................152
PomyĂlmy o seksie ......................................................................................................................154

Obrona? Jaka obrona? ....................................................................................................................160
Nie tylko Freud ..............................................................................................................................162

Heinz Hartmann ........................................................................................................................162
Robert White .............................................................................................................................163

Erik Erikson ...................................................................................................................................164
NawiÈzywanie relacji z obiektami .....................................................................................................166

Psychologia self ..........................................................................................................................166
Relacja z obiektem ......................................................................................................................167

Uczenie siÚ od innych ......................................................................................................................169
Reprezentowanie siebie ...................................................................................................................170

Schematy ...................................................................................................................................170
Skrypty ......................................................................................................................................171

Magiczna piÈtka .............................................................................................................................172

Rozdziaï 10: Ucieczka z Wyspy Izolacji ....................................................................... 175

Poczucie samoĂwiadomoĂci ..............................................................................................................175

¥wiadomoĂÊ swojego ciaïa ...........................................................................................................177
Utrzymywanie prywatnoĂci ..........................................................................................................177
Dziaïanie na pokaz .....................................................................................................................177

Zidentyfikuj siÚ ...............................................................................................................................178

Budowanie toĝsamoĂci osobistej ...................................................................................................178
Budowanie toĝsamoĂci spoïecznej ................................................................................................179
Ksztaïtowanie samooceny ............................................................................................................181

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Spis treĂci

9

PrzywiÈzanie ..................................................................................................................................182

Nawet maïpy czujÈ bluesa ...........................................................................................................183
PrzywiÈzanie stylowe ..................................................................................................................183

W krÚgu rodziny i przyjacióï ............................................................................................................185

Rodzic z klasÈ ............................................................................................................................186
PogodziÊ siÚ z rywalem — rodzeñstwo .........................................................................................187
Kumplowanie siÚ ........................................................................................................................188

ZrozumieÊ perspektywÚ innych ludzi ................................................................................................188

Ludzie patrzÈ .............................................................................................................................189
Tïumaczenie siÚ ..........................................................................................................................191

Komunikacja — ïatwiej powiedzieÊ, niĝ zrobiÊ ..................................................................................193

Zadawanie pytañ .......................................................................................................................194
WyjaĂnianie ...............................................................................................................................194
Sïuchanie ...................................................................................................................................195
AsertywnoĂÊ ...............................................................................................................................195

Rozdziaï 11: Przystosowanie na miarÚ kameleona — psychologia spoïeczna ...........199

Granie swojej roli ............................................................................................................................200
Zbieranie siÚ w grupÚ ......................................................................................................................201

Konformizm ...............................................................................................................................201
Skuteczna pomoc zawsze w cenie .................................................................................................203
Dziaïanie wbrew .........................................................................................................................204
Zachowywanie anonimowoĂci ......................................................................................................204
MyĂleÊ tak samo .........................................................................................................................205

Perswazja .......................................................................................................................................206
Bycie zïym ......................................................................................................................................208

Dziaïanie naturalne .....................................................................................................................209
Frustracja ...................................................................................................................................209
Robimy to, czego zostaliĂmy nauczeni ..........................................................................................210

Pomocna dïoñ ................................................................................................................................211

Dlaczego pomagamy? .................................................................................................................211
Kiedy pomagamy? ......................................................................................................................213
Kto daje i otrzymuje pomoc? .......................................................................................................214

Kiedy wejdziesz miÚdzy wrony, musisz krakaÊ… albo nie ..................................................................215

Czym sÈ izmy? ...........................................................................................................................215
ZrozumieÊ dyskryminacjÚ ............................................................................................................216
NawiÈzywanie kontaktu ..............................................................................................................217

Rozdziaï 12: Dorastanie z psychologiÈ ........................................................................219

Od poczÚcia do narodzin .................................................................................................................220

Kiedy X poznaje Y ....................................................................................................................220
’Èczenie i dzielenie podczas jednej nocy ......................................................................................221

Od pieluszek do Ăliniaczka ...............................................................................................................222

Instynkt przetrwania ....................................................................................................................222
Zasady ruchu dzieciÚcego ...........................................................................................................223
PrÚĝenie muskuïów .....................................................................................................................224
Ujmowanie czasu w schemat .......................................................................................................225
Uruchamianie systemu sensomotorycznego ...................................................................................226

Kup książkę

Poleć książkę

background image

10

Psychologia dla bystrzaków

Uczenie siÚ przy okazji ................................................................................................................226
MówiÊ to, co siÚ myĂli .................................................................................................................227
¿ycie spoïeczne motyli ................................................................................................................229

Droga do szkoïy ..............................................................................................................................229

Mistrz kredki ..............................................................................................................................229
Okres przedoperacyjny nie oznacza wizyty u chirurga ....................................................................230
Otoczenie ma znaczenie ..............................................................................................................231
Dalszy rozwój spoïeczny ..............................................................................................................231

MÚki dorastania ..............................................................................................................................232

Problemy z dojrzewaniem ...........................................................................................................232
Z dala od rodziców ....................................................................................................................233

Dorosïe ĝycie ..................................................................................................................................233

Spójrz na siebie ..........................................................................................................................233
Kontakty i praca .........................................................................................................................234

Starzenie siÚ i gerontopsychologia .....................................................................................................234

Rozdziaï 13: Wspóïczesna psychopatologia ............................................................... 237

Kto jest normalny? ..........................................................................................................................238
Taksonomia objawów i zaburzeñ ......................................................................................................239
Kontakt z rzeczywistoĂciÈ ................................................................................................................240

Schizofrenia ...............................................................................................................................241
Inne rodzaje psychoz ...................................................................................................................244

Dziwny nastrój ................................................................................................................................245

W sidïach gïÚbokiej depresji ........................................................................................................245
Zaburzenia dwubiegunowe .........................................................................................................248

W szponach lÚku .............................................................................................................................249

Odkrywanie przyczyn napadów paniki .........................................................................................251
Leczenie napadów paniki ............................................................................................................252

ZrozumieÊ problemy mïodych ludzi ..................................................................................................252

PoradziÊ sobie z ADHD ............................................................................................................253

¿ycie we wïasnym Ăwiecie ................................................................................................................254

CzÚĂÊ V: Twoja nowa, lepsza osobowoĂÊ ..................257

Rozdziaï 14: Ocena problemu i testowanie psychiki .................................................. 259

W czym problem? ...........................................................................................................................260

Lekcja historii ............................................................................................................................260
Ocena stanu psychicznego ...........................................................................................................261

Zestaw narzÚdzi do testowania umysïu .............................................................................................263

Standaryzacja .............................................................................................................................264
PolegaÊ na testach ......................................................................................................................264
ZaufaÊ metodzie .........................................................................................................................265

Rodzaje testów ...............................................................................................................................266

Testy kliniczne ...........................................................................................................................266
Testy szkolne .............................................................................................................................266
Testy osobowoĂci ........................................................................................................................267

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Spis treĂci

11

Testy inteligencji ........................................................................................................................268
Testy neuropsychologiczne ..........................................................................................................268

Kwestia uczciwoĂci ..........................................................................................................................269

Rozdziaï 15: ProszÚ siÚ wygodnie poïoĝyÊ ..................................................................271

Co siÚ dzieje naprawdÚ? ..................................................................................................................272
Analiza ..........................................................................................................................................273

Praktyczna strona analizy ............................................................................................................274
MieÊ oczy szeroko otwarte ...........................................................................................................275
Bycie pacjentem .........................................................................................................................275
Analiza wïaĂciwa ........................................................................................................................276
Przebieg terapii ..........................................................................................................................278

PrzejĂcie do Nowej Szkoïy ...............................................................................................................280

Rozdziaï 16: Zmiana zachowania, zmiana myĂlenia ....................................................283

Wyeliminowanie zïych zachowañ na drodze terapii behawioralnej .......................................................284

Terapia i teorie uczenia siÚ ..........................................................................................................284
Ocena problemu .........................................................................................................................287
Testowanie róĝnych technik .........................................................................................................288

Mydlenie umysïu za pomocÈ terapii kognitywnej ...............................................................................293

MyĂlenie wypaczone ...................................................................................................................294
Zmiana sposobu myĂlenia ...........................................................................................................295

Wspólne porozumienie — terapie behawioralne i kognitywne .............................................................296
Uwaga i akceptacja — teorie opierajÈce siÚ na uwaĝnoĂci ..................................................................297
Wszystko w porzÈdku, wiÚc zmieñ siÚ — dialektyczna terapia behawioralna ........................................298

Rozdziaï 17: Trudno jest byÊ czïowiekiem — terapie skoncentrowane
na kliencie i terapie egzystencjalne ...........................................................................301

Terapie skupione na kliencie — jak odgrywaÊ gïównÈ rolÚ w terapii ...................................................302

ZrozumieÊ teoriÚ osoby ...............................................................................................................303
PoïÈczenie przez terapiÚ ..............................................................................................................305

OsiÈgnÈÊ wewnÚtrzny spokój — terapia egzystencjalna ......................................................................306

Bliskie kontakty z problemami bliskich — ĂmierÊ, wina i lÚk ..........................................................307
ByÊ tu i teraz — czas i transcendencja .........................................................................................309
StawiÊ czoïa wolnoĂci, izolacji i brakowi znaczenia ........................................................................310
PorzuciÊ mechanizmy obronne .....................................................................................................312
Przyjmowanie odpowiedzialnoĂci .................................................................................................312

Rozdziaï 18: Stres, choroba, rozwój i siïa ...................................................................315

Stres ..............................................................................................................................................316

Jak myĂleÊ o stresie? ....................................................................................................................316
Typy stresu ................................................................................................................................318
RozchorowaÊ siÚ ze zmartwienia ..................................................................................................319

Zmagania ze stresem to nie hazard ...................................................................................................321

Jak sobie radziÊ? .........................................................................................................................321
½ródïa zasobów .........................................................................................................................322

Kup książkę

Poleć książkę

background image

12

Psychologia dla bystrzaków

Nie tylko stres — psychologia zdrowia .............................................................................................323

Profilaktyka ................................................................................................................................323
Jak zmieniÊ zdrowie na lepsze? ....................................................................................................324
Interwencja ................................................................................................................................326

Korzystanie z pozytywnej strony mocy ..............................................................................................326
Mózg bioniczny ..............................................................................................................................328

Stymulanty i inne farmaceutyki ....................................................................................................329
Limit sprawnoĂci umysïu .............................................................................................................330

CzÚĂÊ VI: Dekalogi ...............................................331

Rozdziaï 19: DziesiÚÊ wskazówek pomagajÈcych zachowaÊ zdrowie psychiczne ..... 333

Zaakceptuj siebie ............................................................................................................................334
DÈĝ do wolnoĂci i determinacji .........................................................................................................335
Pozostawaj w kontakcie i dbaj o zwiÈzki ...........................................................................................335
Podawaj pomocnÈ dïoñ ...................................................................................................................336
Znajdě swój cel i pracuj nad osiÈgniÚciem go ....................................................................................336
Znajdě nadziejÚ i utrzymuj wiarÚ .....................................................................................................336
Odkryj przepïyw .............................................................................................................................336
Ciesz siÚ piÚknem ............................................................................................................................337
Staraj siÚ zwyciÚĝyÊ, ucz siÚ odpuszczaÊ ............................................................................................337
Nie obawiaj siÚ zmian ......................................................................................................................338

Rozdziaï 20: DziesiÚÊ dobrych filmów psychologicznych ........................................... 339

Lot nad kukuïczym gniazdem ...........................................................................................................339
Mechaniczna pomarañcza ................................................................................................................340
12 maïp .........................................................................................................................................340
Zwyczajni ludzie .............................................................................................................................341
Przerwana lekcja muzyki .................................................................................................................341
Milczenie owiec ..............................................................................................................................342
Sybil ..............................................................................................................................................342
Psychoza ........................................................................................................................................343
Matrix ............................................................................................................................................343
Doïadowanie ..................................................................................................................................344

Skorowidz .................................................................................................................. 345

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

87

Rozdziaï 6

MyĂl i mowa

W tym rozdziale:

Ź

PomyĂlimy o myĂleniu.

Ź

WïÈczymy umysïowy komputer.

Ź

Przetworzymy idee.

Ź

Zrozumiemy pamiÚÊ.

Ź

Opanujemy proces decyzyjny.

Ź

Dowiemy siÚ czegoĂ o inteligencji.

Ź

Zrozumiemy jÚzyk.

anim opowiem o zïoĝonych psychologicznych kwestiach zwiÈzanych z myĂleniem,

pozwól, ĝe przedstawiÚ Ci pewien maïy eksperyment. Na poczÈtek wyobraě sobie,

ĝe leĝysz w swoim ïóĝku, dopiero co wybudziwszy siÚ z dobrego, gïÚbokiego snu.

WyïÈczasz budzik, wstajesz i idziesz do ïazienki. W tym momencie zaczyna robiÊ siÚ

dziwnie. Po dotarciu do ïazienki zapominasz, co wïaĂciwie w niej robisz. Teoretycznie

wiadomo, po co ktoĂ tam idzie zaraz po obudzeniu, ale zaïóĝmy, ĝe Ty o tym zapomniaïeĂ.

Stoisz wiÚc w Ărodku i zastanawiasz siÚ, gdzie jesteĂ. Nic nie wyglÈda znajomo, a wokóï

Ciebie znajduje siÚ mnóstwo dziwnych ksztaïtów, rzeczy, Ăwiateï i děwiÚków. Patrzysz

na jeden z przedmiotów odbijajÈcych widok czegoĂ, ale nie masz pojÚcia, co tak

wïaĂciwie widzisz. Ogarnia CiÚ poczucie zagubienia, zmieszania i dezorientacji.

Twój umysï wydaje siÚ caïkowicie pusty. Nie masz nawet pojÚcia, jak wezwaÊ pomoc.

Nie umiesz wyjĂÊ. Co robisz?

Powyĝszy przykïad moĝe wydawaÊ Ci siÚ nieco dziwaczny albo przynajmniej mocno

abstrakcyjny, ale nie jest tak bez przyczyny. Sytuacja, owszem, byïaby bardzo dziwna.

Co by siÚ staïo, gdyby czïowiek straciï zdolnoĂÊ myĂlenia? Sytuacja w ïazience doĂÊ

dobrze oddaje ten problem. Nie moĝna rozpoznaÊ przedmiotów. Nie da siÚ ich

w ĝaden sposób nazwaÊ. Nie moĝna siÚ komunikowaÊ. Czïowiek jest wtedy

w powaĝnych tarapatach, poniewaĝ nie wie nawet, jak skorzystaÊ z ïazienki.

W niniejszym rozdziale opiszÚ koncepcje myĂlenia (poznania) i jÚzyka, a takĝe ich

elementów skïadowych, takich jak uwaga, pamiÚÊ, podejmowanie decyzji, inteligencja,

jÚzyk (obejmujÈcy mowÚ i jÚzyki niewerbalne, takie jak na przykïad jÚzyk migowy)

oraz rozumienie.

Z

Kup książkę

Poleć książkę

background image

88

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

Co masz na myĂli?

Czym w zasadzie jest myĂl? W dalszej czÚĂci rozdziaïu poproszÚ CiÚ o przeanalizowanie

wïasnego procesu myĂlowego, wiÚc dobrze byïoby wczeĂniej wiedzieÊ, co siÚ wïaĂciwie

analizuje. W psychologii myĂlenie, czy teĝ procesy myĂlowe, nazywa siÚ poznaniem lub

procesami poznawczymi. Zalicza siÚ do nich umysïowe przetwarzanie informacji, takie jak

zapamiÚtywanie, rozumowanie, rozwiÈzywanie problemów, konceptualizacja i wyobraĝenia.

Studiowanie myĂlenia jest doĂÊ trudne. Dlaczego? Bo ciÚĝko je zobaczyÊ! Gdybym

otworzyï TwojÈ czaszkÚ i zajrzaï do Ărodka, czy ujrzaïbym myĂlenie? SkÈdĝe! Jedyne,

co bym zobaczyï, to pofaïdowany, szaroróĝowy organ (czyli mózg). We wczesnych latach

badañ nad myĂleniem psychologowie prosili uczestników o introspekcjÚ, czyli

obserwowanie i opisywanie wewnÚtrznych doĂwiadczeñ. Kaĝdy z badanych dostawaï proste

zadanie matematyczne. Podczas rozwiÈzywania go miaï gïoĂno opowiadaÊ. Tego typu

badania miaïy na celu uchwycenie poszczególnych kroków procesu myĂlowego.

Nie zapominaj przy tym, ĝe duĝa czÚĂÊ myĂlenia odbywa siÚ poza kontrolÈ ĂwiadomoĂci.

W takim przypadku introspekcja nie zdaïaby siÚ na wiele.

Spróbuj zrobiÊ to samodzielnie! Weě kartkÚ papieru i oïówek. NastÚpnie rozwiÈĝ

poniĝsze zadanie matematyczne. Zapisuj kaĝdy element procesu liczenia:

47 876 + 23 989

Prawidïowa odpowiedě to 71 865. Nie przejmuj siÚ, jeĝeli wynik, który uzyskaïeĂ, jest

inny. mwiczenie nie polega bowiem na testowaniu zdolnoĂci matematycznych. PrawdÚ

mówiÈc, jeĝeli rezultat jest nieprawidïowy, introspekcja moĝe pomóc stwierdziÊ, w którym

miejscu wystÈpiï bïÈd. Przejrzyj wiÚc wszystkie kroki jeszcze raz, aby rozwiÈzaÊ problem.

WïaĂnie zakoñczyliĂmy eksperyment psychologiczny. Nic a nic nie bolaïo, prawda?

Teraz wyobraě sobie, jak trudno byïoby wykorzystaÊ introspekcjÚ do przeanalizowania

wszystkich myĂli. WïaĂciwie to niemoĝliwe. Psychologowie nie korzystajÈ z introspekcji

m.in. dlatego, ĝe jest ona narzÚdziem zbyt prostym i niepozwalajÈcym uchwyciÊ

zïoĝonych procesów poznawczych. Obecnie umysï bada siÚ za pomocÈ modeli

komputerowych i innych skomplikowanych metod. Ich gïównym zadaniem jest

stworzenie systemów, które bÚdÈ naĂladowaÊ ludzki sposób myĂlenia.

PodïÈcz siÚ do komputera

Badanie mechanizmów ludzkiego rozumowania interesowaïo uczonych juĝ

od staroĝytnoĂci. Zagadnieniem tym zajmowali siÚ m.in. Arystoteles i Kartezjusz.

Wielu badaczy próbowaïo przedstawiÊ myĂlenie za pomocÈ róĝnych metafor.

Umysï porównywano zatem do silnika parowego, mechanizmu zegarowego, a nawet

do komputera. W niniejszej sekcji przedstawiÚ wspóïczesnÈ koncepcjÚ. Zgodnie z niÈ

umysï i myĂlenie sÈ traktowane jako przetwarzanie danych, w którym manipulowanie

reprezentacji informacji odbywa siÚ tak jak w procesie myĂlowym.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

89

Przetwarzanie danych

Kiedy na Ăwiecie pojawiïy siÚ pierwsze komputery, psychologowie i inni badacze

zaczÚli przyglÈdaÊ siÚ bliĝej metodom dziaïania tych urzÈdzeñ w nadziei, ĝe pomoĝe

to poznaÊ sposób funkcjonowania ludzkiego mózgu. Pomysï ten okazaï siÚ strzaïem

w dziesiÈtkÚ. Badania pozwoliïy na opracowanie tzw. obliczeniowo-reprezentacyjnego

modelu umysïu (i myĂlenia), który jest jednoczeĂnie bardzo prosty i niezwykle przydatny.

Zgodnie z nim umysï i wszystkie jego zïoĝone procesy, takie jak postrzeganie, myĂlenie

lub rozwiÈzywanie problemów, sÈ w rzeczywistoĂci elementami skïadowymi jednej

wielkiej „maszyny”. Jej gïówne zadanie polega na przetwarzaniu informacji.

Proces ten sprowadza siÚ przede wszystkim do manipulowania symbolami zgodnie

z pewnymi ustalonymi reguïami przeksztaïcania jednych znaków w inne. Za przykïad

niech posïuĝy nastÚpujÈce przyporzÈdkowanie liter ’, W, S, A i O kolejnym cyfrom:

’ = 1
W = 2
S = 3
A = 4
O = 5

W takim ukïadzie wyraz „sïowa” bÚdzie reprezentowany przez ciÈg „31524”, zaĂ „wïosa”

— przez ciÈg „21534”. Przeksztaïcenie takie jest wïaĂnie przetwarzaniem danych. Mózg,

jako „urzÈdzenie” dokonujÈce tego typu operacji, zamienia jeden rodzaj informacji

(na przykïad fale Ăwietlne lub poszczególne litery wyrazu „sïowa”) na inne rodzaje

informacji (jak choÊby impulsy nerwowe lub ciÈgi cyfr, jak w przykïadzie powyĝej).

Reprezentacja

Przetwarzanie informacji wykonywane jest na reprezentacjach umysïowych, które stanowiÈ

pojawiajÈcy siÚ w mózgu symbol konkretnego boděca (na przykïad drzewa). Na potrzeby

niniejszej ksiÈĝki bÚdÚ stosowaÊ sïowo „symbol” w bardzo potocznym sensie, a wiÚc

jako coĂ zastÚpujÈce innÈ rzecz. Za przykïad weěmy drzewo. Jego widok bÚdzie

symbolizowany w mózgu przez aktywacjÚ konkretnych neuronów.

UsiÈdě wygodnie i przywoïaj wizjÚ róĝowej róĝy. Wyobraě sobie ten obraz jak

najdokïadniej, spróbuj zwizualizowaÊ zielonÈ ïodygÚ i liĂcie, róĝowe pïatki, kolce

i pozostaïe czÚĂci kwiatu. Postaraj siÚ o jak najwiÚkszÈ liczbÚ szczegóïów. Jeĝeli ktoĂ

wszedïby teraz do pokoju i zapytaï, czy znajduje siÚ w nim róĝa, to co byĂ odpowiedziaï?

Gdyby kwiatu nie byïo, odparïbyĂ: „Nie”. Ale mimo to róĝa tam jest, choÊ tylko

w Twoim umyĂle. Gdybym wiÚc rozciÈï Twój mózg, to czy mógïbym zobaczyÊ ów

kwiat? OczywiĂcie, ĝe nie! Róĝa „istnieje” wyïÈcznie jako symboliczna reprezentacja

w umyĂle.

MyĂlenie skïada siÚ z symboli reprezentujÈcych informacje o Ăwiecie i istniejÈcych

w nim rzeczach oraz z przeprowadzanych na nich operacji mentalnych. DziaïalnoĂÊ

umysïowa polega na ïÈczeniu, dzieleniu i zmianie symboli w bardziej zïoĝone szeregi,

majÈce okreĂlone znaczenie. Weěmy jako przykïad sïowo „lampa”. Po przestawieniu tworzÈcych

Kup książkę

Poleć książkę

background image

90

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

Wyzwanie Turinga

Alan Turing (1912 – 1954), brytyjski matematyk

i informatyk, który wsïawiï siÚ m.in. pomocÈ w ïa-

maniu kodów niemieckiej maszyny szyfrujÈcej

Enigma w czasie II wojny Ăwiatowej, jest pomy-

sïodawcÈ tzw. testu Turinga. W jego czasach po-

pularna byïa gra salonowa polegajÈca na umiesz-

czeniu za zasïonÈ kobiety i mÚĝczyzny. Pozostali

uczestnicy zabawy mogli siÚ z nimi komunikowaÊ za

pomocÈ napisanych na maszynie kartek. Zadaniem

graczy byïo odgadniÚcie, za którÈ zasïonÈ znajduje

siÚ mÚĝczyzna, a za którÈ kobieta, wyïÈcznie na

podstawie ich odpowiedzi na zadawane pytania.

Turing zmodyfikowaï zasady gry — zamieniï mÚĝ-

czyznÚ i kobietÚ na czïowieka i komputer.

Omawiany test zakïada, ĝe jeĝeli ludzie nie bÚdÈ

w stanie stwierdziÊ na podstawie odpowiedzi, czy

rozmawiajÈ z czïowiekiem, czy z maszynÈ, dany

komputer moĝna uznaÊ za inteligentny. Innymi sïowy,

urzÈdzenie byïoby w stanie dokonaÊ „reprezenta-

cji” ludzkiego umysïu w sposób dla siebie charak-

terystyczny, na przykïad za poĂrednictwem archi-

tektury sprzÚtowej bÈdě jÚzyka programowania.

Test Turinga obrazuje mechanizm przetwarzania

symboli lub reprezentacji i stanowi analogiÚ tego,

w jaki sposób mózg czïowieka moĝe przetwarzaÊ

symbole i tworzyÊ mentalne reprezentacje otacza-

jÈcego go Ăwiata.

je liter uzyskamy sïowo „palma”, oznaczajÈce innÈ rzecz, której reprezentacja jest zupeïnie

odmiennÈ formÈ myĂli. Mam nadziejÚ, ĝe udaïo Ci siÚ zauwaĝyÊ, ĝe nawet tak prosty

system jak alfabet moĝe byÊ podstawÈ niemalĝe nieskoñczonej liczby symboli czy

reprezentacji o róĝnorodnych znaczeniach.

SkÈd biorÈ siÚ wszystkie te symbole? Otóĝ powstajÈ w wyniku obserwacji Ăwiata. Kiedy

widzÚ róĝÚ i o niej myĂlÚ, w moim umyĂle pojawia siÚ odpowiednia reprezentacja

symboliczna. Na potrzeby niniejszej ksiÈĝki bÚdÚ definiowaï myĂlenie nastÚpujÈco:

jest to przetwarzanie informacji rozumianych jako operacje na reprezentacjach

pojawiajÈcych w mózgu.

Przetwarzanie informacji

Przetwarzanie informacji w umyĂle dzieli siÚ na nastÚpujÈce etapy:

1. Informacja o boděcu pïynÈca z narzÈdów zmysïu dociera do umysïu

(po raz pierwszy widzisz tañczÈcego Michaela Jacksona).

2. Analizowane jest znaczenie tej informacji (mózg myĂli: „Ale odjechany taniec”).

3. Generowane sÈ róĝne moĝliwe odpowiedzi (umysï stara siÚ zrozumieÊ,

w jaki sposób Jackson osiÈga taki efekt).

4. Odpowiedě zostaje sformuïowana i jest testowana na okolicznoĂÊ sprzÚĝenia

zwrotnego (zdejmujesz buty i próbujesz powtórzyÊ taniec na podïodze w kuchni).

Te podstawowe mechanizmy myĂlenia nazywane sÈ czasami architekturÈ myĂli.

DefiniujÈ one teĝ zasady rozumowania i wymagajÈ nastÚpujÈcych komponentów:

9

Informacja wejĂciowa — dane sensoryczne odbierane ze Ăwiata lub pochodzÈce

prosto z umysïu.

9

PamiÚÊ — system niezbÚdny do gromadzenia wiedzy. Informacje na temat

Ăwiata sÈ zgromadzone w umyĂle i pamiÚci. ZnajdujÈ siÚ tam daty urodzin,

nazwiska i inne szczegóïy.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

91

9

Operacje — zasady okreĂlajÈce sposób wykorzystywania informacji

zgromadzonych w pamiÚci (na przykïad rozumowanie, rozwiÈzywanie

problemów lub analiza logiczna). Dobrym przykïadem jest liczenie. Jeĝeli mam

w pamiÚci sto liczb i stajÚ przed problemem matematycznym, operacje pomagajÈ

mi go rozwiÈzaÊ.

9

Informacje wyjĂciowe — „programy” dziaïania. Ich zadaniem jest informowanie

pozostaïej czÚĂci umysïu i ciaïa, co robiÊ po zakoñczeniu operacji myĂlowych.

Badanie dziaïania umysïu

Jerry Fodor (ur. 1935), filozof amerykañski (jakĝe to, czyĝbym zamierzaï uwzglÚdniÊ

tu opiniÚ kogoĂ, kto nie jest psychologiem? Toĝ to herezja!), zaproponowaï koncepcjÚ

umysïu rozumianego jako zïoĝony system przetwarzania danych, podzielony na róĝne

moduïy, które wykonujÈ ĂciĂle okreĂlone operacje. Przykïadami mogÈ byÊ moduï

uwagi lub moduï rozwiÈzywania problemów. W poniĝszych sekcjach postaram siÚ

opisaÊ najwaĝniejsze operacje zachodzÈce w umyĂle. NaleĝÈ do nich uwaga, pamiÚÊ,

tworzenie koncepcji i rozwiÈzywanie problemów.

Skupianie uwagi

Gïupi i gïupszy (1994) to jeden z moich ulubionych filmów. Szczególnie podoba mi siÚ

w nim scena, w której Harry (Jeff Daniels) opowiada Lloydowi (Jim Carrey) o tym,

jak w liceum zerwaïa z nim dziewczyna.

Mówi mianowicie, ĝe rzuciïa go dlatego, ĝe chyba nie zwracaï uwagi na to, co ona ma

mu do powiedzenia, ale nie jest pewien, o co tak naprawdÚ poszïo, bo nie sïuchaï jej

zbyt uwaĝnie.

Uwaga to jeden z najbardziej podstawowych i najwaĝniejszych procesów umysïowych.

¥wiat jest bowiem wielkim kalejdoskopem kolorów, děwiÚków, ruchów, bïysków,

obiektów i innych ustawicznie zmieniajÈcych siÚ elementów. Nie da siÚ postrzegaÊ

wszystkich naraz, wiÚc musimy w jakiĂ sposób zawÚziÊ pole percepcji. Jak jednak

moĝemy tego dokonaÊ?

Uwaga, bÚdÈca czÚĂciÈ procesu przetwarzania informacji, jest definiowana jako proces

poznawczy polegajÈcy na wybieraniu z otoczenia boděców oraz danych do dalszego

przetwarzania przy jednoczesnym odrzucaniu innych. W naszym otoczeniu znajduje

siÚ bowiem tak wiele informacji, ĝe skuteczne przetwarzanie ich wymaga uprzedniej

selekcji.

Psychologowie Daniel Simons i Christopher Chabris przeprowadzili znany eksperyment

poĂwiÚcony uwadze. Prosili oni mianowicie badanych, aby obejrzeli krótki film

pokazujÈcy ludzi rzucajÈcych do siebie piïkÚ do koszykówki. Mieli przy tym liczyÊ

kolejne podania. W poïowie nagrania w kadr wchodziï czïowiek w stroju goryla,

bÚbniï siÚ piÚĂciami w pierĂ, po czym wychodziï. Kiedy badacze zapytali uczestników

eksperymentu o to, czy zauwaĝyli coĂ nietypowego, 50% z nich nie miaïo pojÚcia

o tym, ĝe na filmie pojawiï siÚ niespodziewany goĂÊ. Jak widaÊ, silne skupienie na jakiejĂ

czynnoĂci skutecznie utrudnia dostrzeganie zjawisk niezwiÈzanych z przedmiotem

Kup książkę

Poleć książkę

background image

92

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

koncentracji (zjawisko to czasem nazywa siÚ ĂlepotÈ z nieuwagi). Zasada ta leĝy u podstaw

skutecznych w wiÚkszoĂci pokazów prestidigitatorskich. Cóĝ, nie wierzÚ w to, ĝe David

Copperfield dysponuje mocami magicznymi, ale ceniÚ jego zdolnoĂÊ do manipulowania

uwagÈ widzów!

IstniejÈ dwa rodzaje procesów uwagi:

9

uwaga skupiona – koncentracja na jednym przedmiocie przy caïkowitym

ignorowaniu innych;

9

uwaga podzielona – skupienie na dwóch lub trzech czynnoĂciach jednoczeĂnie.

Psycholog David Broadbent opracowaï poznawczy model uwagi, w którym

scharakteryzowaï jÈ jako kanaï o ograniczonej przepustowoĂci, przez który przechodzÈ

wszystkie dostarczane informacje. W pierwszej kolejnoĂci przetwarzane sÈ dane

sensoryczne (z oĂrodków zmysïów), nastÚpnie zaĂ semantyczne (okreĂlajÈce znaczenie).

PodstawÈ modelu Broadbenta byïo zaïoĝenie, ĝe informacje muszÈ zostaÊ przepuszczone

przez filtr uwagi, zanim moĝliwe bÚdzie ich dalsze przetwarzanie.

Model ten nie daje niestety peïnego wyjaĂnienia. Dlatego teĝ opracowano inne koncepcje

uwagi. Jedno z badañ pozwoliïo odkryÊ tzw. efekt cocktail party, stojÈcy w opozycji do

teorii Broadbenta. Polega on na tym, ĝe wiÚkszoĂÊ osób jest w stanie usïyszeÊ swoje

imiÚ wypowiadane na drugim koñcu pokoju, nawet jeĝeli w danej chwili zajmuje siÚ

rozmowÈ. Obserwacja ta pozwala zaïoĝyÊ, ĝe umysï reaguje przede wszystkim na boděce,

jakie uwaĝa za istotne.

Eksperymenty psychologów poznawczych pomogïy w zdefiniowaniu uwagi jako

procesu dynamicznego, w którym podziaï na elementy zatrzymywane i dopuszczane

do dalszego przetwarzania odbywa siÚ jednoczeĂnie. Teoria poszukiwania sterowanego

zakïada z kolei dynamiczny model uwagi. A zatem poszukiwanie poĝÈdanych elementów

jest kierowane nieuĂwiadamianÈ informacjÈ pochodzÈcÈ z poprzednich wyszukiwañ

bÈdě z Ăwiadomie przetwarzanych danych. W tym przypadku zakïada siÚ, ĝe proces

selekcji ma charakter bardziej aktywny i Ăwiadomy niĝ bierny, jak w teorii Broadbenta.

PamiÚÊ — podobno najwaĝniejsza

MyĂlenie opiera siÚ na operowaniu symbolami umysïowymi przechowywanymi jako

koncepcje, czyli reprezentacje obiektów spotykanych w Ăwiecie zewnÚtrznym. Gdzie sÈ

one gromadzone? OczywiĂcie w pamiÚci!

Dziaïanie pamiÚci moĝna dobrze objaĂniÊ na przykïadzie banku. Wyobraě sobie zatem

swój bank. WiÚkszoĂÊ z nas posiada rachunek rozliczeniowy, ale wiemy teĝ, ĝe istniejÈ

inne rodzaje rachunków, z których kaĝdy dziaïa na nieco innych zasadach. Ogólnie

rzecz biorÈc, banki przechowujÈ i zabezpieczajÈ nasze pieniÈdze, jednoczeĂnie uĝywajÈc

ich dla swoich celów. Rachunki rozliczeniowe sïuĝÈ do codziennego korzystania

z posiadanych Ărodków, zaĂ rachunki oszczÚdnoĂciowe sÈ wykorzystywane do

oszczÚdzania przez dïuĝszy okres. Nasza pamiÚÊ równieĝ „magazynuje” informacje

na wiele róĝnych sposobów.

IstniejÈ trzy osobne stadia przechowywania danych w umyĂle: pamiÚÊ sensoryczna, pamiÚÊ

krótkotrwaïa i pamiÚÊ dïugotrwaïa.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

93

PamiÚÊ sensoryczna

PamiÚÊ sensoryczna przechowuje informacje napïywajÈce bezpoĂrednio z narzÈdów

zmysïów. Spróbuj popatrzeÊ przez chwilÚ na sïoñce, a nastÚpnie zamknij oczy i odwróÊ

wzrok. Obraz sïoñca jeszcze przez chwilÚ istniaï w Twoim umyĂle. Powidok taki jest

wynikiem dziaïania pamiÚci ikonicznej (analogiczne zjawisko w odniesieniu do děwiÚku

nosi nazwÚ pamiÚci echoicznej). Fenomen ten zachodzi na tyle szybko, ĝe bywa uznawany

za element procesu postrzegania (wiÚcej informacji o postrzeganiu znajdziesz

w rozdziale 5.), ale w rzeczywistoĂci stanowi jeden z aspektów dziaïania pamiÚci.

PamiÚÊ krótkotrwaïa

PamiÚÊ krótkotrwaïa (PK) zawiera informacje, które sÈ w danej chwili dostÚpne

ĂwiadomoĂci. Przykïadami mogÈ byÊ: Ăwiatïo odbijajÈce siÚ od strony w ksiÈĝce,

czytane sïowa, burczenie w brzuchu czy odgïosy ulicy za oknem. Informacje

niedostÚpne ĂwiadomoĂci mogÈ byÊ umieszczone w pamiÚci dïugotrwaïej

lub po prostu zostaÊ zapomniane.

Jak wiele danych jest w stanie pomieĂciÊ PK? Ogólnie uznaje siÚ, ĝe przeciÚtnie siedem

elementów przy odchyleniu standardowym wynoszÈcym dwa. Zasada ta zwana jest

czasem „zasadÈ magicznej siódemki” lub pojemnoĂciÈ PK.

Czy to oznacza, ĝe w PK moĝna umieĂciÊ wyïÈcznie siedem sïów, siedem liczb czy

siedem innych obiektów? Niekoniecznie. DziÚki procesowi zwanemu porcjowaniem

jesteĂmy w stanie zapamiÚtaÊ znacznie wiÚcej. Klasyczny przykïad stanowi wykorzystanie

mnemotechniki. Polega ono na rozkïadaniu duĝych porcji informacji na wiele drobnych

czynników. DziÚki temu ïatwiej je zapamiÚtaÊ.

Oto proste narzÚdzie mnemotechniczne. Jeĝeli masz listÚ obiektów do zapamiÚtania, uïóĝ

ïatwe do zapamiÚtania zdanie z pierwszych liter kaĝdego z nich. Sam ze szkoïy pamiÚtam

nastÚpujÈce: „Ostroĝnie, Bycie Astronomem Faktycznie Grozi Kalectwem Mózgu”.

Wiesz, co oznacza to zdanie? Ci, którzy pamiÚtajÈ coĂ z zajÚÊ z astronomii, zapewne

zauwaĝyli, ĝe pierwsze litery wyrazów tworzÈ ciÈg zgodny z szeregiem oznaczeñ

jasnoĂci gwiazdowych (OBAFGKM).

Informacje sÈ przechowywane w PK okoïo 18 sekund. Czas ten moĝna wydïuĝyÊ

wyïÈcznie poprzez utrwalanie wiadomoĂci, czyli ciÈgïe powtarzanie (w myĂlach bÈdě

na gïos) treĂci, która nadal znajduje siÚ w pamiÚci krótkotrwaïej. To doĂÊ skuteczna

metoda, choÊ nie tak dobra jak wymagajÈce wiÚcej wysiïku stosowanie techniki

mnemotechnicznej, na przykïad opisanej powyĝej.

PamiÚÊ dïugotrwaïa

Jeĝeli informacje w PK bÚdÈ powtarzane odpowiednio dïugo, po pewnym czasie trafiÈ

do magazynu pamiÚci dïugotrwaïej (PD). Taki efekt pozwalajÈ osiÈgnÈÊ:

9

Okazjonalne powtórki. Przenoszenie danych z PK poprzez mechaniczne

powtarzanie do chwili, aĝ znajdÈ siÚ w pamiÚci dïugotrwaïej.

9

Szczegóïowe powtórki. Umysïowe przetwarzanie i rozwijanie informacji.

W efekcie zostaje ona zintegrowana z danymi przechowywanymi w pamiÚci.

Duĝo ïatwiej przypomnieÊ sobie informacjÚ, która ma konkretne znaczenie

i wiÈĝe siÚ z czymĂ, co juĝ wiemy.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

94

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

Im intensywniej przetwarzasz danÈ informacjÚ, wiÈĝÈc jÈ z innymi znanymi sobie

faktami, tym lepiej jesteĂ w stanie jÈ zapamiÚtaÊ.

PD dzieli siÚ na trzy podstawowe rodzaje. Oto one:

9

PamiÚÊ epizodyczna. Przechowuje informacje o wyjÈtkowych zjawiskach

i sytuacjach dostÚpnych wyïÈcznie naszemu doĂwiadczeniu (urodziny, daty

Ălubu, ukoñczenie uczelni, wypadki samochodowe itp.).

9

PamiÚÊ semantyczna. Zawiera dane dotyczÈce faktów — daty waĝnych ĂwiÈt,
imiÚ i nazwisko obecnego prezydenta czy wïasny numer PESEL.

9

PamiÚÊ proceduralna. Przechowuje takie informacje, jak sposób jeĝdĝenia
na rowerze, rozwiÈzywania zadañ matematycznych czy sznurowania butów.

Teoretycznie rozmiar i trwaïoĂÊ PD sÈ nieograniczone, poniewaĝ naukowcy nie odkryli
jeszcze sposobu, w który mogliby jÈ zmierzyÊ. Wystarczy zatem pamiÚtaÊ, ĝe pojemnoĂÊ
jest wystarczajÈco duĝa, by zapamiÚtaÊ wszystko, co trzeba. To doĂÊ dziwne, zwaĝywszy
na fakt, ile informacji zapominamy. Jeĝeli wszystko zostaïo zachowane, to dlaczego
pewnych rzeczy nie jesteĂmy w stanie sobie przypomnieÊ?

Zapominanie informacji przechowywanych w PD polega raczej na niemoĝnoĂci ich
przywoïania, a nie na faktycznej utracie danych. IstniejÈ dwa zasadnicze problemy

z dostÚpem do pamiÚci. W obu przypadkach przyczynÈ jest oddziaïywanie innych danych.

9

Interferencja retroaktywna. Polega na kïopotach z przypominaniem sobie
starszych informacji, poniewaĝ wciÈĝ pojawiajÈ siÚ nowe.

9

Interferencja proaktywna. Polega na trudnoĂci z przypominaniem sobie nowych
danych, poniewaĝ na ich drodze pojawiajÈ siÚ te zapamiÚtane wczeĂniej.

Kiedy wiÚc przy najbliĝszej okazji bÚdziesz oglÈdaÊ ulubiony serial, postaraj siÚ
zapamiÚtaÊ szczegóïy pierwszych 10 – 12 minut, Ărodkowych 10 – 12 minut
i koñcowych 10 – 12 minut. Albo po najbliĝszym wykïadzie spróbuj przypomnieÊ sobie,
co wykïadowca mówiï na poczÈtku, w Ărodku i pod koniec wystÈpienia. Moĝesz wtedy
doĂwiadczyÊ czegoĂ, co psychologowie nazywajÈ efektem pozycyjnym. Polega ona na tym,
ĝe ïatwiej jest zapamiÚtaÊ poczÈtek i koniec jakiegoĂ zdarzenia niĝ jego Ărodek.
Dlaczego tak siÚ dzieje?

Zapomnij!

Czy kiedykolwiek ktoĂ Ci mówiï, ĝeby o czymĂ po

prostu zapomnieÊ? Powiem tak: spróbuj zapomnieÊ

o ĝóïtym serze. Podziaïaïo? Czy udaïo Ci siÚ zapomnieÊ

albo nie myĂleÊ o tym produkcie? Paradoks porady

„zapomnij o…” polega na tym, ĝe dopóki o czymĂ

myĂlimy, nie jesteĂmy w stanie o tym zapomnieÊ.

Zapomnij wiÚc o tej nieskutecznej radzie. Jeĝeli chcesz

o czymĂ zapomnieÊ, na pewno nie trzeba Ci o tym

przypominaÊ!

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

95

Efekt pozycyjny spowodowany jest tym, ĝe informacja z poczÈtku wykïadu na ogóï

zostaje umieszczona w pamiÚci dïugotrwaïej z racji mijajÈcego czasu. Dane z koñca

zajÚÊ przebywajÈ zaĂ w pamiÚci krótkotrwaïej, poniewaĝ sÈ nowe. A informacje ze

Ărodka? Cóĝ, po prostu znikïy.

Konceptualizacja

Kiedy ostatni raz zdarzyïo Ci siÚ wyjĂÊ gdzieĂ z przyjacióïmi, aby po prostu

porozmawiaÊ? Czy poszliĂcie do kawiarni? Czy rozmawialiĂcie o ostatnich romansach

i Twoich nieudanych zwiÈzkach? Czy dyskutowaliĂcie o polityce lub pogodzie? W zasadzie

temat nie ma znaczenia, poniewaĝ i tak rozmawialiĂcie o koncepcjach.

Koncepcja to idea lub myĂl reprezentujÈca zespóï zwiÈzanych z niÈ przemyĂleñ.

„Romans” jest koncepcjÈ. „ZwiÈzek” jest koncepcjÈ. „Polityka” jest koncepcjÈ.

„Pogoda” jest koncepcjÈ. PamiÚtaj, ĝe w procesie przetwarzania systemu myĂli

koncepcje sÈ reprezentowane przez symbole. W jaki sposób siÚ tam dostaïy? Uczymy siÚ

ich. Koncepcje sÈ generowane i formowane. JeĂli pewne obiekty majÈ wspólne cechy,

reprezentujÈ identycznÈ ideÚ. Niektóre koncepcje sÈ dobrze zdefiniowane, inne zaĂ gorzej.

Przyjrzyj siÚ poniĝszym wyrazom:

ogon, sierĂÊ, zÚby, cztery nogi.

Co one opisujÈ? Moĝe to byÊ kot, pies, lew lub nieděwiedě. PrawdÚ mówiÈc, nie da siÚ tego

okreĂliÊ na podstawie tych czterech sïów. Brakuje pewnych kluczowych szczegóïów,

które jasno i wyraěnie definiowaïyby koncepcjÚ i oddzielaïy jÈ od innych idei.

Teraz przyjrzyj siÚ nastÚpujÈcym sïowom:

ogon, sierĂÊ, zÚby, cztery nogi, szczeka.

Jakie zwierzÚ zostaïo opisane? Prawie na pewno chodzi o psa. Czemu? Koty, lwy

i nieděwiedzie nie szczekajÈ. Sïowo „szczeka” dokïadnie identyfikuje koncepcjÚ

„psa”, wiÚc stanowi jego cechÚ dystynktywnÈ. Ten element jest niezbÚdny w zbiorze cech,
aby ten mógï zostaÊ rozpoznany jako przykïad konkretnej koncepcji. Popatrz teraz na

poniĝsze wyraĝenia:

pióra, dziób, jaja, latanie.

Co opisujÈ te sïowa? ChwileczkÚ... Czy nie istniejÈ dwa gatunki ptaków nielotów, czyli

strusie i pingwiny? Co z nimi? Nie latajÈ, ale wciÈĝ sÈ ptakami. Z tego powodu zdolnoĂÊ

latania nie stanowi cechy dystynktywnej. ZwierzÚ nie musi bowiem jej posiadaÊ, aby

byÊ zaliczone w poczet ptaków. To cecha, którÈ posiada wiÚkszoĂÊ osobników danej

grupy, ale nie wszystkie. Latanie jest zatem dla ptaków cechÈ charakterystycznÈ.
Oznacza to, ĝe posiada jÈ wiÚkszoĂÊ przedstawicieli grupy, lecz nie wszystkie.

PomyĂl teraz o krzeĂle. Spróbuj je sobie wyobraziÊ, przedstawiÊ. Teraz opisz to wymyĂlone

krzesïo (najlepiej komuĂ, bo widok czïowieka opowiadajÈcego samemu sobie

o wyimaginowanym meblu wydaje siÚ doĂÊ niepokojÈcy). Najprawdopodobniej jest

Kup książkę

Poleć książkę

background image

96

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

ono drewniane, ma cztery nogi, prostokÈtne lub kwadratowe siedzisko oraz oparcie

zbudowane z dwóch pionowych elementów, pomiÚdzy którymi umieszczono kilka

poziomych. Tak wyglÈda typowe krzesïo. Jest powszechne. PrawdÚ mówiÈc, moĝna

uznaÊ je za prototyp krzesïa. Prototyp to najbardziej typowy przedstawiciel okreĂlonej

kategorii obiektów bÈdě zjawisk. Jest kwintesencjÈ koncepcji przedstawianego elementu.

Na wczesnym etapie rozwoju atrybuty kategorii sÈ rozbudowywane poprzez stopniowe

doïÈczanie do nich kolejnych prostych cech, które nastÚpnie ïÈczÈ siÚ w wiÚksze

jednostki. Dzieje siÚ tak do momentu, aĝ koncepcyjna sieÊ informacji o obiektach w Twoim

Ăwiecie uroĂnie do gigantycznych rozmiarów. Wszyscy jednak wiemy, ĝe nasze myĂlenie

bywa bardziej zïoĝone niĝ rozumienie poszczególnych sïów. Niedïugo póěniej

zaczynamy wiÚc ïÈczyÊ koncepcje oparte na sïowie w koncepcje zdaniowe, te zaĂ razem

tworzÈ koncepcje opisywane przez caïe akapity itd. Przyjrzyj siÚ temu procesowi, który

nieustannie siÚ rozbudowuje.

Popatrz teraz na poniĝszy przykïad procesu, który nadbudowuje kolejne warstwy

przetwarzania:

9

Propozycja: „Wojna jest piekïem” to przykïad dwóch koncepcji: „wojny”

i „piekïa” oraz ich zwiÈzku.

9

Model umysïowy: czïowiek buduje modele umysïowe, unifikujÈc róĝne propozycje,

aby uïatwiÊ sobie zrozumienie, w jaki sposób poszczególne elementy ïÈczÈ siÚ

ze sobÈ. Oto przykïad:
x Wojna jest piekïem.
x Druga wojna Ăwiatowa byïa wojnÈ.
x Druga wojna Ăwiatowa byïa piekïem.

9

Schemat: Schematy to podstawowe jednostki zrozumienia reprezentujÈce Ăwiat.

StanowiÈ wynik organizowania modeli umysïowych w wiÚksze grupy. Przykïad

moĝe wyglÈdaÊ nastÚpujÈco: „CzÚĂÊ ĝoïnierzy walczÈcych podczas drugiej wojny

Ăwiatowej doznaïo urazów psychicznych. Niektórzy ludzie wierzÈ, ĝe byïo

to wywoïane samÈ naturÈ wojny. CzÚĂÊ mówi nawet, ĝe wojna jest piekïem”.

Innym przykïadem niech bÚdzie koncepcja „ksiÈĝki”. PoïÈcz jÈ teraz z innÈ ideÈ, takÈ jak
czytanie. NastÚpnie dodaj do nich jeszcze jednÈ, na przykïad bibliotekÚ. W ten sposób
otrzymujesz trzy zwiÈzane ze sobÈ koncepcje: ksiÈĝki, czytania i biblioteki. MogÈ
one pomóc stworzyÊ propozycjÚ studiowania (przeciwstawianego czytaniu dla
przyjemnoĂci). Studiowanie moĝe z kolei zostaÊ wïÈczone w skïad wiÚkszych
podziaïów czy schematów, takich jak szkoïa lub uczÚszczanie do szkoïy.

Koncepcje sÈ tworzone z cech wystÚpujÈcych wspólnie w danym doĂwiadczeniu

i reprezentujÈ idee we wzajemnych relacjach. Oznacza to, ĝe aby zrozumieÊ, pojÈÊ lub

opanowaÊ znaczenie koncepcji, umysï reprezentatywny musi odwoïaÊ siÚ do innych

koncepcji.

Kaĝdy, kto czÚsto przebywa z dzieÊmi, wie, jak ciÚĝko jest wyjaĂniÊ pewne koncepcje

lub pojÚcia maluchom. Nie potrafiÈ one bowiem odnieĂÊ zasïyszanych sïów do posiadanej

juĝ wiedzy.

Dziecko: Co to jest komputer?

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

97

Rodzic: Komputer to… eee… hmmm… taki telewizor… ale… hm… moĝna na nim pisaÊ.

Dziecko: Co to znaczy „pisaÊ”?

Teraz rozumiesz?

Niektórzy kognitywiĂci i psychologowie znaleěli sposób na wydostanie siÚ z tej puïapki.

Zasugerowali mianowicie, ĝe wszystkie koncepcje sÈ wrodzone. Jednym z najciekawszych

i owocnych podejĂÊ do tego problemu okazaïy siÚ teorie poznania wrodzonego (PW)

i symulacji wrodzonej (SW).

U podstaw PW i SW leĝy zaïoĝenie mówiÈce, ĝe umysï czïowieka rozumie lub pojmuje

koncepcje za sprawÈ pewnej symulacji. Wykorzystuje ona motoryczne i percepcyjne

elementy mózgu w celu stworzenia reprezentacji doĂwiadczenia. Symulacja taka

pozwala pojÈÊ koncepcjÚ, poniewaĝ ludzie rozumiejÈ idee poprzez odniesienie

do zwiÈzanych z nimi wraĝeñ cielesnych.

SiÚgasz wyĝej, niĝ moĝesz.

To byïo jak wymierzenie policzka.

To doĂwiadczenie otworzyïo mi oczy.

Powyĝsze wyraĝenia dobrze oddajÈ ideÚ PW i SW. Ich znaczenie staje siÚ jasne

w kontekĂcie tworzÈcych je doĂwiadczeñ cielesnych, zmysïowych i motorycznych.

Jeĝeli zatem chcÚ pojÈÊ coĂ nowego, korzystam z wymienionych wyĝej doĂwiadczeñ.

Przykïadowo rozumiem znaczenie stwierdzenia „doĂwiadczenie otwierajÈce oczy”,

poniewaĝ nieraz otwieraïem oczy i wiem, co siÚ w takiej chwili dzieje.

Co ciekawe, zwolennicy PW/SW twierdzÈ, ĝe obszary mózgu odpowiedzialne za

faktyczne otwieranie oczu, poruszanie rÚkami bÈdě postrzeganie wschodu sïoñca sÈ

dokïadnie tymi samymi, które pozwalajÈ skonceptualizowaÊ sens wyraĝeñ takich jak

„doĂwiadczenie otwierajÈce oczy”. Teoria poznania wrodzonego i symulacji wrodzonej

jest wciÈĝ mïoda, ale wydaje siÚ bardzo obiecujÈca, dlatego teĝ interesuje wielu

wspóïczesnych badaczy.

Podejmowanie decyzji

SkrÚciÊ w lewo i spóěniÊ siÚ piÚÊ minut czy skrÚciÊ w prawo i mieÊ nadziejÚ, ĝe przyjedzie

siÚ na czas, chociaĝ równie dobrze moĝna tam trafiÊ na korek i spóěniÊ siÚ 20 minut?

Wiele osób staje przed takimi dylematami w drodze do pracy. Kaĝdego dnia zastanawiamy

siÚ, jak przybyÊ do niej punktualnie, a jednoczeĂnie skróciÊ czas podróĝy do minimum

i przeĝyÊ jak najmniej stresu. Jest to zatem problem, który naleĝy rozwiÈzaÊ. W tym

celu trzeba podjÈÊ decyzjÚ. Czasami robimy to w sposób racjonalny, czasami nie.

Kaĝdego dnia rozwiÈzujemy wiele problemów, podejmujÈc przy tym setki, jeĂli nie

tysiÈce decyzji. Istnieje nawet zjawisko noszÈce nazwÚ „zmÚczenia decyzyjnego”, które

polega na wyczerpaniu nadmiernÈ liczbÈ dokonywanych wyborów w danym czasie.

Niekiedy sÈ to decyzjÚ pomiÚdzy ĝyciem a ĂmierciÈ i faktycznie, wiÈĝÈ siÚ z ogromnym

obciÈĝeniem. Jednak nawet maïe, codzienne wybory wyczerpujÈ, jeĝeli jest ich zbyt wiele.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

98

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

Podejmowanie decyzji to akt wyboru jednej z dostÚpnych moĝliwoĂci dziaïania na

podstawie danych strategii i kryteriów. Badania poĂwiÚcone temu zagadnieniu to

szeroka, multidyscyplinarna dziedzina, czerpiÈca z ekonomii, politologii, informatyki,

zarzÈdzania i marketingu. OczywiĂcie zawsze moĝna teĝ podejmowaÊ decyzje za pomocÈ

rzutu monetÈ. Ja czasami tak robiÚ.

Pracowaïem kiedyĂ w miejscu, gdzie najwaĝniejszym wyborem dokonywanym przez

pracowników byïo wskazywanie lokalu, do którego mieliĂmy pójĂÊ na lunch. W tym

celu krÚciliĂmy koïem z wypisanymi nazwami restauracji i szliĂmy do lokalu, na jakim

siÚ ono zatrzymaïo. Przynajmniej w teorii. CzÚsto bowiem dyskutowaliĂmy o wyniku

losowania i ostatecznie decydowaliĂmy, ĝe pójdziemy w inne miejsce, gdyĝ w jednym

byïo dla nas za drogo, a w drugim serwowano to, co niektórzy jedli poprzedniego dnia.

Historia ta uwydatnia jeden z podstawowych faktów zwiÈzanych z dokonywaniem

wyborów: ludzie mogÈ to robiÊ na wiele róĝnych sposobów, prezentujÈc rozmaite

podejĂcia.

Wybór

Rzut monetÈ stanowi pewny sposób wyboru jednej z moĝliwoĂci. Nie jest to jednak

proces poznawczy. UzaleĝniajÈc swojÈ decyzjÚ od rzutu, zdajemy siÚ na los. De facto

wiÚc nie dokonujemy wyboru. Ludzie decydujÈ siÚ jednak na róĝne opcje, korzystajÈc

z procesów takich jak intuicyjne podejmowanie decyzji. Oznacza ono wybór moĝliwoĂci

najlepiej znanych, najprostszych bÈdě w inny sposób preferowanych. Jestem pewien,

ĝe obserwujesz takie zachowanie takĝe u siebie, chociaĝ czasami decydowanie siÚ

na wspomniane opcje to nie najlepsze rozwiÈzanie. Przypomnij sobie, kiedy ostatni

raz zdarzyïo ci siÚ zjeĂÊ za duĝo, co poskutkowaïo pewnymi dolegliwoĂciami.

Decyzje moĝna równieĝ podejmowaÊ na podstawie dowodów empirycznych, poprzez

metodÚ prób i bïÚdów, eksperyment, szacowanie, doĂwiadczenie bÈdě konsultacjÚ

z ekspertem. Recenzje w pismach fachowych dostarczajÈ danych doĂwiadczalnych,

które pomagajÈ w wyborze sprzÚtu kuchennego bÈdě kosmetyków.

Jeĝeli musisz podjÈÊ wiele decyzji w krótkim czasie, rozwaĝ zastosowanie jednej

z heurystyk, czyli swego rodzaju skrótu opartego na pewnych zasadach i stwierdzeniach

opisujÈcych otoczenie. Dziaïanie etyczne moĝna uznaÊ za heurystykÚ powstaïÈ na

podstawie ĂciĂle zdefiniowanego systemu etycznego bÈdě religijnego. U mnie proces

podejmowania decyzji moĝe zatem uwzglÚdniaÊ moje przekonania religijne.

Amos Tversky i Daniel Kahneman badali heurystyczne dokonywanie wyborów.

OkreĂlili róĝne rodzaje takiego modelu decyzyjnego. Poniĝej dwa powszechnie

stosowane:

9

Heurystyka reprezentacji — dokonywanie wyboru na podstawie sytuacji

podobnej do tej, w której chcemy dokonaÊ wyboru. Przykïadowo kiedy zgubisz

siÚ w lesie podczas konnej przejaĝdĝki, moĝesz zdecydowaÊ, ĝe bÚdziesz wracaÊ

po wïasnych Ăladach. Zaczynasz zatem rozglÈdaÊ siÚ wokóï. KorzystajÈc z heurystyki

reprezentacji, decydujesz, ĝe znalezione Ălady naleĝÈ do konia, poniewaĝ wiesz,

jak one wyglÈdajÈ. Nie jest jednak dobrze, jeĝeli nie potrafisz rozpoznaÊ odcisków

ïap nieděwiedzia!

9

Heurystyka dostÚpnoĂci — podejmowanie decyzji na podstawie powszechnie

dostÚpnych lub dobrze znanych informacji. Jest to wybór „pierwszej rzeczy,

która przyszïa na myĂl”. CzÚsto podejmujemy decyzjÚ, opierajÈc siÚ na ostatnio

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

99

zgromadzonych danych. Kiedy na przykïad postanawiamy rozpoczÈÊ dietÚ,

wybieramy sposób odĝywiania, który jest reklamowany bÈdě modny i dlatego

czÚsto powtarzany w Ărodkach przekazu lub miÚdzy konsumentami. Dlatego

teĝ istnieje szansa, ĝe zdecydujemy siÚ na coĂ popularnego w danej chwili!

Rozumowanie

Aby rozwiÈzaÊ problem na drodze rozumowania, potrzebne sÈ dwa poniĝsze elementy:

9

Przesïanki — wyraĝenia dotyczÈce pewnych przedmiotów lub zdarzeñ,

wykorzystywane do poparcia wniosku. StanowiÈ one opis róĝnego rodzaju

zjawisk, na przykïad: „Wszystkie wozy straĝackie sÈ czerwone” czy: „Mój tata

jeědzi w pracy wozem straĝackim”.

9

Wnioski — stwierdzenia wynikajÈce z przesïanek. SÈ one sïuszne jedynie wtedy,

gdy logicznie wynikajÈ z przesïanek. W powyĝszym przykïadzie wnioskiem

sformuïowanym na podstawie podanych przesïanek moĝe byÊ: „Mój tata jeědzi

w pracy czerwonym samochodem”.

Rozumowanie moĝna zdefiniowaÊ jako proces myĂlowy polegajÈcy na wyciÈganiu

wniosków na bazie konkretnych przesïanek. Pomaga on okreĂliÊ, czy konstatacja

jest sïuszna i logiczna. Kiedy argumenty sÈ racjonalne, rozumowanie moĝna nazwaÊ

sïusznym. Wniosek, ĝe mój tata jeědzi w pracy czerwonym wozem straĝackim,

jest logiczny, poniewaĝ wynika to z przesïanek.

Co by siÚ jednak staïo, gdyby rozumowanie przebiegaïo nastÚpujÈco: „Wszystkie wozy

straĝackie sÈ czerwone, a mój tata jeědzi w pracy czerwonym samochodem, wiÚc mój

tata jeědzi w pracy wozem straĝackim”? To nie jest logiczne! Pierwsza przesïanka

informuje bowiem o tym, ĝe czerwone sÈ wszystkie wozy straĝackie, a nie wszystkie

ciÚĝarówki w ogóle. Mój tata mógïby zatem równie dobrze jeědziÊ czerwonÈ toyotÈ.

Logika jest czymĂ w rodzaju miarki sïuĝÈcej do oceny poprawnoĂci rozumowania.

IstniejÈ dwa podstawowe rodzaje rozumowania:

9

Indukcyjne. Rozpoczyna siÚ ono od obserwacji (przesïanek) w celu pozyskania
faktów majÈcych potwierdziÊ lub obaliÊ pewien hipotetycznie zaïoĝony wynik
(wniosek). Na przykïad:
W poniedziaïek padaïo.
We wtorek padaïo.
WnioskujÚ wiÚc, ĝe w ĂrodÚ równieĝ bÚdzie padaÊ.
To przykïad rozumowania indukcyjnego. Obserwacje i stwierdzenia sÈ w tym

przykïadzie wykorzystywane do wyciÈgniÚcia ostatecznego wniosku. OdnoszÚ

wraĝenie, ĝe telewizyjni meteorologowie posïugujÈ siÚ raczej rozumowaniem

indukcyjnym niĝ kosztownÈ aparaturÈ pomiarowÈ, o której czÚsto wspominajÈ.

9

Dedukcyjne. Wykorzystuje ono przesïanki teoretycznie stanowiÈce dowody na
potwierdzenie wniosku. Dedukcja jest z definicji sïuszna, o ile tylko przesïanki
odpowiadajÈ prawdzie. Omawiany typ myĂlenia czÚsto rozpoczyna siÚ na
poziomie uogólnienia, a nastÚpnie zmierza do konkretów. Poniĝej przedstawiam
przykïad dedukcji:

Kup książkę

Poleć książkę

background image

100

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

Kaĝdy czïowiek powinien byÊ wolny.
Jestem czïowiekiem.
Dlatego powinienem byÊ wolny.
Wniosek wynika logicznie z dwóch przesïanek, co jest oczywiste, zwaĝywszy

na ich treĂÊ. Poniĝej przykïad bïÚdnej dedukcji:
Wszystkie kury skïadajÈ jaja.
Mój ptak zïoĝyï jajko.
Dlatego mój ptak jest kurÈ.
Dlaczego to rozumowanie jest nieprawidïowe? Otóĝ dlatego, ĝe pierwsza przesïanka

odnosi siÚ do konkretnej kategorii ptaków (tj. kur), zaĂ wykracza poza tÚ kategoriÚ,

obejmujÈc wszystkie ptaki, wiÚc dotyczy takĝe elementów, które nie naleĝÈ do

wspomnianej kategorii (nie kaĝdy ptak to kura). Jeĝeli odwrócimy tÚ zaleĝnoĂÊ,

otrzymamy poprawny sylogizm:
Wszystkie ptaki skïadajÈ jaja.
Moja kura zïoĝyïa jajo.
Zatem moja kura musi byÊ ptakiem.

Ludzie czasami podejmujÈ decyzje w bardzo dziwaczny sposób. Co siÚ staïo z racjonalnym,

przemyĂlanym dokonywaniem wyborów? Cóĝ wymaga ono rozwaĝenia zysków i strat,

a nastÚpnie zdecydowania siÚ na jednÈ z dostÚpnych opcji, której korzyĂci przewyĝszajÈ

koszty. Naleĝy przy tym wziÈÊ pod uwagÚ takie czynniki, jak przydatnoĂÊ, ryzyko,

funkcjonalnoĂÊ i jakoĂÊ.

Herbert Simon, sïynny psycholog, zaproponowaï koncepcjÚ ograniczonego rozumowania,

opierajÈcÈ siÚ na zaïoĝeniu, ĝe chociaĝ ludzie czÚsto podejmujÈ racjonalne decyzje,

to rozsÈdek (a raczej zastosowanie) ma swoje granice. Wedïug badacza otoczenie jest

na tyle skomplikowane, ĝe rozwaĝenie kaĝdej moĝliwej opcji okazuje siÚ niewykonalne.

Z tego powodu nasze decyzje muszÈ opieraÊ siÚ na ograniczonej iloĂci informacji,

skrótach myĂlowych i rozsÈdnych szacunkach. Simon twierdzi przy tym, ĝe to zupeïnie

normalne, gdyĝ tego typu ograniczenia sÈ naturalne i pozwalajÈ dokonywaÊ dobrych,

przemyĂlanych wyborów.

W swojej znanej ksiÈĝce Predictably Irrational: The Hidden Forces that Shape Our Decisions

(2008) Dan Ariely odnosi siÚ do przywoïanej wyĝej koncepcji ograniczenia rzeczywistoĂci.

W eksperymentach badacz ten przedstawiï wiele sytuacji, w których decyzje nie tylko

byïy podejmowane na podstawie niekompletnych informacji, ale czasami wykorzystywaïy

takĝe caïkowicie irracjonalne mechanizmy i wÈtpliwej jakoĂci dane. Wynika z tego,

ĝe ludzie czasami dokonujÈ nielogicznych wyborów, co nie powinno nikogo dziwiÊ.

Ciekawe jest jednak to, ĝe Ariely’emu udaïo siÚ wykazaÊ, iĝ nieracjonalne decyzje sÈ

podejmowane w stosunkowo powtarzalny sposób, gdyĝ opierajÈ siÚ na kilku prostych

mechanizmach. Oto one:

9

WzglÚdnoĂÊ. Wybór pomiÚdzy dwiema moĝliwoĂciami bywa czasami oparty

na relacji pomiÚdzy nimi, nie zaĂ na bezwzglÚdnej jakoĂci kaĝdej z tych opcji.

Przykïadowo w wyborach prezydenckich gïosujÈcy czÚsto nie popierajÈ ĝadnego

z kandydatów, lecz wskazujÈ tego, który jest „mniej nieodpowiedni”.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

101

9

DarmowoĂÊ. Darmowe rzeczy sÈ dobre, prawda? Cóĝ, nie zawsze. Czasami

jednak decydujemy siÚ na pewnÈ moĝliwoĂÊ, poniewaĝ wiÈĝe siÚ ona z jakimĂ

gratisem, nawet jeĝeli wcale nie bÚdzie dla nas lepsza. Nie zawsze warto czekaÊ

w kolejce trzy godziny, aby otrzymaÊ coĂ za darmo przy zakupie.

9

Emocje. Decyzje podejmowane w chwili pobudzenia emocjonalnego znaczÈco

róĝniÈ siÚ od wyborów dokonywanych w spokoju. Teoretycznie wszyscy wiemy,

ĝe nie powinniĂmy niczego postanawiaÊ, gdy jesteĂmy silnie wzburzeni lub

radoĂni, ale w praktyce bardzo czÚsto o tym zapominamy. Decyzje podejmowane

w stanie pobudzenia bardzo czÚsto zaĂ mijajÈ siÚ ze zdrowym rozsÈdkiem.

Zakïada siÚ, ĝe rozumowanie i zdolnoĂÊ do rozwiÈzywania problemów to dwie

podstawowe umiejÚtnoĂci odróĝniajÈce ludzi od zwierzÈt. Innymi sïowy, potrafimy

myĂleÊ racjonalnie, zwierzÚta — nie. Wiem, ĝe to dyskusyjna kwestia, zwïaszcza ĝe

przed chwilÈ pisaïem o nieracjonalnoĂci niektórych ludzkich decyzji, ale zwróÊ uwagÚ,

ĝe pisaïem o zdolnoĂci, nie o wynikach.

RozwiÈzywanie problemów

RozwiÈzywanie problemów jest doĂÊ proste. Ma siÚ jakiĂ problem i siÚ go rozwiÈzuje.

PamiÚtasz serial McGyver? Tytuïowy bohater byï w stanie rozwiÈzaÊ dowolny

napotkany problem. Z wykaïaczki mógï zrobiÊ odrzutowiec albo wyrzutniÚ rakiet.

Zawsze oglÈdaïem ten serial z wielkim podziwem dla McGyvera, a nastÚpnie

wyjmowaïem skrzynkÚ z narzÚdziami i próbowaïem zmieniÊ toster w odbiornik

satelitarny tylko po to, by po czterech godzinach skoñczyÊ ze stertÈ czÚĂci, za pomocÈ

których nie daïoby siÚ nawet przygotowaÊ tosta. Najwyraěniej amerykañski majsterkowicz

lepiej ode mnie znaï siÚ na radzeniu sobie z kïopotami.

Newell i Simon sÈ uwaĝani za ojców psychologii rozwiÈzywania problemów. Prawie kaĝde

prowadzone na ten temat badanie powoïuje siÚ na ich eksperymenty. Na podstawie

wyników analiz Newella i Simona (1972) moĝna okreĂliÊ podstawowe etapy radzenia

sobie z kïopotami:

1. Rozpoznawanie istnienia problemu przypomina zaïoĝenie, ĝe czïowiek nie moĝe

wyleczyÊ siÚ z alkoholizmu, zanim nie przyzna, ĝe faktycznie ma problem z piciem.

2. Tworzenie reprezentacji problemu zawierajÈcej stan poczÈtkowy

i ewentualny cel.

3. Ustalanie i ocenianie potencjalnych rozwiÈzañ.

4. Wybór moĝliwej metody.

5. Wprowadzenie rozwiÈzania w ĝycie i okreĂlenie jego skutecznoĂci.

Powyĝsze kroki skraca siÚ czasem do akronimu IDEAL (Brandsford i Stein, 1993):

„I” — identyfikacja problemu,
„D” — zdefiniowanie i przedstawienie go,
„E” — badanie moĝliwych strategii,
„A” — akcja,
„L” — logiczna implementacja.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

102

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

Strategii rozwiÈzywania problemów jest pewnie tyle samo, co samych problemów,

chociaĝ wiÚkszoĂÊ z nas wykorzystuje w ĝyciu jedynie kilka z nich. Wiemy, jak

stosowaÊ metodÚ prób i bïÚdów. Widziaïem maïe dzieci korzystajÈce z tej techniki, kiedy

usiïowaïy zmieĂciÊ klocki w pasujÈce otwory. Podnosiïy element w ksztaïcie koïa

i próbowaïy ze wszystkimi szczelinami do momentu osiÈgniÚcia sukcesu. To samo robiïy

z pozostaïymi klockami.

Strategia ta jest maïo wydajna, ale czasami okazuje siÚ jedynÈ dostÚpnÈ opcjÈ. Metoda

prób i bïÚdów znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy problem nie zostaï naleĝycie

zdefiniowany i trzeba rozpoznaÊ, co w zasadzie wymaga naprawy.

Poniĝej przedstawiam kilka popularnych technik radzenia sobie z kïopotami.

9

Analiza celów i Ărodków. Ta strategia opiera siÚ na rozkïadaniu problemu na

mniejsze czÚĂci i rozwiÈzywaniu ich po kolei w celu osiÈgniÚcia gïównego celu.

9

Dziaïanie wstecz. Ten sposób rozwiÈzywania problemów przypomina

rozïoĝenie czegoĂ na czÚĂci i zïoĝenie z powrotem w celu zrozumienia,

jak dany obiekt zostaï zbudowany.

9

Burza mózgów. Technika polegajÈca na tworzeniu jak najwiÚkszej liczby

rozwiÈzañ bez ĝadnej ingerencji w ten proces. Niezaleĝnie od przydatnoĂci,

adekwatnoĂci czy sensu pomysïów umieszcza siÚ je w puli i rozwaĝa dopiero po

zamkniÚciu listy propozycji, kiedy nikt nie jest w stanie niczego do niej dodaÊ.

Nawet mój pomysï z wezwaniem Supermana, który swoim lodowym oddechem

powstrzymaïby globalne ocieplenie, nie mógïby zostaÊ zakwestionowany przed

analizÈ.

9

Analogie i metafory. Te strategie zakïadajÈ wykorzystanie równolegïego

bÈdě podobnego problemu, który zostaï juĝ rozwiÈzany, i znalezienie analogii

do istniejÈcej sytuacji. Kryzys kubañski byï czymĂ w rodzaju gry w cykora.

Przegrywa w niej ten, kto spuĂci wzrok albo zrobi unik. SÈdzÚ, ĝe prezydent

Kennedy dobrze umiaï graÊ w tÚ grÚ.

MyĂlisz, ĝe jesteĂ bystrÈ osobÈ?

Inteligentne dziaïanie to zwieñczenie procesów poznawczych typowych dla ludzkiego

umysïu. Jak by nie patrzeÊ, dobrze by byïo, gdyby wszystkie wysiïki polegajÈce na

gromadzeniu, zapamiÚtywaniu i przetwarzaniu informacji dawaïy wymierne korzyĂci,

prawda? Dlatego wïaĂnie inteligencjÚ moĝemy traktowaÊ jako ogólny wynik ludzkiego

poznania, który warunkuje zdolnoĂÊ do osiÈgania celów, adaptowania siÚ do nowych

warunków i funkcjonowania w otoczeniu. Innymi sïowy, to umiejÚtnoĂÊ inteligentnego

zachowania.

Psychologowie od dawna próbujÈ ustaliÊ, czym tak naprawdÚ jest inteligencja. Istnieje

wiele przykïadów na jej brak, jak chociaĝby gïupawe programy poĂwiÚcone domowym

filmom wideo. Wystarczy wspomnieÊ o czïowieku, który zapomina wyïÈczyÊ prÈd przed

wymianÈ instalacji, albo o kobiecie, która próbowaïa nakarmiÊ biaïego nieděwiedzia

i o maïo sama nie skoñczyïa jako jego danie gïówne. ByÊ moĝe oglÈdanie zarejestrowanych

nieszczÚĂÊ innych sprawia nam przyjemnoĂÊ, poniewaĝ myĂlimy, ĝe na pewno nie

zachowalibyĂmy siÚ aĝ tak gïupio jak nieszczÚĂni bohaterowie tych przykïadów.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

103

Mniej kontrowersyjnym wytïumaczeniem naszego upodobania do Ăledzenia ludzkich

tragedii jest czerpanie zadowolenia z faktu, ĝe to nie nam przypadï w udziale taki los.

Kaĝdy z nas ma wïasne sposoby rozwiÈzywania problemów, uczenia siÚ, logicznego

myĂlenia, wykorzystywania jÚzyka, rozumienia i nabywania koncepcji, myĂlenia

abstrakcyjnego, integrowania pomysïów i osiÈgania celów. Ta imponujÈca lista

umiejÚtnoĂci reprezentuje inteligencjÚ. A ĂciĂlej rzecz biorÈc, te cechy to wïaĂnie jest

inteligencja. SpróbujÚ ujÈÊ jÈ bardziej szczegóïowo. Otóĝ moĝna powiedzieÊ, ĝe

inteligencjÚ da siÚ zdefiniowaÊ jako zbiór zdolnoĂci poznawczych, które pozwalajÈ

danej osobie uczyÊ siÚ na wïasnych doĂwiadczeniach, skutecznie adaptowaÊ siÚ

do otoczenia i wykraczaÊ poza informacje dostÚpne bezpoĂrednio.

Kilka sïów o czynnikach inteligencji

Jak napisaïem wczeĂniej, inteligencja to zbiór zdolnoĂci poznawczych. Powinna jednak

istnieÊ pewna struktura ïÈczÈca te wszystkie umiejÚtnoĂci, która byïaby moĝliwa do

zmierzenia. Cóĝ, psychologowie nie ustajÈ w próbach tworzenia takich konstruktów

i metod ich pomiaru. W tym celu opracowujÈ róĝnego rodzaju testy inteligencji

wykorzystywane w szkoïach, na uczelniach, w wojsku oraz na rynku pracy, gïównie

podczas rekrutacji i awansowania personelu. Wyniki tych badañ pozwoliïy stworzyÊ

koncepcjÚ „czynnika g” (czynnika generalnego), który jest gïównym komponentem

mierzalnej inteligencji.

Skïada siÚ on z wielu skïadników — czynników s. Oba te elementy stanowiÈ zaĂ

podstawÚ dwuczynnikowej teorii inteligencji:

9

Czynnik g (ogólny). Niektórzy psychologowie testujÈ wiele osób jednym

narzÚdziem. NastÚpnie wynik jest obliczany i uĂredniany dla kaĝdej umiejÚtnoĂci, co

pozwala na ustalenie poziomu inteligencji ogólnej. Ta z kolei to wïaĂnie czynnik g,

który skïada siÚ na inteligencjÚ zgodnie z teoriÈ dwuczynnikowÈ. Omawiana cecha

opisuje ogólnÈ inteligencjÚ, definiowanÈ jako Ăredni wynik rozwiÈzywania

testów inteligencji.

9

Czynnik s (specyficzny). Jest on reprezentowany przez wyniki poszczególnych

podtestów. A zatem to poziom zdolnoĂci danej osoby w jednej konkretnej

dziedzinie. Po zïoĝeniu wszystkich czynników s otrzymujemy czynnik g.

Powszechnie mierzone czynniki s to na przykïad: pamiÚÊ, skupienie uwagi,

koncentracja, rozumienie werbalne, zasób sïów, orientacja przestrzenna oraz

rozumowanie abstrakcyjne.

Tak wiÚc inteligencja w teorii psychometrycznej jest wynikiem testu inteligencji.

Jak to moĝliwe? Kaĝdy z takich testów skïada siÚ z zestawu maïych testów (podtestów).

Osoby dobrze radzÈce sobie z jednym z tych podtestów na ogóï nie majÈ problemów

z pozostaïymi. Innymi sïowy, istnieje zaleĝnoĂÊ pomiÚdzy podtestami mierzÈcymi

poszczególne umiejÚtnoĂci a ogólnÈ koncepcjÈ inteligencji, na której oparto konstrukcjÚ

tychĝe testów.

Louis Thurston (1887 – 1955), psycholog i znany badacz inteligencji, zaproponowaï

teoriÚ podstawowych zdolnoĂci umysïowych, stanowiÈcych w gruncie rzeczy rozszerzony

odpowiednik czynnika s. Wedïug tego naukowca inteligencja przejawia siÚ w wynikach

Kup książkę

Poleć książkę

background image

104

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

testów mierzÈcych siedem zdolnoĂci: rozumienie werbalne, pïynnoĂÊ wysïawiania siÚ,

liczenie, pamiÚÊ, orientacjÚ przestrzennÈ, prÚdkoĂÊ postrzegania i rozumowanie.

Niestety, koncepcja Thurstona nie zostaïa w ĝaden sposób potwierdzona naukowo.

Przyjrzyjmy siÚ bliĝej

Psychologowie kontynuujÈ dzielenie inteligencji ogólnej na czynniki specyficzne.

Teoria ZdolnoĂci Poznawczych Cattela-Horna-Carrolla (teoria CHC) sugeruje, ĝe czynnik

g to suma skïadajÈcych siÚ na niego zdolnoĂci poznawczych. Twórcy tej koncepcji,

Raymond Cattell, John Horn i John Carroll, wspólnie wypracowali model inteligencji

ogólnej. Ma ona dziesiÚÊ warstw, na które skïadajÈ siÚ poszczególne umiejÚtnoĂci:

9

inteligencja skrystalizowana — ogóï zgromadzonej wiedzy;

9

inteligencja pïynna — zdolnoĂÊ rozumowania i rozwiÈzywania problemów;

9

rozumowanie iloĂciowe — umiejÚtnoĂci zwiÈzane z liczeniem;

9

zdolnoĂÊ czytania i pisania — czytanie i pisanie;

9

pamiÚÊ krótkotrwaïa — pamiÚÊ ostatnich zdarzeñ;

9

pamiÚÊ dïugoterminowa i przypominanie — pamiÚÊ dïugoterminowa;

9

przetwarzanie wzrokowe — analiza i wykorzystywanie danych wzrokowych;

9

przetwarzanie sïuchowe — analiza i wykorzystywanie danych sïuchowych;

9

szybkoĂÊ przetwarzania — szybkie i automatyczne myĂlenie;

9

szybkoĂÊ decyzji i reakcji — szybkie podejmowanie decyzji.

Badacze kontynuujÈcy prace nad modelem CHC opracowali programy badawcze

sïuĝÈce do analizy opisanych wyĝej 10 warstw. Wielu specjalistów wierzy w to, ĝe

umiejÚtnoĂci sensoryczne i motoryczne powinny byÊ szerzej reprezentowane w tej

teorii, co w szczególnoĂci odnosi siÚ do takich „niepewnych” elementów, jak zdolnoĂci

dotykowe, kinestetyczne (ruch), wÚchowe oraz psychomotoryczne (koordynacja

i szybkoĂÊ ruchów). Zaraz, zaraz, czy wïaĂnie napisaïem, ĝe moĝna byÊ bystrym

wÚszycielem?

Wielu badaczy uznaïo teoriÚ CHC za triumf wiedzy psychologicznej i modelowe

podejĂcie do koncepcji psychometrycznych dotyczÈcych inteligencji. Jest to jednak

wciÈĝ model roboczy, który, zdaniem licznej grupy naukowców, stanowi solidne

podstawy do dalszych analiz, ale z pewnoĂciÈ nie dostarcza odpowiedzi na wszystkie

pytania.

Odrobina sprytu

Robert Sternberg opracowaï swojÈ trójdzielnÈ teoriÚ inteligencji m.in. po to, by wyjaĂniÊ

kontrowersje zwiÈzane ze sprytem, polegajÈce na tym, ĝe zdarzajÈ siÚ ludzie bardzo

uzdolnieni w konkretnych dziedzinach, a jednoczeĂnie czÚsto postÚpujÈcy wbrew

doĂwiadczeniu i zdrowemu rozsÈdkowi. Mówi siÚ, ĝe Albert Einstein byï niezwykle

utalentowany matematycznie i fizycznie, ale miaï problemy z wykonywaniem

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

105

najprostszych czynnoĂci. Nie wiem, czy to prawda, ale Sternberg zdaje siÚ zgadzaÊ

co do tego, ĝe waĝnym elementem inteligencji jest posiadanie stosownej iloĂci zdrowego

rozsÈdku oraz inteligencji praktycznej. Trzy podstawowe skïadowe tej teorii to:

9

Inteligencja skïadnikowa. Czynnik ten to w zasadzie te same cechy, które sÈ

mierzone w standardowych testach inteligencji (pamiÚÊ, zasób sïów itd.), czyli

coĂ w rodzaju inteligencji ksiÈĝkowej. Sternberg podkreĂlaï, ĝe takie umiejÚtnoĂci sÈ

zupeïnie niezwiÈzane z ĝyciem codziennym oraz jego problemami. Einstein

podobno celowaï wïaĂnie w tym rodzaju inteligencji.

9

Inteligencja doĂwiadczeniowa. WiÈĝe siÚ ona ze zdolnoĂciÈ rozwiÈzywania

dwóch rodzajów problemów: nowych i rutynowych. Inteligencja doĂwiadczeniowa

wymaga umiejÚtnoĂci rozpoznawania nowych kïopotów, poszukiwania i tworzenia

metod radzenia sobie z nimi oraz wprowadzania tych sposobów w ĝycie.

9

Inteligencja kontekstualna. Ostatnim komponentem teorii Sternberga jest

pewien rodzaj inteligencji praktycznej. Pozwala on ludziom nie wchodziÊ pod koïa

samochodów, nie mówiÊ policjantom, ĝeby siÚ odczepili, czy nie doprowadzaÊ

do tego, by Ămieci piÚtrzyïy pod sam sufit. Ten rodzaj inteligencji jest najbliĝszy

sprytowi, którego wedïug pacjentów czÚsto brakuje psychologom.

Inteligencje wielorakie

Czy kiedyĂ zdarzyïo Ci siÚ zastanawiaÊ, czemu Michael Jordan byï tak dobrym

koszykarzem? A co z Mozartem, który komponowaï opery za jednym posiedzeniem

i bez poprawiania? To dopiero imponujÈce! Zgodnie z teoriÈ Howarda Gardnera (1983)

kaĝdy z tych ludzi posiadaï specyficzny rodzaj inteligencji.

Obserwacja wybitnie uzdolnionych osób pozwoliïa Gardnerowi stworzyÊ poglÈd znany

jako teoria inteligencji wielorakich. Opisaï siedem rodzajów inteligencji, które na ogóï nie

mieszczÈ siÚ w potocznych definicjach tej cechy. Oto one:

9

ZdolnoĂÊ kinestetyczna. Michael Jordan miaï jÈ bardzo dobrze rozwiniÚtÈ.

Ludzie o wysokiej zdolnoĂci motorycznej cechujÈ siÚ dobrÈ koordynacjÈ oko - rÚka,

wybitnym poczuciem równowagi, a takĝe bardzo dobrze znajÈ swoje ciaïo

i kontrolujÈ je podczas dziaïañ fizycznych.

9

ZdolnoĂÊ muzyczna. Jeĝeli potrafisz wybijaÊ rytm jednoczeĂnie stopami

i dïoñmi, posiadasz nieco muzycznej inteligencji. Ludzie o wysokim poziomie tej

zdolnoĂci sÈ w stanie w naturalny sposób czytaÊ nuty, komponowaÊ i graÊ bardzo

dobrÈ muzykÚ.

9

ZdolnoĂÊ orientacji przestrzennej. Czy kiedykolwiek zgubiïeĂ siÚ we wïasnym

ogrodzie? Jeĝeli tak, moĝe to oznaczaÊ deficyt inteligencji przestrzennej, na

którÈ skïada siÚ umiejÚtnoĂÊ poruszania siÚ i znajdowania drogi oraz tworzenia

dokïadnych trójwymiarowych wyobraĝeñ wizualnych.

9

ZdolnoĂÊ jÚzykowa. Jest to klasyczna umiejÚtnoĂÊ wyjÈtkowo dobrego

pisania, czytania i mówienia. Poeci, pisarze i utalentowani mówcy majÈ jÈ

wysoko rozwiniÚtÈ.

9

ZdolnoĂÊ matematyczno-logiczna. Ten typ inteligencji odnosi siÚ do

umiejÚtnoĂci rozwiÈzywania prostych i zïoĝonych zadañ matematycznych.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

106

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

9

ZdolnoĂÊ interpersonalna. Opinia „urodzonego mówcy” oraz umiejÚtnoĂci

skutecznych sprzedawców to dwa przykïady tego typu zdolnoĂci. Osoba obdarzona

inteligencjÈ interpersonalnÈ doskonale odnajduje siÚ w konwersacji i wie,

w jaki sposób porozumiewaÊ siÚ, prowadziÊ rozmowÚ i nawiÈzywaÊ kontakty

z innymi luděmi.

9

ZdolnoĂÊ intrapersonalna. Jak dobrze znasz siebie? Inteligencja intrapersonalna

to umiejÚtnoĂÊ rozumienia wïasnych motywów, emocji oraz innych aspektów

swojej osobowoĂci.

Kaĝdy z nas posiada zdolnoĂci wymienione przez Gardnera, tyle ĝe na róĝnym

poziomie. Moĝna byÊ doskonaïym koszykarzem, Ăpiewakiem i matematykiem, a przy tym

czïowiekiem, który zgubi siÚ na prostej drodze, nie umie nawiÈzaÊ rozmowy czy

potrzebuje sporo czasu, by rozpoznaÊ u siebie najprostsze uczucia.

Ocena zgodnie z rozkïadem naturalnym

Psychologowie lubiÈ dokonywaÊ pomiarów, zwïaszcza jeĝeli wiÈĝe siÚ to z badaniem

ludzkiego zachowania i procesów myĂlowych takich jak zdolnoĂci poznawcze.

Mierzenie i dokumentowanie poszczególnych róĝnic leĝy u podstaw psychologii

stosowanej (wiÚcej informacji na jej temat moĝesz znaleěÊ w artykule Applying

Psychology For a Better World na stronie www.dummies.com/extras/psychology).

Niezaleĝnie od tego, czy preferujesz teoriÚ CHC, model Sternberga, czy teĝ ideÚ

inteligencji wielorakich, nie zapominaj o koncepcji Ăredniej. Inteligencja w populacji

generalnej podlega bowiem zjawisku noszÈcemu nazwÚ rozkïadu normalnego, który jest

ideÈ statystycznÈ definiujÈcÈ zakres dowolnej cechy (na przykïad zjawiska psychologicznego)

w danej spoïecznoĂci.

Poszczególni ludzie róĝniÈ siÚ poziomem inteligencji. Rozkïad normalny (rysunek 6.1)

zakïada, ĝe gdyby wszyscy ludzie przeszli test inteligencji, wiÚkszoĂÊ uzyskaïaby wyniki

Ărednie, z pewnym odchyleniem w górÚ lub w dóï. To tzw. krzywa dzwonowa, majÈca

formÚ krzywej wybrzuszonej w Ărodku i opadajÈcej na brzegach. Oznacza to, ĝe wiÚkszoĂÊ

ludzi jest przeciÚtnie inteligentna, zaĂ osoby o inteligencji znacznie wyĝszej i znacznie

niĝszej niĝ przeciÚtna zdarzajÈ siÚ duĝo rzadziej.

Rysunek 6.1.

Rozkïad

normalny

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

107

Na jednym koñcu spektrum znajdujÈ siÚ ludzie traktowani jako utalentowani

intelektualnie, zaĂ na drugim — osoby upoĂledzone umysïowo (wiÚcej informacji na temat

upoĂledzeñ znajdziesz w rozdziale 13.).

Bïyskotliwy umysï

Einstein byï geniuszem, prawda? Co jednak pozwala okreĂliÊ jakÈĂ osobÚ takim mianem?

Psychologowie zwykle nazywajÈ wyjÈtkowo inteligentnych ludzi jednostkami

utalentowanymi. UnikajÈ uĝywania sïowa „geniusz”. Nie istnieje jednak ĝadna ustalona

wartoĂÊ, po przekroczeniu której moĝna mówiÊ o wyjÈtkowych zdolnoĂciach. ¥redni

wynik standardowego ilorazu inteligencji wynosi 100, zaĂ rezultaty powyĝej 120

oznaczajÈ inteligencjÚ wyraěnie wyĝszÈ niĝ przeciÚtna. Za szczególnie utalentowane

uwaĝa siÚ 1 – 3% populacji, zatem wĂród losowo wybranych 100 ludzi moĝna znaleěÊ

jedynie jednÈ, dwie lub maksymalnie trzy uzdolnione osoby.

Wielu psychologów stara siÚ unikaÊ definiowania talentu intelektualnego wyïÈcznie

na podstawie danych psychometrycznych. TwierdzÈ oni, ĝe zawsze naleĝy braÊ pod

uwagÚ normy spoïeczne i kulturowe. Czy to oznacza, ĝe osoba uznawana w jednej

kulturze za geniusza w innej moĝe uchodziÊ za szaleñca? Cóĝ, róĝnice na ogóï nie

sÈ aĝ tak drastyczne, ale warto pamiÚtaÊ, ĝe wyjÈtkowy intelekt jest bardzo zïoĝonym

konstruktem, który trudno oddaÊ jednÈ liczbÈ.

Wielu psychologów próbowaïo zdefiniowaÊ talent intelektualny. Robert Sternberg,

znany amerykañski badacz, zasugerowaï, ĝe taki talent przejawia siÚ w czymĂ wiÚcej

niĝ tylko w wyĝszych zdolnoĂciach przetwarzania i analizowania informacji, gdyĝ

obejmuje takĝe ponadprzeciÚtne zdolnoĂci czerpania nauki z wïasnych doĂwiadczeñ

i wykorzystywania jej do radzenia sobie z kïopotami w przyszïoĂci oraz automatycznego

rozwiÈzywania problemów. Wedïug tego psychologa ludzie o wyjÈtkowej inteligencji

potrafiÈ takĝe adaptowaÊ siÚ do otoczenia i wybieraÊ optymalne dla siebie Ărodowiska

w sposób wykraczajÈcy poza standardowe przetwarzanie informacji.

Badacze od dawna próbujÈ ustaliÊ, czym jest talent intelektualny. Chociaĝ wyniki ich

pracy róĝniÈ siÚ, wiÚkszoĂÊ psychologów zgodnie twierdzi, ĝe wszyscy ludzie o bardzo

wysokiej inteligencji wykazujÈ rozwiniÚte zdolnoĂci metapoznawcze, definiowane jako wiedza

o wïasnych procesach myĂlowych i umiejÚtnoĂÊ ich regulowania. Do powszechnych

strategii metapoznawczych naleĝÈ:

9

kodowanie wybiórcze — dzielenie informacji na istotne i nieistotne;

9

kombinacja wybiórcza — ïÈczenie pozornie niezwiÈzanych ze sobÈ elementów

w celu znalezienia nowego rozwiÈzania;

9

porównywanie wybiórcze — odkrywanie nowych i nieoczywistych powiÈzañ

pomiÚdzy nowymi oraz starymi informacjami.

O co chodzi w jÚzyku?

Ludzka inteligencja z pewnoĂciÈ jest ukoronowaniem procesów poznawczych, poniewaĝ

pozwala wykorzystywaÊ poszczególne z nich w celu zdobywania i zapamiÚtywania

informacji. Mimo to ograniczenie tej cechy do samego poznania powaĝnie zawÚĝa jej

Kup książkę

Poleć książkę

background image

108

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

spektrum. Równie skomplikowane procesy towarzyszÈ bowiem zjawisku znanemu

jako jÚzyk.

Ludzki umysï jest w stanie tworzyÊ, wykorzystywaÊ i rozumieÊ jÚzyk. To jedna z naszych

najbardziej zïoĝonych i unikalnych zdolnoĂci. Owszem, inne zwierzÚta równieĝ

potrafiÈ siÚ komunikowaÊ i posïugujÈ siÚ czymĂ w rodzaju jÚzyka (zwïaszcza walenie

i ptaki). Czy jednak delfin opowiedziaï kiedyĂ jakÈĂ historiÚ, a Sus scrofa domestica

(Ăwinia domowa) napisaïa Romea i JuliÚ?

JÚzyk traktowany jako proces poznawczy byï przedmiotem wielu badañ naukowych.

WciÈĝ zresztÈ pozostaje w sferze zainteresowañ psychologów poznawczych. Nauka

zajmujÈca siÚ jÚzykiem jako takim to lingwistyka, zaĂ psychologiczne badanie jÚzyka

nazywamy psycholingwistykÈ.

Wieĝa Babel

ByÊ moĝe jednÈ z najbardziej niezwykïych rzeczy zwiÈzanych z jÚzykiem jest to,

ĝe wszyscy mogliĂmy siÚ go nauczyÊ. Noworodki nie potrafiÈ mówiÊ i nabywajÈ tÚ

zdolnoĂÊ z czasem, przyswajajÈc děwiÚki i sïowa. Dopiero póěniej zaczynajÈ ich uĝywaÊ

do tworzenia zdañ, wypowiedzi, opowieĂci, a nawet ksiÈĝek.

W rozdziale 12. omawiam gïówne kamienie milowe rozwoju czïowieka, aby z grubsza

wyjaĂniÊ, w jakim wieku dziecko powinno posiÈĂÊ okreĂlone umiejÚtnoĂci. Znajdziesz

tam opis modeli kognitywnych pozwalajÈcych na ksztaïtowanie zdolnoĂci jÚzykowych.

W lingwistyce i psycholingwistyce obowiÈzuje wiele modeli jÚzyka, jednak

najpopularniejsze sÈ trzy podejĂcia: natywistyczne, behawiorystyczne i interakcjonistyczne.

Natywistyczne

Noam Chomsky, filozof, lingwista i teoretyk polityczny, znany jest jako gïówny

zwolennik teorii natywistycznej, która zakïada, ĝe jÚzyk to zdolnoĂÊ wrodzona, wpisana

w DNA i rozwój mózgu, a nastÚpnie samorzutnie ksztaïtujÈca siÚ w miarÚ wzrastania.

Dzieje siÚ to podobnie jak w przypadku wÈtroby, trzustki czy bliĝej nieokreĂlonych

znamion na plecach.

Wrodzone zasady jÚzyka sÈ tym, co Chomsky nazywa gramatykÈ uniwersalnÈ. WiedzÈ

o niej dysponujÈ wszyscy ludzie posïugujÈcy siÚ mowÈ. Dzieci potrafiÈ tworzyÊ wïasne

jÚzyki i ĝargony, korzystajÈc z gramatyki uniwersalnej i tzw. narzÚdzia akwizycji jÚzyka,

czyli wrodzonego moduïu poznawczego, który jest uaktywniany przez jÚzyk napotkany

w otoczeniu. Naleĝy przy tym zauwaĝyÊ, ĝe zdaniem Chomsky’ego bodziec z zewnÈtrz

sïuĝy jedynie do uaktywnienia tego moduïu, a wiÚc nie moĝna tu mówiÊ o przyswajaniu

informacji pochodzÈcych ze Ărodowiska.

Behawiorystyczna

Model behawiorystyczny zakïada, ĝe jÚzyk jest w peïni wyuczany. Czïowiek moĝe

go przyswoiÊ poprzez obserwowanie innych komunikujÈcych siÚ ludzi na drodze

warunkowania klasycznego bÈdě instrumentalnego (wiÚcej informacji na temat

warunkowania znajdziesz w rozdziale 8.). Jednym z czynników mogÈcych potwierdzaÊ

sïusznoĂÊ tej koncepcji jest fakt, ĝe sprawne przyswojenie jÚzyka wymaga wielu miesiÚcy,

a nawet lat Êwiczeñ. Wedïug behawiorystów poznawanie mowy to zwykïy proces nauki.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Rozdziaï 6: MyĂl i mowa

109

Interakcjonistyczne

Natura czy kultura? Jedno i drugie! JÚzyk jest systemem wrodzonym i wyuczonym

jednoczeĂnie, przynajmniej zgodnie z tym modelem. Jedno z bardziej znanych podejĂÊ

interakcjonistycznych to koncepcja interakcjonizmu spoïecznego. Zakïada ona, ĝe rodzice

i inni komunikujÈcy siÚ doroĂli pomagajÈ dzieciom stworzyÊ swego rodzaju „szkielet”

jÚzyka, który stanowi podstawÚ dla nauki poprzez dalszÈ interakcjÚ spoïecznÈ.

DěwiÚki, sïowa i sylaby

Aby zrozumieÊ, w jaki sposób umysï korzysta z jÚzyka, badacze podzielili ten system

na mniejsze jednostki. Caïkiem sïusznie zaïoĝyli bowiem, ĝe da siÚ go poznaÊ poprzez

gramatykÚ, czyli reguïy jego stosowania. SamÈ gramatykÚ moĝna zaĂ podzieliÊ na trzy dziaïy:

9

fonologiÚ, zajmujÈcÈ siÚ fonemami, a wiÚc najmniejszymi jednostkami mowy

okreĂlajÈcymi to, w jaki sposób poszczególne děwiÚki sÈ wykorzystywane

do tworzenia wyrazów;

9

skïadniÚ, determinujÈcÈ sposób ïÈczenia sïów w caïe zdania;

9

semantykÚ, zajmujÈcÈ siÚ znaczeniem.

Szacuje siÚ, ĝe we wszystkich ludzkich mowach moĝna wyróĝniÊ okoïo 800 fonemów.

JÚzyk polski wykorzystuje 39 fonemów, angielski — 52. IstniejÈ teĝ takie, które uĝywajÈ

ponad 100. Zastanów siÚ, jak brzmiÈ inne jÚzyki. Niektóre wydajÈ siÚ szybkie. Inne

zawierajÈ wiele gardïowych děwiÚków. Jeszcze inne brzmiÈ lekko i Ăpiewnie. Róĝne

jÚzyki korzystajÈ bowiem z rozmaitych děwiÚków i fonemów.

Popatrz teraz na nastÚpujÈce zdanie: „poszedï sklep Jan do”. Czy wyglÈda ono

sensownie? Raczej nie, poniewaĝ nie speïnia wymogów skïadni okreĂlajÈcej sposób,

w jaki wyrazy sÈ ïÈczone w zdania. Co wiÚcej, nawet subtelne zmiany kolejnoĂci sïów

mogÈ powaĝne wpïynÈÊ na znaczenie caïej wypowiedzi. Popatrz na dwa poniĝsze

zdania. SkïadajÈ siÚ one z identycznych wyrazów („gang”, „okradï” i „bank”), ale

odwrócenie ich kolejnoĂci spowodowaïa diametralnÈ zmianÚ znaczenia:

Gang okradï bank.
Bank okradï gang.

Te same trzy wyrazy, ale dwa zupeïnie odmienne znaczenia, wynikïe ze zmiany skïadni.

Podczas prowadzenia testów sïownikowych zauwaĝyïem, ĝe niektóre wyrazy sÈ

rozumiane w niewïaĂciwy sposób, a bïÚdne definicje czÚsto bywajÈ bardzo podobne lub

wrÚcz identyczne. Przykïadowo kiedy pytaïem ludzi, czym jest „wczoraj”, odpowiadali,

ĝe oznacza to „wszystko, co robiïem wczoraj”. Nie wiem dlaczego, ale definicja taka,

choÊ bïÚdna, jest bardzo rozpowszechniona. Dla wielu ludzi sïowo „wczoraj” oznacza

bowiem nie konkretny dzieñ, lecz zbiór wykonywanych wówczas czynnoĂci. Krótko

mówiÈc, rozumiejÈ oni ten wyraz zupeïnie inaczej niĝ ja.

Kiedy sïowa majÈ dla mnie odmiennÈ definicjÚ niĝ dla innych, komunikacja staje siÚ

sïabsza lub w ogóle niemoĝliwa. Brak spójnoĂci oznacza bowiem, ĝe jedna ze stron nie

postÚpuje zgodnie z ogólnie przyjÚtymi zasadami semantyki, które definiujÈ sens sïów

(w tym przypadku „wczoraj”), a co za tym idzie, pozwalajÈ na wzajemne zrozumienie.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

110

CzÚĂÊ III: MyĂlenie, czucie i dziaïanie

Kiedy mówisz: „sïoñ”, wiem, ĝe masz na myĂli duĝe zwierzÚ z dïugÈ trÈbÈ. Tak samo

dziaïajÈ jÚzyki znaków (w tym na przykïad migowy), które majÈ wïasnÈ gramatykÚ i sÈ

rozwijane dokïadnie tak samo jak jÚzyki mówione, rzecz jasna, pod warunkiem ĝe

otoczenie niesïyszÈcego dziecka jest bogate w odpowiednie znaki.

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Skorowidz

A

acetylocholina, 56
ACT, acceptance and

commitment therapy, 297

acting-out, 273
adaptacja, 27, 225
ADHD, 253
afekt, 262
ageizm, 216
agresja, 142, 208

gniewna, 209
instrumentalna, 209

akceptacja, 299
akceptacja gniewu, 124
akomodacja, 226
akson, 54
aktywne przywiÈzanie, 183
aktywnoĂÊ elektryczna

mózgu, 65

altruizm, 211
analiza

wïasnych dziaïañ, 64
wïaĂciwa, 276
zachowania, 286
zachowañ stosowanych, 256

anhedonia, 245
argument dwustronny, 207
asertywnoĂÊ, 195
asymilacja, 226
atrakcyjnoĂÊ, 207
atrybucja, 190
atrybucja wewnÚtrzna, 191
autohandicapping, 193
autyzm, 254, 255

B

badania

eksperymentalne, 40
opisowe, 40

prawdy, 39

bezwarunkowa pozytywna

reakcja, 305

biogeniczna hipoteza

aminowa, 246

bïÚdne zaïoĝenia, 247
bïyskotliwy umysï, 107
bodziec

bezwarunkowy, 132
warunkowy, 132

ból, 79
brak uwagi, 253

C

cechy

centralne, 173

dwuoczne, 78
jednooczne, 78

kardynalne, 173
wtórne, 173

cele psychoanalizy, 275
centralny ukïad nerwowy, 223
choroba

Alzheimera, 235

psychiczna, 239, 240

ciaïo, 26, 33

czas, 309
czucie, 85

czucie zmysïowe, 74
czynnik

g, 103

s, 103
strachu, 207

D

DBT, dialectic behavioral

therapy, 298

decyzje, 98

deindywiduacja, 204
dendryt, 54

depresja, 60, 245–248

leczenie, 247
przyczyny, 246

dezorganizacja mowy i myĂli,

241

diagnostyka, 27

dialektyczna terapia

behawioralna, 298

DNA, 58

dobroÊ przystosowania, 229
dojrzewanie, 232

dopamina, 56

dorastanie, 232
dorosïoĂÊ, 233

doĂwiadczenie

subiektywne, 119

dotyk, 79

DSM-V, 239
DTT, Discrete Trial

Teaching, 256

dychotomia myĂlenia, 294

dyskryminacja, 145, 215
dysonans poznawczy, 192

dyssomnie, 66
dziaïanie, 85
dziaïanie umysïu, 91

E

efekt

faïszywego konsensusu, 192

faïszywej wyjÈtkowoĂci, 192
placebo, 43

Kup książkę

Poleć książkę

background image

346

Psychologia dla bystrzaków

ego, 152
ekspozycja wyobraĝeniowa, 292
ekstaza, 68
ekstrawersja, 173
element ekspresji, 119
emocja wyraĝana, 243
emocje, 120
empatia, 212, 217
epinefryna, 56
Erikson Erik, 164
eskalacja asertywnoĂci, 196

etap

przedoperacyjny, 230

sensomotoryczny, 226

etyka, 37

F

FAB, Functional Analysis

of Behavior, 288

facylitacja spoïeczna, 204

fantazje, 179
fazy snu, 66
filmy psychologiczne, 339–343
formowanie wraĝenia, 190

frenologia, 162
frustracja, 209

funkcjonalna analiza

zachowania, 288

G

gaworzenie, 228
generalizacja, 294
genotyp, 220

gerontopsychologia, 234

glutaminian, 56
gniew, 124
gramatyka, 109
gramatyka uniwersalna, 108

grupa, 201

H

halucynacje, 241
halucynacje sïuchowe, 60

Hartmann Heinz, 162
heurystyka

dostÚpnoĂci, 85, 98
reprezentacji, 98

hipnoza, 71
hipochondria, 273
hipoteza, 39

I

id, 152
IDEAL, 101
iluzja, 84
iluzja zgodnoĂci, 85
impulsywnoĂÊ, 253
indukcja hipnotyczna, 71
informacja

wejĂciowa, 90
zwrotna, 193

instynkt, 113
instynkt przetrwania, 222
integracja, 166
inteligencja, 103

doĂwiadczeniowa, 105
emocjonalna, 127, 327
kontekstualna, 105
pïynna, 104
skïadnikowa, 105
skrystalizowana, 104
wieloraka, 105

interferencja

proaktywna, 94
retroaktywna, 94

interwencja psychologiczna, 27
intymnoĂÊ, 165

J

jaěñ

prywatna, 179
publiczna, 178

jÈdra podstawne, 53

K

kara, 141
katastrofizacja, 294
katatoniczne zachowanie, 241
klasyczna psychoanaliza,

272, 274

kodowanie wybiórcze, 107
kognitywna teoria depresji, 247
kombinacja wybiórcza, 107

kompetencje, 181
kompulsje, 253
komunikacja, 193
koncentracja, 263
konceptualizacja, 95
konformizm, 201, 202
kontekst, 27
kontrola impulsów, 273
kora mózgowa, 52
korelacja, 42
kotwiczenie, 85
kreatywnoĂÊ, 165
kryterium

normatywnoĂci, 238
przystosowania, 238
subiektywne, 238
wyjaĂnienia, 239

ksztaïtowanie, 289

przeniesienia, 279
samooceny, 181

kultura, 35
kwas gammaaminomasïowy, 56

L

leki

antydepresyjne, 60
przeciwpsychotyczne, 60

lÚk, 142, 217, 249, 308
lÚk neurotyczny, 308
liczba neuronów, 57

M

marker genetyczny, 59
marzenia, 179
marzenia na jawie, 68
MBCT, 297
mechanizmy obronne, 272

intelektualizacja, 161
projekcja, 161
racjonalizacja, 161
reakcja upozorowana, 161
regresja, 162
wyparcie, 161
zaprzeczanie, 161

mechanizmy samoregulacji, 171
mentalizm, 216

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Skorowidz

347

metateorie

behawioralna, 31
biologiczna, 31
egzystencjalna, 32
feminizm, 33
humanistyczna, 32
postmodernizm, 33
poznawcza, 32
psychoanalityczna, 31
psychodynamiczna, 31
socjokulturowa, 32

metoda

naukowa, 38
zachowania werbalnego, 256

miïoĂÊ, 115, 122

namiÚtna, 122
oddana, 123
przyjacielska, 123
pusta, 123

MMPI-2, 267
model

behawiorystyczny, 108
biopsychospoïeczny, 33, 49
funkcjonowania rodziny, 185
wczesnego startu, 256

modelowanie, 290
modyfikacja zachowania, 326
moralnoĂÊ, 182
most, 54
motywacje, 117
mówienie, 227
mózg, 45, 51–57
mózg bioniczny, 328
móĝdĝek, 54
myĂlenie, 85, 225, 283

cykliczne, 247
grupowe, 205
wypaczone, 294

myĂli, 88, 179

automatyczne, 247
depresyjne, 296

N

nacjonalizm, 216
nadzieja, 336
nagrody spoïeczne, 182
nakrywki, 53
napady paniki, 251

narkotyki, 70
narodowoĂÊ, 180
nastrój, 262
natÚĝenie gïosu, 122
natura, 35
nauka, 27
nauka zachowania, 130
nawiÈzywanie

kontaktu, 217
relacji, 26, 166

negatywny efekt gapia, 214
nerwy

czaszkowe, 50
rdzeniowe, 50

neurony, 54, 56
neuroplastycznoĂÊ, 57
neuroprotetyka, 330
neuroprzekaěnik, 56, 246
neurotyczna transgresja, 309
neurotyzm, 173
nieĂwiadomoĂÊ, 152
norepinefryna, 56
norma spoïecznej

odpowiedzialnoĂci, 213

normy, 200

O

obiekt przywiÈzania, 183
objaw, 240
obniĝanie stresu, 257
obraĝenia

otwarte mózgu, 52
wewnÈtrzczaszkowe, 51

obwodowy ukïad nerwowy, 50
ocena

problemu, 287
wïasnej skutecznoĂci, 169

odbicie, 305
odpornoĂÊ

na stres, 322
psychiczna, 326

odpowiedě psychologiczna, 119
odruch

bezwarunkowy, 132
warunkowy, 131

ogólny zespóï adaptacyjny, 316
okazjonalne powtórki, 93

okres

dojrzewania, 232
dorosïoĂci, 234
pokwitania, 232

ontologia, 307
operacje, 91
opinie, 189
organizacja, 225
orientacja, 263
osÈd, 189
osobowoĂÊ, 26, 179
otÚpienie, 64
otwartoĂÊ na doĂwiadczenie, 173

P

pamiÚÊ, 90, 92, 235, 263

dïugoterminowa, 104
dïugotrwaïa, 93
epizodyczna, 94
krótkotrwaïa, 93, 104
proceduralna, 94
semantyczna, 94
sensoryczna, 93

parasomnie, 67
patologia, 238
Pawïow, 131
Paxil, 60
percepcja, 81
personalizacja, 295
perswazja, 206, 208
peryferyczny ukïad

nerwowy, 223

placebo, 43
pïat

ciemieniowy, 53
czoïowy, 52
skroniowy, 53

pïeÊ, 26
pobudzenie ruchowe, 253
pochodzenie, 180
poczucie

bezsensu, 336
dobrostanu, 126
piÚkna, 337
samoĂwiadomoĂci, 175
swojej osoby, 304
wartoĂci, 115
winy, 309

Kup książkę

Poleć książkę

background image

348

Psychologia dla bystrzaków

podejmowanie decyzji, 97
podejĂcie

ekologiczne, 81
emocjonalne, 207
integracyjne, 322
konstrukcjonistyczne, 81
racjonalne, 207

podstawowe potrzeby

fizjologiczne, 115

podwzgórze, 53
pokrewieñstwo, 180
pokrywy, 53
pokwitanie, 232
pomiar statystyczny, 41
pomoc, 211, 214
porównywanie wybiórcze, 107
posïuszeñstwo, 202
potrzeba bezpieczeñstwa, 115
potwierdzenie, 85
poziom intelektualny, 263
pozytywne spojrzenie, 336
prawda, 36
prÚdkoĂÊ mowy, 122
problemy, 260

percepcyjne, 262
ĝywieniowe, 253

proces

adaptacji, 225
dyferencjacji

doĂwiadczenia, 304

organizacji, 225

procesy

biologiczne, 48
myĂlowe, 262
unikania, 321
zbliĝania, 321

profilaktyka, 323
projekcyjne testy

osobowoĂci, 267

protetyka poznawcza, 330
Prozac, 60
próby dyskretne, 256
PRT, Pivotal Response

Treatments, 256

prywatnoĂÊ, 177
przebieg terapii, 278
przeciwdziaïanie

uprzedzeniom, 217

przedĂwiadomoĂÊ, 152

przeniesienie, 279, 280
przepïyw, 336
przepracowywanie

problemów, 280

przesïanki

dynamiczne, 190
statyczne, 189

przestrzeñ osobista, 200

przetwarzanie

danych, 89

informacji, 90
sïuchowe, 104
wzrokowe, 104

Przezczaszkowa Stymulacja

Magnetyczna, 62

przodomózgowie, 52
przyczyny

depresji, 246
napadów paniki, 251

postÚpowania, 190
schizofrenii, 242
zaburzeñ dwubiegunowych,

249

zachowania, 191

przyjaciele, 188

przynaleĝnoĂÊ, 115

grupowa, 180
religijna, 181

przypuszczenia, 189

przywiÈzanie, 182

bezpieczne, 184
lÚkowo-ambiwalentne, 184

stylowe, 183
unikajÈce, 184

przywspóïczulny ukïad

nerwowy, 51

pseudodemencja, 329
psy Pawïowa, 129

psychika, 259
psychoanalityk, 276
psychoanaliza, 272–275, 281

psychofarmakologia, 59
psycholingwistyka, 108
psychologia, 23

life-span, 219
pozytywna, 326

self, 166
spoïeczna, 199

stosowana, 27
zdrowia, 323

psychologowie

eksperymentalni, 36
kliniczni, 36
praktyczni, 36

psychoneuroimmunologia, 320
psychopatologia, 237
psychoterapia, 271
psychoterapia analityczna, 281
psychotyzm, 173
pytania

hipotetyczne, 194
otwarte, 194
przywoïawcze, 194
zamkniÚte, 194

R

rasizm, 216
rdzeñ

krÚgowy, 51
przedïuĝony, 54

REBT, 296, 297
regresja, 273
relacja, 166

z obiektem, 167
z rówieĂnikami, 233

relaks, 61
religie, 181
rodzaje

agresji, 209
dyskryminacji, 217
fobii, 250
profilaktyki, 323
przesïanek, 189
psychoz, 244
rozszerzonej ĂwiadomoĂci, 69
schematów, 225
testów, 266
uprzedzeñ, 216

rodzeñstwo, 187
rodzice

autorytarni, 186
autorytatywni, 187
permisywni, 187

rodzina, 185
rozkïad normalny, 106
rozproszenie

odpowiedzialnoĂci, 214

rozszerzona ĂwiadomoĂÊ, 69

Kup książkę

Poleć książkę

background image

Skorowidz

349

rozumowanie, 88, 99

dedukcyjne, 99
indukcyjne, 99

rozumowanie iloĂciowe, 104
rozwijanie umiejÚtnoĂci

matematycznych, 230

rozwód, 186
rozwój, 303

mowy, 227
mózgu, 224
pisania, 229
pïodowy, 221
poznawczy, 226
psychologiczny, 221
ruchowy, 223
spoïeczny, 231
umiejÚtnoĂci myĂlenia, 225

równowaga, 80
ruch, 80

S

samodoskonalenie, 115
samoocena, 181
samopoznanie, 176
samoĂwiadomoĂÊ, 176
samowzmocnienie, 169
schematy, 225

miïoĂci, 124
spoïeczne, 171
wïasne, 170

schizofrenia, 242, 262

kryteria diagnostyczne, 241
leczenie, 243
przyczyny, 242
zaburzenia, 242

seks, 154
seksizm, 216
seksualnoĂÊ, 26
selektywne abstrahowanie, 295
sennoĂÊ, 64
serotonina, 56
siïa woli, 118
skrypty, 171
sïuchanie, 195
sïyszenie, 78
smak, 80
smutek, 245
soma, 54

stan

maniakalny, 248
medytacyjny, 69
psychiczny, 261
ĂwiadomoĂci, 68

statystyka

opisowa, 41
szacunkowa, 41

strategia

opóěnienia, 143
staïej czÚstotliwoĂci, 143
zmiennego opóěnienia, 144
zmiennej czÚstotliwoĂci, 143

stres, 243, 257, 273, 316, 321
stresory

powszechne, 318
psychospoïeczne, 318
rozwojowe, 318
skrajne, 318

STSD, 319
styl, 179
stymulanty, 329
sugestia, 71
sumiennoĂÊ, 173
superego, 152
sympatia, 123
symulowanie zachowañ, 269
synapsa, 56
synestezja, 75
szczegóïowe powtórki, 93
szczÚĂcie, 125
szybkoĂÊ

decyzji i reakcji, 104
przetwarzania, 104

¥

Ăcieĝki perswazji, 206
ĂpiÈczka, 64
Ărodki

cholinergiczne, 329
dopaminergiczne, 329
nootropowe, 329
przeciwpsychotyczne, 60

Ăródmózgowie, 53
Ăwiadome ja, 178
ĂwiadomoĂÊ, 63, 152

ciaïa, 177
jaěni autobiograficznej, 65

jaěni wïaĂciwej, 65
protojaěni, 65
zwykïa, 64

Ăwiat zewnÚtrzny, 34

T

taksonomia, 239
teoria, 39

Cannona-Barda, 120
cec, 172
CHC, 104
dwuczynnikowa, 121
egoizmu, 212
genetyczna, 212
Jamesa-Langego, 120
koncepcji osobistych, 178
procesu przeciwstawnego, 77
progowa, 81
przywiÈzania, 246
relacji z obiektem, 246
rozwoju poznawczego, 224
skïonnoĂci, 116
spoïecznego uczenia siÚ, 286
trójbarwna, 77
wykrywania sygnaïów, 82
wymiany spoïecznej, 212

teorie osobowoĂci, 151
terapeuci egzystencjalni, 312
terapeuta, 273
terapia, 276, 278, 280

behawioralna, 284–288
biomedyczna, 27
egzystencjalna, 306–310
ekspozycji, 291
kluczowej reakcji, 256
kognitywna, 293
skupiona na kliencie, 302
spowalniania

i wygaszania, 290

stopniowej ekspozycji, 292
uwaĝnoĂci, 297
wzmocnieñ, 289

test ustandaryzowany, 264
testowanie

testowanie umysïu, 263
rzeczywistoĂci, 303

test-retest, 265
testy, 264

Kup książkę

Poleć książkę

background image

350

Psychologia dla bystrzaków

inteligencji, 268
kliniczne, 266
neuropsychologiczne, 268
osobowoĂci, 267
szkolne, 266

TMS, Transcranial Magnetic

Stimulation, 62

ton gïosu, 122
toĝsamoĂÊ, 165

osobista, 178
spoïeczna, 179

trans, 68
trans hipnotyczny, 71
transcendencja, 309, 310
trend sekularny, 232
treĂÊ

marzeñ sennych, 68
myĂli, 262

Turing Alan, 90
tworzenie osoby, 24
tyïomózgowie, 54

U

uczenie siÚ, 226, 284
uczucia, 120, 179
udzielanie pomocy, 214
ugodowoĂÊ, 173
ukïad limbiczny, 53
ukïad nerwowy, 49

parasympatyczny, 51
sympatyczny, 51

umiejÚtnoĂci

komunikacyjne, 193
spoïeczne, 26

umiejÚtnoĂÊ

seriacji, 230
zrozumienia, 230

umysï, 26, 34
upoĂledzenie

interakcji spoïecznych, 255
komunikacji, 255

uprzedzenia, 216
urojenia, 241
uwaga, 91

podzielona, 92
skupiona, 92

uwaĝnoĂÊ, 297, 299

V

VB, Verbal Behavior, 256

W

warunkowanie

instrumentalne, 137, 285
klasyczne, 132, 134, 285

wewnÚtrzne umiejscowienie

kontroli, 324

White Robert, 163
wiara, 336
Wielka PiÈtka, 173
wina, 308
wina neurotyczna, 308
wïadza, 181
wnioskowanie arbitralne, 294
wspóïczulny ukïad nerwowy, 51
wspóïwystÚpowanie, 135
wybaczanie, 337
wyglÈd, 178, 181
wyjaĂnianie, 194
wymiana dóbr spoïecznych, 212
wynikanie, 42
wyparcie, 273
wyuczona bezradnoĂÊ, 247
wywiad, 260
wzgórze, 53
wzmocnienia, 138, 289

pierwotne, 140
poznawcze, 328
wtórne, 140

wzorce zachowania, 255
wzrok, 76

Z

zaburzenia, 240

dwubiegunowe, 248, 262
komunikacyjne, 252
lÚkowe, 250
mózgu, 52
opozycyjno-buntownicze, 253
psychotyczne, 240, 244
rozwojowe chroniczne, 253
umysïowe, 252
uwagi, 253

wypróĝniania, 253
zdolnoĂci motorycznych, 252
zdolnoĂci szkolnych, 252

zachowanie, 283
zadurzenie, 123
zakoñczenia aksonu, 54
zalewanie, 292, 293
zapach, 80
zarzÈdzanie wzmocnieniem, 142
zasada Yerkesa-Dodsona, 115
zdobywanie wiedzy, 38
zdolnoĂci, 181

motoryczne, 224
ruchowe, 224
spoïeczne, 188

zdolnoĂÊ

czytania i pisania, 104
interpersonalna, 106
intrapersonalna, 106
jÚzykowa, 105
kinestetyczna, 105
matematyczno-logiczna, 105
muzyczna, 105
orientacji przestrzennej, 105

zdrowie psychiczne, 327,

332–338

zespóï

pobudzenia

psychoruchowego, 253

stresu pourazowego, 319

zewnÚtrzne umiejscowienie

kontroli, 324

zïudzenia

percepcyjne, 84
gracza, 85

zmiana

kognitywna, 326
myĂlenia, 283, 295
zachowania, 283

zmieszanie, 64
zmysïy, 74
Zoloft, 60
zwroty asertywne, 196

½

ěródïa samooceny, 182

Kup książkę

Poleć książkę

background image
background image

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II psyby2
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II psyby2
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II psyby2
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II psyby2(1)
Psychologia dla bystrzakow Wydanie II psyby2
Elektronika dla bystrzakow Wydanie II
Instrumenty klawiszowe dla bystrzakow Wydanie II pianby
Chemia dla bystrzakow Wydanie II chemb2
Grillowanie dla bystrzakow Wydanie II grilby
Grillowanie dla bystrzakow Wydanie II
Pilhofer M Teoria muzyki dla bystrzaków Wydanie II
Elektronika dla bystrzakow Wydanie II
Zarzadzanie dla bystrzakow Wydanie II zazbys
Efektywne zarzadzanie czasem dla bystrzakow Wydanie II
Zarzadzanie dla bystrzakow Wydanie II

więcej podobnych podstron