Tajemnica Olmeków

DAVID HATCHER

CHILDRESS

Przekład PRZEMYSŁAW BIELIŃSKi

Spis treści

1. Tajemnica pochodzenia Olmeków

Tajemnica zagłady Olmeków

Tajemnica Quizuo

Tajemnica handlu transoceanicznego

Tajemnica deformowania czaszek przez Olmeków

Tajemnica pisma Olmeków

Tajemnica Olmeków nadal nierozwiązana

Bibliografia

1

Tajemnica pochodzenia Olmeków

Możemy prześledzić rozwój człowieka w Meksyku, nie napotykając w tym okresie (1000-

650p.n.e.) żadnych konkretnych wpływów Starego Świata oprócz silnego pierwiastka

negroidalnego, powiązanego z magami (najwyższymi kapłanami).

Frederick Petersem Ancient Mexico (Starożytny Meksyk) 1959

Dziwny świat Olmeków

Najstarszą i prawdopodobnie największą tajemnicą wczesnego Meksyku i Ameryki Północnej są

Olmekowie. Obecnie archeolodzy z kręgów akademickich często określają ich jako Protomajów lub

Olkanów, ponieważ zamieszkiwali Olkan - taks nazwę nadano teraz krainie Olmeków. Każdemu,

kto zobaczy tajemnicze rysunki naskalne oraz olbrzymie głowy Olmeków, o twarzach wyrażających

agresję i wojowniczość, z charakterystycznie zmarszczonym czołem, natychmiast nasuwa się

pytanie: „Kim są te przedziwne istoty?"

Nieodgadniony jak dotąd świat Olmeków jest odtwarzany powoli, fragment po fragmencie. Ich

dzieła - posągi i inne wytwory sztuki - przedstawiają ludzi w skórzanych hełmach, mających

szerokie twarze, grube, wywinięte wargi (oraz spłaszczone nosy) i robiących groźne miny.

Wyglądają niczym drużyna rozwścieczonych afrykańskich rugbistów z Nigerii albo Tanzanii. I

chociaż wywodzący się z głównego nurtu nauki archeolodzy zapewniają, że Afrykanie nigdy nie

skolonizowali Meksyku ani Ameryki Środkowej, niefachowiec, który ogląda te posągi i głowy, dziwi

się, jak uczeni mogą trwać w tak rażąco błędnym, tak zdumiewająco nienaukowym

przeświadczeniu. Zgodnie z tradycją akademiccy uczeni przekonują rzesze turystów i studentów,

że to nie są Afrykanie. Czyżby ci uczeni byli ślepcami lub szaleńcami albo jednym i drugim?

Owa enigmatyczna cywilizacja fascynuje nas pozostawionymi przez nią wizerunkami jej

przedstawicieli. Nie wszyscy mają negroidalne rysy twarzy. Wiele artefaktów prezentuje osobników

o rysach orientalnych lub europejskich. Dlatego interesujące będzie zwrócenie bacznej uwagi na

to, jak te postaci są ukazane - jaki noszą strój, jakie nakrycie głowy; jaki kształt mają ich oczy, nos,

uszy i usta; jak trzymają ręce; jaki jest wyraz ich twarzy. Dzieła sztuki Olmeków są doskonałe pod

względem artystycznym. Ich ekspresja i symbolika ukazanych w tych dziełach obiektów świadczy o

wysokim poziomie wyrafinowania twórców i o podobieństwie ikonografii. Co to wszystko znaczy?

Kim są ci ludzie? Czy byli mieszkańcami odizolowanych osad, czy przybyszami z dalekich stron?

Jak odkryto Olmeków

Do lat 30. XX wieku powszechnie uważano, że najstarszą cywilizacją Ameryki byli Majowie.

Mnogość majańskich pomników, stel, ceramiki, posągów i innych artefaktów odkrytych na

Jukatanie, w Gwatemali i nad Zatoką Meksykańską przekonała archeologów, że Majowie to

pierwsza cywilizacja Ameryki Środkowej.

Jednak niektóre artefakty utożsamiane z Majami różniły się nieco od pozostałych, między

innymi tym, że pewne rzeźby przedstawiały ogromne głowy o twarzach mających rysy afrykańskie.

Malowidła i rzeźby Majów są dość zróżnicowane, jednak afrykańskie rysy twarzy wyraźnie nie były

majańskie. Twarze owych wielkich głów często miały przesadnie zmarszczone brwi, były zakryte

maską lub przedstawiały oblicze pół człowieka, pół jaguara. Ten powtarzający się motyw nie

pasował do innych znalezisk związanych z Majami.

W 1929 roku Marshall H. Saville, dyrektor Muzeum Indian Amerykańskich w Nowym Jorku,

zaklasyfikował te dzieła jako wytwory odrębnej kultury, niewywodzącej się z dziedzictwa Majów.

Nazwał tę kulturę - nie w pełni tramie - olmecką, co znaczy „kauczukowi ludzie" w języku nahuatl,

którym posługiwali się mieszkańcy Meksyku - Aztekowie, (pierwszy raz nazwy „Olmekowie" użyto

w 1927 roku). Większość wczesnych znalezisk z kręgu owej kultury pochodziła ze stanów Tabasco

i Veracruz w południowym Meksyku. Jest to pokryty bagnami rejon, w którym wydobywa się gaz

ziemny, natomiast w starożytności stanowił on ośrodek uzyskiwania kauczuku. Starożytni

Mezoamerykanie, od Olmeków po Azteków, otrzymywali kauczuk z rosnącego tam drzewa o

nazwie kastylka sprężysta (Castilla elasticd). Kauczuk mieszano z sokiem miejscowego pnącza

Ipomoea alba i wytwarzano gumę już w 1600 roku p.n.e. (być może nawet wcześniej).

„Olmekowie" było azteckim określeniem ludu, który zamieszkiwał ów obszar w dużo późniejszych

czasach panowania tam Azteków.

Obecnie uważa się, że to Olmekowie wynaleźli grę zwaną pelotą, która odgrywa tak znaczącą

rolę we wszystkich mezoamerykańskich cywilizacjach, oraz używane w niej gumowe piłki. Jednak

gra może być starsza niż Olmekowie. Obszar, na którym owa gra zyskała popularność, rozciągał

się od obecnych stanów Arizona i Utah w Ameryce Północnej po Kostarykę i Panamę w Ameryce

Południowej.

Zdaniem uznanego meksykańskiego archeologa Ignacio Bernala olmecką sztukę po raz

pierwszy zauważono już w 1869 roku, jednak, jak wspomniałem już, terminu „Olmekowie", czyli

„kauczukowi ludzie", użyto dopiero w 1927 roku. Oczywiście, znaleźli się i tacy prominentni

archeolodzy - w tym Erie Thompson, mający udział w rozszyfrowaniu kalendarza Majów - którzy

nie chcieli uznać, że ta nowa kultura, zwana olmecką, może być starsza od kultury Majów. Dopiero

na spotkaniu archeologów w mieście Meksyk w 1942 roku przyjęto, że Olmekowie byli

poprzednikami Majów. Jednak data powstania olmeckiej kultury nadal pozostawała tematem

gorących dyskusji.

Bernal tak opisuje ten ciekawy epizod badań archeologicznych wksiążce A History of Mexican

Archeology (Historia archeologii meksykańskiej):

Dzisiaj trudno wręcz uwierzyć, że - z wyjątkiem kilku pojedynczych wzmianek,

opracowań niewielkich znalezisk czy ekspedycji odbytych przez Bloma i La Farge'a

(1925) oraz Weyerstalla (1937) - kultura ludu zwanego obecnie Olmekami była

całkowicie nieznana. Dopiero w 1938 roku Smithsonian Institution i Narodowe

Towarzystwo Geograficzne zainicjowały w tym regionie badania, którymi z

entuzjazmem kierował Matthew Stirling. W ciągu kilku lat uzyskano sensacyjne

rezultaty dzięki eksploracji, chociaż niekompletnej, Tres Zapotes i La Venta. Niezwykłe

monolity znalezione w tych miastach i w innych miejscach w owym regionie

(uzupełnione wkrótce przez Stirlinga o równie wspaniałe znaleziska z Cerro de las

Mesas - lokacji, która nie jest olmecką, chociaż znaleziska, o których piszę) wywołały

wielkie poruszenie w kręgach archeologów. Stały się również źródłem wielu

problemów, których rozwiązanie ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia

przeszłości.

Pierwszy pojawił się problem następujący: jak datować tę kulturę? Czy istniała ona w

okresie wciąż nazywanym wtedy archaicznym? Czy jest prekursorką kultury Majów i

innych ludów, a przez to macierzystą kulturą całej Mezoameryki? Czy też mamy tu do

czynienia z późną miejscową kulturą, współistniejącą z „historycznymi" Olmekami,

znanymi ze źródeł pisanych? Na każde z tych bez wątpienia powiązanych ze sobą

pytań padała inna odpowiedź. Erie Thompson, najwybitniejszy badacz Majów, i liczni

inni naukowcy z dużą dozą sceptycyzmu odnosili się do opinii, że Olmekowie są ludem

starożytnym. Thompson swoje stanowisko opierał głównie na nieuznawaniu za zgodne

z prawdą bardzo wczesnego datowania kamiennych inskrypcji, takich jak na steli C w

Tres Zapotes, ani tego, że mogą one być starsze od kalendarza Majów. Zasadniczą

zmianę w archeologicznym datowaniu spowodowało odkrycie, że kalendarz

Majów nie jest wyłącznie ich dziełem i że stosowano go przed powstaniem pierwszych

inskrypcji w Uaxactun. Majowie więc jedynie go rozwinęli i udoskonalili. Pierwsza data

wyryta na steli C była przedmiotem szerokiej dyskusji, teraz jednak nie budzi prawie

żadnych wątpliwości. Teoria Stirlinga, sformułowana jeszcze przed odkryciem drugiej

połowy steli, jest zgodna z prawdą. Sterling nie tylko prawidłowo uznał datę powstania

steli za bardzo wczesną- obecnie uważa się, że jest nawet nieco wcześniejsza, niż

zakładał - ale także twierdził, że cała kultura Olmeków jest starsza od kultury Majów. W

tamtym czasie takie poglądy były obłożone anatemą akademików, ponieważ niemal

wszystkie przedsięwzięcia podjęte przez Carnegie i inne instytucje, zwłaszcza w

Ameryce Północnej, ukierunkowano na badanie Majów. Panowała zgodna opinia, że

najstarsza jest kultura Majów i że wszystkie inne kultury Mezoameryki z niej właśnie

wyrosły. Na głośnym spotkaniu, zwołanym pod egidą Sociedad Mexicana de

Antropologia w 1942 roku w celu omówienia zagadnienia Olmeków, zwanym Mesa

Redonta de Tuxtla, archeolodzy na czele z Caso, Covarrubiasem i Noguerą, a także

Stirling, jednogłośnie stwierdzili, że Olmekowie przynależą do okresu archaicznego.

Caso uważał, że „kultura olmecka jest bez żadnej wątpliwości kulturą matką innych

kultur, takich jak Majów, Teotilitiacin i z El Tajin". Covarrubias utrzymywał, że „inne

zespoły kulturowe mają wspólne cechy »olmeckie«, natomiast styl olmecki nie

wykazuje cech ani elementów zapożyczonych z innych kultur, chyba że ze znanych

jako archaiczne". Jeden z naukowców z Ameryki Północnej wykazał się odwagą,

popierając te teorie, a zrobił to, ponieważ w trakcie badań na Centralnej Wyżynie

Meksykańskiej, których wyniki sąjuż nam znane, natknął się na archaiczne figurki

wykazujące niewątpliwe pokrewieństwo z olmeckimi. Z kolei Erie Thompson uważał, że

Olmekowie byli późną kulturą w okresie, który obecnie nazywamy postklasycznym.

Nazwa „Olmekowie", po raz pierwszy użyta przez Beyera w 1927 roku na określenie

tego konkretnego stylu sztuki, utrzymała się jednak aż do dzisiaj, choć może być

niewłaściwa. Jest przyczyną nieporozumień, ponieważ zaczerpnięto ją ze źródeł

historycznych określających terminem „Olmekowie" ludy o wiele późniejsze. W 1942

roku Jimenez Moreno wyjaśnił nieco tę kwestię, wykazując, że nazwa „Olmekowie"

odnosi się do mieszkańców obszarów występowania kauczukodajnej kastylki

sprężystej, mimo to należy rozróżniać stosunkowo niedawnych nosicieli tego miana i

lud zwany Olmekami archeologicznymi. Dlatego zaproponował, by tych drugich

nazywać „ludem z La Venta" dla unikania niejasności. Miano przydane im na „chrzcie"

przylgnęło jednak mocno i jest używane do dziś. Na Mesa Redonda de Tuxtla w 1942

roku ustalono prowizoryczną datę pojawienia się Olmeków na około 300 roku p.n.e.

Jednak nieco późniejsze prace w San Lorenzo, przeprowadzone z wykorzystaniem

datowania węglem

l4

C, wykazały, że bardziej realistyczną datą jest 1200 rok p.n.e.

Pasuje ona doskonale do wszystkiego, co odkrywano w całej Mezoameryce. Badacze

XIX-wieczni często proponowali fantastycznie wczesne datowania ludów

prekolumbijskich, co wywołało w następnym stuleciu żywiołowy sprzeciw. W jego

wyniku datowania owe zbyt drastycznie zawężono. Jednak po 1950 roku trudność tę

zaczęto przezwyciężać dzięki wykorzystywaniu technik datowania, które nie są ściśle

archeologiczne. Wiele problemów dotyczących kultury Olmeków wciąż pozostaje

nierozwiązanych, ale jej istnienie i znaczenie nie ulegają już żadnej kwestii. Prace

prowadzone na licznych stanowiskach poza określonymi rejonami, o których już

wspominałem, przyczyniły się do poważnej dyskusji o mezoamerykańskiej archeologii.

Uwaga badaczy skupiała się głównie na architekturze, rzeźbie i ceramice; z zasady nie

przywiązywali oni wagi do wątków pobocznych, które moglibyśmy nazwać

etnologicznymi. Mimo wszystko rezultaty owych prac były wyjątkowe i już w 1950 roku

na opracowanie czekała olbrzymia ilość materiałów.

Olmekowie zostali odkryci. Odkrycie to jednak nasunęło więcej pytań niż gotowych odpowiedzi.

Podało w wątpliwość wiele dawnych założeń dotyczących prehistorii Ameryki. Nagle pojawił się

odmienny od innych lud, który z imponującą biegłością rzeźbił monumentalne posągi, „wynalazł"

cyfry i system pisma hieroglificznego używany przez Majów, grę w piłkę wykonaną z gumy, a

nawet znał koło (o czym świadczą olmeckie zabawki na kółkach).

Największa zagadka do rozwiązania przypadła archeologom - kim byli Olmekowie?

Kim byli Olmekowie

Bernal kontynuował badania nad Olmekami - twórcami wczesnej środkowoamerykańskiej

kultury - i napisał jedyne liczące się opracowanie na ich temat, wydane w 1969 roku The Olmec

World (Świat Olmeków). Omówił tam zaliczone do olmeckich ciekawe znaleziska z całego

południowego Meksyku i Ameryki Środkowej, aż po Guanacaste w Nikaragui. Nie udało mu się

jednak ustalić pochodzenia owego dziwnego i wyróżniającego się spośród innych ludu, który w

dziełach sztuki utrwalił wizerunki brodatych mężczyzn, wyrzeźbił negroidalne głowy i wyrył

niedające się odczytać hieroglify. Nawet miejsca słynnych znalezisk związanych z Majami, jak

Uaxactun i El Mirador, według Bernala wcześniej były zamieszkiwane przez Olmeków.

Ajednak ortodoksyjni archeolodzy, w tym znany brytyjski pisarz i archeolog Nigel Davies,

utrzymują, że Olmekowie nie mogli pojawić się na kontynencie amerykańskim w rezultacie

wędrówek poprzez oceany. Davies twierdzi:

Pominąwszy romantyczne koncepcje migracji Olmeków drogą morską, pozostawała wątpliwość

co do tego, w której części Meksyku pojawili się najpierw, by później rozprzestrzenić się w całym

regionie. Problem ten był przedmiotem gorącej debaty; Miguel Covarrubias uznał, że cywilizacja

olmecka rozkwitła najpierw w meksykańskim stanie Guerrero, nad Oceanem Spokojnym, jego

pogląd nie zyskał jednak większego poparcia. Inni z równą mocą przekonywali, że Olmekowie

pochodzili z meksykańskich wyżyn. Obecnie jednak naukowcy utrzymują dość zgodnie, że ich

matecznikiem była kraina kauczuku w południowych stanach Veracruz i Tabasco.

Davies twierdzi, że Olmekowie mogli pochodzić z Monte Alban na wyżynach Oaxaca, z

Oxtotitlan lub Juxtlahuaca w pobliżu Acapulco nad Oceanem Spokojnym albo -

najprawdopodobniej - z Tres Zapotes i La Venta na bagnach ciągnących się wzdłuż atlantyckiego

wybrzeża nad Zatoką Meksykańską. We wszystkich tych miejscach znaleziono artefakty olmeckie.

Pogląd, że owe dziwne negroidalne głowy mogą być świadectwem wczesnej eksploracji owego

regionu przez Afrykanów, jest całkowicie obcy historykom i archeologom, którzy mają decydujący

wpływ na archeologię Ameryki. Choć odkryto wizerunki rozmaitych władców, królów, podróżników,

magów i nie wiadomo kogo jeszcze, wyglądających na Afrykanów, Chińczyków, brodatych

Europejczyków czy innych cudzoziemców, większość kadry profesorskiej wykładającej na

największych amerykańskich uniwersytetach twierdzi, że nie dowodzi to pojawienia się w tym

regionie prekolumbijskich eksploratorów. Przyznają jednak, że widz może odnieść takie wrażenie -

ich zdaniem mylne - po „powierzchownym" obejrzeniu tych posągów i płaskorzeźb.

A więc nawet dla historyków głównego nurtu nauki początki Olmeków są owiane tajemnicą. W

kręgu historii alternatywnej sformułowano jednak wiele teorii mówiących o tym, jak negroidzi dotarli

do Ameryki Środkowej. Jedna z nich łączy ich z Atlantydą - należeli do klasy wojowników

istniejącej w tej cywilizacji, byli więc twardzi i nieustępliwi. Mogli też stanowić część egipskiej

kolonii w Ameryce Środkowej albo pochodzić z jakiegoś innego, nieznanego afrykańskiego

imperium. Inni badacze sugerują, że Olmekowie przypłynęli przez Ocean Spokojny z zaginionego

kontynentu Mu lub jako najemnicy Chińczyków z epoki Szang. Niektórzy dopatrują się związku

między „magami" (czyli szamanami czarownikami, stosującymi w magicznych praktykach grzyby i

inne środki halucynogenne) a wieloma olmeckimi posągami - czyżby wizerunkami magów z Afryki,

Chin lub nawet Atlantydy?

Czy Olmekowie to cudzoziemscy kolonizatorzy

zza oceanów?

Nie wiemy, jak starożytni Olmekowie nazywali samych siebie; późniejsze mezoamerykańskie

źródła określają ich jako Tamoanchan. Przyjmuje się, że klasyczny okres cywilizacji Olmeków to

lata 1200-400 p.n.e. Uważa się, że wczesne główne artefakty olmeckie pochodzą z 1500 roku

p.n.e. lub są nawet starsze.

Nikt nie wie, skąd Olmekowie się wzięli; oto dwie główne teorie:

Byli rdzennymi Amerykanami, wywodzącymi się z tych samych syberyjskich plemion, co

pozostali, i przypadkiem tylko uzewnętrznił się negroidalny materiał genetyczny, „uśpiony" w ich

genach.

Byli przybyszami, którzy dotarli do krainy Olman drogą morską, zapewne jako marynarze lub

pasażerowie łodzi odbywający podróże przez oceany, co czynili prawdopodobnie przez stulecia.

W centrum debaty o pochodzeniu Olmeków leży klasyczny spór między izolacjonistami

(uważającymi, że człowiek starożytny nie był zdolny do transoceanicznych podróży i, co za tym

idzie, niemal każda starożytna kultura rozwinęła się niezależnie od pozostałych) a dyfuzjonistami

(którzy uważają, że człowiek starożytny potrafił przemierzać oceany, co tłumaczy podobieństwa

łączące szeroko rozrzucone po całym globie kultury). W tradycyjnym środowisku akademickim jest

niewielu dyfuzjonistów. Ivan Van Sertima z Uniwersytetu Rutgera w New Jersey aktywnie

propaguje dyfuzjonisryczną teorię, że człowiek starożytny pokonał zarówno Atlantyk, jak i Ocean

Spokojny i że kontakty nawiązywane poprzez oceany były długotrwałe. Jego książki African

Presence in Early America (Obecność Afrykanów we wczesnej Ameryce) oraz African Presence in

Early Asia (Obecność Afrykanów we wczesnej Azji) zawierają artykuły i zdjęcia wykazujące ponad

wszelką wątpliwość, że ludy czarnoskóre żyły, dosłownie, na całym świecie, w tym w starożytnej

Ameryce. Van Sertima nie ucieka się do takich nieortodoksyjnych teorii jak Atlantyda czy zaginiony

kontynent na Oceanie Spokojnym, bez wątpienia jednak uważa, że czarnoskórzy w starożytności

stworzyli wiele rozwiniętych cywilizacji i zamieszkiwali całą kulę ziemską.

Niestety, większość autorów z kręgów akademickich wspiera teorie izolacjoni-styczne, co

praktycznie eliminuje dyfuzjonistów.

W niedawno wydanej książce Richarda A. Diehla The Olmecs: American's First Civilization

(Olmekowie: pierwsza cywilizacja Ameryki) autor poświęca temu tematowi zaledwie jeden akapit:

Początki kultury Olmeków intrygowały zarówno specjalistów, jak i laików, odkąd w

stanie Veracruz 140 lat temu odkryto olbrzymią ludzką głowę nr 1 z Tres Zapotes, o

nieco negroidalnych rysach twarzy. Od tamtej pory kulturę i sztukę Olmeków

przypisywano żeglującym przez oceany Afrykanom, Egipcjanom, Nubijczykom,

Fenicjanom, Atlantydom, Japończykom, Chińczykom i innym starożytnym

podróżnikom. Jak to często bywa, prawda jest nieskończenie bardziej racjonalna, choć

mniej romantyczna: Olmekowie byli rdzennymi Amerykanami, którzy stworzyli jedyną w

swoim rodzaju kulturę na przesmyku Tehuantepec w południowym Meksyku.

Archeolodzy łączą pochodzenie Olmeków z przedolmeckimi kulturami tego regionu i

nie ma żadnych wiarygodnych dowodów na większe wpływy z zewnątrz. Co więcej, ani

jeden bona fide (w dobrej wierze uznany za taki) artefakt Starego Świata nie pojawił się

w żadnym z archeologicznych stanowisk olmeckich ani też, skoro już o tym mowa, ni-

gdzie w całej Mezoameryce.

Tym krótkim akapitem Diehl rozprawia się ze wszystkimi teoriami i dowodami przemawiającymi

za kontaktami transoceanicznymi. Nie wiemy, czym byłby artefakt bona fide, ponieważ obiekty ze

Starego Świata i Nowego Świata często niczym się nie różniły, o czym dalej w tej książce będzie

mowa. Poza tym nie przedstawiono żadnych więcej informacji o przedolmeckich kulturach, z

których Olmekowie mieliby się wywodzić.

Gdyby Olmekowie naprawdę byli Afrykanami - a nie tylko na takich wyglądali - musieliby niemal

na pewno przybyć do przesmyku Tehuantepec drogą morską. Ponieważ możliwość morskich

podróży jest jednak od razu odrzucana i nie dopuszcza się żadnej dyskusji na ten temat,

Olmekowie po prostu muszą być tutejsi - niemal od zawsze. Bardzo dawno temu, w zamierzchłej

prehistorii, ich przodkowie wkroczyli na obszar olmeckiego matecznika.

Według Diehla Olmekowie byli na swoim terenie grupą odizolowaną, prawie niekontaktującą się

z innymi plemionami żyjącymi na przesmyku Tehuantepec:

Nie wiemy, jak ów lud siebie nazywał ani czy w ogóle miał nazwę dla wszystkich

mieszkańców Olmanu. Nie ma żadnych dowodów, że tworzył grupę jednorodną

etnicznie, a niemal na pewno żaden Olmek nie uważał ludzi mieszkających dalej niż o

kilka godzin marszu za członków swojej społeczności. Mimo to liczne niezależne

miejscowe kultury były do siebie tak podobne, że współcześni naukowcy uważają je za

jedną całościową kulturę.

To zdecydowane stwierdzenie należy powtórzyć: „(...) niemal na pewno żaden Olmek nie

uważał ludzi mieszkających dalej niż o kilka godzin marszu za i członków swojej społeczności".

Skoro Olmekowie byli odizolowani od sąsiadów mieszkających o kilka godzin marszu od nich, z

całą pewnością nie utrzymywali kontaktów z ludami za oceanem. Koniec, kropka. W dalszej części

książki zbadamy, na ile prawdziwe jest to stwierdzenie - akceptowane powszechnie na wielu

dzisiejszych uniwersytetach.

Według Diehla olmeckie osady powstały na określonym obszarze Mezoameryki niezależnie od

wszelkich innych kultur. Ich mieszkańcy wszyscy nagle zaczęli stawiać monumentalne posągi z

bazaltu (jednego z najtwardszych i najtrudniejszych w obróbce kamieni) oraz wznosić wielkie

budowle o skomplikowanych systemach odwadniających. Ale początkowo nie utrzymywali

kontaktów ze swoimi sąsiadami. Do rozprzestrzenienia się olmeckich artefaktów doszło później,

kiedy olmeckie „style" zostały wykorzystane przez inne, bardziej rozprzestrzenione kultury.

Teorii Diehla zadało kłam odkrycie w styczniu 2007 roku olmeckiego miasta Zazacatla w

okolicach Cuernavaca, setki kilometrów od terytorium Olmeków nad Zatoką Meksykańską.

Archeolodzy donieśli, że znaleziono miasto sprzed 2500 lat, noszące ślady wpływów Olmeków,

których kulturę często nazywa się kulturą matką dla całej Mezoameryki, położone setki kilometrów

od terytorium Olmeków znajdującego się na wybrzeżu nad Zatoką Meksykańską- podaje. Więcej

informacji na ten temat zawiera ostatni rozdział tej książki

Archeolodzy doszli do wniosku, że Olmekowie zamieszkiwali bardzo duży obszar południowego

Meksyku, o wiele większy niż przypuszczano. Odkrycie to nie jest całkowitym zaskoczeniem, gdyż

olmeckie miasto Chalcatzingo w pobliżu miasta Meksyk odkryto i opisano już w latach 70. XX

wieku.

Liczne znaleziska dowodzą, że Olmekowie wiedzieli o istnieniu innych osad w bliskim

sąsiedztwie, a także o miastach i ludach daleko od nich. Czy wiedzieli też o cywilizacjach

oddzielonych oceanami?

Książka Diehla, już nieaktualna, choć wydana w 2004 roku, jest interesująca, mimo że porusza

dość wąski krąg zagadnień. Diehl nie omawia kwestii negroidalnych rysów twarzy w sztuce

Olmeków i kontaktów transoceanicznych ani - nie licząc jednej krótkiej wzmianki (przytoczonej

poniżej) - deformowania czaszek -jednego z ciekawszych zwyczajów Olmeków i Majów,

występującego także w wielu innych kulturach na całym świecie.

Olmekowie wykazywali wiele niezwykłych podobieństw do Majów i do innych kultur

oddzielonych od nich oceanami, w tym upodobanie do jadeitu i piór egzotycznych ptaków,

używanie halucynogennych grzybów i innych psychodelicznych narkotyków oraz stosowanie

hieroglifów na kamiennych stelach jako znaczników.

Diehl tak opisuje artefakty znalezione w grobowcu olmeckim w Tlatilco:

Jedna kobieta zajmująca wysoką pozycję społeczną została złożona do grobu z 15

naczyniami, 20 glinianymi figurkami, 2 kawałkami pomalowanego na czerwono jasnego

jadeitu, mogącego być częścią bransoletki, plakietką z hematytu, fragmentem kości z

pozostałościami malowidła al fresco i rozmaitymi kamieniami. W kolejnym grobowcu

znajdowały się szczątki mężczyzny, któremu w niemowlęctwie umyślnie zniekształcono

czaszkę, a już dorosłemu spiłowano zęby w geometryczne wzory. Mógł być

szamanem, ponieważ wszystkie przedmioty wraz z nim złożone do grobu

prawdopodobnie stanowiły zawartość świętego zawiniątka. Były wśród nich małe

metates do ucierania halucynogennych grzybów, ulepione z gliny grzyby, kwarc, grafit,

smoła i inne materiały, które mogły mieć zastosowanie w rytuałach związanych z

leczeniem. Na wspaniałej ceramicznej butli umieszczonej w jego grobie widnieje

wizerunek akrobaty, leżącego na brzuchu z rękami pod brodą i nogami wygiętymi tak,

że stopy stykają się z głową. Czy jest to wizerunek pochowanego tam człowieka?

Diehl jest wręcz zafascynowany Olmekami. Czyżby jednak naprawdę byli pozostającymi pod

wpływem środków halucynogennych szamanami - wyznawcami kultu jaguara, którzy rzeźbili

monumentalne głowy dla zabicia czasu?

Olmekowie z całą pewnością są fantastycznym, wyjątkowym, trudnym do zrozumienia,

przedziwnym ludem. Nie wiemy, skąd przybyli. Nie wiemy, jak się znaleźli tam, gdzie odkryto ich

ślady. Nie wiemy, na czym polegała ich „misja". Krótko mówiąc, wiemy o nich bardzo mało. Wiemy

tylko to, że są ludem żyjącym dawno temu i niepodobnym do innych.

Łatwo ich uznać za Protomajów i mieszkańców Olmanu (bez względu na wielkość tej krainy),

ale powinniśmy także rozważyć, czy nie mogliby być Protomezoamerykanami, których początki

okryte są tajemnicą. A wtedy można snuć fantastyczne przypuszczenia, że są przybyłymi z

kosmosu, Obcymi posługującymi się laserem do wyciosywania w blokach bazaltu gigantycznych

głów; uchodźcami z Atlantydy, osiadłymi w Tabasco; pochodzącymi ze wschodniej Afryki lub z

Melanezji chińskimi najemnikami z epoki Szang, wyszkolonymi przez Chińczyków do zarządzania

pacyficznymi (a później i atlantyckimi) portami przesmyku Tehuantepec; a może przybyszami zza

Atlantyku, czarnoskórymi żołnierzami z Egiptu lub Afryki Zachodniej, którzy znaleźli się w Ameryce

około 1500 roku p.n.e. Możliwości jest dużo.

Tak więc z otwartym umysłem zagłębmy się w tajemnice Olmeków, ich fantastyczną sztukę,

rozwiniętą technologię, niezwykły system liczb i pisma oraz w ich zwyczaje. To, co odkryjemy, być

może nas zaskoczy. Prawdopodobnie okaże się, że Olmekowie byli geniuszami, ale pamiętajmy,

że wiele innych kultur miało podobne osiągnięcia.

Olman: kraina Olmeków

Olmekowie zamieszkiwali krainę Olman. Tak Aztekowie nazywali porośnięte dżunglą pobliskie

wybrzeże. Tradycyjna definicja Olmeków określa ich jako starożytny prekolumbijski lud

zamieszkujący tropikalne niziny południowo-środkowego Meksyku, mniej więcej na terenie

obecnych stanów Veracruz i Tabasco na przesmyku Tehuantepec. Bezpośredni wpływ Olmeków

sięgał jednak o wiele dalej - wytwory ich sztuki znajdowano nawet w Salwadorze i Kostaryce.

Za matecznik Olmeków uważa się rejon nadbrzeżnej równiny nad Zatoką Meksykańską w

Veracruz i Tabasco, dlatego że tam właśnie odkryto największą liczbę olmeckich pomników oraz

najwięcej olmeckich osiedli. Jest on uważany za północny kraniec kraju Majów - Comacalco to

najdalej na północ wysunięte majańskie miasto wzdłuż pasa brzegowego zatoki na przesmyku

Tehuantepec.

Ten rejon ma około 200 kilometrów długości i 80 kilometrów szerokości; przez jego środek

płynie rzeka Coatzacoalcos. Jego charakterystyczną cechą są bagniste niziny przetykane niskimi

pasmami wzgórz i wulkanami. Góry Tuxtla wznoszą się gwałtownie na północy, wzdłuż zatoki

Campeche. Tutaj Olmekowie wybudowali zespoły miejsko-świątynne w kilku miejscach: San

Lorenzo Tenochtitlśn (zwykle nazywanym po prostu San Lorenzo), Laguna de los Cerros, Tres

Zapotes, La Mojarra i La Venta.

Ich wpływy sięgały poza ten rejon: od Chalcatzingo na wyżynach meksykańskich do Izapa na

wybrzeżu pacyficznym w pobliżu dzisiejszej Gwatemali. W całej Mezoameryce znajdowano

olmeckie przedmioty z tego okresu, w tym w Salwadorze i Kostaryce na wybrzeżu pacyficznym.

Ziemie Olmeków rozciągały się od gór Tuxtla na zachodzie do nizin Chontalpa na wschodzie -

to obszar bardzo zróżnicowany geologicznie i ekologicznie. Ponad 170 olmeckich monumentów

znaleziono w tym właśnie rejonie; na 80% z nich natra-fiono w trzech największych ośrodkach

Olmeków: La Venta w stanie Tabasco (38%), San Lorenzo w stanie Veracruz (30%) i Laguna de

los Cerros, również w stanie Vera-cruz(12%).

Te trzy najważniejsze ośrodki Olmeków rozmieszczone są - w kierunku od zachodu na wschód -

tak, że każdy z nich mógł wykorzystywać, kontrolować i dostarczać określone zasoby naturalne

ważne dla całości olmeckiej gospodarki. La Venta, ośrodek wschodni, leżący w pobliżu bogatych w

surowce ujść rzek na wybrzeżu, mógł dostarczać kakao, kauczuk i sól. San Lorenzo, w centrum

ziem Olmeków, kontrolował rozległą równinę zalewową zlewiska Coatzacoalcos i rzeczne szlaki

handlowe.

Laguna de los Cerros, przylegająca do gór Tuxtla, leży blisko ważnych źródeł bazaltu - kamienia

potrzebnego do wytwarzania manos, metates i posągów. Strategiczne związki między olmeckimi

ośrodkami ułatwiały zapewne utrzymywanie sieci wymiany handlowej.

Przesmyk Tehuantepec

Serce krainy Olmeków to najwęższy skrawek lądu w Meksyku - teren o wyjątkowym znaczeniu,

gdyby poprowadzić tam szlak handlowy łączący oba oceany. Ten fragment południowego Meksyku

znany jest jako przesmyk Tehuantepec i stanowi najkrótszą drogę z Zatoki Meksykańskiej do

Oceanu Spokojnego. Jego nazwa pochodzi od miasta Santo Domingo Tehuantepec w stanie

Oaxaca, zaś nazwa miasta wywodzi się z języka nahuatl - od tecnani-tepec (wzgórze jaguarów).

Jeśli wpisze się hasło „przesmyk Tehuantepec" do wyszukiwarki Google, można się dowiedzieć,

że:

(...) obejmuje on część Meksyku położoną między 94 i 96 południkiem szerokości

geograficznej zachodniej albo południowo-wschodnie części stanów Veracruz i Oaxaca

oraz niewielki obszar stanów Chiapas i Tabasco. Przesmyk ma 200 kilometrów

szerokości w najwęższym miejscu od zatoki do zatoki albo 192 kilometrów do Laguna

Superior na wybrzeżu pacyficznym. Góry Sierra Mądre przechodzą w tym miejscu w

szeroki, przypominający płaskowyż grzbiet, którego wysokość, w najwyższym punkcie

osiągniętym przez linię kolejową poprowadzoną przez przesmyk Tehuantepec

(przełęcz Chivela), wynosi 224 metry n.p.m. Północny brzeg przesmyku jest bagnisty i

gęsto porośnięty dżunglą stanowiącą o wiele większą przeszkodą w budowie linii

kolejowej niż stromizny gór.

Według Wikipedii cały rejon przesmyku Tehuantepec jest:

(...) gorący i malaryczny, z wyjątkiem otwartych, wyżej położonych terenów, gdzie

dzięki wiatrom wiejącym od Oceanu Spokojnego klimat jest stosunkowo chłodny i

zdrowy. Roczne opady deszczu po stronie atlantyckiej, czyli północnej, wynoszą 3960

milimetrów, a maksymalna temperatura - około 35°C w cieniu. Po Stronie pacyficznej

opady są mniejsze, a klimat bardziej suchy. Niewielka szerokość przesmyku i

miejscowe silne obniżenie terenu w paśmie Sierra Mądre powodują że pasaty

docierają do Oceanu Spokojnego. Co więcej, ukształtowanie gór zwiększa prędkość

wiatru. Często wieje on z siłą huraganu, zwłaszcza w zimie po przejściu silnego,

zimnego frontu atmosferycznego na północ. Zatoka Tehuantepec, od strony Oceanu

Spokojnego, znana jest wśród żeglarzy z częstych sztormów.

Od czasów Hernanda Cortesa przesmyk Tehuantepec uważano za najdogodniejszą

lokalizację najpierw dla kanału łączącego oceany, zaś od XIX wieku - linii kolejowej.

Transakcja Gadsdena z 1853 roku - zakup przez Stany Zjednoczone części północno-

zachodniego Meksyku - umożliwiała też Stanom Zjednoczonym transport poczty i

towarów przez przesmyk Tehuantepec wozami i koleją. W 1859 roku traktat McLane-

Ocampo, który podpisał Benito Juarez, ale którego nigdy nie ratyfikował Kongres

Stanów Zjednoczonych, dawał Stanom Zjednoczonym prawo transportu tą trasą.

To dowód, jak ważną rolę odgrywał przesmyk w czasach nowożytnych, podobnie jak w

starożytności.

Dyfuzjoniści (którzy propagują teorię transoceanicznych kontaktów między Ameryką Północną i

Ameryką Południową a Europą, Azją oraz wyspami na Oceanie Spokojnym) utrzymują, że

starożytni żeglarze budowali ważne dla nich porty i że każda lądowa droga łącząca porty nad

Oceanem Spokojnym z portami atlantyckimi była dla nich bardzo przydatna. Podobnie jak

europejscy inżynierowie 200 lat temu, starożytne cywilizacje sprzed tysiącleci rozumiały, że

potrzebny im jest kanał przeprowadzony przez jakiś wąski fragment lądu Ameryki Środkowej.

Nawet upatrzone miejsca były te same: wąski Przesmyk Panamski z licznymi bagnami i jeziorami,

Nikaragua z rzeką Rama i wielkimi jeziorami sięgającymi niemal do wybrzeża pacyficznego oraz

przesmyk Tehuantepec.

Wikipedia informuje:

Przesmyk Tehuantepec był przez pewien czas faworytem, ponieważ leży bliżej

międzynarodowych szlaków handlowych niż szlak panamski. Jednak Przesmyk

Panamski jest znacznie od niego węższy. Olbrzymie koszty przekopania kanału przez

przesmyk Tehuantepec zmusiły inżynierów i inwestorów do odstąpienia od tego

pomysłu. James B. Eads zaproponował wtedy poprowadzenie tamtędy szlaku

okrętowo-kolejowego i plan ten przez jakiś czas cieszył się sporą popularnością.

Później powstał projekt przeprowadzenia tylko linii kolejowej. Rząd Meksyku wydał w

związku z tym w latach 1857-1882 kilka koncesji. W roku 1882 Meksykanie postanowili

sami wybudować połączenie kolejowe i rząd podpisał kontrakty ze znaczącym

meksykańskim wykonawcą.

Budowę linii kolejowej rozpoczęto w 1888 roku; w 1893 roku pozostało do położenia 60

kilometrów torów. Oceaniczne wybrzeża połączono ostatecznie w 1894 roku.

Równocześnie przekonano się, że porty krańcowe nie mają odpowiedniej in-

frastruktury, a tory nie są przystosowane do dużego natężenia ruchu. Rząd Meksyku

podpisał umowę z londyńską firmą S. Pearson & Son Ltd. - która już budowała systemy

odwadniające dolinę Meksyku i nowy port w Veracruz - tym razem zlecono jej

przebudowę linii i budowę portów w Coatzacoalcos nad Zatoką Meksykańską i w

Salina Cruz na wybrzeżu pacyficznym. Prace rozpoczęto 10 grudnia 1899 roku i

zakończono w styczniu 1907 roku, kiedy to oficjalnie otwarto trasę dla ruchu.

Tak oto Meksyk połączył ważne porty nad Atlantykiem i Oceanem Spokojnym na przesmyku

Tehuantepec - obszarze zbiegiem okoliczności będącym niegdyś matecznikiem Olmeków. Czy był

to jednak zbieg okoliczności?

Ignacio Bernal w książce The Olmec World pisze:

Na przesmyku Tehuantepec - obszarze zamieszkanym przez Olmeków - znajdują się

depresja Chiapas i dział wodny Oceanu Spokojnego. Ten region przyciągnął Olmeków,

ponieważ nie przecinają go żadne góry, a klimat jest tropikalny. W centralnej depresji i -

ogólnie mówiąc - w całym stanie Chiapas pozostałości olmeckie lub z nimi związane

spotyka się nieustannie, choć -jak w innych regionach Ameryki Środkowej - nie

stanowią podstawy ani większości znalezisk archeologicznych. Mamy do czynienia z

kulturą pokrewną Olmekom, lecz o własnych, odrębnych cechach. Czarna ceramika z

białymi krawędziami lub plamami pojawia się tu dość często. W innych miejscach,

takich jak San Agustin i na wybrzeżu pacyficznym w stanie Chiapas, podczas badań

naukowych znaleziono takie same egzemplarze ceramiki. W Santa Cruz mają one

wyraźne powiązanie z innymi typami ceramiki należącymi do zespołu olmeckiego. W

Mirador wykopano dużą liczbę olmeckich figurek. Jeszcze bardziej olmecka jest stela z

Padre Pietra; widać na niej stojącą męską postać, przed którą klęczy drugi mężczyzna.

W obecnym kształcie stela mierzy 2,15 metra, pierwotnie była jeszcze większa.

Możliwe, że jest wytworem lokalnym. Stela ta być może łączy się z ceramiką

korespondującą z okresami I i II Chiapa de Corzo, podobną do olmeckiej. Relief na

skale w pobliżu Batehaton również wykonano w charakterystycznie olmeckim stylu,

kolejne zaś olmeckie przedmioty znajdowano w licznych miejscach, w tym w Simojovel

i Ocozuacuautla.

Bernal stara się tu dowieść, że Olmekowie zamieszkiwali nie tylko wybrzeże atlantyckie, ale

także pacyficzne w stanie Chiapas. Wiemy, że byli obecni na wybrzeżach Gwatemali i Salwadoru.

Bernal dalej pisze, że osady znad Oceanu Spokojnego mogą być starsze niż te z matecznika

atlantyckiego i że niektóre majańskie osiedla na tym terenie, takie jak Izapa, początkowo były

olmeckie:

Skorelowanie okresów Chiapa de Corzo z olmeckim II nasuwa pewne trudności,

ponieważ Chiapa I wydaje się wcześniejszy od olmeckiego II. Późny okres Chiapa II i

wczesny Chiapa III odpowiadałyby dość dobrze olmeckiemu II. Okresy Chiapa późny

III, IV i V są wiązane z olmeckim III, ale znaleziska nie potwierdzają w pełni tej

zależności. Najważniejsza grupa przedmiotów związanych z naszą dyskusją o

Olmekach składa się z czterech wspaniale rzeźbionych kości znalezionych w grobowcu

nr 1. Grobowiec ten jednak należy do okresu Chiapa VI, datowanego na lata 100-1

p.n.e., czyli dość późno. Nie ma wątpliwości, że styl rzeźbień owych kości przypomina

styl steli w Kaminaljuya i pewnych elementów z Monte Alban I, ale najbardziej rzuca się

w oczy związek z La Venta i Izapa, drugim miastem leżącym w granicach imperialnego

świata Olmeków. Najważniejszym odkryciem było znalezienie w 1961 roku fragmentów

steli w Chiapa de Corzo. Choć stela była rozbita i niekompletna, owe fragmenty

sugerują związek z Izapa i Tres Zapotes; osobiście uważam, że należy je zaliczyć do

okresu olmeckiego III. Interesujący jest zwłaszcza jeden z fragmentów, tak zwana stela

2, ponieważ zawiera inskrypcję Drugiej Rachuby. (...) Stela 2 z Chiapa de Corzo byłaby

najstarszą znalezioną jak dotąd mezoamerykańską inskrypcją o trzy lata i dziewięć

miesięcy starszą niż stela C w Tres Zapotes. Należy ją datować na 7 grudnia 35 roku

p.n.e. według korelacji B, a na 294 rok p.n.e. według korelacji A.

Naukowcy wciąż się spierają, od jakiej daty rozpoczął się kalendarz Olmeków (i Majów). Jedna

z proponowanych dat, według korelacji A, jest wcześniejsza od pozostałych, wskutek czego

olmeckie daty, te już odczytane, też są wcześniejsze. Kalendarz i datowanie Olmeków zostaną

omówione w dalszej części książki.

Olmekowie w południowej Ameryce Środkowej

Wiadomo, że Olmekowie opanowali - a co najmniej mieli tam duże wpływy - rozległe obszary

południowej Ameryki Środkowej, od dzisiejszych Gwatemali i Salwadoru po Nikaraguę i Kostarykę,

a prawdopodobnie jeszcze dalej. Jeden z najsłynniejszych olmeckich posągów w Muzeum

Narodowym w San Jose w Kostaryce przedstawia garbatą postać o wydłużonej czaszce i

orientalnym wykroju oczu. Także z Kostaryki pochodzą enigmatyczne, idealnie okrągłe granitowe

kule niewiadomego przeznaczenia. Czy Olmekowie wyrzeźbili je w podobny sposób jak olbrzymie

głowy?

Jednak zasięg osad uznanych za olmeckie kończy się na Salwadorze. Według Bernala:

Wybrzeże Chiapas jest bardzo wąskie; być może z powodu nieobjęcia badaniami tego

obszaru o jego archeologii wiemy niewiele. Z drugiej strony tam, gdzie wybrzeże jest

szersze, ziemia odsłania pozostałości bardzo ważnej kultury, niemal całkowicie nam

nieznanej. Miejsca znalezisk ciągną się od Tonala w Chiapas po Chualchuapa w

Salwadorze. Niegdyś ów nadmorski region miał ważne powiązania z gwatemalskimi

wyżynami, z centralną depresją Chiapas i z centrum państwa Majów.

Biorąc pod uwagę, że miejsca takie jak Tonala i Izapa były wczesnymi osadami Olmeków,

zajętymi później przez Majów, można założyć, że inne osiedla, takie jak Monte Alban dalej na pół-

noc, w stronę doliny Meksyku (dokładniej: doliny, w której leży miasto Meksyk), również były

najpierw zamieszkane przez Olmeków, a później przez inne kultury.

Odkąd w latach 40. XX wieku Olmeków uznano za najstarszą kulturę Mezoameryki,

zawyrokowano również, że to oni są założycielami wielu tamtejszych starożytnych miast. Ogólnie

mówiąc, jeśli dało się udowodnić, że na stanowisku archeologicznym odkrywano olmecką

ikonografię, założycielami danego miasta musieli być Olmekowie, ponieważ to oni byli kulturą

najstarszą. Chociaż równie dobrze w Mezoameryce mogły istnieć kultury starsze, archeolodzy nie

zidentyfikowali jak dotąd żadnej (a przynajmniej mnie nic o tym nie wiadomo).

Ponieważ uważa się, że najstarsze miasta Majów, takie jak Uaxactun w dżungli Peten na północ

od Tikal, zostały wzniesione przez Olmeków, możliwe jest, że założycielami innych starych miast

Majów są również Olmekowie. Na takiej liście mogłyby znaleźć się między innymi Copan, El

Mirador, Piedras Negras i wiele innych.

Olmekowie w środkowym Meksyku

Archeolodzy sądzili niegdyś, że Olmekowie zamieszkiwali jedynie wąski pas nizin w Veracruz i

Tabasco. Wykopaliska w dalekim Chalcatzingo w latach 60. i 70. XX wieku wykazały jednak, że

było to miasto Olmeków. To ważne stanowisko leży w stanie Morelos, na 93. kilometrze autostrady

Cuernavaca-Cuautla, niedaleko na południe od miasta Meksyk.

Tamtejsze płaskorzeźby, znajdujące się u podnóża Cerro de la Pantera, skalistego wzniesienia

o dwóch wierzchołkach w południowo-wschodniej części Morelos, przedstawiają tematykę

mityczną i religijną związaną z rolnictwem i płodnością. Słowo „Chalcatzingo" pochodzi z języka

nahuatl i może oznaczać „miejsce najwyżej cenione przez Chalcasów", „czczone miejsce świętej

wody" albo „miejsce drogocennych jadeitów" - nikt nie potrafi z całą pewnością stwierdzić, która

wersja jest właściwa.

Pochodzącymi stamtąd kamiennymi reliefami i rzeźbami zainteresowała się w 1934 roku

archeolog Eulalia Guzman. Na terenie tym znajdują się pozostałości rozmaitych kultur, datowanych

na lata od 3000 roku p.n.e. po dzień dzisiejszy, wskazujące na obecność tam przybyszów z

zewnątrz, w tym na wpływy olmeckie, najsilniejsze, jak się uważa, w latach od 700 p.n.e do 500

n.e.

Archeolodzy wysnuli tezę, że Chalcatzingo było placówką olmecką, założoną w celu ułatwienia

kontaktów handlowych. Olmeccy kupcy przywozili ceramikę, płody rolne i surowce z innych

obszarów państwa, a Chalcatzingo stało się centrum handlowym tego regionu.

Znajdują się tam reliefy i rzeźby takie jak Król, Latający Człowiek, Mural Płodności, Procesja,

Puma i Królowa, a także budowle takie jak ołtarz Tlahuica, ołtarz

Olmeków i boisko. Wiele znalezisk opisano w 1984 roku w opracowaniu Davida C. Grove'a

Chalcatzingo: Excavations on the Olmec Frontier (Chalcatzingo: wykopaliska na olmeckim

pograniczu).

W styczniu 2007 roku ogłoszono, że w Zazacatla, niedaleko Chalcatzingo i Cuernavaca,

znaleziono kolejne miasto ze śladami wpływów Olmeków. Czy Ol-mekowie mieli rozległe wpływy w

północnym Meksyku? Czy przyłożyli rękę do wzniesienia tajemniczych piramid w Teotihuacan?

Uważano, że są zbyt oddalone od terenów Olmeków, by mogły być ich dziełem, ale Chalcatzingo i

Zazacatla znajdują się niewiele bliżej!

La Venta i olmecki matecznik

Być może stolicą państwa Olmeków było La Venta, jedno z największych i najsłynniejszych

olmeckich miast. Jego funkcjonowanie zazwyczaj datuje się na lata 1200-400 p.n.e., co osadza

główny etap rozwoju miasta w tak zwanym środkowym okresie formatywnym. Położone na wyspie

na nadbrzeżnych bagnach, nad istniejącą wtedy rzeką Rio Palma, miasto La Venta kontrolowało

obszar między rzekami Mezcalapa i Coatzacoalcos. Dzisiaj Rio Palma to bagniste moczary. Być

może Olmeko-wie w ramach gigantycznych prac ziemnych skierowali strumień wody przez bagna -

stworzyli rzekę, nad którą założyli swoją stolicę.

Samo miasto leży około 28 kilometrów w głąb lądu, na wyspie o powierzchni około 5 kilometrów

kwadratowych. Główną jego część stanowi zespół glinianych budowli rozciągających się na

odcinku 19 kilometrów z północy na południe (dokładnie - na linii oddalonej o 8 stopni na zachód

od kierunku północ-południe). Cały południowy kraniec dawnego miasta obecnie jest zajęty przez

rafinerię ropy naftowej Ta część miasta została w większości zniszczona, przez co prowadzenie

prac wykopaliskowych nastręcza trudności lub jest niemożliwe.

Wiele tamtejszych wspaniałych pomników obecnie wystawiono w muzeum archeologicznym i

parku w mieście Villahermosa w Tabasco, głównym meksykańskim ośrodku wydobywczym ropy

naftowej. Z La Venta i pobliskiego San Lorenzo pochodzą liczne olbrzymie głowy, z których słyną

Olmekowie. W pobliskich górach Tuxtla znajdują się kamieniołomy - źródło bazaltu do owych głów i

pryzmatycznych kamiennych monolitów

Południowy kraniec reprezentacyjnej dzielnicy La Venta wyznacza olbrzymi, piramidalny kopiec.

U jego podnóża stała stela 25/26, przedstawiająca zoomorficzną postać, ulistnioną na szczycie;

uważa się, że reprezentuje ona Drzewo Świata albo axis mundi (środek świata)

Północny kraniec zespołu A to zamknięty dziedziniec z dużym podziemnym złożem serpentynu,

który miał przedstawiać pierwotne wody powstałe w akcie stworzenia.

Pod dziedzińcem była zakopana ofiara nr 4, słynna obecnie ofiara grobowa składająca się z

sześciu jadeitowych toporków i 15 jadeitowych figurek Olmeków z wydłużony mi czaszkami i

skośnymi oczami. Samotna postać, stojąca naprzeciw pozostałych, jest wyrzeźbiona z granitu.

Grupa figurek znajduje się pomiędzy pionowo ustawionymi jadeitowymi toporkami, najwyraźniej

mającymi być miniaturowym odzwierciedleniem wysokich granitowych stel, powszechnie

używanych przez Olmeków i Majów (oraz Egipcjan, Hindusów i inne starożytne kultury).

Chociaż znaczenie tych miniatur nie jest znane, wyraźnie widać koncepcyjne pokrewieństwo

między kształtem toporków i granitowych stel; jadeitowe toporki mają kształt miniaturowych stel, a

jadeitowe figurki stoją wokół nich jakby na ważnym spotkaniu. To wspaniałe znalezisko można

oglądać w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk; jest jednym z najsłynniejszych

eksponatów działu poświęconego Olmekom.

Dwie wielkie ceglane platformy z suszonej gliny strzegą wejścia na zamknięty dziedziniec. Pod

nimi, na naprzemiennych warstwach kolorowego piasku, ułożono warstwami olbrzymie ilości

serpentynu. Uważa się, że choć zasypane piaskiem niemal natychmiast po ułożeniu, te olbrzymie,

zielone chodniki miały przesycić ziemię „kosmiczną siłą". Co więcej, górne warstwy kamienia pod

obiema platformami są ułożone we wzór kwinkunksu, oznaczającego cztery kąty wszechświata i

mającego oś środkową, czyli axis mundi.

Trzeci chodnik, niemal identyczny jak dwa pierwsze, znajdował się między dwoma równoległymi

kopcami obramowującymi środkowy dziedziniec lub aleję biegnącą od piramidy do zamkniętego

dziedzińca. W przeciwieństwie jednak do dwóch poprzednich na tym były widoczne ślady erozji,

tak jakby nie został zasypany od razu.

Jakby dla podkreślenia znaczenia pierwotnych wód, ukrytych pod powierzchnią zamkniętego

dziedzińca w La Venta, na jego środku, na warstwach serpentynu, spoczywa sarkofag z piaskowca

w kształcie olmeckiego smoka. Chociaż z jego wnętrza wydobyto cenną jadeitową biżuterię, nie

znaleziono żadnych pozostałości ludzkiego szkieletu. Uważa się, że kwasowy charakter gleb w

okolicy jest przyczyną całkowitego rozkładu materii organicznej. Jednak biżuteria ta najpewniej

przyozdabiała kiedyś złożone w sarkofagu ciało jednego z władców La Venta.

Odkryto tam również słynny ołtarz nr 4, prawdopodobnie funkcjonujący jako tron. Ten masywny

blok rzeźbionego bazaltu, ważący wiele ton, przedstawia władcę w ptasim przybraniu głowy,

siedzącego we wnęce. Trzyma on linę opasującą obie strony ołtarza. Na boku ołtarza, który nie

uległ zniszczeniu, widnieje postać siedzącego człowieka z rękami skrępowanymi liną,

wyglądającego na jeńca. Przypuszcza się też, że być może symbolizuje on dziedzictwo przodków.

Nad siedzącym władcą z przodu ołtarza znajduje się olbrzymia otwarta paszcza wielkiego kota -

jaguara. Rozdziawiony pysk jaguara jest chyba metaforycznie powiązany z otwartą wnęką, z której

wyłania się władca.

Chociaż uważa się, że La Venta było stolicą, czyli najważniejszym z miast Olmeków, być może

wcale nie jest to prawda. Wiemy o nich tak niewiele, że nie da się stwierdzić na pewno, jak ważne

było to miasto ani czy Olmekowie nie mieli ważniejszych miast i świętych miejsc.

Na przykład niektóre z nich mogą znajdować się pod powierzchnią Zatoki Meksykańskiej albo

być zalane wodą na bagnach w stanach Tabasco i Veracruz. Najważniejsze siedliska Olmeków

mogą też leżeć w głębi Meksyku, tak jak Chalcatzingo czy niedawno odkryte Zazacatla. Znajdują

się one dość daleko od matecznika Olmeków, co sugeruje, że ich kraina - Olman - była rozległa.

Jak już wspomniano, miejsca takie jak Monte Alban czy Teotihuacan niektórzy archeolodzy

uważają za powiązane z Olmekami i możliwe, że to one właśnie były ich najważniejszymi

ośrodkami.

Im więcej dowiadujemy się o Olmekach, tym głębsza staje się otaczająca ich tajemnica.

Odkrywamy, że żyli wśród nich przedstawiciele niemal wszystkich ras na świecie. Jak to możliwe?

Olmekom przypisuje się wynalezienie koła, gry w piłkę i pisma hieroglificznego, a wiadomo już, że

kontrolowali większą część południowego Meksyku od wybrzeża jednego oceanu do wybrzeża

drugiego. Z punktu widzenia dyfuzjonistów kraina Olman mogła być „środkiem świata", tak jak

byłby nim przesmyk Tehuantepec, gdyby prowadzono handel na szlakach łączących oceany

Spokojny i Atlantycki. Jeśli taki handel i takie podróże statkami rzeczywiście się odbywały,

Olmekowie mogli być kosmopolitycznym centrum, w którym stykały się i mieszały ze sobą kultury

całego świata.

2

Tajemnica zagłady Olmeków

Chociaż to była noc, chociaż to nie był dzień, chociaż nie było światła, zebrali Się, bogowie

naradzali się tam, w Teotihuacan.

Mit w języku nahuatl o końcu czwartego świata

Spisujemy to (...) bo próżno dziś szukać Popol Vuh, księgi znanej pod tym imieniem

(...) Istniała kiedyś pierwsza księga, napisana w dawnych czasach (...). Wspaniały

był to opis i opowieść o tym, jak zakończyło się trwanie całego nieba i ziemi (...).

Popol Vuh. Księga rady narodu Quiche przekład H. Czarnocka i C. Marradan Casas

HUNAB KU ZNISZCZENIE CZWARTEGO ŚWIATA

Według Majów i Azteków uprzednio istniały cztery światy; teraz żyjemy w świecie piątym. Każdy

z poprzednich został zniszczony przez kataklizm: lód, wodę albo ogień. Kiedy jeden świat zostaje

zniszczony, rodzi się następny z nowymi mieszkańcami i nowym porządkiem. Obecny, piąty świat,

również ma ulec zniszczeniu, przypuszczalnie dokonanym przez wodę.

Wszystkie kultury Mezoameryki, a w pewnym stopniu i północnoamerykańskiego południowego

zachodu, wykazywały podobieństwo, miały również wspólne niektóre mity, w tym mit o stworzeniu

świata i o zniszczeniu światów poprzednich. Wersje tych mitów różnią się w zależności od regionu,

a próba ich uporządkowania nie jest łatwa. Często są znajdowane tylko ich fragmenty w

starożytnych ruinach, co również nie ułatwia ich pełnego zrozumienia. Choć mity te są niejasne i w

szczegółach bardzo się różnią, istnieje wątek powtarzający się we wszystkich relacjach.

Nie znamy żadnych legend pochodzących bezpośrednio od Olmeków, ale ślady po ich

społeczeństwie pozostały w późniejszych cywilizacjach (jako motywy w sztuce, pismo i kalendarz),

można więc przypuszczać, że ich mitologia i kosmologia również zostały przejęte przez te

cywilizacje. Tradycyjne przekazy Azteków, Misteków, Majów i innych tamtejszych ludów

opowiadają o czterech światach poprzedzających nasz piąty świat. Natychmiast pojawia się

pytanie związane z Olmekami: czy zostali zniszczeni przez jeden z kataklizmów kończących któryś

z poprzednich światów, czy może przybyli na początku świata piątego; tak twierdzili o sobie

Majowie.

Przyjrzyjmy się azteckiej (najmłodszej) wersji opowieści o zniszczeniu czterech światów.

Francuski archeolog Jacques Soustelle przedstawia dobre wyjaśnienie poprzednich czterech

światów Azteków w książce The Four Suns (Cztery słońca):

Nasz wszechświat według starożytnych ludów Meksyku jest piąty z kolei. Przed nim

istniały cztery słońca. Na azteckim kalendarzu ich hieroglify są wyryte pomiędzy

czterema gałęziami znaku ollin. Nazywają się:

Naui-Ocelotl, Cztero-jaguar. Według tradycyjnych przekazów ludzie zostali pożarci

przez jaguary. Ale dla najstarszych ludów Meksyku ten wielki kot był symbolem

mrocznych sił ziemi, symbolem tajemnicy czającej się „w sercu gór". Dla ludów Mek-

syku z młodszego z okresu tolteko-azteckiego jaguar symbolizował Tezcatlipocę, boga

nocnego nieba, usianego gwiazdami tak jak futro jaguara jest usiane cętkami. Naui-

Eecatl, Cztero-wiatr. Tym razem kres słońcu położyła wichura; magiczna burza, pod

której działaniem ludzie przemienili się w małpy. Symbolem tego świata jest maska

boga wiatru, który z kolei jest jedną z postaci Quetzalcoatla - Pierzastego Węża i

odwiecznego rywala Tezcatlipoki.

Naui-Quiauitl, Cztero-deszcz. Deszcz ognia (tlequauitl) spadł na ten wszechświat i

unicestwił go. Ten kosmiczny okres jest symbolizowany przez Tlaloca, boga do-

broczynnego deszczu, ale też gromu i błyskawic, gór i wulkanów. Naui-Atl, Cztero-

woda. Potop trwał 52 lata. Przeżyła jedna para ludzi, która schroniła się w pniu

olbrzymiego cyprysu. Ponieważ jednak sprzeciwili się rozkazom Tezcatlipoki,

mężczyzna i kobieta, którzy uciekli z czwartego wszechświata, zostali zamienieni w

psy. Pierzasty Wąż musiał zejść do świata podziemnego i oblać oboje własną krwią by

obecna rasa ludzka mogła zbudzić się do życia.

Ponieważ przypuszcza się, że Majowie pochodzą od Olmeków, można zakładać, że to oni

przekazali najdokładniejszą wersję zniszczenia czterech światów. Według Popol Vuh i Chilam

Balam Majów Quiche, najwyższy stwórca bóg Hunab Ku stworzył cztery światy po kolei,

przebudowując ziemię cztery razy po potopach, które spłynęły z paszczy niebiańskiego węża.

Niebo spadło na ziemię, a czterej bogowie, spłodzeni przez Hunab Ku, znani jako Bacab, stoją na

czterech krańcach świata i podtrzymują je, podobnie jak mityczny Atlas.

Na początku, według świętego majańskiego rękopisu Popol Vuh, Hunab Ku był wszystkim, co

istniało. Z badań nad Majami wynika, że Hunab Ku to bóstwo kontrowersyjne. Był największym

bogiem w ich panteonie, ale przetrwało niewiele jego wyobrażeń, ponieważ uważano, że nie ma on

postaci.

Był najwyższym stworzycielem Majów i nazywano go bogiem bogów. Glif oznaczający cyfrę 1

(w języku Majów nazywany hun) to kropka albo małe kółko symbolizujące kropkę i jest związany z

Hunab Ku, ,jedvnvm". ose Arguelles w książce Faktor Majów twierdzi, że istnieje glif Hunab Ku,

którego Arguelles nazywa „kosmicznym motylem".

Na nielicznych znanych wizerunkach tego Doga, na przykład na ceramicznych tacach, Hunab

Ku jest Pierwszą istotą Stworzycielem pod postacią młodego boga kukurydzy, wskrzeszającego się

do nowego życia przez rozszczepienie własnej czaszki i wyjście z niej jako nowy bóg kukurydzy.

Hunab Ku, choć jedyny, był zarazem dwoisty, ponieważ ucieleśniał także swoją żeńską wersję.

Symbol Hunab Ku bardzo przypomina symbol jin-jang i uważa się, że przedstawia kalendarz

słoneczny, dwoistość stworzenia, zrównoważone sny i doskonałość. Przypomina tym koncepcję

niepoznawalnego „tao".

Niektórzy archeolodzy i astrofizycy przypuszczają, że Hunab Ku to według starożytnych Majów

symbol bramy wiodącej do innych galaktyk. Byłby on „bramą gwiazd", podobną do wrót, które

według Egipcjan miały ułatwiać duszom przechodzenie do części nieba zwanej duat. Inni twierdzą,

że Hunab Ku to centrum Galaktyki, rdzeń, wokół którego się ona obraca.

Oprócz czworga potomków znanych jako Baco, rządzących czterema krańcami świata, iunab

Ku spłodził także Itzamnę, znanego jako „syn Hunab Ku". Itzamna jest uważany za założyciela

kultury Majów. Przypisuje mu się wprowadzenie uprawy kukurydzy kakao, a także nauczenie ludzi

pisania, leczenia i używania kalendarza. Jako twórca kultury został państwowym bogiem imperium

Majów. Będąc bogiem księżyca, władał nocą. Itzamna miał także tytuł „pana wiedzy".

Oznaczono go dwoma różnymi hieroglifami. Pierwszy był konwencjonalnym przedstawieniem

iego głowy, w drugim widniał znak dnia Ahau. Ten znak oznacza króla, imperatora, monarchę,

księcia albo wielkiego pana, nadając w ten sposób Itzamnie pozycję przywódcy majanskich bogów

oraz patrona dnia Ahau, ostatniego z 20 ma-jańskich dni. Itzamnę przyrównuje się do azteckiego

boga Ometeotla.

W mitologii Majów Hunab Ku najpierw stworzył ziemię z pomocą siedmiu pomniejszych bogów,

w rym Tepeu i Gucumatza, nazywanych stwórcami, stworzycielami i ojcami. Byli oni dwiema

pierwszymi istotami i byli bardzo mądrzy. Huracan, albo Serce Niebios, również był jednym z

pierwszych bogów, ale nie miał personifikacji, jaką odznaczali się inni bogowie. Huracan działał jak

straszliwa burza i to od jego imienia pochodzi słowo „huragan".

W zaraniu dziejów Tepeu i Gucumatz po naradzie z innymi bogami, takimi jak Huracan,

postanowili, że dla zachowania dziedzictwa muszą stworzyć rasę istot, które będą ich wielbić.

Huracan podjął się dzieła tworzenia, Tepeu i Gucumatz kierowali procesem kreacji. Została

stworzona Ziemia, jednak bogom nie od razu udała się istota, która chciałaby ich wielbić. Najpierw

stworzono zwierzęta, jednak ich piski i wycia nie były oddawaniem czci, dlatego wygnano je na

wieki do lasu.

Potem z gliny ulepiono człowieka, ale ci pierwsi gliniani ludzie okazali się nietrwali - rozpuszczali

się i kruszyli. Wespół z innymi bogami stworzono człowieka z drewna. Owi drewniani ludzie nie

mieli duszy i szybko zapomnieli o swoich stwórcach. Bogowie zniszczyli więc świat, zsyłając na

drewnianych ludzi czarny żywiczny deszcz. Ludzie z drewna uciekli do lasu i stali się małpami.

Bogowie zebrali się znów, w jeszcze większym gronie, i stworzyli nowego człowieka, tym razem

z kukurydzianego ciasta. Według Majów to właśnie dzisiejszy człowiek. Dla nich kukurydza była

nie tylko podstawą pożywienia - stanowiła takie budulec ich ciała. Najstarsze ślady uprawy

kukurydzy odkryto w Olmanie i łączy się je z najstarszymi Protoolmekami. Może takie właśnie są

początki Olmeków, a odniesienia do kukurydzy pochodzą z ich wciąż nieznanych nam legend.

Indianie Hopi z północnej Arizony mają podobne legendy o kolejnych katastrofach światów i

powstawaniu nowych. Wierzą jednak, że obecnie żyjemy w czwartym świecie - którego koniec

niedługo nastąpi! Hopi wierzą także, że różne typy i kolory ziaren kukurydzy przydzielono różnym

ludom, a im, Hopi, dano błękitną.

Powyżej starałem się przedstawić najważniejsze punkty mitu Majów o stworzeniu świata,

przekazanego w Popol Vuh; interpretacja tego mitu nie jest jednolita. Niektórzy uważają, że każda

podejmowana przez bogów próba stworzenia istot, które by ich czciły, kończyła się kataklizmem

(zwierzęta - to pierwszy świat, ludzie z gliny - drugi świat itd.). Popol Vuh jednak mówi o zagładzie

świata dopiero po stworzeniu ludzi z drewna. Starodawne teksty często nie są jednoznaczne albo

nawet zawierają sprzeczne wersje wydarzeń (w Księdze Rodzaju w Biblii są dwie wersje aktu

stworzenia). Naukowcy nie są zgodni, kiedy dochodziło do kolejnych kataklizmów według Majów.

Bez wątpienia wierzyli oni, że poprzednie światy uległy zagładzie zalane przez potop. Popol Vuh

wspomina, że woda lała się z nieba, z paszczy węża rozciągniętego na niebie, ale istnieje też

wersja, że woda wylewała się z misy trzymanej przez Hunab Ku. Po zniszczeniu czwartego świata

nastąpili

Majowie jako ludzie świata piątego. Ale ten też zostanie zniszczony - niektórzy twierdzą, że

zagłada nadejdzie wraz z końcem kalendarza Majów w 2012 roku.

Olmekowie i koniec czwartego świata

Kto został zniszczony podczas końca czwartego świata? Czy byli to Olmekowie - poprzednicy

Majów w Mezoameryce? Kiedy doszło do tego zniszczenia?

Upadek Olmeków, przynajmniej w okolicy miasta La Venta, uważanego za stolicę Olmanu,

nastąpił w latach 400-500 p.n.e. Mniej więcej wtedy cały ten obszar został opuszczony, a olmecka

sztuka zaczęła zanikać. Czy wskutek trzęsienia ziemi rzeki zmieniły bieg, zalewając ten obszar i

zamieniając go w bagno? Czy koniec czwartego świata to zatopienie La Venta?

Richard Diehl w The Olmecs pisze:

Olmecka cywilizacja dobiegła kresu w 400 roku p.n.e. La Venta, San Lorenzo i duże

obszary nadrzecznej niziny wyludniły się, rzemieślnicy nie tworzyli już olmeckich rzeźb,

klejnotów i naczyń, a rozległa sieć handlowa, niegdyś łącząca Olman z resztą

Mezoameryki, przestała działać. Ludzie jednak wciąż zamieszkiwali te tereny i pojawiła

się nowa cywilizacja, nazywana niekiedy Epiolmekami, w Tres Zapotes na północnym

skraju gór Tuxtla.

Co się stało z kulturą Olmeków? Kiedy i dlaczego zniknęła? Po dziesięcioleciach

spekulacji archeolodzy mają wreszcie częściowe odpowiedzi na te pytania. Okres

upadku można zawęzić do V-IV wieku p.n.e. (...). Wielka Piramida z La Venta, a

prawdopodobnie i reszta miasta zostały opuszczone na początku IV wieku p.n.e. San

Lorenzo z fazy Palangana oraz otaczające je liczne wioski i osady opustoszały mniej

więcej w tym samym czasie. Nie było to tymczasowe przemieszczanie się populacji;

obszar dolnej Coatzacoalcos pozostał niezamieszkany przez blisko 1000 lat, a w

okolicach La Venta ludzie osiedlili się dopiero w połowie XX wieku. Ustalono datę

upadku Olmeków, ale co mogłoby go spowodować? Upadek i rozkład kultury to

normalna rzecz w dziejach ludzkości; regularne przemiany dokonują się we wszystkich

cywilizacjach. Jednak bardzo rzadko społeczności rolnicze opuszczają całe regiony na

kilkaset lat; zdarza się to wtedy, gdy coś nie pozwala im wrócić. Archeolodzy zajmujący

się upadkiem Olmeków biorą pod uwagę dwie główne przyczyny: zmiany środowiska i

działanie człowieka. Obecnie materiały archeologiczne wskazują na zmiany

środowiska, ale poważne badania nad tym problemem dopiero się rozpoczęły.

Niedawno przeprowadzone prace meksykańskich geomorfologów wykazały, że rzeki

wokół La Venta i San Lorenzo to układy dynamiczne, które w ciągu ostatnich

4000 lat przechodziły nieustanne zmiany. Upadek San Lorenzo pod koniec wczesnego

okresu formatywnego zbiega się z wyraźnymi zmianami koryta rzeki Coatza-coalcos, to

samo przydarzyło się w La Venta 500 lat wcześniej. Zmiany te nastąpiły w wyniku

naturalnych procesów: wskutek ruchów tektonicznych i cofnięcia się linii wybrzeża

ukształtowała się nowa topografia. Podnoszący się na całym świecie poziom mórz

spowodował zatopienie wybrzeża, zaś muł z popiołem wulkanicznym zatamował nurt

rzek. Muł był zmywany z zajmujących coraz większą powierzchnię pól, popiół pochodził

z erupcji wulkanów na pobliskich wyżynach.

Diehl uznaje ruchy tektoniczne i cofanie się linii wybrzeża za czynniki związane ze zmianami

środowiska, które zmusiły ludzi do opuszczenia obszaru La Venta. Wymienione wyżej procesy

geologiczne przebiegają bardzo powoli, być może miały wpływ na stopniowe zmiany zachodzące

w dynamicznych systemach rzecznych w tym regionie, ale wydaje mi się bardziej prawdopodobne,

że to, co spowodowało exodus ludzi - którzy już nigdy nie wrócili - zaszło gwałtownie.

Trzęsienia ziemi również zmieniają bieg rzek - szybko i radykalnie. W latach i 1812 seria

wstrząsów zakołysała północnoamerykańskim środkowym zachodem, kiedy uaktywnił się uskok

Nowy Madryt. Największe trzęsienie ziemi 7 lutego roku miało epicentrum w południowym stanie

Missouri, ale było odczuwane tysiące kilometrów dalej w Bostonie (gdzie rozdzwoniły się kościelne

dzwony!). Koryto wielkiej rzeki Missisipi zostało trwale zmienione, a przez kilka dni jej wody płynęły

w drugą stronę. Czy podobny scenariusz mógł się rozegrać w okolicach La Venta? Aktywność

sejsmiczna może wzbudzić aktywność wulkaniczną, a w Meksyku wulkanów jest pod dostatkiem.

Jeśli takie kataklizmy wystąpiły łącznie i rzeczywiście spowodowały wyludnienie olmeckiego

matecznika, mogły się jawić końcem świata, a na pewno były końcem dotychczasowego życia.

Może ludzie będący świadkami zniszczenia swoich rodzinnych okolic myśleli, że to zemsta bogów

- gniew Hunab Ku na koniec czwartego świata. Czy jest sprawą przypadku, że rozkwit kultury

Majów zbiegł się z upadkiem miast Olmeków? Wiemy, że Majowie przejęli miasta, takie jak Piedras

Ne-gras, Uaxactun, Izapa i Comalcalco, uprzednio zamieszkiwane przez Olmeków. Ale innych

olmeckich miast już po prostu nie było. To jeden z niewielu faktów dotyczących Olmeków, jakie

znamy: część olmeckiego świata została zniszczona, ich posągi zagrzebane w ziemi, ich ziemie

opuszczone, a pamięć o nich zatarta. Dopiero współcześnie prowadzone prace poszukiwawcze

ropy naftowej i badania archeologiczne wydobyły ten zapomniany lud na światło dzienne.

Ekscytujące znaleziska olbrzymich głów w latach 30. i 40. XX wieku oznaczały odkrycie

zaginionego świata - świata, który najwyraźniej został zniszczony przez jakiś kataklizm! Dalsze

prace wokół La Venta z pewnością rzucą więcej światła na ten temat.

Próbując zrozumieć, czym były kolejne światy Majów i innych plemion rdzennych Amerykanów,

zacznijmy od rozpatrzenia rozmaitych kataklizmów, które powalały kolejne cywilizacje. Były to

erupcje wulkanów, fale tsunami, trzęsienia ziemi, mrozy i susze, najazdy sąsiednich plemion.

Wszystko to zdarzyło się w Meksyku i w jego sąsiedztwie. Czy któraś z tych katastrof była częścią

„końca jednego świata i początku następnego"? Byłoby chyba logiczne założenie, że tak

gwałtowne wydarzenia kojarzone są z następstwem światów.

Zniszczenie jednego z tych światów mógł spowodować kataklizm, który zakończył ostatnią

epokę około 12 000 lat temu. Koniec epoki lodowcowej przyniósł olbrzymie zniszczenia na

pacyficznym północnym zachodzie, kiedy wielkie jeziora w stanach Montana, Dakota i prowincji

Alberta przełamały lodową tamę i wylały się na zachód, do Oceanu Spokojnego. Podobne wielkie

jezioro w stanach Utah i Wyoming przelało się przez północną Arizonę, być może tworząc Wielki

Kanion (geolodzy spekulują że Wielki Kanion powstał szybko, w ciągu kilku tysięcy lat, a nie

milionów). Wyginięcie mamutów i innych wielkich zwierząt dokonało się właśnie wtedy.

W latach od 500 p.n.e. do 250 n.e. w centralnej dolinie Meksyku panowała spora aktywność

wulkaniczna i pod koniec tego okresu zniszczeniu uległa jeszcze jedna olmecka cytadela.

Tajemnicza okrągła piramida w Cuicuilco została zalana lawą. Dzisiaj Cuicuilco jest otoczone

wioską olimpijską w mieście Meksyk. Piramida ma 17 metrów wysokości i 100 metrów średnicy.

Większą jej część pokrywa zastygła lawa z pobliskiego wulkanu Xitle.

Cuicuilco zostało odkopane po raz pierwszy przez meksykańskiego archeologa

Manuela Gamio w 1917 roku, kiedy natknął się on na spore wzniesienie przy głównej

drodze na południe od miasta. Okazało się, że jest to ścięta piramida lub stożek. Ma

cztery galerie i centralne schody prowadzące na szczyt. Uważa się, że Cuicuilco jest

jedną z najstarszych budowli w dolinie Meksyku.

Uważa się także, że to jedna z najstarszych budowli w całej Mezoameryce, datowana

na około 700 roku p.n.e. Wiąże się ją również z Olmekami. Według Wikipedii:

Cuicuilco było starożytnym miastem na Centralnej Wyżynie Meksykańskiej, leżącym na

południowym brzegu jeziora Texcoco w południowo-wschodniej części Meksyku.

Dzisiaj to ważne miejsce wykopalisk, zamieszkane w średnim i późnym

mezoamerykańskim okresie formatywnym (od około 700 roku p.n.e. do 150 roku n.e.).

Zgodnie z tym datowaniem Cuicuilco może być uznane za najstarsze miasto w dolinie

Meksyku; istniało mniej więcej w czasach Olmeków zamieszkujących niziny nad

Zatoką Meksykańską w obecnych stanach Veracruz i Tabasco (matecznik Olmeków), a

może utrzymywało z nimi kontakty. Cuicuilco powstało jako rolnicza wioska; są tam

ślady wczesnych praktyk religijnych, w tym ofiar z kamieni, a także używania ceramiki

jako wyposażenia grobów. Miasto rozwinęło się wokół dużego ośrodka ceremonialnego

z piramidami oraz przyległego terenu miejskiego z placami i alejami biegnącymi nad

ciągiem małych, płytkich stawów. Stawy te zasilała woda spływająca z pobliskich

wzgórz Zacayuca i Zacaltepetl. Liczebność populacji miasta w szczytowym okresie roz-

woju ocenia się na 20 000 osób. Na obszarze wykopalisk występują tarasy, różne

budynki, umocnienia oraz rowy i kanały irygacyjne.

Archeolodzy uważają, że Cuicuilco było najważniejszym ośrodkiem miejskim przed

rozwinięciem się Teotihuacan; sześć niewielkich osad, które złożyły się ostatecznie na

to drugie miasto, zostało założonych i wykazywało oznaki niewielkiego rozwoju wtedy,

gdy w Cuicuilco powstawały piramidy i publiczne pomniki. Miasto zostało opuszczone

w latach 150-200 n.e. po wybuchu pobliskiego wulkanu Xitle, chociaż tereny te zostały

dużo później ponownie zasiedlone. Ceramika i inne znaleziska sugerują, że uchodźcy

z wulkanicznej katastrofy wywędrowali na północ i zmieszali się z populacją

Teotihuacan, niedaleko północnego brzegu jeziora Texcoco.

Jak bardzo datowanie starożytnych monumentów może być kontrowersyjne i mylne, świadczy

to, że dawniejsi geolodzy sądzili, iż zastygła lawa pokrywająca większą część piramidy w Cuicuilco

ma ponad 7000 lat (a więc piramida byłaby jeszcze starsza!). Taką informację zamieszczono w

prestiżowym czasopiśmie „National Geographic" w 1923 roku. W 1922 roku autor artykułu,

archeolog Byron Cummings, zainteresował się Cuicuilco, kiedy dowiedział się, że geolog George

E. Hyde ocenił wiek lawy pokrywającej piramidę (nazywanej wtedy lawą Pedregal, teraz - lawą

Xitle) na 7000 lat. Cummings wspomina o dziwnym niebieskim świetle, które pojawiło się na

wierzchołku piramidy, kiedy zaczęto ją odkopywać. Robotnikom dodało to werwy, ponieważ uznali

je za znak, iż w głębi musi się kryć aztecki skarb.

Niedawne badania metodą węgla

14

C wskazują na datę około 245 roku n.e. Nieważne, jak stare

jest Cuicuilco. Jest to starożytne miasto, będące zaskakującym odkryciem dla archeologów. Bernal

w książce A History of Mexican Archeology pisze:

W 1917 roku Gamio rozpoczął wykopaliska pod zastygłą lawą w rejonie Copilco i kazał

w tym celu wydrążyć tunele. Znaleziska były sensacyjne: odkryto pozostałości

budynków i grobowców, kamienne narzędzia i liczne egzemplarze ceramiki, bardzo

podobnej do znalezionej w Potzalco, co wskazywało, że pochodzi z okresu

archaicznego.

Jeśli La Venta zostało zniszczone w 400 roku p.n.e., czy pozbawieni domów uchodźcy

przenieśli się do doliny Meksyku, do już zamieszkanych osad, takich jak Cuicuilco i Teotihuacan?

Tajemnica Teotihuacan

Azteckie mity w języku nahuatl głoszą, że bogowie zebrali się w Teotihuacan pod koniec świata

czwartego i na początku piątego:

Chociaż to była noc,

Chociaż to nie był dzień,

Chociaż nie było światła,

Zebrali się,

Bogowie naradzali się

Tam, w Teotihuacan.

Według mitologii Azteków Teotihuacan już istniało, kiedy kataklizm zmienił dzień w noc i słońce

nie wzeszło. Mieszkańcy, lub „bogowie", w Teotihuacanie musieli uratować świat i sprawić, by

słońce wróciło na niebo.

Michael Coe w książce Mexico (Meksyk) z 1962 roku pisze: „Najpokorniejszy z nich wszystkich,

Nanahuatzin (Wrzodowaty, pokryty wrzodami) rzucił się w płomienie i stał się słońcem. Ale ciała

niebieskie się nie ruszyły, więc wszyscy bogowie poświęcili się dla rodzaju ludzkiego. W końcu

ustanowiono rządy: władcami Teotihuacan zostali »mędrcy, znawcy rzeczy magicznych, dziedzice

tradycji«. Po ich śmierci budowano nad ich grobami piramidy. Największe z nich, piramidy Słońca i

Księżyca, miały być zbudowane przez olbrzymów, którzy w tamtych czasach istnieli".

Ten mit ma biblijną paralelę - o kataklizmie, po którym słońce nie chciało wzejść, oraz że „w

owych czasach byli na ziemi giganci" (Rdz 6,14).

Czy ci „mędrcy, znawcy rzeczy magicznych, dziedzice tradycji" byli Olmekami, wędrującymi w

głąb lądu po „zniszczeniu ojczyzny"? Byliby więc „dziedzicami tradycji".

Uważa się, że początki Teotihuacan sięgają czasów, gdy Cuicuilco również było zamieszkane;

najwcześniejsze budynki datuje się na około 200 roku p.n.e., a ukończenie największej piramidy,

Piramidy Słońca, na 100 rok p.n.e.

W latach 50. XX wieku słynny archeolog M. Covarrubias z niedowierzaniem Przyznał, że

datowanie węglem radioaktywnym ustaliło datę powstania tego miejsca

n

a „niemal niemożliwy rok

900 p.n.e." (Indian art of Mexico and Central America -Indiańska sztuka Meksyku i Ameryki

Środkowej). Kolejne badania przesunęły ją na 1474 rok p.n.e., a dziś niektórzy archeolodzy

przyjmują datę około 1400 roku p.n.e. Jeśli daty te są prawdziwe, wiek Teotihuacan przesunąłby

się o 1000 lat wstecz, do czasów, kiedy Olmekowie rzeźbili swoje gigantyczne głowy.

Datowanie stanowisk archeologicznych zawsze jest trudne: wiek znalezisk można ustalać dzięki

datowaniu materiału organicznego, na przykład kości lub drewna, albo przy użyciu innych metod -

datowania ceramiki - ale kamienne budowle mogą być setki lat starsze niż materiał organiczny. W

przypadku Teotihuacan wiadomo, że było opuszczane i zaludniane kilka razy. Zważywszy na

datowanie wskazujące na starożytność tego miejsca, jest bardzo możliwe, że Olmekowie

przenieśli się tu po zniszczeniu La Venta.

Jeden z powodów, dla których Piramidę Słońca w Teotihuacan wzniesiono tam, gdzie stoi,

odkryto w 1971 roku. Natrafiono na niezwykłą jaskinię pod piramidą, stanowiącą naturalne ujście

lawy, powiększone w starożytności. Biegnie ona 100 metrów w kierunku wschodnim na głębokości

6 metrów pod tą budowlą, od schodów na jej głównej osi, i kończy się kilkoma komorami w

układzie przypominającym czterolistną koniczynę.

Michael Coe pisze:

Należy przypomnieć, że według azteckiej tradycji stworzenie słońca i księżyca, a nawet

obecnego wszechświata, odbyło się w Teotihuacan. Starożytni wykorzystywali jaskinie

w czasach poprzedzających wzniesienie piramidy; po jej zbudowaniu dalej

pozostawały one ośrodkiem kultu. Niestety, wyniki prowadzonych w nich oficjalnych

wykopalisk nigdy nie zostały opublikowane. Naukowcy Doris Heyden i profesor Milion

piszą, że w Meksyku przed konkwistą takie groty uważano za symboliczne łona, z

których w mitologicznej przeszłości wyłonili się bogowie, tacy jak słońce i księżyc, oraz

przodkowie ludzi. Chociaż w jaskini nie było źródła, znaleziono kanaliki drenów w

kształcie litery U (przypominające prototypy olmeckie), a więc prawdopodobnie

doprowadzano tam wodę. To święte miejsce zostało niegdyś splądrowane i

zapieczętowane, ale pamięć o nim mogła przetrwać aż do czasów Azteków.

Coe zwraca uwagę, że wyników wykopalisk nie opublikowano. Można się zastanawiać, cóż tak

ważnego znaleziono w podziemnych kryptach, że postanowiono tego nie rozgłaszać. Przecież

odkrycie starożytnego systemu komór pod najważniejszą piramidą Meksyku jest czymś, czego

archeolodzy nie lekceważą. Musiano odkryć coś radykalnie zmieniającego przyjęte poglądy na

starożytny Meksyk. Mógł to być datowany radioaktywnym węglem materiał organiczny sprzed

dziesiątków tysięcy lat albo coś bardziej znaczącego, na przykład wyraźnie identyfikowalne obiekty

z Bliskiego Wschodu albo innych dalekich stron.

Ciekawe, że wiele piramid w Mezoameryce zbudowano nad naturalnymi jaskiniami. Pod

znanymi piramidami Ameryki Północnej może być więcej takich naturalnych grot, które oczekują na

odkrycie, ale prawdopodobnie nigdy odkryte nie zostaną.

W trakcie pierwszych wykopalisk wokół Piramidy Księżyca w Teotihuacan, rozpoczętych dopiero

w 2004 roku, znaleziono kości dorosłych mężczyzn. Jak doniósł londyński „Guardian" 6 grudnia

2004 roku, okazało się, że 10 z tych mężczyzn zostało ściętych, a wszystkich najwyraźniej złożono

w ofierze bogom. Podczas wkopywania się głębiej w ziemno-kamienną budowlę znaleziono

jeszcze szczątki trzech ofiar ludzkich.

Według meksykańskiego archeologa Rubena Cabrery, w zbiorowym grobie złożono dwóch

mężczyzn o wysokim statusie, przyozdobionych między innymi naszyjnikami z muszli, mającymi

kształt żuchwy, typowymi dla mezoamerykańskich wojowników. Obaj mężczyźni, prawdopodobnie

uśmierceni ciosami małych jadeitowych sztyletów, leżeli w otoczeniu 10 bezgłowych dorosłych ze

spętanymi rękami i nogami. Kości pum, jaguarów, kojotów, wilków, orłów i węży wypełniały

wszystkie wolne miejsca; oprócz tego znaleziono cenne misternie wykonane przedmioty, w tym

obsydianowe noże ofiarne.

Cabrera stwierdził, że niedługo po wybudowaniu Piramidy Słońca (około 300 roku n.e.)

Teotihuacan zajmowało obszar 20 kilometrów kwadratowych i liczyło około 150 000 mieszkańców.

Trzysta lat później zniknęło, według jednej z teorii, w rezultacie powstania ludowego wywołanego

nieurodzajem. Dzisiaj Teotihuacan jest jednym z najintensywniej badanych miast cywilizacji

prekolumbijskich, mimo to jednym z najmniej znanych.

W czasach świetności Teotihuacan, około VI wieku n.e., mieszkało tam 200 000 osób. Według

Michaela Coe było szóstym pod względem wielkości miastem na świecie w tym czasie.

Teotihuacan było wtedy miastem Tolteków. Uważa się, że Toltekowie przejęli już istniejący

zespół piramid. Jego budowniczych określa się często po prostu kulturą Teotihuacan. Była ona

powiązana z Olmekami i wiadomo, że pozostawała pod wpływem Epiolmeków. Po odkryciach w

Chalcatzingo w latach 60. i 70. XX wieku i niedawnym odkryciu nowego olmeckiego ośrodka w

Zazacatla niedaleko miasta Xochitepec silny wpływ Olmeków w rejonie doliny Meksyku i jeziora

Texcoco uważa się za pewnik.

Przez wiele wieków Teotihuacan było największym miastem Mezoameryki, handlującym z

Kostaryką na południu i Arizoną na północy. Słynęło z produkowanych w nim narzędzi, broni i

przedmiotów z obsydianu, a jego kulturalne i religijne wpływy sięgały bardzo daleko. Toltekowie

prowadzili wojny nawet w rejonie Peten i Jukatanu. Potem, nagle, Teotihuacan zostało opuszczone

i stało się wymarłym miastem bogów.

Uważa się powszechnie, że opuszczenie Teotihuacan zbiegło się w czasie z rozwojem nowej

tolteckiej stolicy, Tollan (obecnie Tulą), 80 kilometrów na północ od Teotihuacan. Toltekowie

najwyraźniej zbudowali ją na wzór Teotihuacan, choć w niniejszej skali.

Teotihuacan: miasto na wodzie

Ostatnie znaleziska wykazują, że Teotihuacan było miastem zaprojektowanym przez

uzdolnionych inżynierów, którzy zaplanowali zespół piramid jako miasto na wodzie, ze sztucznymi

kanałami i jeziorami. Archeolodzy sądzili dawniej, że są to ulice i place; nie przychodziło im do

głowy, że miasto leżało na wodzie.

Jak pięknie musiało wyglądać: olbrzymie piramidy odbijające się w taflach wody, pływające

ogrody pełne kolorowych lilii i innych kwiatów, łodzie zacumowane u stopni licznych świątyń i

piramid. Przez wiele lat Teotihuacan rozkwitało jako jedno z największych i najpiękniejszych miast

na świecie.

Zechariah Sitchin, autor książek o astronautach w starożytności, twierdzi, że system tuneli pod

Piramidą Słońca i w jej wnętrzu był swego rodzaju wodociągiem: „O tym, że pierwotna jaskinia

została w jakimś celu umyślnie przekształcona, świadczy to, iż sklepienie jest wykonane z ciężkich

kamiennych bloków, a ściany tunelu otynkowano (...) przy użyciu najróżniejszych materiałów;

podłogi, ułożone segmentami, są dziełem rąk ludzkich; rury odwadniające zamontowano w dziś

nieznanym celu (być może prowadziły do wyschniętego obecnie podziemnego źródła). Tunel

kończy się pod czwartym stopniem piramidy w wydrążeniu w kształcie liścia koniczyny, podpartym

kolumnami z cegieł adobe i bazaltowymi głazami".

Sitchin tak opisuje długą Aleję Zmarłych, biegnącą przez miasto:

Wzdłuż alei stoją mury i niskie budowle, składające się na kompleks sześciu częściowo

zagłębionych w gruncie otwartych zbiorników. Prostopadłe ściany są wyposażone w

śluzy na poziomie podłogi. Całość sprawia wrażenie, jakby kompleks miał służyć

kierowaniu wody spływającej aleją. Nurt mógł brać początek przy Piramidzie Księżyca

(gdzie znaleziono okrążający ją podziemny tunel) i łączyć się w jakiś sposób z

podziemnym tunelem Piramidy Słońca. Kolejne zbiorniki zatrzymywały i wypuszczały

wodę, która w końcu docierała do kanału rzeki San Juan. Czy to dzięki owym

sztucznym kaskadom i uregulowanemu przez człowieka nurtowi wód fasadę świątyni

Quetzalcoatla udekorowano wizerunkiem falistych wód - w głębi lądu, setki kilometrów

od morza?

Wygląda na to, że Teotihuacan zostało zaplanowane i zbudowane jako wielki ciąg wodny. Czy

miało to służyć jakimś procesom technologicznym? Teorię tę wspiera odkrycie pokładów miki

wokół Piramidy Słońca.

Sitchin konkluduje:

W trzecim segmencie licząc od Piramidy Słońca, podczas odkopywania ciągu

połączonych podziemnych komór odkryto, że w niektórych podłogę wyłożono warstwą

grubych płatów miki - krzemianu odpornego na wodę, temperaturę i prąd elektryczny.

Mika służy od dawna jako izolator w różnych procesach chemicznych, ma też

zastosowanie w urządzeniach elektrycznych i elektronicznych, w ostatnich zaś czasach

w technologii jądrowej i kosmicznej. Właściwości miki zależą do pewnego stopnia od

zawartości w niej pierwiastków śladowych i - co za tym idzie - od położenia

geograficznego złoża. Zdaniem ekspertów mika znaleziona w Teotihuacan występuje

tylko w odległej Brazylii. Ślady tej miki znaleziono także na pozostałościach stopni

Piramidy Słońca, gdy odkopywano ją na początku XX wieku. Do czego miał służyć ten

izolujący materiał w Teotihuacan?

Odnoszę wrażenie, że (...) pochyła aleja, ciąg budowli, podziemne komory i tunele, kanał

rzeczny, częściowo zagłębione w ziemi zbiorniki ze śluzami oraz podziemne pomieszczenia

wyłożone miką- wszystko to było elementami umiejętnie zaprojektowanego urządzenia służącego

oddzielaniu, rafinowaniu lub oczyszczaniu substancji mineralnych.

Mamy więc coraz więcej dowodów, że Teotihuacan było miastem, przez które przepływały

wielkie ilości wody; być może stanowiło ono ogromną rafinerię złota lub innych metali. Sitchin

utrzymuje także, że ruiny Tiahuanaco w Boliwii świadczą, iż w tamtym mieście również znajdowały

się podziemne kanały mogące pomieścić dużo wody. Interesujące jest podobieństwo nazw owych

dwóch starożytnych i potężnych miast. Gdyby mika używana w Teotihuacan rzeczywiście

pochodziła z Brazylii, powinniśmy zmienić nasze poglądy na handel między Ameryką Północną a

Ameryką Południową.

Do czego były potrzebne płaty miki? Oczywiście, musiano je przywozić łodziami, ale dlaczego w

ogóle je przywożono? Czy mika była wykorzystywana w procesach technologicznych, na przykład

do wypłukiwania rud metali, jak twierdzi Sitchin? A może miała służyć zmianie ładunku

elektrycznego wody w mieście i wokół niego albo -jako minerał połyskliwy - być dobrze widoczna z

daleka?

Ostatnie odkrycia w Teotihuacan wykazały, że wśród ofiar znalezionych w Piramidzie Księżyca

byli ludzie sprowadzeni z odległych miejsc. Podobnie jak inne nowe dowody, wskazuje to, że

Mezoamerykanie, w tym Olmekowie, odbywali dalekie wyprawy. Choć ofiary znalezione w

Teotihuacan pochodziły z późniejszego okresu długiej historii miasta, świadczą, że w starożytnej

Mezoameryce ludzie pokonywali duże odległości.

Agencja Reutera donosi 11 kwietnia 2007 z miasta Meksyk:

Starożytni Meksykanie przez wieki sprowadzali ludzi z ziem odległych o setki

kilometrów, by złożona z nich ofiara uświęciła piramidę w najstarszym mieście Ameryki

Północnej - stwierdził jeden z archeologów.

Testy DNA szkieletów ponad 50 ofiar odkrytych w 2004 roku w Piramidzie Księżyca w

ruinach Teotihuacan wykazały, że ludzie ci wywodzili się z Majów, żyjących na

odległych wybrzeżach pacyficznym i atlantyckim. Ciała, z których wiele było

zdekapitowanych, datowano na lata 50-500 roku n.e. Ludzi tych zabijano przy okazji

święcenia kolejnych etapów budowy piramidy na północ od miasta Meksyk.

„Ofiary były prawdopodobnie jeńcami wojennymi albo pozyskiwano je w wyniku

pertraktacji", powiedział archeolog Ruben Cabrera, kierujący wykopaliskami wokół

piramidy. Piramida Księżyca i większa od niej Piramida Słońca są dwiema głównymi

piramidami Teotihuacan, zamieszkiwanego u szczytu potęgi, około 500 roku n.e., przez

200 000 osób.

„W Teotihuacan mogła istnieć tradycja chwytania jeńców na ofiary", oznajmił Cabrera.

Aztekowie i inne ludy z kręgu starożytnych meksykańskich cywilizacji składały ludzi w

ofierze, wyjmując im z rozciętych piersi bijące jeszcze serca; badacze nie są jednak

pewni, jak zabijano ofiary w Teotihuacan.

Niewiele wiadomo, jaki lud zamieszkiwał to miasto ani jakim językiem mówił. To miasto,

najstarsze z odkrytych w Meksyku, było czczone przez późniejsze cywilizacje

Mezoameryki, w tym przez Azteków, którzy nadali mu obecną nazwę, oznaczającą w

języku nahuatl „miejsce, gdzie rodzą się bogowie".

A oto kolejna tajemnica - dlaczego nie znaleziono żadnego królewskiego pochówku ani nawet

jego śladów? W zawalonych gruzem tunelach piramid znajdowano szczątki ludzi złożonych w

ofierze, ale nic nie wskazuje, by te piramidy wzniesiono jako królewskie grobowce.

Jeśli nimi nie były - a większość archeologów uważa, że w tym właśnie celu budowano piramidy

- czemu miały służyć? Były jedynie ośrodkami ceremonialnymi? A może miały jakieś inne

zastosowanie? Piramidy spotykamy na całym świecie, od Chin, Egiptu i wysp Oceanu Spokojnego

po Amerykę Północną i Południową. Wiele z nich, podobnie jak ta w Teotihuacan, ma związek z

wodą i sztucznymi zbiornikami, na przykład piramidy w Gizie, niedaleko których rozciągało się

niegdyś duże jezioro Moeris. Na jego środku również stała piramida, tak jak w Teotihuacan. La

Venta także zbudowano na sztucznej wyspie na środku rzeki o zmienionym biegu.

Moim zdaniem jest oczywiste, że podobieństwo budowli w olmeckim mateczniku i w centralnej

dolinie Meksyku nie może być dziełem przypadku. Upadek La

Venta około 400 roku p.n.e. wstrząsnął hierarchiczną strukturą olmeckiego imperium i sprawił,

że Olmekowie się rozproszyli. Duże ich grupy wyruszyły do rozwijających się osad, takich jak

Cuicuilco czy Teotihuacan. Upadek ten mógł być końcem czwartego świata, o którym opowiadają

Majowie. Zaczęli oni wtedy przejmować palmę pierwszeństwa w Mezoameryce piątego świata.

Wpływ Epiolmeków stopniowo malał i pewne plemiona mogły się przeciw nim buntować. Niektóre

miasta ulegały zagładzie wskutek dalej zachodzących zmian geologicznych. Olmekowie, którzy

początkowo panowali nad przesmykiem Tehuantepec, a ich wpływy sięgały o wiele dalej, popadli w

zapomnienie. Wskrzesili ich po wiekach archeolodzy.

Chociaż lepiej już rozumiemy przyczyny upadku Olmeków, ich prawdziwa tożsamość wciąż jest

zagadką. Przyjrzyjmy się dokładniej ich obyczajom, w tym stosowaniu quizuo i deformowaniu

czaszki, i przeanalizujmy ich pismo, a może zaczniemy lepiej dostrzegać, kim byli naprawdę.

3

Tajemnica Quizuo

Tym, co rozstrzyga o obecności Afrykanów, są ich czaszki i szkielety znalezione w ruinach

olmeckich siedzib.

Doktor Ivan Van Sertima African Presence in Early America (Obecność Afrykanów we wczesnej

Ameryce) 1987

W POSZUKIWANIU QUIZUO

W środowisku akademickim interesującym się Olmekami trwa wielka debata, czy w kulturze

olmeckiej da się wykazać wpływy zewnętrzne - ludów oddzielonych oceanami. Jednym z

dowodów, na które powołują się niektórzy uczeni, jest przedstawianie przez olmeckich artystów

ludzi w niezwykłej klęczącej postawie, znanej jako quizuo.

Do propagatorów dyfuzjonizmu w tradycyjnym systemie uniwersyteckim należy doktor Ivan Van

Sertima z Uniwersytetu Rutgera w New Jersey. Ivan Van Sertima urodził się w Kitty Village w

Gujanie 26 stycznia 1935 roku. Kształcił się na Wydziale Orientalistyki i Afrykanistyki na

Uniwersytecie Londyńskim, który ukończył z wyróżnieniem. Był oficerem prasowym w Gujańskich

Służbach Informacyjnych w latach 1957-1959. Do Stanów Zjednoczonych przyjechał w 1970 roku i

ukończył studia doktoranckie na Uniwersytecie Rutgera. W 1972 roku Van Sertima rozpoczął tam

karierę nauczyciela akademickiego jako wykładowca, a teraz jest profesorem na Wydziale

Afrykanistyki i redaktorem naczelnym „The Journal of African Studies".

Van Sertima propaguje dyfuzjonistyczną teorię, że ludzie starożytni przepływali oceany

Atlantycki i Spokojny i utrzymywali trwałe kontakty transoceaniczne. Jego książki African Presence

in Early America, African Presence in Early Asia oraz They Came Before Columbus (Byli tam przed

Kolumbem) zawierają artykuły i zdjęcia dowodzące, że rasa czarnoskóra zamieszkiwała cały glob,

w tym starożytną Amerykę.

Van Sertima ukazuje liczne paralele między posągami olmeckimi a posągami ze starożytnego

Egiptu, Indii, Chin i wysp Oceanu Spokojnego - paralele, które, jak utrzymuje, nie mogą być

przypadkowe. Jedną z cech figur z tych wszystkich zakątków świata jest pozycja quizuo. Van

Sertima, przede wszystkim lingwista, choć mający dokonania i w innych dziedzinach nauki,

podziela ciekawy pogląd archeologa Wayne'a B. Chandlera, że przedstawianie postaci w pozycji

quizuo jest spotykane na całym świecie.

Postaci w postawie quizuo klęczą z rękami opuszczonymi wzdłuż ciała, z dłońmi na kolanach

albo złączonymi przed tułowiem. Twarz na ogół jest skierowana do przodu, ale bywa także

skierowana w dół albo lekko do góry. Te charakterystyczne figurki, najwyraźniej przedstawiające

ludzi w kornej postawie przed królem, kapłanem czy innym władcą, znajdowano w tak odległych od

siebie miejscach, jak Wyspa Wielkanocna, Chiny, Pakistan, Egipt i wiele olmeckich ruin w Ameryce

Środkowej.

W monografii z 1986 roku Trait-influences in Meso-America: the African-Asian Connection

(Ślady wpływów w Mezoameryce: kontakty z Afryką i Azją), włączonej do książki Van Sertimy

African Presence in Early America, Wayne B. Chandler twierdzi, że pozycja quizuo była znana w

Chinach w czasach dynastii Szang, a więc w latach 1300-1100 p.n.e., o czym świadczą posążki

datowane na ten okres. Pokazuje też jadeitową olmecką figurkę w pozycji quizuo, pochodzącą z

doliny Lima Ulua w Hondurasie i datowaną na około 1150 roku p.n.e.

Chandler dowodzi, że niektóre posążki z czasów dynastii Szang (1600-1028 p.n.e.)

przedstawiały ludzi klęczących w pozycji quizuo i mających fryzury, które teraz powszechnie są

znane jako irokezy. Jedna ze słynnych figurek z La Venta przedstawia identyczną postać - w

pozycji quizuo z irokezem na głowie. Podobieństwo między statuetkami jest zdumiewające.

Chandler twierdzi, że ta fryzura, noszona przez Olmeków, Kolumbijczyków, Azteków,

Mohawków znad Rzeki Świętego Wawrzyńca, a także Chińczyków z epoki Szang - i nadal

spotykana - pochodzi od starożytnych chińskich czarowników! Według Chandlera:

Występowanie tej fryzury w kulturze Szang, a potem u Olmeków, świadczy o

przekazaniu charakterystycznej cechy. Taka fryzura początkowo była znana tylko u

Chińczyków Szang i Olmeków, później jednak przyjęła ją pozostająca pod wpływem

Chin z epoki Szang kultura San Agustin w Kolumbii. Potwierdzają to niemal wszystkie

ich kamienne rzeźby (...). Dowody świadczą, że fryzurę tę nosili pierwotnie tylko

szamani i czarownicy Chińczyków Szang i Olmeków, tak jak dredy nosili początkowo

tylko najwyżsi kapłani i sadhu w Indiach.

Tajemnica quizuo jest ciągle nierozwiązana. Czemu ci ludzie klęczą w tej dziwnej pozycji, z

rękami na kolanach?

Powiązania z czarownikami Szangów i irokezy przydają wiarygodności teorii, że część

Olmeków to chińscy admirałowie i ambasadorowie, w wielu przypadkach będący eunuchami. O

tych specjalnie wyszkolonych eunuchach, którzy rozumieliby koncepcję quizuo, będzie mowa w

jednym z następnych rozdziałów.

Chandler zauważa, że irokezy noszą zazwyczaj postaci w pozycji quizuo, choć większość

figurek nie ma takiej fryzury. Posążki quizuo z całego świata mają na głowie turbany albo skórzane

czapki, jakieś inne fryzury, są łyse albo czaszki ich są wydłużone. U posążków olmeckich na

skórzanych czapkach widnieją hieroglify, być może oznaczające tożsamość albo status tej osoby.

Człowiek trzymający obie dłonie płasko na kolanach znajduje się w pozycji, która wyraża

całkowitą podległość. To gest podobny do uścisku dłoni albo machania otwartą ręką na znak, że

się nie trzyma w niej broni. Właśnie całkowita bezbronność dominuje w pozycji quizuo. Człowiek w

tej pozycji, bezbronny i podległy drugiemu, dosłownie nadstawia karku w oczekiwaniu nagrody

bądź kary. Przypomina kogoś, kto ma zostać ścięty albo - przeciwnie - pasowany na rycerza.

Słynna jest opowieść o spotkaniu królowej Elżbiety I z Francisem Drakiem po jego powrocie z

wyprawy dookoła świata, drugim admirałem, który opłynął świat (tak naprawdę był pierwszym, bo

Magellan poniósł śmierć na Filipinach). Drake'a, gdy powróci! w 1581 roku, zaszczyciła

odwiedzinami na pokładzie jego okrętu „Golden Hind" królowa angielska. Chciała usłyszeć od

niego wyjaśnienie, dlaczego napada na hiszpańskie kolonie w Ameryce Południowej. Rozkazała,

by przed nią uklęknął, i wydobyła ostry miecz z pochwy. Po wysłuchaniu admirała, uniosła miecz

do góry, tak jakby chciała ściąć mu głowę. Czy Drake trzymał wtedy dłonie na kolanach,

pogodzony z losem? Królowa Elżbieta łagodnie opuściła miecz na jego ramiona i nadała mu

szlachectwo.

Gdy Krzysztof Kolumb wyruszał z Hiszpanii w 1492 roku w podróż morską do Indii, został w

podobny sposób pasowany na sługę królestwa; klęknął w pozycji quizuo przed królową Izabelą i

otrzymał pozwolenie na wyprawę i eksplorowanie nowych ziem.

Klęczenie w pozycji quizuo - geście poddania - to tradycja kontynuowana do dzisiaj między

innymi na dworze brytyjskim. Paul McCartney, Mick Jagger i Richard Branson, otrzymując tytuły

szlacheckie od królowej Elżbiety II, też klęknęli, choć na krótko, w tej postawie.

Rzeźby dowodzą, że w pozycji quizuo nie przedstawiano królów i władców. Wydaje się, że

ukazywano w niej szamanów, dygnitarzy wysokiego szczebla, ambasadorów, generałów,

admirałów i innych funkcjonariuszy państwa. Być może figurki te przedstawiają ważnych

urzędników lub dyplomatów w trakcie zaprzysięgania na urząd. Byłaby to więc pozycja wyrażająca

zarazem podporządkowanie i pełnienie władzy!

Quizuo jest kojarzone z Olmekami zdecydowanie bardziej niż z jakąkolwiek inną kulturą. Choć

posążki ludzi w tej pozycji znajdowano na całym świecie, wiadomo że występowały w dużej

obfitości właśnie w osadach olmeckich. Czy Olman - obszar obejmujący przesmyk Tehuantepec -

był, jak dzisiejsza Panama z Kanałem Panamskim krajem, w którym przebywali rozmaici

ambasadorowie, dyplomaci, admirałowie i żeglarze, centrum portowym, rynkowym, handlowym, w

którym można było spotkać również podejrzane typy? Czy taki był dawny Olman?

Statuetki w pozycji quizuo można znaleźć w różnych miejscach na kuli ziemskiej - w Egipcie, na

Wyspie Wielkanocnej, w Mohendżo Daro (Indie), Chinach, Tiahuanaco, Mezoameryce i wielu

innych. Ponieważ quizuo staje się coraz lepiej znane archeologom i historykom, czy dostrzegą, że

jest jednym z dowodów jednolitości kultur na całym świecie.

Związki Olmeków z Afryką

Według Van Sertimy przekłuwanie przez Olmeków nosa jadeitowymi kolczykami, tatuaż,

zdobienie twarzy, dziwne fryzury oraz szczególna mowa ciała to kolejne dowody, że ich kultura

pozostawała pod wpływem innych.

O wpływach afrykańskich pisze on w They Came Before Columbus:

Wskutek zagłady afrykańskich rozwiniętych kultur spowodowanej długotrwałymi i

niszczącymi najazdami Europejczyków wielu Afrykanów przetrwało na peryferiach

tego, co było najlepsze w cywilizacjach afrykańskich. Nowe fakty narzucające taki

obraz wydarzeń budzą tak wielką konsternację i niedowierzanie, że niektórzy

najbardziej szanowani członkowie establishmentu naukowego rozpętują pełną emocji

kampanię, mającą interpretować nowe dane. Przenikanie wpływów dynastycznego

Egiptu poza Afrykę nagle przestano rozpatrywać. Niedawne odkrycia archeologiczne

potwierdzają to, co głoszą mity. Coraz większe fragmenty historii Afryki są

rekonstruowane na podstawie niezbitych obiektywnych faktów, a nie na egoistycznych

spekulacjach i rasistowskich teoriach o czarnych dzikusach.

(...) Indianie z Haiti (Hispanioli) mówili, że na wyspę przybyli czarni ludzie, którzy mieli

włócznie o grotach z metalu zwanego przez nich gua-nin; [Kolumb] wysłał te włócznie

do Hiszpanii, by tam oceniono, co to za metal. Stwierdzono, że spośród 32

egzemplarzy 18 było ze złota, 6 ze srebra i 8 z miedzi. Pochodzenie wyrazu gua-nin

można wywieść z języków grupy mande z Afryki Zachodniej: mandingo, kabunga,

toronka, kankanka, bambara, mande i vei. W języku vei istnieje forma wyrazu ka-ni, co

po transliteracji na miejscową fonetykę dałoby gua-nin.

Van Sertima, który jest znawcą języków afrykańskich, podaje liczne przykłady, że nazwy, kultury

i rytuały Afrykanów są zbieżne z nazwami, kulturami i rytuałami starożytnej Ameryki. Dla badań

nad Olmekami istotne jest jego stwierdzenie, że kult wilkołaka u ludu Bambara, którego naczelnik

zwany jest amantigi (głowa wiary), występuje w meksykańskich rytuałach pod nazwą amanteca.

Obrzędy towarzyszące tym rytuałom, pisze Van Sertima, są zbyt podobne, by powstały niezależnie

u ludów niemających wcześniej ze sobą żadnych kontaktów. Określenie „mówiący diabeł" w

mandingo brzmi hore, w karaibskim haure - to tylko jeden z przykładów. W aztecko-misteckim

języku nahuatl przepaska biodrowa to maxtli; w afrykańskim malinkę taka przepaska nazywa się

masiti. Przepaska kobieca to w Meksyku nagua; w zachodnioafrykańskim języku mande - nagba.

Van Sertima dowodzi:

(...) W języku malinkę słowa znaczące „palić" to dyamba i dyemba. U ludów po-

łudniowoamerykańskich słowa mające takie samo znaczenie to dema - w guipi-navi,

iema - w traiana, jema - w maypures, sema - w guahiba, scema - w caberi, djeema - w

baniva i tak dalej. Słowo duli w języku mandingo („palić"), występujące w tej samej

formie w językach toma i bambara, i w formach nduli i luli w mendę, można znaleźć w

amerykańskich językach karaibskim, arawak, chavantes, baniva, acroamirin i goajiro.

Afrykańska nazwa banana również występuje w tych językach (...)

Van Sertima wspomina, że pierwsi podróżnicy spotykali wioski zamieszkane w całości przez

czarnoskórych:

W 1513 roku Vasco Nunez de Balboa, hiszpański uzurpator, ujrzał grupę afrykańskich

jeńców wojennych w indiańskiej osadzie. Powiedziano mu, że czarni mieszkają

niedaleko i bez przerwy toczą z Indianami wojny. Ksiądz, ojciec Gregoria Garcia, opisał

inne spotkanie w książce, do której rozpowszechnienia nie dopuściła inkwizycja:

„Znaleźliśmy tu sługi Pana, Negrów - byli pierwszymi ludźmi, jakich nasi ujrzeli w

Indiach".

Van Sertima jest szanowanym członkiem społeczności akademickiej, więc izolacjoniści są

zmuszeni do uwzględniania jego teorii, ale zazwyczaj omawiająje z lekceważeniem w kilku

zdaniach i nigdy tak naprawdę nie biorą poważnie jego twierdzeń. Szero-kie rozprzestrzenienie

quizuo, w tym u Olmeków, po prostu pomija się milczeniem. Van Sertima jest nazywany

„afrocentrystą" przez oponentów; ich zdaniem myli się, sądząc, że wszystkie amerykańskie kultury,

w tym meksykańska, wywodzą się z Afryki. Van Sertima wcale tak nie twierdzi, ale w ten sposób

pomniejsza się znaczenie jego badań.

Współczesna archeologia, zdominowana przez izolacjonistyczne teorie głoszące, że oceany to

bariery, a nie szlaki komunikacyjne, miała spore kłopoty z wytłumaczeniem, skąd wzięły się na

kontynencie amerykańskim artefakty o negroidalnych rysach twarzy, wyraźnie różniące się od

tradycyjnego wizerunku amerykańskiego Indianina. Poradzono sobie z tym, między innymi

głosząc, że to wcale nie są negroidalne rysy twarzy, lecz stylizowane przedstawienia syberyjskich

myśliwych, od których wywodzą się wszystkie plemiona Amazonii, Andów, Ameryki Środkowej i

Ameryki Północnej.

Innym unikiem było przyznanie, że to rzeczywiście są negroidalne rysy twarzy, lecz z

zastrzeżeniem, że Murzyni również musieli przedostać się do Ameryki przez Cieśninę Beringa

podczas ostatniej epoki lodowcowej. Głównonurtowy argument o Murzynach, którzy przebyli

cieśninę z syberyjskimi myśliwymi około 12 000 lat temu, jest szeroko omówiony w książce The

Ancient Kingdoms of Mexico (Starożytne królestwa Meksyku) brytyjskiego archeologa Nigela

Daviesa, krytyka teorii zakładających możliwość żeglowania przez oceany w czasach

starożytnych. Davies odrzuca wszelkie teorie, że Fenicjanie, Egipcjanie, Chińczycy, wikingowie,

Afrykanie czy ktokolwiek inny kiedykolwiek dotarli do Meksyku łodziami. Mimo to, w

przeciwieństwie do niektórych historyków, przyznaje otwarcie, że Olmekowie to ludzie rasy czarnej.

Jego wytłumaczenie obecności czarnoskórych w Meksyku jest interesujące.

We wspomnianej wyżej książce Davies pisze:

Co się tyczy negroidalnych rysów twarzy w sztuce prekolumbijskiej, istnieje z

pewnością bardziej logiczne wytłumaczenie, nieopierające się na wymysłach o

afrykańskich żeglarzach. Wielorakie ludy negroidalne można znaleźć w Azji tak samo

jak w Afryce i nie ma powodu, dla którego kilka z nich nie miałoby przyłączyć się do

wędrujących grup, które przekroczyły most Beringa łączący północno-wschodnią Azję z

północno-zachodnią Ameryką przez tyle tysiącleci. Niewielkiego wzrostu ludzie o

negroidalnych rysach twarzy byli pierwotnymi mieszkańcami wielu ziem nad Oceanem

Indyjskim, w tym Indii, Półwyspu Ma-lajskiego, a także Filipin, gdzie żyją do dziś. Nie

trzeba wychodzić daleko poza międzynarodowy port lotniczy w Manili, żeby znaleźć

dowody ich istnienia. Niedaleko lotniska znajduje się Muzeum Filipińskich Kultur

Tradycyjnych; w nim na wprost wejścia wiszą na ścianie zdjęcia „nieznajomych

twarzy". W wyraźnym kontraście do dzisiejszych Filipińczyków, w większości typu

azjatyckiego, wiele z nich to ciemnoskórzy aborygeni, znani jako „Negritos", którzy

obecnie są rozrzuceni wzdłuż wschodniego brzegu największej wyspy Luzon;

większość z nich ma grube wargi i czarną skórę. Weddowie z Cejlonu są kolejnym

przykładem negroidalnych grup aborygeńskich. Nie powinno więc dziwić, że

przedstawiciele takich grup mogli dołączyć do dawnych wędrowców, którzy

przekroczyli most Beringa, zanim ten zniknął pod falami; wydaje się to logiczniejszym

wytłumaczeniem negroidalnych rysów twarzy niż jakiekolwiek inne.

Tak więc nawet przyjmując niepewne założenie, że olmecka sztuka oparta jest na

portretowaniu prawdziwych negroidów, nie pozwala ono na wniosek, że ludzie ci byli

Afrykanami. W dzisiejszym stanie Tabasco bez trudu można znaleźć osobników o

twarzach podobnych do twarzy olbrzymich głów, a jednocześnie rysach

przypominających wielkie kamienne rzeźby kultury Czarnów w Kambodży, kolejnego

kraju, w którym wciąż żyje negroidalna populacja aborygenów.

Choć argument ten brzmi rozsądnie - być może ludzie o najróżniejszych kolorach skóry

rzeczywiście wędrowali po wszystkich kontynentach w zamierzchłych czasach - na pewno nie

wystarczy, by uznać, że kolonizacji nie można było dokonać (z obu kierunków) drogą morską.

Uwaga Daviesa, że „w dzisiejszym stanie Tabasco bez trudu można znaleźć osobników o

twarzach podobnych do twarzy olbrzymich głów", tak naprawdę niczego nie dowodzi. Jeśli

negroidzi skolonizowali Tabasco po dotarciu tam lądem lub morzem, to normalną koleją rzeczy

mieli potomstwo - które oczywiście było podobne do swoich przodków.

Dlaczego archeolodzy głównego nurtu nauki nie są w stanie przyznać, że starożytni mogli

odbywać podróże łodziami i statkami? Jak, według Daviesa, negroidzi dostali się na Wyspy

Filipińskie? Jakim cudem Murzyni, wszyscy wywodzący się z Afryki, dotarli do tak odległych od

Afryki zachodnich wysp Oceanu Spokojnego jak Nowa Gwinea, Wyspy Salomona, Vanuatu, Nowa

Kaledonia i Fidżi. To wciąż zagadka historii.

Czy Davies przypuszcza, że tysiące wysp na Oceanie Spokojnym zaludnili wędrowcy

przekraczający starożytne lądowe mosty? Chociaż jego pokroju „eksperci" są zmuszeni przyznać,

że Polinezyjczycy i Mikronezyjczycy skolonizowali odległe wyspy Oceanu Spokojnego - maleńkie

skrawki lądu tysiące kilometrów od jakiegokolwiek kontynentu - nie chcą przyznać, że żeglarze w

starożytności mogli podobnie odkryć olbrzymie kontynenty, takie jak Ameryka Północna i Ameryka

Południowa! Przyjmuje się, że Madagaskar został skolonizowany przez Malajów, docierających

Przez cały Ocean Indyjski do odległego zakątka południowo-wschodniej Afryki, ale odrzuca się

teorię, że starożytni dysponujący wielką flotą: Chińczycy, Egipcjanie, Hindusi czy Fenicjanie, mogli

powtórzyć taki wyczyn!

By ominąć powyższe kwestie, dzisiejsi izolacjoniści wymyślili nowy chwyt: każdego, kto

dopuszcza możliwości transoceanicznych wędrówek przez Atlantyk i Ocean Spokojny, nazywają

"rasistą". Metodę tę zastosowali z powodzeniem majaniści, którzy twierdzą, że rasizmem jest

sugerowanie, iż mieszkańcy Ameryki Środkowej nie mogli stworzyć własnej kultury i że byli pod

wpływem rozmaitych innych kultur.

Nie jest przy tym rasizmem utrzymywanie, że inne kultury nie potrafiły budować statków i

pokonywać oceanów, tak jak zrobili to Europejczycy tysiące lat później. Spróbujcie powiedzieć

afroamerykańskiemu profesorowi historii, który jest zwolennikiem teorii zakładającej kontakty

transoceaniczne, że jest rasistą, bo uważa, że Afrykanie pokonywali kiedyś Atlantyk i stworzyli

imperium w Ameryce Środkowej!

Przed wszystkimi archeologami stoi zadanie wyjaśnienia zagadki: dlaczego tak dużo olmeckich

posągów tak bardzo przypomina Afrykanów? Jak to możliwe, że postaci tak wyraźnie afrykańskie

nie mają nic wspólnego z Afryką? Archeolodzy tacy jak Van Sertima twierdzą, że Olmekowie są

podobni do Afrykanów, ponieważ są Afrykanami. Izolacjoniści muszą szukać innych wyjaśnień;

mówią, że niektórzy amerykańscy Indianie są podobni do Afrykanów, ponieważ w tajemniczy

sposób ujawniły się u nich pewne cechy genetyczne. Wszelkie podobieństwo Olmeków do

Afrykanów lub negroidów przybywających do Ameryki przez Azję i wyspy Oceanu Spokojnego (na

przykład Melanezję, Andamany) jest czysto przypadkowe. Quizuo to też sprawa przypadku i

chociaż jest spotykane na całym świecie, znalezione figurki postaci w tej pozycji nie muszą być ze

sobą powiązane. Quizuo jest ignorowane przede wszystkim przez badaczy głównonurtowych,

ponieważ badania nad nim nie przysłużyłyby się izolacjonistycznemu punktowi widzenia.

Jeśli zacznie się akceptować pogląd, że Olmekowie stanowili część imperium morskiego w

czasach, gdy po oceanach pływały wielkie floty - gdy starożytni władcy mórz panowali i na lądzie -

można zaakceptować i to, że quizuo również było elementem tej sieci, podobnie jak zwyczaj

deformowania czaszki. Zacznijmy od omówienia transoceanicznych kontaktów Olmeków z innymi

ludami.

4

Tajemnica handlu transoceanicznego

Zdumienie budzi fakt, że we wszystkich częściach Meksyku, od Campeche

na wschodzie po południowe wybrzeże Guerrero, i od Chiapas przy granicy

z Gwatemalą po rzekę Panuco w regionie Huasteca (na północ od Veracruz),

natrafiano na znaleziska archeologiczne przedstawiające Murzynów

bądź ludzi o cechach negroidalnych, zwłaszcza pochodzące z okresów

archaicznego i preklasycznego.

Alexander von Wuthenau Unexpected Faces in Ancient America (Niespodziewane twarze w

starożytnej Ameryce) 1986

Tajemnica handlu transoceanicznego

Zaczynamy rozumieć, że zawężając się do poglądu, iż Olmekowie byli odizolowani od innych

kultur mezoamerykańskich i nie mieli kontaktów z ludami, od których dzieliły ich oceany, nigdy nie

rozwikłamy związanych z nimi tajemnic. Dokładne rozpoznanie możliwości i dowodów na istnienie

kontaktów transoceanicznych - przez Ocean Spokojny i Atlantyk - pozwoli nam dowiedzieć się, kim

są Olmekowie.

Aby wyjaśnić choćby częściowo tajemnicę handlu transoceanicznego, przyjrzyjmy się

starożytnemu miastu Comalcalco - to najbardziej wysunięta na zachód znana osada Majów w

Meksyku. Kilka majańskich osad odkryto na półwyspie Jukatan, wrzynającym się w Zatokę

Meksykańską, na wschód od kontynentu, natomiast Comalcalco leży niedaleko kontynentalnego

wybrzeża zatoki, kilka kilometrów na zachód od delty rzeki Usumacinta. Ta ważna rzeka prowadzi

do majańskich miast leżących głęboko w gwatemalskim regionie Peten.

Comalcalco było głównym majańskim miastem portowym, które rozkwitało w latach między 700

a 900 n.e. Jak większość miast Majów, pochodzi bez wątpienia z czasów wcześniejszych niż

majański okres klasyczny, a po niedawnych odkryciach w Nakbe w Peten może być datowane

nawet na 1000 rok p.n.e. albo wcześniej. Comalcalco, jak wiele innych miast Majów, było - jak się

uważa - początkowo zamieszkane przez Olmeków. Miasta portowe są często zatapiane w czasie

huraganów i Comalcalco mogło być odbudowywane wiele razy w ciągu setek czy nawet tysięcy lat.

W okresie hiszpańskiej konkwisty wciąż było kwitnącym majańskim portem, ale niedługo potem

popadło w ruinę.

Comalcalco jest wyjątkowe z dwóch powodów. Po pierwsze, ponieważ w okolicy nie ma

kamieni, zbudowano je z cegieł wykonanych z mułu. Majowie wznieśli z nich olbrzymie budowle,

jedyne w majańskim świecie. Po drugie, na wielu z tych cegieł znajdują się inskrypcje. W latach

1977 i 1978 pracownicy Narodowego Instytutu Antropologii i Historii odkopali Comalcalco i odkryli,

że zbudowano je w całości z wypalanych cegieł. Odkryto, że na około 3% cegieł znalezionych w

ruinach są inskrypcje.

Podczas badań przeprowadzonych przez meksykańskiego archeologa Neila Steede'a dla

Narodowego Instytutu Antropologii i Historii ustalono, że 3671 cegieł ma inskrypcje. Z tych cegieł

na 2129 (58%) są majańskie hieroglify. Inskrypcje ze Starego Świata pojawiły się na 499 cegłach

(13,6%) w językach takich jak arabski, fenicki, libijski, egipski, ogam, tifinag, chiński, birmański i

palibirmański. Naprawdę inskrypcje ze Starego Świata były na 640 cegłach (17,3%), ale jeśli na

cegle były majańskie hieroglify z dodanymi inskrypcjami ze Starego Świata, umieszczano ją w

kategorii „majańskie". Inne cegły miały rysunki (753, 20%), a 308 (8,4%) było z inskrypcjami i

hieroglifami lub nie zostało zidentyfikowane.

Steede informuje, że komplet fotografii cegieł zawieziono do Towarzystwa Epigraficznego w San

Diego w Kalifornii, gdzie przebadali je lingwiści. Tam właśnie zidentyfikowano wymienione wyżej

języki. Na niektórych z cegieł znajdowały się wizerunki słoni. Jak już wspomniano, kilka miało

inskrypcje majańskie i w innych językach; najczęściej były to tłumaczenia tekstów majańskich.

Doktor Barry Feli z Towarzystwa Epigraficznego wyraził opinię, że cegły pochodziły ze szkoły

językowej w Comalcalco, gdzie uczniowie, poznający różne języki, ćwiczyli pisanie, używając do

tego mokrych i miękkich cegieł. Później cegły te służyły za materiał budowlany. Cegły z

inskrypcjami zostały znalezione przez meksykańskich archeologów jako zwykłe cegły budowlane,

położone tak, że nie było widać napisów. Napisy odkryto dopiero podczas rozbiórki budynków w

trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych na zlecenie rządu.

Steede słusznie zauważa, że są problemy z datowaniem, ponieważ języki występujące na

cegłach pochodzą z okresu mniej więcej 0-400 n.e., a Comalcalco na ogół datuje się na lata 700-

900 n.e. Steede podkreśla, że być może cegły wzięto z innych budowli i wykorzystano przy

budowie kolejnych!

Steede sądzi, że skoro do tej pory zbadano zaledwie pół procent cegieł, istnieje możliwość, iż w

Comalcalco na odkrycie czeka wciąż ponad 1 000 000 zapisanych cegieł. Ma on bardzo

interesującą opinię o obecnie przyjętej korelacji datowania majańskiego:

(...) wydaje się, że daty mieszczą się w ramach przyjętego okresu klasycznego (lata

700-900 n.e.). Sugerowałoby to, że nasza korelacja kalendarza Majów jest przesunięta

o 300-400 lat. Obecna korelacja jest zasadniczo autorstwa Thompsona. Korelacja

Goodmana-Martineza-Thompsona (GMT) wykorzystywała trzy podstawowe czynniki

jako wyznaczniki początków okresu klasycznego. Były to łuk, ceramika

polichromowana i datowanie węglem

14

C. Wszystkie trzy przesunięto w czasie do tyłu o

około 300 lat od daty ustalonej w obecnej korelacji, ale samej korelacji nie zmieniono.

W Comalcalco mamy bardzo wyraźne wskazówki, by to zrobić. Zachowując

ostrożność, można powiedzieć, że korelacja Spindena, przesuwająca wszystkie daty o

260 lat w tył, byłaby bardziej poprawna.

Steede pisze dalej, że jak dotąd lingwiści uważają, iż na cegłach z Comalcalco widnieją różne

obce języki, natomiast archeolodzy nie zgadzają się z ich opinią tylko dlatego, że to, co mówią

lingwiści, „po prostu nie może być prawdą". Nie jest to, ośmielę się twierdzić, w pełni naukowy

argument ze strony archeologów.

Chciałbym także przypomnieć czytelnikowi, że ruiny Comalcalco i pokryte napisami cegły

odnalazł uznany zespół naukowców z Narodowego Instytutu Antropologii i Historii Meksyku.

Jednak izolacjoniści niechętnie opuszczają pozycje, na których się okopali. Prawdopodobnie

pominą milczeniem odkrycia z Comalcalco i mało który student archeologii na jakimkolwiek

uniwersytecie w ogóle dowie się o kontrowersjach wokół tamtejszych cegieł.

Egipcjanie i handel poprzez Ocean Spokojny

W książce z 1923 roku The Children of the Sun (Dzieci słońca) archeolog z Uniwersytetu

Manchesterskiego WJ. Perry starał się wykazać, że dualistyczny system Egipcjan i Hindusów

rozprzestrzenił się na Oceanie Spokojnym i dotarł do Tonga, Tahiti, Hawajów i Wyspy

Wielkanocnej. Perry przedstawił dowody, że wysłannicy starożytnych królestw Słońca - Egiptu i

Indii - docierali do Indonezji i podróżowali po Oceanie Spokojnym około 1500 roku p.n.e.,

rozprzestrzeniając swoją wysoko rozwiniętą kulturę. Perry śledzi pojawianie się megalitycznych

budowli - od miejsca ich narodzin w Egipcie przez Indonezję i Ocean Spokojny aż do Ameryki. Ci

starożytni żeglarze, pokonujący oceany, poszukiwali złota, obsydianu i pereł, płynąc od wyspy do

wyspy. Perry twierdzi, że nazywano ich dziećmi słońca!

Zgodnie z jedną z teorii biblijna opowieść o krainie Ofir może odnosić się do kontaktów

transpacyficznych. Biblia mówi, że około 1000 roku p.n.e. fenickie statki króla Salomona wyruszyły

w trzyletnią podróż do krainy złota, zwanej Ofirem. Sformułowano teorię następującą: w 4000 roku

p.n.e., a prawdopodobnie dużo wcześniej, Egipcjanie żeglowali przez Ocean Indyjski do Sumatry,

Australii i Nowej Gwinei. Wydobywali złoto i handlowali z Indonezyjczykami, badali Australię i

czerpali z jej olbrzymich bogactw co tylko mogli. Wyruszyli dalej, przez Ocean Spokojny, wspólnie

z Hindusami, by kolonizować i komercjalizować obszar Oceanu Spokojnego i nawiązali w końcu

stosunki handlowe z rozwiniętymi kulturami Ameryki Północnej i Ameryki Południowej. Statki króla

Salomona popłynęły wyznaczonymi szlakami, by przywieźć skarby opisane w Biblii.

Ceramikę Lapita znajdowaną na Salomonach, w Nowej Kaledonii, Vanuatu, a nawet na Fidżi,

Tonga i Samoa datuje się na 4000 lat. Istniejąca bez wątpienia sieć połączeń handlowych w 2000

roku p.n.e. może mieć związek z egipskimi kupcami i ich dalekimi podróżami do odległej krainy,

którą nazywali Puntem. Historycy tacy jak Barry Feli z Harvardu uważają, że główną rolę w długich

podróżach morskich w starożytności odegrała wyspa Sumatra.

Feli twierdzi, że podróżnicy wypływali z portów Morza Czerwonego i północno-wschodniego

wybrzeża Afryki w kierunku Cejlonu, Sumatry, wschodniej Indonezji, Nowej Gwinei i dalej na

Ocean Spokojny. Załogę statków stanowili ludzie biali typu kaukaskiego i Murzyni. Feli uważa, że

ci podróżnicy, podczas trwającej rok wyprawy do przesmyku Tehuantepec (albo Peru), wpływali na

Ocean Spokojny, omijając od północy bądź południa Nową Gwineę, a potem płynęli wzdłuż wysp

takich jak Nowa Brytania, Nowa Irlandia, Wyspy Salomona i Vanuatu, by przybyć w końcu do Fidżi,

Tonga i Samoa. Tonga i Samoa stały się głównymi ośrodkami na Oceanie Spokojnym.

Piramidy i inne megalityczne budowle znajdowane na tych wyspach, takie jak kamienny łuk

Ha'amonga na Tonga, przydają tej tezie wiarygodności. Kupcy przywozili ze sobą ceramikę Lapita.

Tahiti i Hawaje zostały zasiedlone później, a Rai'tea niedaleko Tahiti stało się wschodnią stolicą.

Stąd zostały skolonizowane takie wyspy jak Markizy, Rapa Iti i Wyspa Wielkanocna. Feli

przypuszcza, że starożytni żeglarze docierali do Meksyku, Ameryki Środkowej, Ekwadoru i Peru,

wyruszając z tych właśnie lądowych baz.

Na całym Oceanie Spokojnym w nazwach wielu wysp występuje człon „Ra" -egipskie imię boga

słońca. Poza tym na wielu posągach z Wyspy Wielkanocnej widnieje egipski znak ankh

umieszczony u podstawy tylnej strony tułowia. Każdy z posągów ustawionych przez Thora

Heyerdahla na plaży Anakena ma wyrzeźbiony na plecach duży znak ankh. Umiejscowienie tych

znaków u podstawy kręgosłupa ma, być może, symbolizować moc kundalini kryjącą się - według

starożytnych - w kręgosłupie.

Egipcjanie budowali statki bez użycia gwoździ. Dużo starożytnych statków, w tym bez gwoździ,

znaleziono na wybrzeżach Australii. Dwa statki, długości 12 metrów i szerokości 3 metrów,

zbudowane bez użycia gwoździ, znaleziono niedaleko Perth w zachodniej Australii, kolejny,

częściowo przysypany wydmą, w Wollon-gong w Nowej Południowej Walii.

W dolinie Rzeki Księcia Regenta w górach Kimberley w zachodniej Australii znajduje się

malowidło jaskiniowe, przedstawiające mężczyznę z brodą i w wysokiej czapce; wygląda on jak

Egipcjanin albo mieszkaniec Bliskiego Wschodu. Wokół niego stoją trzy kobiety z długimi włosami

związanymi na końcu. Kobiety te zidentyfikowano jako egipskie tancerki z ciężarkami

przywiązanymi na końcach włosów. Długie, obciążone włosy odgrywały istotną rolę w ich tańcu.

Chociaż to australijscy Aborygeni słyną z używania bumerangów, mało kto wie, że używali ich

również Egipcjanie. Regularnie używali ich do polowań na kaczki na bagnach Nilu, a także w

różnych grach. Jest archeologicznym faktem (choć mało nagłośnionym), że w 1924 roku archeolog

Howard Carter, po otwarciu grobowca króla Tutanchamona, znalazł skrzynię pełną bumerangów.

Wiele z nich, wykładanych złotem i lapis-lazuli, można obejrzeć w sali poświęconej

Tutanchamonowi w Muzeum Egipskim w Kairze. Obok nich dla porównania leży bumerang

australijski.

Bumerangów używano także w południowym Meksyku, Teksasie, Arizonie i Kalifornii. Jest

prawdopodobne, że używali ich również Olmekowie; bumerangi można zobaczyć na ekspozycji w

Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk. To interesujący pogląd - że australijscy

Aborygeni, tak jak plemiona północnoamerykańskiego południowego zachodu, nauczyli się

posługiwania prostymi, ale zmyślnymi bumerangami od Egipcjan!

Francuscy badacze Luis Pauwels i Jacques Bergier piszą w książce Eternal Man (Wieczny

człowiek):

W 1963 roku z Australii dotarła do nas niezwykła informacja. W ziemi osłoniętej skałami

znaleziono stos egipskich monet, zakopanych tam około 4000 lat temu. Czytelnicy,

którzy podali nam tę informację, odwoływali się do publikacji raczej mało znanych, gdyż

o znalezisku nie było wzmianki w żadnych pismach archeologicznych. Tylko poczytne

radzieckie pismo „Technika Młodzieży", poświęcające regularnie kolumnę

niewyjaśnionym faktom komentowanym przez ekspertów, podjęło ten temat.

Opublikowało nawet zdjęcia wykopanego skarbu.

Antropolog Elizabeth Goud Davis donosi w książce The First Sex (Pierwsza płeć): Australii

znaleziono wisiorek z minerału zwanego zieleńcem, rzeźbiony w kształt celtyckiego krzyża, będący

dokładną repliką amuletu znalezionego w Egipcie w Tell el-Amarna, mieście, w którym 3500 lat

temu rządzili Nefertiti i faraon Echnaton".

Okres panowania Echnatona i Nefertiti (około 1200 roku p.n.e.) jest również okresem ceramiki

Lapita (około 1100 roku p.n.e.) i chińskiej dynastii Szang (1600— -1028 rok p.n.e.). Na okres ten

często datuje się także początki Olmeków.

Istnieje jedno wyraźne ogniwo łączące Australię i Egipt - mieszkańcy wysp Cieśniny Torresa,

między Nową Gwineą a północnym Queenslandem, stosują interesującą praktykę mumifikowania

zmarłych. W Muzeum Macleaya uniwersytetu w Sydney znajdują się zmumifikowane zwłoki

mieszkańca Wyspy Darnleya (Cieśnina Torresa); użyta w mumifikacji metoda jest podobna do

stosowanej w Egipcie w latach 1090-945 p.n.e.

W 1875 roku uczestnicy wyprawa Sheverta odkryli podobieństwo łodzi z Wyspy Darnleya do

starożytnych łodzi nilowych. Z wyspy wyprawiano w morze zmarłych łodziami, które osiadały na

rafie koralowej. Egipcjanie przewozili zmarłych łodziami przez Nil bądź wzdłuż niego, by pochować

ich na pustyni.

Kenneth Gordon Mclntyre zauważył w książce The Secret Discovery of Australia (Sekretne

odkrycie Australii), że nazwa wyspy Mir w Cieśninie Torresa to egipski wyraz oznaczający

piramidę, a nawet że nazwa samego Egiptu to „Misr". Kolejne podobieństwo łączące mieszkańców

wysp cieśniny (a także Wysp Salomona, Fidżi i Polinezji) ze starożytnymi Egipcjanami to używanie

do spania drewnianej poduszki. Rzeźbiony kawałek drewna służył jako podkładka pod głowę, a

śpiący leżał na plecach. Ten wyjątkowy zwyczaj występował w starożytnym Egipcie i jest

spotykany na niektórych wyspach Oceanu Spokojnego wokół Nowej Gwinei.

ŚWIAT STAROŻYTNYCH KRÓLÓW MÓRZ

Wyobraźmy sobie świat, w którym oceany były autostradami dla starożytnego człowieka.

Wyobraźmy sobie, że co kilkaset lat podejmowano wytrwałe wysiłki, by dotrzeć do dalekich

brzegów i zdobyć cenne towary. Załóżmy, że istniała komunikacja przez Atlantyk dzięki statkom

większym od okrętów Kolumba. Wyobraźmy sobie podróże morskie w wielkich łodziach, jednych z

trzciny, innych - z drewna.

Ci ludzie poszukiwali egzotycznych towarów, w tym jadeitu, złota, rzadkich ptasich piór, środków

halucynogennych, ziół i mnóstwa innych drogocennych przedmiotów. Uważa się, że uczestnicy

tych wypraw byli grupą starożytnych żeglarzy rozmaitego pochodzenia, zaciąganych w portach od

Hiszpanii i Maroka po Egipt, Etiopię, Oman, Keralę, Cejlon i wyspy indonezyjskie, takie jak

Sumatra, Jawa i Bali.

To właśnie byli starożytni królowie mórz; zwie się ich rozmaicie - Ligą Atlantydzką, Hetytami z

Byblos, Fenicjanami albo Khyberami. Budowali wielkie statki towarowe, przewożące setki

pasażerów i załogi oraz tony ładunku, i dowodzili nimi. Łodzie zwane tongaraki, używane przez

królów Tonga na środkowym Oceanie Spokojnym, mogły pomieścić 300 osób. Kapitanowie tych

statków byli arystokracją i znali się na gwiazdach oraz zasadach nawigacji, tak jak dzisiejsi

Polinezyjczycy.

Kapitanowie z Oceanu Indyjskiego, z Omanu albo z Morza Czerwonego sprzymierzali się z

hinduskimi żeglarzami z południowego Oceanu Indyjskiego, którzy pochodzili z Indii, Malediwów,

Cejlonu i Indonezji. Płynąc na wschód z Indonezji, napotykali górzyste i dzikie wyspy Nowej Gwinei

i Wyspy Salomona. Za nimi otwiera się przestwór Oceanu Spokojnego. Mijali takie archipelagi jak

Fidżi, Tonga, Tahiti i Markizy, zanim lądowali na wybrzeżu Ameryki Północnej, przypuszczalnie w

okolicach Zatoki Kalifornijskiej. Stamtąd kierowali się na południe do pacyficznych portów w

pobliżu ośrodków takich jak Monte Alban w Oaxaca w Meksyku.

Ci starożytni królowie mórz byli grupą niejednolitą- w jej skład wchodzili brodaci i wąsaci

przedstawiciele typu kaukaskiego, a także ludzie o afrykańskich, orientalnych i klasycznych

„chińskich" rysach twarzy. Spotykano też wśród nich karły i garbatych (uważano, że przynoszą

szczęście), często pełniących rolę muzyków i gawędziarzy dla rozrywki załogi. Nikt nie był na

statku niewolnikiem, choć panowała ścisła hierarchia. Wszyscy mogli świętować w portach

docelowych i wszyscy mieli udział w zdobyczach. Żeglarz, który odbył kilka podróży, mógł

prowadzić dostatnie życie.

Na każdym statku, oprócz kapitana i bosmanów, był zapewne również kapłan, szaman albo

czarownik. To on rozmawiał z lokalnymi ekspertami od roślin i pozyskiwał odpowiednie zioła oraz

środki halucynogenne. Kapłani prawdopodobnie nosili spiczaste czapki i postępowali tak, jak

można tego oczekiwać po starożytnym czarowniku.

Chińscy eunuchowie i podróże dookoła świata

Ostatnimi czasy ukazały się popularne i pozytywnie recenzowane książki opisujące historyczne

fakty o wczesnych podróżach Chińczyków dookoła świata. W bestsellerze 1421: Rok, w którym

Chińczycy odkryli Amerykę i opłynęli świat autor Gavin Menzies utrzymuje, że 8 marca tego roku w

morze wyruszyła wielka flota dżonek długości prawie 150 metrów. Flotą dowodzili admirałowie-

eunuchowie, poddani cesarza Zhu Di; mieli popłynąć na krańce świata, by zebrać daniny od

barbarzyńców; dotrzeć do najdalszych mórz i zjednoczyć świat w konfucjańskiej harmonii. Podróż

trwała dwa lata, a flota opłynęła cały świat, twierdzi Menzies.

W innej książce o chińskich prekolumbijskich wyprawach, When China Ruled the Seas (Kiedy

Chiny rządziły morzami) autorka Louise Levathes twierdzi, że Chińczycy z epoki Szang żeglowali

do Ameryki około 1000 roku p.n.e. Choć nie utrzymuje ona, że

w kontaktach Chińczyków z Meksykiem

pośredniczyli Olmekowie, tak właśnie twierdzą inni archeolodzy i historycy, w tym związani z prestiżową

Smithsonian Institution.

Smithsonian Institution wydała w 1974 roku monografię zatytułowaną The Trans-pacific Origin

of Mesoamerican Cmlization (Transpacyficzne początki cywilizacji mezoamerykańskiej) autorstwa

Berty J. Meggers, archeolog, w 2007 roku zatrudnionej w tej instytucji. W monografii tak pisze:

Antropolodzy generalnie zakładają, że cywilizacje na wschodniej i zachodniej półkuli

rozwijały się niezależnie od siebie. Badanie cech wyróżniających kulturę

mezoamerykańskich Olmeków spośród poprzedzających ich kultur rolniczych osad

wykazuje jednak, że wiele z tych cech występuje we wcześniejszej cywilizacji Chin z

okresu dynastii Szang. Jeśli cywilizacja Olmeków narodziła się pod wpływem czynnika

zza Oceanu Spokojnego, wynikają z tego ważne implikacje zarówno dla rekonstrukcji

rozwoju kulturowego Nowego Świata, jak i dla sformułowania aktualnej teorii ewolucji

cywilizacji.

Nie licząc teorii ewolucji kulturowej, żadna teoria nie wywołała gwałtowniejszej dyskusji

wśród antropologów niż teoria kontaktu zwanego transpacyficznym. Te dwa tematy

pierwsi dyfuzjoniści uznali za powiązane ze sobą. Przekonywali oni, że źródłem

cywilizacji Indian amerykańskich był Stary Świat: Egipt, Fenicja, Izrael, Atlantyda i Mu.

Dla kontrastu dzisiejsi teoretycy biorą za pewnik, że cywilizacje rozwijały się kolejno, a

przynajmniej niezależnie w Starym i Nowym Świecie. (...) Niniejszy artykuł zajmie się

kontekstem i cechami charakterystycznymi najwcześniejszej cywilizacji Mezoameryki,

znanej jako olmecka, i porównaniem ich z cywilizacją Szang w Chinach. Dyskusja o

znaczeniu wielu uderzających podobieństw unaoczni niektóre problemy teoretyczne,

które trzeba rozwiązać, zanim da się położyć wiarygodne podwaliny pod teorię

narodzin cywilizacji.

W swojej monografii Meggers podaje archeologiczne dowody, że Olmekowie są

najwcześniejszą cywilizacją Mezoameryki, omawia ich piramidy, pomniki, sztukę, kalendarz,

handel i religię. Potem opisuje różne cechy cywilizacji Szang. Do podobieństw łączących te

społeczności zalicza styl pisania, szerokie wykorzystanie i dalekosiężny handel jadeitem, używanie

pałek jako symboli rangi, schematy osiedli oraz style architektoniczne, sprowadzanie luksusowych

dóbr z wielkich odległości, czczenie bóstw mających postać wielkich kotów (jaguar) i stosowanie

deformacji czaszki.

Chociaż przyznaje, że zadanie jest trudne, Meggers dochodzi do wniosku, że podobieństwa

między Olmekami a Szangami można wykorzystać jako dowód albo niezależnego rozwoju, albo

kulturowej dyfuzji. Podstawową trudnością, jaką napotykamy, pisze, jest to, że poszukiwanie

początków kultur hamują nieuświadomione uprzedzenia i ograniczona ilość danych.

Jeden z uczniów Meggers, Vincent H. Malmstrom, w monografii Izapa: Cultural Hearth of the

Olmecs (Izapa: kulturowa kuźnia Olmeków), wydanej przez Darthrnouth College dostępnej w

Internecie pod adresem:

www.darthmouth.edu/~izapa/

M6.pdf, również podaje, że starożytne

miasto Izapa, w pobliżu pacyficznego wybrzeża przesmyku Tehuantepec, było dużym portem

morskim utrzymującym kontakty z Ekwadorem oraz, prawdopodobnie, z Chinami epoki Szang.

Malmstrom twierdzi:

Blisko krańca nadbrzeżnej równiny nad Oceanem Spokojnym, w południowo--

wschodnim zakątku stanu Chiapas w Meksyku leży duży, prekolumbijski ośrodek

ceremonialny znany jako Izapa. Położone na tarasie niewielkiego dopływu Rio

Suchiate, rzeki granicznej między Meksykiem i Gwatemalą, miasto składa się z ponad

130 kopców rozrzuconych na kilku hektarach porośniętej bujnie tropikalnej niziny u

podnóża wulkanu Tacana, drugiej najwyższej góry (4094 metrów) w Ameryce

Środkowej. Choć jak dotąd odrestaurowano zaledwie pół tuzina obłożonych

otoczakami kopców i piramid, jest jasne, że wchodziły kiedyś w skład rozbudowanego,

dobrze zaplanowanego kompleksu znacznej wielkości. Na ile ów kompleks był ważny,

dopiero badamy.

Archeolodzy ostrożnie datują Izapa na okres późny formatywny (odpowiadający z

grubsza okresowi 600-100 p.n.e.), głównie na podstawie dowodów stylistycznych.

Mamy jednak powód sądzić, że Izapa jest o wiele starsze, niż wskazywałyby tego

rodzaju dowody. Bernal zgadza się, że Izapa może być rówieśnikiem najstarszych

znanych olmeckich miast w San Lorenzo i La Venta. Wykazano na przykład, że osiadły,

wiejski tryb życia istniał w rejonie Izapa być może już w 1500 roku p.n.e., sądząc po

wynikach datowania węglem radioaktywnym znalezisk z Ocós, na wybrzeżu

Gwatemali, zaledwie 45 kilometrów dalej. Dodatkowe dowody, choć poszlakowe,

pojawiły się ostatnio jako wynik zidentyfikowania przez autora właśnie Izapa jako

miejsca narodzin mezoamerykańskich systemów kalendarzowych i wiedzy o

magnetyzmie wśród prekolumbijskich kultur tego regionu. (...) Mimo to, jeśli hipotezy

autora są słuszne, da się ustalić dwa astronomiczne stałe punkty, w odniesieniu do

których można sprawdzić jedyną dokładną datę, którą zostawili nam majańscy

chronologowie - oraz, przypuszczalnie, Olmekowie przed nimi. To data uznana za

początek systemu Długiej Rachuby, wyznaczona na 13 sierpnia 3113 roku p.n.e. przez

korelację Goodmana-Martineza-Thompsona. W innym miejscu (w prasie) autor

wyjaśnią jak ustalił, że system Długiej Rachuby - połączenie 260-dniowego kalendarza

religijnego i 365-dniowego kalendarza świeckiego - sprawia wrażenie, jakby

zapoczątkowano go w 235 roku p.n.e., którą to datę proponował już w 1930 roku

Teeple, ale która została odrzucona przez Thompsona.

Mając świadomość, że niezależnie doszedł do tego samego wniosku co wcześniejszy

naukowiec, którego Thompson wychwalał za matematyczny „geniusz" przy innej okazji,

autor użył komputera, by „cofnąć" oba kalendarze do punktu startowego. W przypadku

kalendarza świeckiego oznaczało to, że dzień znany Majom jako „0 Pop" powinien

przypaść na letnie przesilenie, natomiast w przypadku kalendarza religijnego dzień „/

/wir" powinien przypaść na 13 sierpnia. W wyniku tej operacji autor wykazał, że świecki

kalendarz rozpoczął się prawdopodobnie 21 czerwca 1323 roku p.n.e., a religijny - 13

sierpnia 1358 roku p.n.e.

Co ważne, obie daty zgadzają się całkowicie z wynikami badań węglem radioak-

tywnym, przeprowadzonych w rejonie Ocós na południe od Izapa oraz z rejonu San

Lorenzo w stanie Veracruz, przypuszczalnie jednego z pierwszych miast Olmeków, w

których „zadomowiły się" kalendarze. Gdyby Izapa było tylko miejscem narodzin

mezoamerykańskich kalendarzy, wystarczyłoby to, by uznać je za główny ośrodek

kulturalny Olmeków. Jednak co najmniej na jednym jeszcze polu wiedzy Izapa przoduje

w olmeckiej nauce - chodzi mianowicie o ziemski magnetyzm. Przez jakiś czas

badacze sądzili, że Majowie go znali, najwyraźniej stosując go do ustawiania swoich

budowli w głównych ośrodkach ceremonialnych.

Potem, w 1973 roku, Coe odkrył niewielką sztabkę wypolerowanego hematytu w San

Lorenzo i uznał, że mogła służyć jako część kompasu. Znaleziono ją w warstwie da-

towanej na około 1000 roku p.n.e., co sugeruje, że Olmekowie wiedzieli o magnety-

zmie ziemskim prawie na 1000 lat przed Chińczykami. Jednak podczas prac polowych

w Izapa w styczniu 1975 roku autor znalazł dowody, że mieszkańcy tego miasta nie

tylko znali magnetyzm, ale także kojarzyli go z instynktem odnajdywania drogi przez

żółwie morskie. Taki wniosek wynika z faktu, że około 30 metrów na południowy

wschód od głównej piramidy znaleziono dużą rzeźbę głowy żółwia, wykonaną z bazaltu

bogatego w magnetyczne żelazo i wykończoną z taką precyzją, że wszystkie

magnetyczne linie siły zbiegają się na pysku żółwia. Chociaż w Izapa nie znaleziono

więcej magnetycznych kamieni, są tam przynajmniej dwa inne wizerunki żółwia.

Jednym z nich jest rzeźba niedaleko wschodniej ściany głównej piramidy, mająca

kształt odwróconej żółwiowej skorupy, która - napełniona wodą podczas pory

deszczowej - mogła stanowić pozbawioną tarcia powierzchnię, na której unosiłaby się

swobodnie igła magnetytowa. Drugim jest wielki ołtarz w formie żółwia na zachodnim

końcu ceremonialnego boiska, na którego północnej ścianie znajduje się płaskorzeźba

brodatego mężczyzny stojącego w łodzi unoszącej się na falach. O tym, że Izapanie

byli żeglarzami i przez długi czas utrzymywali stosunkowo regularne kontakty z

miejscami tak odległymi jak Ekwador, świadczą podobieństwa ceramiki znajdowanej w

tych dwóch rejonach.

Trudno sobie wyobrazić, że nie zauważyliby podczas takich podróży wielkich migracji

żółwia czarnego, wędrującego między wybrzeżem Gwatemali i wyspami Galapagos.

Nie trzeba też wielkiej wyobraźni, by przypuszczać, że pewność nawigacji żółwi zrobiła

na nich wrażenie i że porównali ją z właściwościami magnetytu ułatwiającymi

nawigację. Czy morskie kontakty Izapa obejmowały podróże przez Ocean Spokojny, w

tym momencie nie da się wykazać, chociaż Meggers - między innymi - wykazała

uderzające podobieństwa między Olmekami a Chińczykami dynastii Szang. Tak czy

inaczej, wygląda na to, że Izapa było głównym ośrodkiem kulturowego rozwoju w

Mezoameryce, czy to jako przyczółek dla wpływów zza Oceanu Spokojnego czy jako

ośrodek rozwijający się samodzielnie.

Izapa mogło więc być głównym portem olmecko-chińskim na Oceanie Spokojnym. Jeśli tak,

zbiegałyby się tam liczne lądowe drogi z Oaxaca i innych obszarów. Towary z atlantyckiej strony

przesmyku również przywożono by lądem i bardzo możliwe, że tony jadeitu, złota,

halucynogennych grzybów, ziaren kakaowca i innych cennych dóbr wysyłano z Izapa z powrotem

przez Ocean Spokojny - w części bez wątpienia do Chin. W późniejszych czasach Hiszpania

prowadziła zyskowny handel, wykorzystując porty w Manili i Acapulco.

W artykule w „US News & World Report" z 4 listopada 1996 roku doniesiono, że chiński

językoznawca Han Ping Chen zbadał słynne olmeckie figurki i towarzyszące im jadeitowe toporki

znalezione w La Venta, obecnie przechowywane w Narodowym Muzeum Antropologii. Według

czasopisma, po przestudiowaniu niektórych „napisów" na toporkach Chińczyk oznajmił, że

„najwyraźniej są to chińskie znaki". Meggers też miała udział w tym ważnym odkryciu

(dokładniejszy jego opis jest w rozdziale 6).

A więc należy sądzić, że dzieci o twarzach wykrzywionych dziwnymi minami, pozbawione

genitaliów, to tak naprawdę chińscy eunuchowie? Nieszczęśliwi, bo usunięto im genitalia albo

dlatego że ich ojczyzna w Chinach została zrujnowana i nie mają dokąd wracać?

Czy wyjaśnia to nam, czemu negroidalne posążki mają również orientalne cechy? Czy negroidzi

wywiezieni z Afryki lub Melanezji byli wojownikami utrzymywanymi przez chińskich podróżników

jako armia?

Wyobraźmy sobie następującą sytuację: chłopcy zrodzeni z matek Chinek są kastrowani w

młodym wieku i szkoleni w sztuce wojennej, żeglarstwie i dyplomacji. To żołnierze potężnej

postury, dobrze uzbrojeni i zdyscyplinowani. Mając przy sobie niewielką grupę takich ludzi,

chińsko-olmecki generał był w stanie pokonać przeciwnika na odległej wyspie czy kontynencie.

Specjalnie wyszkoleni chińscy eunuchowie byli królami mórz i oceanów, wzbudzającymi respekt

wszędzie, gdzie się pojawili. Wielbiono ich, stawiano im pomniki. Byli wspaniałymi wojownikami, a

niektórzy z nich czarownikami.

Ale byli eunuchami i nie mogli uprawiać seksu dla przyjemności. Rozkosz znajdowali w jedzeniu

i piciu. Jako dygnitarze i dworacy musieli być traktowani po królewsku i prawdopodobnie

pochłaniali ogromne ilości jedzenia i pili halucynogenne trunki. Ci chińsko-olmeccy eunuchowie

mogli też być traktowani jako ludzie-jaguary, gdyż obcowali z lokalnymi duchami i zwierzętami

totemicznymi.

Tak więc kraina Olman to nie tylko wybrzeża pacyficzne. Przesmyk Tehuantepec jest tak wąski,

że po krótkiej podróży lądem można było znaleźć się w portach, także nad Atlantykiem. Nic nie

napędza sukcesu tak jak sukces. Jeśli Olmekowie potrafili rozwinąć sieć handlowana przesmyku,

mogli też stać się dominującą kulturą w regionie.

5

Tajemnica deformowania czaszek przez Olmeków

Wydłużamy głowy naszych dzieci, ponieważ to nasza tradycja,

a wywodzi się ona z podstawowych wierzeń naszego ludu.

Uważamy także, że ludzie z wydłużonymi głowami są piękniejsi,

a poza tym długie głowy są oznaką mądrości.

Opinia mieszkańców południowego wybrzeża wyspy Malekula w Oceanii

OLMEKOWIE I DEFORMOWANIE CZASZEK

Wśród wielu dziwnych rzeczy związanych z Olmekami deformowanie czaszek jest chyba

najdziwniejsze. Deformowanie głowy to praktyka wspólna dla ludów Peru, niektórych wysp Oceanu

Spokojnego, plemion Afryki, irackich Kurdów i Egipcjan, a także wielu innych kultur. Ten niezwykły

zwyczaj łączy przeciwległe brzegi obu oceanów: Atlantyckiego i Spokojnego.

Dla niewtajemniczonych widok zdeformowanych czaszek jest dość wstrząsający. Czaszki te

mają najróżniejszy kształt i rozmiary, niektóre są skrajnie wydłużone, spiczaste, inne - raczej

kanciaste. Kim dokładnie byli ci ludzie, czemu zmieniali kształt swoich głów i jak dokonywali tych

dziwnych modyfikacji - pozostaje nadal tajemnicą. Proponuje się różne wyjaśnienia.

W antropologii istnieje naukowy termin „dolichocefalia", co znaczy długogłowość. Tak się

nazywa kształt głowy ludzkiej wydłużony ku tyłowi. Laicy i popkulturowe media mówią o takich

ludzkich prześmiewczo "jajogłowi". Wielu Amerykanów pamięta serial telewizyjny w Sarurday Night

Live, w którym występował Dan Akroyd i inni jako cudaczna rodzina Jajogłowych. Serial zdobył

taką popularność, że powstał pełnometrażowy film pod takim właśnie tytułem. Członkowie rodziny

komicznych dziwolągów mieli długie, łyse głowy, dwa razy dłuższe od normalnych, do tego

spiczasto zakończone. Swoją odmienność usprawiedliwiali tym, że przyjechali z Francji, ale było

jasne, że są kosmitami, badającymi Ziemian. Czy komediowy serial przypadkiem nie naprowadza

na trop wiodący do początków zwyczaju deformowania czaszki?

Specjaliści od dawna wiedzą, że deformacji czaszki u człowieka można dokonać tylko w okresie

niemowlęctwa. Głowę niemowlęcia wkłada się między deszczułki i obwiązuje mocno sznurkiem

albo silnie się bandażuje, wskutek czego czaszka, rozrastając się, staje się nienaturalnie

wydłużona.

Czaszka jest obwiązywana, kiedy jej kości u dziecka jeszcze się nie zrosły; siłę ucisku zmienia

się w miarę upływu czasu. Po kilku latach takiego krępowania głowa dziecka zaczyna wyraźnie się

wydłużać, a kiedy dziecko osiąga osiem czy dziewięć lat (czasami wcześniej!), czaszka jest już

nieodwracalnie uformowana i nie trzeba jej nadal obwiązywać.

Wiadomo że u Olmeków i Majów z Ameryki Środkowej często się spotyka dolichocefalicznie

zdeformowane czaszki. W tropikach znaleziska szkieletowe są rzadkie ze względu na szybki

rozkład materii organicznej, znajdowano jednak przypisywane Olmekom jadeitowe figurki

przedstawiające ludzi z wydłużonymi głowami, wiemy więc, że ta dziwna „moda" była szeroko

rozprzestrzeniona; napotykamy ją od Andów przez dżungle Panamy, Kostarykę, Nikaraguę, po

wybrzeża i góry Meksyku. Dotarła nawet do północnego zachodu Stanów Zjednoczonych.

Największy słodkowodny zbiornik na zachód od Missisipi to jezioro Flathead w zachodniej

Montanie, nazywane tak, ponieważ miejscowi rdzenni Amerykanie nazywali siebie Indianami

Flatheads - Płaskogłowymi. I rzeczywiście mieli dziwnie wydłużone i spłaszczone głowy w wyniku

deformowania czaszek.

Kiedy pierwsi europejscy eksploratorzy dotarli w pobliże obecnego Seattle na północnym

zachodzie Stanów Zjednoczonych, stwierdzili, że Indianie z miejscowych plemion Chinooków mają

wydłużone i spłaszczone głowy. Rosyjscy, hiszpańscy i angielscy podróżnicy, którzy tam przybyli,

udokumentowali obce dla nich zwyczaje; istnieje wykonany przez nich rysunek kobiety z

dolichocefaliczną głową, trzymającej na kolanach dziecko w drewnianej „kołysce deformacyjnej".

Co ciekawe, na skórze tej kobiety jest widoczny przypominający pismo tatuaż i ma ona niezwykle

małe stopy; być może, kiedy była niemowlęciem, stopy również jej obwiązywano, tak jak głowę.

Wiadomo także, że władcy starożytnego Egiptu - Echnaton, Nefertiti, Tutanchamon, Meritaton i

inni - mieli głowy dolichocefaliczne. Nefertiti nie była Egipcjanką, pochodziła z Mittani, obszaru

północnego Iraku uważanego za powiązany z Hetytami i starożytnymi Indiami (dzisiaj to terytorium

Kurdów). Chociaż szkieletów Echnatona, Nefertiti i ich dzieci jak dotąd nie odnaleziono, na

przedstawiających ich malowidłach i rzeźbach rzeczywiście mają wydłużone czaszki. Głowa mumii

Tutanchamona też jest dolichocefaliczna.

Istnieje więc zastanawiający związek między Egipcjanami z okresu Atona (około 1200 roku

p.n.e.) a Olmekami - praktyka obwiązywania głów i zniekształcania czaszek. Dysponujemy

dowodami praktykowania tego zwyczaju w tak odległych od siebie miejscach jak Malta, Egipt, Irak,

wyspy Oceanu Spokojnego i obie Ameryki, nasuwa się więc pytanie: czy we wszystkich tych

kulturach pojawił się samorzutnie - a jeśli tak, dlaczego? Archeolodzy głównonurtowi, jako

zwolennicy izolacjonizmu, utrzymują, że zwyczaj deformowania czaszki w większości miejsc na

świecie powstał samorzutnie.

Wiadomo że Olmekowie byli prekursorami tej praktyki, przynajmniej w Mezoameryce. Ale

zdaniem konserwatywnych autorytetów -jest to stwierdzenie zbyt daleko idące. Jak wspomniano w

rozdziale 1, archeolog z Uniwersytetu stanu Alabama Richard Diehl twierdzi, że Olmekowie byli w

swoim regionie grupą odizolowaną, utrzymującą słabe kontakty z innymi plemionami, nawet

żyjącymi na przesmyku Tehuantepec:

Nie ma żadnych dowodów, że ów lud tworzył grupę jednorodną etnicznie, a niemal na

pewno żaden Olmek nie uważał ludzi mieszkających dalej niż o kilka godzin marszu za

członków swojej społeczności. Mimo to liczne niezależne miejscowe kultury były do

siebie tak podobne, że współcześni naukowcy uważają je za jedną całościową kulturę.

A więc według Diehla „liczne niezależne miejscowe kultury" mieszkające o kilka godzin marszu

od siebie, wszystkie - nie znając jedna drugiej - postanowiły deformować w podobny sposób głowy

swoich dzieci.

Diehl wspomina o deformacjach czaszki jedynie mimochodem, przy okazji opisu olmeckiego

pochówku w Tlatilco:

(...) W kolejnym grobowcu znajdowały się szczątki mężczyzny, któremu w nie-

mowlęctwie umyślnie zniekształcono czaszkę, a już dorosłemu spiłowano zęby w

geometryczne wzory. Mógł być szamanem, ponieważ wszystkie przedmioty wraz z nim

złożone do grobu prawdopodobnie stanowiły zawartość świętego zawiniątka. Były

wśród nich małe metates do ucierania halucynogennych grzybów, ulepione z gliny

grzyby, kwarc, grafit, smoła i inne materiały, które mogły mieć zastosowanie w

rytuałach związanych z leczeniem.

Być może niepodejmowanie dyskusji o deformacjach czaszek to tak naprawdę ucieczka od

tematu. Chociaż niewiele o tym zwyczaju wiadomo - poza samą metodą deformowania - jest on

ciekawym elementem kultury Olmeków i Majów, z którego byli znani, tak jak starożytni

Peruwiańczycy z pustynnego wybrzeża, zwłaszcza okolic Paracas, Ica i Nazca, na południe od

Limy. Praktykowano go także w Tiahuanaco, Wysoko w Andach. Tak dziwna praktyka powinna

budzić ciekawość i stać się tematem spekulacji, ale skoro Olmekowie mają być odizolowaną

grupą, wzmianka o deformacjach czaszek mogłaby sprowokować dyskusję o szeroko

rozpowszechnionym stosowaniu tej metody. Jednak w książce promującej izolacjonistyczny punkt

widzenia nie wolno do tego dopuścić.

Deformowanie czaszki, metoda niezwykła, ale spotykana na całym świecie, świadczy wyraźnie

o istnieniu kontaktów transoceanicznych. Stosowano ją nie tylko w Ameryce, ale i w innych

częściach globu. Taka popularność dość osobliwego zwyczaju dowodzi przenikania kultur, a nie ich

odizolowania.

PO CO DEFORMOWANO CZASZKI?

Najważniejsze pytanie brzmi: po co od starożytności niektóre cywilizacje, aż do czasów

europejskiego osadnictwa na pacyficznym wybrzeżu północnego zachodu Ameryki Północnej,

praktykowały deformowanie głowy?

Sformułowano rozmaite teorie: ludzie stosujący tę metodę uważali, iż większa głowa to oznaka

większej mądrości; była to próba upodobnienia się do „przybyszy", którzy mieli wydłużone głowy;

był to element praktyk religijnych; miało służyć wyróżnieniu elity, do której należeli kapłani i

królowie.

„Technologia" deformacji czaszki była stosunkowo prosta. Zastosować ją mogła każda rodzina,

w której przyszło na świat dziecko, wystarczyło kilka kawałków drewna i sznurek. Reszta była

kwestią cierpliwości i czasu. Ale raz jeszcze musimy zadać sobie pytanie - skąd się wziął ten

zwyczaj?

Dla wypracowania jednolitej teorii tłumaczącej deformowanie czaszki ważne jest, że ów zwyczaj

znano w najdalszych zakątkach kuli ziemskiej. Wydaje się, że kraina Olman na przesmyku

Tehuantepec stanowiła centrum, z którego się zaczął rozprzestrzeniać. Czy tysiące lat temu

wszyscy kapłani na całym świecie mieli wydłużone czaszki? Chyba tak, jak się dalej przekonamy.

Deformowanie czaszek było tysiące lat temu najwyraźniej powszechnie praktykowane aż po czasy

nowożytne, a Olmekowie również je stosowali.

Czy chcieli wyglądać jak istoty z natury mające wydłużone czaszki? Moim zdaniem powinno się

przyjąć następującą hipotezę: obwiązywanie głowy w celu jej wydłużenia ściśle przylegającymi

opaskami - zwyczaj spotykany na całym świecie - było praktykowane po to, by się upodobnić

wyglądem do długogłowej rasy z zamierzchłej przeszłości, która przekazała wiedzę i mądrość

naszym przodkom. Do dziś żyją na Ziemi ludy wciąż praktykujące takie obwiązywanie głowy (na

przykład mieszkańcy Vanuatu). Twierdzą, że czynią tak, bo chcą być podobni do inteligentnej obcej

rasy, która niegdyś tam przybyła.

Obwiązywanie głów w Afryce i na Vanuatu

Obwiązywanie głowy i deformowanie czaszki praktykowano aż po czasy nowożytne w wielu

miejscach globu: w niektórych częściach Afryki, na Vanuatu, wśród Kurdów w północnym Iraku. W

odległych zakątkach Vanuafu (dawniej Nowych Hebrydów) stosowano obwiązywanie głów aż do

czasów II wojny światowej. Według strony internetowej Muzeum Australii, z herosem Ambat są

łączone początki ścisłego krępowania czaszek w pewnych rejonach południowego wybrzeża

wyspy Malekula, będącej częścią Vanuatu. Sam Ambat miał wydłużoną głowę i wąski, długi nos.

Kształt wydłużonych czaszek różni się nieco na zróżnicowanych językowo i kulturowo obszarach

południowego Malekula. Najdłuższe głowy występują na obszarze języka nahai na wyspie

Tomman oraz na południowo-zachodnim wybrzeżu Malekula. Osoba o wydłużonej głowie jest

uważana za bardziej od innych inteligentną, mającą wyższy status społeczny i bliższą światu

duchów. Do dzisiaj na Vanuatu określenie w bislama/angielskim pidżinie longfala hed (długa

głowa) jest synonimem inteligencji.

Według muzeum w rejonach tych zaczynano obwiązywać głowę jednomiesięcznemu

niemowlęciu. Głowę dziecka codziennie smarowano maścią sporządzoną z orzechów zwanych

tam navanai-molo, by zapobiec podrażnieniu skóry i wysypce. Głowę następnie obwiązywano

miękkim bandażem z wewnętrznej części kory pewnego rodzaju bananowca. Na zabandażowaną

głowę wkładano koszyk upleciony z rośliny nazywanej nibirip, ten zaś obwiązywano sznurkiem z

włókien. Czynności te powtarzano codziennie przez około pół roku, by osiągnąć wymagany kształt

głowy.

Tubylcy praktykowali deformację głów, bo wierzyli, że ludzie długogłowi są bardziej inteligentni.

Tacy najwyraźniej byli dawni herosi o wydłużonych głowach, tak bardzo podziwiani. Muzeum cytuje

wypowiedź jednego z mieszkańców Vanuatu: „Wydłużamy głowy naszych dzieci, ponieważ jest to

u nas tradycja, a wywodzi się ona z podstawowych wierzeń duchowych naszego ludu. Uważamy

także, że ludzie z wydłużonymi głowami są piękniejsi, a poza tym takie długie głowy są oznaką

mądrości".

Muzeum informuje też, że w opinii zamieszkującego Borneo ludu Bintulu Malanus z grupy

Dajaków płaskie czoło to oznaka urody. Rozpłaszczanie głowy rozpoczynano w pierwszym

miesiącu życia dziecka za pomocą narzędzia zwanego tadal. Na czole dziecka umieszczano

poduszkę z opaskami obejmującymi całą głowę. Sznurki regulujące opaski zawiązywano tak, by

dziecku nie przeszkadzały. W pierwszych etapach rozpłaszczania głowy stosowano bardzo lekki

ucisk, stopniowo go jednak zwiększano.

Strona internetowa wspomnianego muzeum podaje także, że lud Mangbetu z północnej

Demokratycznej Republiki Konga również praktykował wydłużanie głów. Upragniony kształt

osiągano, owijając główkę dzieci materiałem. Dorośli, by osiągnąć lepszy efekt, upinali włosy wokół

koszyka plecionego tak, by głowa wydawała się jeszcze dłuższa.

Na stronie internetowej muzeum informuje także, że aż do końca XIX wieku wydłużanie głowy

praktykowano w niektórych częściach Europy, zwłaszcza we Francji. W rejonie Deux-Sevres głowy

dzieci owijano ciasno bandażem na okres dwóch, czterech miesięcy, potem zaś bandaż

zastępowano dopasowanym koszykiem. Kiedy dziecko było starsze, kosz wzmacniano drutem.

Wydaje się że jednym z celów ścisłego obwiązywania głowy było jak największe wydłużenie

części ciemieniowej czaszki. Człowiek z tak wydłużoną głową sprawiał wrażenie wyższego,

zwiększała się u niego objętość mózgu oraz, nie trzeba dodawać, wyróżniał się spośród innych

wyglądem. Im dokładniej zapoznajemy się ze zwyczajem deformacji czaszek, tym bardziej staje

się on zagadkowy i nie nasuwają się żadne proste wytłumaczenia tego fenomenu. Być może

właśnie dlatego większość archeologów unika tego tematu, szybko bowiem prowadzi on w

grzęzawisko pytań, na które lepiej będzie nie szukać odpowiedzi, jeśli teoria izolacjonizmu ma

nadal obowiązywać. Dlaczego taki zwyczaj w ogóle powstał? Dlaczego niezależne kultury -

rzekomo nieutrzymujące ze sobą żadnych kontaktów - praktykowały taki zwyczaj? Czy ludzie z

wydłużonymi głowami stanowili arystokrację w każdym z tych społeczeństw? Czy starożytna

chirurgia mózgu i trepanacje czaszki wywodzą się z praktyk deformacji czaszki?

Deformowanie czaszek przez Olmeków i nacięcie w kształcie litery v

W nielicznych książkach, jakie w ogóle poświęcono Olmekom, o deformacji czaszki napisano

niewiele, poza tym że była stosowana. Wielu autorów ignoruje ten temat, zamieszcza jednak

zdjęcia wielu olmeckich figurek z wyraźnie zniekształconymi głowami; inni pobieżnie go

wspominają.

Ignacio Bernal poświęca temu zagadnieniu dwie strony w książce z 1969 roku The Olmec

World. Opisując jadeitowe figurki z La Venta, twierdzi:

Deformacje (rzeczywiste lub tylko symboliczne), którym Olmekowie poddawali własne

ciała, są wyraźniej widoczne na małych figurkach niż na dużych kamiennych

pomnikach.

Głowę deformowano przez przywiązanie małej deski do czoła noworodka i pozo-

stawienie jej tam dotąd, aż siła nacisku nadała elastycznej czaszce pożądany kształt.

Dokonywano także deformacji mających na celu nadanie czaszce baniastego kształtu.

Sugeruje się w związku z tym, że hełmy widoczne na olbrzymich głowach i na głowach

posągów to formy używane do osiągania celu. Jedną z najbardziej

charakterystycznych zniekształcających cech jest nacięcie w kształcie litery V w górnej

części głowy, czasem tak głębokie, że staje się szczelinowatym otworem. Ponieważ

pojawia się także w figurkach jaguarów, może oznaczać wgłębienie na szczycie

czaszki tego zwierzęcia. Poprzednio uważano, że tego rodzaju nacięcie w posążkach

ludzi oznacza deformację czaszki zwaną bilobe, którą jak sądzono, pewne grupy

praktykowały. Potem jednak wykazano, że deformacja taka jest anatomicznie nie-

możliwa i nie mogła być stosowana przez Olmeków ani przez nikogo innego. Nacięcie,

być może odzwierciedlające jakąś rzeczywistą cechę, przekształciło się w element

stylistyczny, który stracił znaczenie nawet dla swoich twórców, choć przedstawiali go

jeszcze przez długi czas w figurkach i toporkach. Posążki z Teotihuacan II miewają ten

element. Z drugiej strony nie występuje on w Monte Al-ban, mimo, że można tam

zaobserwować wiele artefaktów Olmeków, zwłaszcza wizerunki jaguara. Stąd moje

przekonanie, że jeśli nacięcie zaistniało jako przedstawienie otworu nadoczodołowego

jaguara, związek ten zanikł w czasach, gdy rzeźbiono figurki tego zwierzęcia w Monte

Alban, gdzie - jeśli przedstawione zwierzę jest odpowiednikiem olmeckiego jaguara -

na figurkach nie ma nacięcia w kształcie V. Nacięcie to bywa ukazywane jako

zmarszczka przecinająca głowę, tak jak na małej rzeźbie znalezionej w El Tejar, ale

stanowisko to znajduje się poza olmecką jednostką metropolitalną. Inne posążki mają

głowy wygolone lub tylko z pasemkiem włosów biegnącym przez środek głowy.

Interesująca uwaga Bernala, że nacięcie jest próbą, upodobnienia czaszki człowieka do czaszki

jaguara, może być kolejnym wytłumaczeniem zwyczaju deformowania czaszek, choć wydaje się,

że Bernal nie wiedział, iż zwyczaj ten jest tak szeroko rozpowszechniony.

Bernal w przypisie wspomina, że Michael Coe napisał mu w prywatnym liście: „To nacięcie od

dawna mnie zastanawiało. Zgodziłbym się teraz z Tobą, że to naturalna cecha żywego jaguara, bo

podczas niedawnych wizyt w zoo w Regent's Park i w Waszyngtonie zauważyłem, że dorosłe

samce jaguarów mają wyraźną bruzdę na szczycie łba, gdzie dość luźna skóra układa się prawie

w fałdę".

Pogląd, że deformacja czaszki i nacięcie w kształcie V miały kogoś bardziej upodobnić do

jaguara, brzmi logicznie, przynajmniej w odniesieniu do Olmeków. Wiadomo że panował u nich kult

jaguara, nosili maski jaguara i widzieli w tym zwierzęciu symbol potęgi.

Natomiast przypuszczenie, że niektórzy z nich faktycznie mieli na głowie głębokie nacięcie, jest

raczej niedorzeczne - i Bernal szybko je odrzuca. Wydaje się jednak, że nie wszystko jest do

końca wyjaśnione. Nacięcie takie może mieć związek z krępowaniem głów i deformacjami

czaszek, tak popularnymi wśród Olmeków.

Czy rodzice tych dzieci - na wizerunkach ludzie o marsowym czole - rzeczywiście dokonywali

na głowie własnego dziecka głębokiego nacięcia w kształcie V, a potem głowę ściśle obwiązywali

opaską? Jeśli tak, czy powodowało to ucisk części mózgu, przez co Olmekowie stawali się

gwałtowni i wojowniczy? Bernal wspomina o tym, ale tematu nie rozwija. Czy Olmekowie starali się

upodobnić do jaguarów przez opiłowywanie zębów, blizny na twarzy, tatuaż, przekłuwanie nosa i

uszu oraz jeszcze inne zdobienie ciała, by nabrać „cech jaguara"?

Jeśli czytelnikowi wydaje się, że jest to pomysł zbyt niedorzeczny, odsyłam go do dzisiejszych

ludzi-kotów. Taki jest mieszkający w Seattle Dennis Avner, lat 47, znany jako człowiek-kot

(Catman), który przeszedł serię operacji plastycznych, by upodobnić się wyglądem do kota.

„Seattle Times" pisał o nim 16 sierpnia 2005 roku: „Avner, który jako rdzenny Amerykanin na co

dzień posługuje się imieniem Zaczajony Kot, znany jest na świecie jako Catman. Przez ostatnich

25 lat Zaczajony Kot przeszedł tyle operacji chirurgicznych i plastycznych, że sam stracił już

rachubę. I twierdzi, że wszystkie - tatuaż całej twarzy, sztuczne kły, wszczepienie stalowych

implantów do instalowania odpinanych „wąsów" - zostały wykonane, by zjednoczył się z tym, kogo

uważa za swój totem - tygrysem".

Kwaśny charakter gleby wokół olmeckich rejonów nad Zatoką Meksykańską sprawiał, że

czaszki i inne kości zachowały się tylko w nielicznych grobowcach, dlatego olmeckie

przedstawienia zniekształceń dotrwały do naszych czasów w formie posągów i figurek. Na nich zaś

wyraźnie widać, że wielu Olmeków miało zdeformowane czaszki, a niektórzy - nacięcie w kształcie

V na szczycie głowy. Czy figurki te mogły przedstawiać prawdziwych ludzi? Bernal i większość

archeologów uważa, że nie.

Wiele dziwnych i ekstremalnie wydłużonych czaszek można zobaczyć w muzeach

rozmieszczonych wzdłuż pustynnych wybrzeży Peru i Chile, tam gdzie dobrze się zachowały. Na

żadnej z nich nie ma nacięcia w kształcie V. Figurki z takim nacięciem mogły więc przedstawiać

innego rodzaju deformację, polegającą na obwiązywaniu głowy dziecka tak, by ją spłaszczyć i

poszerzyć, w wyniku czego na szczycie głowy powstaje niewielkie wgłębienie w kształcie V.

Gdy omawia się zniekształcenia czaszek i temat ludzi-jaguarów, warto zadać pytanie, czy nie

wiąże się z tym handel halucynogennymi grzybami. Rytuały z ich użyciem są dobrze znane w

olmeckiej kulturze, nasuwa się więc pytanie, czy kapłani olmeccy, przypuszczalnie ludzie mający

zdeformowane głowy, spożywali magiczne grzyby i „przemieniali się" w jaguary, gdy osiągali

odmienny stan świadomości. Wydaje się, że taki był przebieg rytualnych obrzędów w krainie

Olman.

Ty, ja i jajogłowi

Sprawy dotyczące deformacji czaszki stają się coraz bardziej zagadkowe w miarę zagłębienia

się w ten temat. Niedawno moją uwagę zwrócił fakt, że słynne posągi moai z Wyspy Wielkanocnej

również są jajogłowe; większość z nich bez wątpienia przedstawia osoby z wydłużonymi

czaszkami, takimi jakie mieli Olmekowie czy starożytni Peruwiańczycy.

W książce z 1969 roku More Things (Więcej „czegoś") zoolog Ivan T. Sanderson omawia list,

który otrzymał od sapera stacjonującego na aleuckiej wyspie Shemya podczas II wojny światowej.

W trakcie budowy pasa startowego oddział, którego ów saper był członkiem, zniwelował kilka

pagórków, odkrywając kilka warstw ludzkich kości, głównie czaszek i długich kości nóg. Wyglądało

to na cmentarzysko. Czaszki miały długość 55-60 centymetrów od podstawy do wierzchołka. Były

bardzo długie, zbyt długie jak na proporcjonalnie zbudowanych ludzi, mniej więcej dwa razy

dłuższe od normalnych. Co więcej, każda czaszka nosiła ślady umiejętnie przeprowadzonej

trepanacji!

Sanderson starał się zdobyć więcej informacji i w końcu dostał list od innego członka oddziału,

który potwierdził informację o znalezisku. Autorzy obu listów twierdzili, że szczątki zostały zabrane

przez pracowników Smithsonian Institution, ale słuch o nich zaginął. Sanderson jest przekonany,

że nie było to fałszerstwo, ale zastanawia się, czemu instytut nie upublicznił znaleziska. Pisze: „(...)

czy ci ludzie nie potrafią zmierzyć się z wyzwaniem napisania na nowo wszystkich podręczników?"

Nie są dokładnie znane szczegóły związane z tym znaleziskiem; nie mamy pewności, czy

czaszki były poddane deformacji, to znaczy nieproporcjonalnie długie w stosunku do długości

innych kości szkieletu. Inne dziwne czaszki, na ogół wydłużone, a czasem z podwójnymi rzędami

zębów, znajdowano w różnych częściach Ameryki Północnej. W 1833 roku żołnierze kopiący dół

pod prochownię w Lompock Rancho w Kalifornii przekuli się przez warstwę scementowanego

żwiru i natknęli się na szkielet człowieka o wzroście ponad 3,5 metra. Szkielet otaczały rzeźbione

muszle, wielkie kamienne topory i bloki porfiru, pokryte nieczytelnymi symbolami. Poza tym

olbrzym miał podwójne rzędy zębów górnych i dolnych. Kiedy miejscowi Indianie zaczęli

przypisywać szkieletowi i artefaktom znaczenie religijne, władze rozkazały w tajemnicy szkielet

pochować i tak znalezisko zostało stracone dla nauki.

W latach 80. XIX wieku w czasopismach „Minnesota Geological Survey", „Pioneer" i „Globe" z

St. Paul opisano pewną liczbę dziwnych odkryć w kopcach na terenie Minnesoty. W Chatfield

znaleziono sześć olbrzymich szkieletów. W Clearwater - siedem. Według doniesień prasowych

szkielety były ułożone w pozycji pionowej głową w dół; czaszki miały cofnięte czoło i pełny

podwójny zestaw uzębienia. Cofnięte czoło to cecha charakterystyczna „płaskogłowych" i

Jajogłowych".

Kapłani-węże z Malty

W bardzo interesującym artykule Adriana Forgionego, opublikowanym w piśmie „Hera",

wspomina się, że pewną liczbę dolichocefalicznych czaszek znaleziono w starożytnych

podziemnych świątyniach na śródziemnomorskich wyspach Malcie i Gozo. Według Forgionego:

Wiadomo że do 1985 roku pewna liczba czaszek, znalezionych w prehistorycznych

maltańskich świątyniach w Taxien, Ggantja i Hal Saflieni, była wystawiona w Muzeum

Archeologicznym w La Valletcie. Jednak kilka lat temu wycofano je z wystawy i

schowano w magazynie. Od tamtej pory nie pokazywano ich publicznie. Jedynie

zdjęcia maltańskiego badacza doktora Antona Mifsuda i jego kolegi doktora Charlesa

Savony Ventury dokumentują istnienie czaszek i są dowodem ich anomalii. Książki

pióra tych dwóch maltańskich naukowców, którzy od pierwszego dnia naszego pobytu

na Malcie życzliwie udostępniali nam dokumentację potrzebną do badań, zawierają

ilustracje zbioru czaszek wykazujących ciekawe anomalie i/lub patologie. Zaliczyć do

nich można brak szwów w mózgoczaszce, nadmiernie rozrośnięte kości skroniowe,

nawiercone naroślą kostne świadczące o przebytych urazach; najciekawsza jest

dziwna, wydłużona czaszka, większa i bardziej odmienna od innych, też pozbawiona

szwów. To znalezisko nasuwa kilka hipotez. Podobieństwo do innych tego typu cza-

szek, od Egiptu po Amerykę Południową szczególne zniekształcenie, wyjątkowe na tle

medycznych patologii z tak odległych czasów (mniej więcej 3000 lat p.n.e.) może

oznaczać, że to bardzo znaczące odkrycie. Czy ta czaszka to rezultat krzyżowania się

różnych ras zamieszkujących w starożytności wyspę?

To ogromnie interesujące znalezisko - ludzka wydłużona czaszka bez szwów między kośćmi?

Forgione twierdzi, że wyspy Malta i Gozo były bardzo ważnymi ośrodkami od czasów

prehistorycznych, miejscem, gdzie dokonywano magicznych uzdrowień, zasięgano rady wyroczni i

spotykano się rytualnie z kapłanami bogini. Istniały tam liczne sanktuaria, gdzie kapłani otaczali

kultem boginię uzdrawiania. Forgione przypomina, że powszechnie wiadomo, iż w starożytności

wąż był atrybutem bogini i że kojarzono go z umiejętnością leczenia. Wąż przynależy także do

świata podziemnego. Dlatego też hypogeum - miejsce poświęcone bogini - było właściwym

miejscem dla grupy określanej w większości starożytnych kultur jako „kapłani-węże".

Forgione:

Być może czaszki znalezione w hypogeum i przebadane podczas naszego pobytu na

Malcie rzeczywiście należały do owych kapłanów. Jak wspomniano wcześniej, prze-

jawiają one znaczną dolichocefalię, która nas szczególnie interesuje. Długa głowa i

zwężony zarys twarzy musiały nadawać człowiekowi wężowego wyglądu; skóra na

jego głowie i wokół oczu była napięta. Nie dysponując dolną częścią [szkieletu],

możemy jedynie spekulować, ale nie może być daleka od prawdy hipoteza, że (...)

takie zniekształcenia z pewnością powodowały trudności z chodzeniem, co zmuszało

człowieka do pełzania! Brak szwu w puszce mózgowej, i co za tym idzie, niemożność

równomiernego rozwoju mózgu w całej puszce [sprawiły], że mózg rozwijał się w po-

tylicznej części móżdżku; zniekształcało to mózgoczaszkę tak, że od części czołowej

do potylicznej wyglądała jak pojedyncza pokrywa. Z pewnością taka czaszka przyspa-

rzała temu człowiekowi straszliwych cierpień od niemowlęctwa, ale prawdopodobnie

doznawał on spotęgowanych wizji, co uważano za dowód więzi z boginią.

Czaszki innej rasy?

Wydłużone czaszki z Malty mogą należeć do człowieka rasy różniącej się od gatunku Homo

sapiens. Forgione zauważa: „Nawet inne czaszki, które badaliśmy, miały dziwne anomalie.

Niektóre mniej odbiegały od normy niż opisana czaszka, która najmocniej przykuła naszą uwagę,

ale też wykazywały naturalną dolichocefalię i mogliśmy założyć, bez obaw o nieuznanie tej tezy, że

to cecha wyróżniająca odrębną rasę człowieka, innego niż rdzenni mieszkańcy Malty i Gozo".

Możliwość taką potwierdzili maltańscy archeolodzy, Antonio Buonnano i Marco Antonio Mifsud,

którzy powiedzieli Forgionemu: „To odrębna rasa, choć badań DNA czy

14

C jeszcze nie

przeprowadzono. Być może osobnicy ci pochodzili z Sycylii".

Forgione pisze dalej:

Spora część 7000 szkieletów wykopanych w hypogeum Hal Saflieni i przebadanych

przez Temistoklesa Zammita w 1921 roku wykazywała specjalnie wywołane

zniekształcenia. Jeden ze szkieletów z tej grupy, wykopany przez archeologa

Brochtorffa Circle'a, nosi wyraźne ślady umyślnej deformacji przez krępowanie.

Zniekształceń takich dokonywano z różnych okazji: inicjacji, małżeństw, rytuałów

słonecznych, kary za przestępstwa i wykroczenia. Stosowany przez plemię zestaw

deformacji ciała - nacięć, perforacji, częściowych lub całościowych amputacji,

kauteryzacji, otarć, umieszczania ciał obcych w mięśniach - oraz modyfikacje ciała do

celów magicznych, medycznych czy kosmetycznych były praktykami okrutnymi, lecz

przeprowadzanymi „w najlepszej intencji", dla dobra społeczności. Skąd taka

zawziętość w dręczeniu własnego ciała? Czy istniał jakiś związek między plemiennymi

rytuałami a ludźmi o wydłużonych czaszkach? Czy to możliwe, że i tu - tak jak w innych

kulturach - kolejne populacje zniekształcały głowy niemowląt, by upodobnić je do rasy

„kapłanów--węży"? Na Malcie wszystko to praktykowała tajemnicza cywilizacja, która

wzniosła gigantyczne świątynie bogini matki w latach 4100-2500 p.n.e. Czaszki te

mogą należeć do ostatnich przedstawicieli kasty kapłanów, której początki sięgają w

głąb starożytności. Wznosiła ona megalityczne świątynie i nigdy nie mieszała się z

lokalną populacją. Przez tysiąclecia związki małżeńskie zawierano tylko w obrębie

kasty (jak to miały w zwyczaju elity). W konsekwencji doszło do zubożenia jej materiału

genetycznego, aż zaczęły się przejawiać nieuniknione patologie i cała kasta wyginęła.

Forgione przedstawia bardzo interesujący scenariusz zdarzeń prowadzących do powstania

zjawiska deformacji. Megalityczne ruiny na Malcie naukowcy głównego nurtu uważają za

najstarsze na świecie - czyż jest lepsze miejsce, by szukać początków nierozwikłanej

antropologicznej zagadki?

Inne deformacje

Wiadomo że istniał również zwyczaj krępowania kobietom stóp, co stosowali Chińczycy z

kontynentu azjatyckiego aż do lat 40. XX wieku. W starożytności (i współcześnie) w Chinach

panowało przekonanie, że kobiety o małych, zdeformowanych stopach są bardziej pociągające niż

kobiety mające stopy normalne; zwyczaj krępowania stóp był niestety dość powszechny.

Poddawano tej deformacji zwłaszcza konkubiny i kobiety z wyższych klas w obrębie społeczności

mandaryńskiej.

W 1976 roku udzielił mi gościny tajwański minister skarbu, generał Yi. Jego żona miała stopy

zniekształcone stosunkowo nieznacznie, ale i tak nie mogła normalnie chodzić. Gdy była

dziewczynką palce stóp pozakładano jej jeden na drugi, tak by stopa zmieściła się w bardzo

wąskim i małym pantofelku. Konkubiny, którym stopy krępowano i podwijano palce stóp całkowicie

do wewnątrz, nie mogły chodzić w ogóle i służba musiała je nosić do łoża ich pana na

cotygodniowe igraszki.

Wiemy, że Majowie uważali kobiety zezowate za seksowniejsze od kobiet bez tej wady wzroku.

Wieszali więc małą glinianą lub kamienną kulkę przed oczami niemowlęcia-dziewczynki,

zmuszając ją do patrzenia na kulkę. Po pewnym czasie dziewczynka nabywała trwałego zeza. W

tym czasie być może także obwiązywano jej głowę.

Widzimy więc, że celowe zniekształcanie czaszki, stóp i oczu może być kulturowym fetyszem i

wyrazem odmiennego pojmowania piękna.

Chińscy eunuchowie a zwyczaj obwiązywania głów

Z usług eunuchów korzystano w Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Chinach aż do czasów nam

współczesnych. Chińscy eunuchowie na ogół mieli usunięte genitalia w całości i oddawali mocz jak

kobiety. W Chinach i innych krajach byli wysoko opłacanymi urzędnikami państwowymi, często

zaufanymi cesarza. Admirał Zhang, słynny żeglarz, który poprowadził chińską flotę do Nowego

Świata, jak opisano to w bestsellerze 1421, też był eunuchem.

Bernal w The Olmec World również wspomina o eunuchach, pokrótce omawiając deformacje

ludzkiego ciała przedstawiane w sztuce Olmeków:

Kolejną transformację twarzy, tym razem tylko stylistyczną, widać w różnych

zastawieniach człowiek-jaguar, a często - dziecko-jaguar. W tych przypadkach widać

dążenie do nadania ludzkiej twarzy kocich rysów; zazwyczaj jest to twarz człowieka z

wargami jaguara.

Opisałem już wcześniej charakterystyczne cechy (być może rzeczywiste) całych

postaci; choć niemal zawsze były to postacie mężczyzn nagich, żaden nie miał

genitaliów. Nie sądzę, by kierowano się tu względami skromności; być może miało to

jakiś związek z intrygująco konsekwentnym przedstawieniem w sztuce olmeckiej

postaci ludzi przejawiających cechy patologiczne. Być może te figury to eunuchowie.

Znane są również figurki karłów i ludzi garbatych oraz w pełni realistyczne

przedstawienia osób chorych, być może trędowatych albo ludzi cierpiących na

kretynizm z powodu niedoczynności tarczycy, a także ludzi bardzo otyłych w wyniku

zaburzeń równowagi hormonalnej.

Wiele przemawia za tym, że powodem braku genitaliów w tylu posągach Olmeków jest właśnie

to, że przedstawiają one eunuchów! Wyjaśniałoby to wiele dziwnych zachowań i scen

wyobrażonych w olmeckiej sztuce. Ale czemu z książąt, kapłanów czy władców Olmeków miano by

czynić eunuchów? W Chinach i na Bliskim Wschodzie eunuchami byli nie tylko strażnicy haremu

cesarza, ale także cesarscy dyplomaci i wysłannicy. Powszechnie uważano, że eunuchowie,

pozbawieni popędu seksualnego cechującego normalnego mężczyznę, to doskonali nauczyciele

młodych władców i ludzie, którym można zaufać.

Czyżby postaci o charakterystycznie skrzywionej dziecięcej twarzy i nienaturalnie długiej głowie,

przedstawiane w rzeźbach (poza tym niemające genitaliów) to, jak przypuszcza Bernal,

eunuchowie? Czy dawni olmeccy zarządcy pochodzili z Chin epoki Szang i zatrudniali eunuchów?

Z jakiego by innego powodu Olmekowie kastrowali małe dzieci? Czy w niekontaktującej się z

resztą świata cywilizacji Olmeków eunuchowie pełniliby tę samą rolę, co w Chinach - strażników

królewskiego haremu?

Współcześni archeolodzy stanęli przed zagadką, którą są Olmekowie, ich wygląd i zachowania.

Olmeckie figurki, z ich tak rozmaitymi formami głowy i ciała, są pod wieloma względami intrygujące

dla naukowców.

Trepanacja czaszki

Z drugiej strony należy zauważyć, że w wyniku wydłużającej czaszkę deformacji niemal

podwaja się objętość puszki mózgowej, wskutek czego mózg może rozwinąć się do o wiele

większych rozmiarów niż bez tej ingerencji. Czy to oznacza, że ludzie wykazujący dolichocefalię

mieli większe mózgi, byli więc mądrzejsi lub odznaczali się bardziej złożoną psychiką od

pozostałych? To interesujące założenie, zważywszy że zdaniem badaczy człowiek i tak nie

wykorzystuje całego potencjału mózgu. Ktoś mający większą czaszkę i większy mózg mógłby mieć

dzięki temu przewagę nad ludźmi o mózgach normalnych rozmiarów.

Pojawia się kolejna intrygująca kwestia - archeolodzy znajdują na całym świecie czaszki, w

których są widoczne celowo wywiercone otwory. Przeprowadzanie operacji na kościach czaszki,

polegającej na wywierceniu lub wypiłowaniu w nich otworów, nazywa się trepanacją. Ślady takich

zabiegów znajdowano na czaszkach zarówno wydłużonych, jak i normalnych. Wynikiem trepanacji

może być otwór okrągły lub kwadratowy, zrobiony czterema nacięciami piły. O tym, że ludzie

przeżywali tę starożytną „neurochirurgię", świadczą ślady później powstałych zwapnień wokół

otworów. I znów nasuwa się pytanie, po co czyniono te otwory.

Badacze z głównego nurtu nauki głoszą teorię, że trepanację przeprowadzano w starożytności

u ludzi z problemami umysłowymi. Różne kultury, które stosowały tę praktykę, wierzyły, że człowiek

z zaburzeniami psychicznymi, które dziś nazywa się schizofrenią, albo „słyszący głosy" jest

opętany przez złe duchy. Dzięki wycięciu otworu w głowie chorego można było spowodować

wydostanie się ich na zewnątrz, co dawało nadzieję, że stan chorego się polepszy.

Istnieje również dość intrygujący pogląd, że przez wywiercenie otworu w kościach czaszki

można uzyskać u człowieka zwiększenie zdolności psychicznych. Z tego, co wiem, w literaturze

popularnej po raz pierwszy przedstawił go brytyjski autor T. Lobsang Rampa w książce z 1960 roku

The Third Eye (Trzecie oko). Opisuje w niej, jakoby autentyczną, historię swojego życia. W latach

20. XX wieku. Rampa, wówczas młody człowiek, szkolił się jako lekarz w klasztorze tybetańskim.

Twierdzi, że wywiercono mu otwór w kości czołowej, by wyzwolić u niego uśpione moce

psychiczne.

Zabieg przeprowadzono, używając prymitywnego ręcznego świdra. Wykonano nim w czaszce

Rampy pięciocentymetrowej średnicy otwór. Potem zatkano go kawałkiem specjalnego drewna, a

zoperowane miejsce posmarowano ziołową maścią. Rampa pisze, że było to doświadczenie

traumatyczne, uważa jednak, że potem na przykład wyraźniej dostrzegał u swoich pacjentów

eteryczną aurę. Chociaż opowieści Rampy nie można bez zastrzeżeń przyjąć za w pełni au-

tentyczną, jest to mimo wszystko interesujące doniesienie.

Takiego rodzaju operacjom poddało się w latach 60. XX wieku w Wielkiej Brytanii i Holandii kilku

ekscentryków. Wierzyli, że dzięki wywierceniu otworu na czubku głowy uzyskują stan

permanentnego „haju" i, jak zakładali, rozbudzą w sobie moc psychiczną. Brytyjski autor John

Michell opisuje niektóre z tych przypadków w książce z 1984 roku, Eccentric Lives and Peculiar

Notions (Ekscentryczne żywoty i dziwaczne pomysły) w rozdziale pod tytułem The people with

holes in their heads (Ludzie z otworem w głowie).

Według Michella założycielem współczesnego ruchu trepanatorów jest doktor Bart Hughes z

Holandii. Hughes w 1962 roku doszedł do wniosku, że stan umysłowy i stopień świadomości

zależą od ilości krwi w mózgu. Uznał, że przyjęcie w toku ewolucji postawy wyprostowanej

przyniosło gatunkowi ludzkiemu pewne korzyści, ale też spowodowało, że mózgowi zaczęło

brakować tlenu z powodu działania grawitacji i trudności z dostarczaniem do niego wystarczającej

ilości krwi. Zrównoważyć niedobór można na różne sposoby, między innymi stawaniem na głowie,

braniem naprzemiennych kąpieli w gorącej i zimnej wodzie, a także przez używanie narkotyków;

jednak poszerzenie świadomości, tak uzyskane, jest tylko chwilowe. Hughes uważał, że po

wywierceniu w głowie otworu nieodwracalnie zwiększy się ilość krwi dopływającej do jego mózgu,

co pozwoli mu pokonać działanie siły ciążenia.

W 1965 roku londyńczyk Joseph Mellen zetknął się z Hughesem na hiszpańskiej wyspie Ibizie i

stał się jego zagorzałym zwolennikiem. Również on poddał się zabiegowi trepanacji czaszki, po

kilku zaś latach opisał swoje doświadczenia w książce Bore Hole (Wywiercona dziura). Z inną

ekscentryczną mieszkanką Londynu, Amandą Feilding, Mellen zamieszkał. Idąc w jego ślady,

przeprowadziła na samej sobie taką operację i nawet utrwaliła jej przebieg na filmie zatytułowanym

Heartbeat in the Brain (Bicie serca w mózgu). Widać na nim, jak Feilding, po zgoleniu włosów na

głowie, przewierca świdrem kości czaszki, a krew tryska strumieniem.

Choć cała ta historia brzmi dość makabrycznie, oboje, Mellen i Feilding, przeżyli te zabiegi

przeprowadzane na własnej głowie, a nawet spotkałem ich oboje na przyjęciu w Londynie parę lat

temu. Sprawiali wrażenie całkowicie normalnych.

Olmekowie, istoty pozaziemskie i Atlantyda

W ostatnich kilku latach głównonurtowi archeolodzy zauważyli, że Olmekowie stali się modnym

obiektem rozważań na temat „starożytnych astronautów". Kiedy Ignacio Bernal, pod koniec lat 60.

XX wieku, publikował swoje uwagi na temat Olmeków, hipoteza o starożytnych astronautach nie

stała się jeszcze częścią popkultury. Ale już wkrótce zaczęto spekulować, że olbrzymie głowy o

afrykańskim wyglądzie mogą poświadczać, iż niektórzy ze starożytnych bogów byli w rze-

czywistości kosmonautami. Pisarze George Hunt Williamson, Robert Charroux, Erich von Daniken,

Zechariah Sitchin i inni zaczęli łączyć starożytnych Sumerów (i nie tylko) z Olmekami i istotami

pozaziemskimi.

Teoria ta, mówiąc ogólnie, zakłada, że na naszą planetę przybyli kiedyś kosmici, którzy

przyczynili się do ukształtowania starożytnych cywilizacji. Przybysze z kosmosu mieli wydłużone

głowy i orientalne rysy (wąskie skośne oczy).

Posągi i inne figurki znajdowane w starożytnych sumeryjskich miastach na terenie obecnego

Iraku przedstawiają istoty o wydłużonych czaszkach i wypukłych skośnych, przymkniętych oczach.

Wygląd ich głowy przywodzi na myśl głowę gada; obecnie archeolodzy nadali im nazwę

„kapłanów-węży" albo Jaszczurów". Czy to byli ludzie, czy kosmici?

Teoria o przybyszach z kosmosu przypisuje im rolę władców prymitywnych społeczności na

Ziemi (być może kosmici przeprowadzali na tych ludziach zabiegi z zakresu inżynierii genetycznej).

Poddani im ludzie oddawali władcom cześć, rozmaicie okazując uwielbienie. Gdy kosmici powrócili

na planety, skąd przybyli, ludzie, którym przekazali władzę, postanowili upodobnić się wyglądem

do tych pierwszych władców, mających wydłużone głowy i różniących się wyraźnie od Ziemian.

Dlatego ludzie z kręgu elity zaczęli deformować czaszki, by wyglądać jak pozaziemscy władcy,

którzy niegdyś tu rządzili.

Podobna teoria dotycząca Olmeków i ich zdeformowanych czaszek głosi, że Olmekowie to

ostatni przedstawiciele ludów zamieszkujących zaginiony kontynent Atlantydy. Atlantydzi, z

nieznanych powodów, nadawali głowie wydłużony, stożkowaty kształt, być może dla zwiększenia w

sobie mocy psychicznej. Atlantydę zamieszkiwało wiele różnych ras, podobnie jak teraz Stany

Zjednoczone czy nieco wcześniej krainę Olman.

Uważa się, że Atlantydzi, podróżując po świecie, wzbudzali w ludziach innych kultur podziw

zaawansowaniem cywilizacyjnym, naukową wiedzą, znajomością psychiki. W kolonizowanych

przez Atlantydów miejscach - w Meksyku, Peru i Egipcie - zaczęto naśladować ich niezwykłe

zwyczaje, takie jak między innymi obwiązywanie głów.

Tłumaczyłoby to, czemu deformacje czaszek są spotykane tak powszechnie w starożytnej

Sumerii, w Kurdystanie, a także wśród egipskiej arystokracji. Pasuje to także do teorii, że

Olmekowie, kultura Tiahuanaco znad jeziora Titicaca oraz ludy na płaskowyżu peruwiańskim

(gdzie również praktykowano zniekształcanie głów) miały kontakt z niedobitkami cywilizacji

Atlantydy. Jednym ze znaków szczególnych królów mórz było noszenie turbanu, co może mieć

związek z obwiązywaniem głowy. Właśnie - czy turban to ostatnia pozostałość tego starożytnego

obyczaju?

6

Tajemnica pisma Olmeków

Wiele elementów sztuki Majów widać już w stylu z Izapa, który rozkwitał

w południowej Gwatemali mniej więcej na początku ery chrześcijaństwa.

Pismo i skomplikowany kalendarz były w użyciu na kilka wieków

przed ich pojawieniem się na nizinnych terenach Majów.

Betty J. Meggers Prehistorie America (Prehistoryczna Ameryka) 1972

Tajemnica olmeckich hieroglifów

Kwestia pisma w Ameryce zawsze budziła kontrowersje. Według większości archeologów w

Ameryce Południowej pisma nie znano. Dlaczego uważają oni, że starożytni Peruwiańczycy

potrafili wznosić doskonale zaprojektowane megalityczne budowle i mury, ale z jakiegoś powodu

nigdy nie wynaleźli pisma - to sprawa, nad którą warto się zastanowić.

Pismo w różnych postaciach było jednak używane w Ameryce Północnej, a za najstarsze uważa

się pismo Olmeków. Pismo Epiolmeków (postolmeckie) jest znane także jako pismo istmijskie. Ze

względu na długą inskrypcję na steli nr 1 z La Mojarra, określa sie je również jako pismo z La

Mojarra. Wiadomo że stela pochodzi co najmniej z 650 roku p.n.e.

Nieodczytane pismo Olmeków mogło być ich własnym wynalazkiem - a może pochodziło od

jakiejś jeszcze starszej od nich cywilizacji? Cywilizacji leżącej za oceanem?

Najwcześniejsze glify olmeckie pochodzą z 1000 roku p.n.e. lub wcześniej, ale nie występują w

formie tekstu. Nie znamy żadnych ksiąg olmeckich. Konkwistę przetrwały tylko cztery księgi Majów.

Ignacio Bernal w krótkim omówieniu olmeckiego pisma w The Olmec World twierdzi:

Na terytorium Olmeków istnieją inne inskrypcje, które, choć nie kalendarzowe, mają

glify ukazujące wykorzystanie pewnego typu pisma. Stąd też na posągu nr 13 z La

Venta można zobaczyć różne hieroglify, wśród nich przedstawiający stopę - glif, który

powtarzał się w późniejszych epokach. Człowiek na posągu nr 10 z San Lorenzo ma

glif na piersi. Na innych rzeźbach widnieją znaki, które również funkcjonują jako glify,

na przykład X oznaczający cętki na skórze jaguara. Podobnie część ciała jaguara -

pazur albo paszcza - oznacza całe zwierzę. Konwencja ta miała stać się powszechna

w piśmie Mezoameryki. Inne elementy są jedynie dekoracyjne, ale niektóre mogły stać

się hieroglifami w czasach późniejszych, ponieważ taką funkcję pełnią w kulturze

olmekoidalnej i następnych. Na przykład V z wywiniętymi końcówkami staje się glifem

C w Monte Alban. Drucker sugerował, że Olmekowie stworzyli glify rozbudowane

później przez Majów, na przykład kwadraty z zaokrąglonymi rogami, zazwyczaj puste u

Olmeków, ale wypełnione różnymi motywami w sztuce majańskiej. Wszystko to bez

wątpienia wskazuje na istnienie pisma na terytorium Olmeków, jak również istnienie

kalendarza będącego prototypem w Mezoameryce.

Monument nr 13 z La Venta zawiera być może najstarsze hieroglify w Ameryce. Przedstawia on

brodatego mężczyznę w turbanie i przepasce biodrowej. Mężczyzna trzyma w lewej ręce

proporzec albo kosę. Za nim znajduje się hieroglif stopy, a przed nim trzy inne: górny to koło, które

być może miało zostać wypełnione, ale nie zostało. Środkowy wygląda jak Myszka Miki, a dolny

przypomina głowę ptaka, być może papugi. Wszystkie trzy przypuszczalnie tworzą imię

mężczyzny.

Co ciekawe, monument nr 13 z La Venta jest często pomijany w książkach dotyczących

Olmeków. Nie znalazłem żadnej wzmianki o nim w książce Diehla The Olmecs (Olmekowie) ani u

Davida C. Grove'a w Chalcatzingo. Wydaje się to dość intrygujące, ponieważ znaleziono go w La

Venta i być może zawiera on najstarsze hieroglify Olmeków i całej Mezoameryki. Czy nie omawiają

monumentu nr 13, bo widniejąca tam postać ma dość ciekawe cechy rasowe? Chociaż

przyzwyczailiśmy się, że Olmekowie wyglądają jak Afrykanie lub Chińczycy, ten człowiek wygląda

zupełnie inaczej. Wydaje się pochodzić z rejonu Morza Śródziemnego - ma gęstą brodę i wąsy,

niczym żeglarz fenicki czy libijski. Jest wyraźnym dowodem kosmopolitycznej natury Olmeków -

mogli wyglądać jak Afrykanie, Fenicjanie, Chińczycy lub Indianie. Posągi czy figurki z tego samego

miejsca wykopalisk często bardzo się różnią rysami twarzy i strojem.

Archeolodzy uważają, że Olmekowie używali prostych hieroglifów przez setki lat i że w końcu

hieroglify te rozwinęły się w powszechnie tam spotykaną postać pisma, zwaną pismem

epiolmeckim. W przeciwieństwie do pisma Majów, choć podobne, pismo epiolmeckie i

wcześniejsze hieroglify Olmeków sprawiały kłopot archeologom przez dziesięciolecia. Choć na

jadeitowych ozdobach i kamiennych posągach widnieją dziwaczne znaki i glify pisma

epiolmeckiego, znamy bardzo nieliczne teksty w nim zapisane.

Epiolmekowie przetrwali, jak się uważa, do 500-300 roku p.n.e. Około 300 roku .n.e. powstało

pismo Majów. Istnieją cztery ważne epiolmeckie teksty, każdy z nich ość pokaźny: stela nr 1 z La

Mojarra, statuetka z gór Tuxtla, stela C z Tres Zapotes maska w stylu Teotihuacan (obecnie w

prywatnej kolekcji).

STATUETKA Z GÓR TUXTLA I PISMO EPIOLMECKIE

Mającą ważne znaczenie statuetkę z Tuxtla znalazł w 1902 roku rolnik orzący pole niedaleko La

Mojarra u zachodniego podnóża gór Tuxtla w stanie Veracruz. W górach Tuxtla znajdują się także

kamieniołomy, w których wykuwano głazy na słynne olbrzymie głowy. Ze względu na pismo na

statuetce sprzedano ją na czarnym rynku i przemycono do Nowego Jorku ukrytą w ładunku tytoniu.

Smithsonian Institution zakupiła ją niedługo potem za niewyjawioną sumę.

Statuetka z gór Tuxtla jest niewielkim (16 centymetrów), zaokrąglonym kawałkiem nefrytu

(zielonego kamienia, podobnego do jadeitu, ale nie tak twardego), wyrzeźbionym na kształt

krępego człowieka z kaczym dziobem i skrzydłami. Widnieje na niej 75 glifów wyciętych w piśmie

epiolmeckim. Statuetka z Tuxtla jest jednym z nielicznych znanych przykładów tego pisma i jako

taka jest bezcenna.

Ludzka głowa wyrzeźbiona z kamienia jest łysa, oczy mają wykrój orientalny, w uszach tkwią

duże okrągłe kolczyki. Najbardziej rzuca się w oczy to, że zamiast ust ma długi dziób, opadający

na piersi. Dziób ten zidentyfikowano jako należący do rakojada, ptaka masowo występującego na

wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej w Tabasco i południowym Veracruz. Skrzydła niczym peleryna

spowijają ciało, stopy stanowią część podstawy statuetki. Można by nazwać ten posążek

„skrzydlatym kaczodziobym Olmekiem". Zdarzają się przedstawienia Olmeków w trakcie lotu,

zazwyczaj zwane „latającymi Olmekami".

Statuetka z gór Tuxtla zwraca również uwagę tym, że w glifach pojawia się mezoamerykańska

Długa Rachuba z datą marca 162 roku n.e., która w 1902 roku była najstarszą z dotąd odkrytych.

Amerykański archeolog i epigrafik Sylvanus Morley sugerował, podobnie jak inni, że datę wyryto

po upływie długiego czasu od wykonania posążka. Może więc on pochodzić z 500 roku p.n.e. lub

być jeszcze starszy.

Statuetka z Tuxtla jest obecnie przechowywana w Dumbarton Oaks w Waszyngtonie jako część

większej kolekcji Smithsonian Institution. Można się zastanawiać, czy epiolmeckie pismo na tej

figurce jest rodzajem zaklęcia lub magicznej inkantacji. Innym ciekawym przedmiotem z kolekcji w

Dumbarton Oaks jest pektorał w stylu

Izapa ukazujący siedzącą postać z hieroglificznym tekstem. Czy statuetka z Tuxtla była

magicznym talizmanem, noszonym przez właściciela dla ochrony?

Od czasu jej odkrycia znaleziono inne epiolmeckie glify, takie jak te na czterech dość

zniszczonych stelach z Cerro de las Mesas w stanie Veracruz. Cerro de las Mesas uważa się za

miasto olmeckie; znajdują się tam setki sztucznych kopców, wiele zgrupowanych wokół sztucznie

stworzonej laguny. W rejonie tym znaleziono pewną liczbę steli zawierających przykłady

epiolmeckiego pisma.

Ciąg glifów widnieje na odłamku ceramiki z Chiapa de Corzo, rdzennej stolicy stanu Chiapas.

Tutaj na skorupie wyryto datę Długiej Rachuby, 36 rok p.n.e. oraz kilka epiolmeckich glifów.

Olmecki system liczb, a przypuszczalnie też ich kalendarz, były takie same jak u Majów.

W 1997 roku archeologowie epigraficy John S. Justeson i Terrence Kaufman ogłosili, że odkryli

kolumnę hieroglificznego tekstu na steli nr 1 z La Mojarra. Bardzo wytarta kolumna znaków została

odkryta w listopadzie 1995 roku na boku steli nr 1 z La Mojarra w południowej części stanu

Veracruz w Meksyku. Justeson i Kaufman twierdzą, że większość znaków w kolumnie

zidentyfikowano podczas nocnych badań przy sztucznym świetle, co umożliwiło niemal kompletną

transkrypcję i tłumaczenie. Powiedzieli, że dane te powiększają skromny zbiór epiolmeckich

tekstów hieroglificznych i potwierdzają rozmaite aspekty odszyfrowywania pisma Epiolmeków.

Justeson i Kaufman twierdzili, że dzięki nowemu hieroglificznemu tekstowi ze steli nr 1

odszyfrowali pismo epiolmeckie i w pracy z 1997 roku przedstawili odczytanie języka istmijskiego,

umiejscawiając go w rodzinie języków mixe-zoque.

Jednak w następnym roku ich interpretacja została podważona przez Stephena Houstona i

Michaela D. Coe. Bezskutecznie próbowali oni zastosować system Justesona i Kaufmana do

maski O’Boyle'a, czyli maski Teo, kamiennej maski nieznanego pochodzenia z prywatnej kolekcji.

Na masce O’Boyle'a znajduje się około 23 glifów. To kamienna maska, której przypisuje się styl

Teotihuacan. Nie ma chyba wątpliwości, że zarówno ona, jak i glify są autentyczne. Ale co znaczą-

pozostaje tajemnicą, tak jak wszystkie olmeckie i epiolmeckie inskrypcje.

Według doniesień z „Desert News" z 26 stycznia 2004 roku archeolog z Uniwersytetu Brighama

Younga, Stephen Houston, oraz jego kolega z Uniwersytetu Yale, Michael D. Coe, powiedzieli, że

ich badania nad maską Teo obalają wcześniejsze twierdzenia, iż język ten został odczytany przez

Justesona i Kaufmana.

W artykule stwierdzono:

Dwaj badacze - John S. Justeson z Uniwersytetu Stanu Nowy Jork z Albany i Terrence Kaufman

z Uniwersytetu Pittsburgha, obaj profesorowie antropologii - donieśli w piśmie „Science", że

odszyfrowali ten język pisany.

Kaufman i Justeson nazywają to pismo „epiolmeckim". Jednak Houston i Coe określają

je jako „istmijskie", ponieważ używali go ludzie mieszkający na meksykańskim

przesmyku Tehuantepec i dokoła niego. Datują je na 500 lat p.n.e. i 500 lat n.e.

Kaufman i Justeson powiedzieli, że odczytali to pismo na podstawie semantycznych

śladów powiązanych ze znanymi praktykami kulturowymi i podobieństwa hieroglifów do

innych pism z tego regionu, które już odczytano. Twierdzili, że są w stanie przeczytać

najstarsze znane zapisy z Ameryki Północnej - inskrypcje na wielkich kamiennych

rzeźbach, zwanych stelami, znalezionych w Veracruz w Meksyku. Daty na kamieniach,

dodali, to 159 rok n.e. i 162 rok n.e. Wiadomość ta trafiła na pierwsze strony gazet na

całym świecie. Ale Houston i Coe wątpią, by ktokolwiek był w stanie odczytać to pismo.

(...) W swojej najnowszej pracy przyznają, że Justeson i Kaufman to szanowani

naukowcy, ale nie zgadzają się, że pismo zostało odczytane.

Jest ono „ogromnie złożone. To znaczy -jest dobrze rozwinięte i ma dużą liczbę

znaków", powiedział Houston dziennikarzowi „Desert Morning News". „Gdyby

naprawdę można było je odczytać", ciągnął, „otworzyłoby się okno na wielkie

fragmenty przeszłości".

Maska pojawiła się około 15 lat temu. Duża liczba widniejących na niej symboli

oznacza, że to ważny element wąskiego kanonu tekstów będących przykładem tego

pisma. Do pozostającej w prywatnej kolekcji maski doprowadził Houstona i Coe ich

kolega.

„To jeden z bardzo niewielu dobrze zachowanych egzemplarzy tego pisma, który

wyszedł na światło dzienne", stwierdził Houston.

Znalezisko pozwoliło naukowcom sprawdzić rzekome znaczenia hieroglifów

opublikowane przez Justesona i Kaufrnana. Coe wyróżnił czynniki, które muszą się

zgadzać, zanim starożytne pismo będzie można przekonująco odczytać. Powinno być

dostępne jakiegoś rodzaju pismo równoległe. Nieznane pismo powinno reprezentować

język dobrze rozumiany, z odniesieniami do ikonografii pozwalającymi naukowcom

sprawdzać znaczenia.

„Sęk w tym, że w proponowanej metodzie odczytu żaden z tych warunków nie był

spełniony", to słowa Houstona.

Olbrzymi problem, według niego, polega na tym, że znamy niewiele przykładów tego

pisma. Liczba przykładów pisma Majów osiąga około 10 000. W tym przypadku jednak

znamy nieco ponad 10 przykładów.

Kiedy do maski uzyskano dostęp, można było ocenić twierdzenia Kaufrnana i

Justesona.

„Mikę i ja bardzo dokładnie wprowadziliśmy wartości" przypisane hieroglifom we

wcześniejszych badaniach, dalej mówił Houston. Rezultaty? Przekaz byłby dziwnym

ciągiem słów takich jak „Krew... usta... brać on brać..."

Houston i Coe piszą w swojej pracy, że „odczytanie" symboli na masce ,,nie mówi nam

nic nowego, niespodziewanego ani nawet spodziewanego o tym istmijskim tekście i

masce, na którym go wyryto. Wprowadzone wartości dają semantyczną sieczkę".

Rzekome odczytanie pisma przez Justesona i Kaufmana ,jest, naszym zdaniem, raczej

nieprawidłowe", zakończyli naukowcy.

Mimo licznych prób skontaktowania się z nimi przez telefon lub pocztą elektroniczną

Justeson i Kaufman nie zgodzili się na rozmowę.

Justeson wysłał jednak e-mailem jedno zdanie komentarza na temat pracy Houstona i

Coe'a: „Ich argumenty przeciw naszej metodzie i wynikom łatwo odeprzeć, i

odpowiemy na nie w stosownym naukowym piśmie". Stwierdzenie to jest podpisane

przez Justesona i Kaufmana.

Zdaniem Houstona zdecydowany sposób, w jaki opublikowano pierwotne ustalenia,

hamował możliwość naukowej dyskusji. Sprawił, że „trudniej było o tym dyskutować,

ponieważ teraz sprawa stała się jeszcze bardziej nieprzyjemna, skoro nie zgadzamy

się z tymi dwoma panami", stwierdził.

„Naprawdę jestem przekonany, że przy obecnym stanie wiedzy niemożliwe jest

odczytanie tego pisma", podsumował Houston. „Brakuje nam zbyt wielu kawałków

układanki".

Chęć ogłoszenia, że odczytano pismo Epiolmeków, wydaje się jedynym powodem, dla którego

nieznaną przedtem maskę pokazano opinii publicznej. Cały ten epizod, w którego centrum leży

jeden z nielicznych artefaktów świata z epiolmeckirn pismem, wskazuje, ile podobnych artefaktów

może być wciąż ukrytych w prywatnych kolekcjach - ich cenny wkład w poznanie Olmeków może

nigdy nie zostać wniesiony.

Twierdzenia Kaufmana i Justesona wciąż pozostają niezweryfikowane, choć bitwa toczy się

dalej w monografiach i e-mailach autorstwa tych, dla których są to sprawy ważne.

Może być prawdą, że język epiolmecki należy do rodziny języków mixe-zoque, ale co nam to

mówi? Skąd pochodzi to pismo? Z Chin epoki Szang? Czy zostało stworzone niezależnie przez

Olmeków? Czy ma związek z językiem fenickim czy innymi językami, jak te znalezione w

Comalcalco?

Pismo Zapoteków, Epiolmeków i Majów

Wczesne olmeckie hieroglify i późniejsze epiolmeckie pismo skłoniły współczesnych

archeologów do dokładnego przyjrzenia się kwestii, gdzie w Ameryce Północnej powstało pismo.

Trwa debata, choć pewne bardzo świeże ustalenia (opisane dalej

w tym rozdziale) rzucają na ów temat zupełnie nowe światło. Choć pismo epiolmeckie jest

badane dokładnie dopiero od 20 lat, większość archeologów uważa, że pierwszym pismem były

wczesne olmeckie hieroglify takie jak na monumencie nr 13 z La Venta.

Języki majański i epiolmecki mogły się rozdzielić dość wcześnie, a z całą pewnością majańskie

pismo okazało się najtrwalsze. Około 200 roku p.n.e. istniały co najmniej trzy systemy pisma:

zapotecki, epiolmecki i majański. W mezoamerykańskim okresie klasycznym (lata 300-900 n.e.)

było ich więcej; większość wywodziła się z pisma Zapoteków, tak jak teotihuanacki, nuine,

xochicalco, mistecki, mistecko-puebloski i aztecki. Przyjmuje się powszechnie, że wszystkie pisma

Mezoameryki można podzielić na dwie grupy: południowo-wschodnią i oaxakańską. Do grupy

południowo-wschodniej należą pisma Majów i Epiolmeków.

Epigrafik Lawrence Lo, programista z San Francisco prowadzący portal internetowy

Ancientscripts.com

, pisze o piśmie Epiolmeków:

Niewiele wiadomo [o piśmie epiolmeckim], ponieważ jesteśmy na wczesnym etapie

jego odczytywania. Można jednak powiedzieć, że jest to pismo zdecydowanie

logofonetyczne, wykorzystujące znaki zarówno fonetyczne, jak i logograficzne, i że

przedstawia ono starożytny język z rodziny mixe-zoque. Wykorzystuje także Długą

Rachubę do datowania ważnych wydarzeń, a zakładając, że epiolmecka Długa

Rachuba ma tę samą datę startową co Rachuba Majów, epiolmecka sięga od I wieku

p.n.e. do VI wieku n.e., choć jest prawdopodobne, że zaczęła się dużo wcześniej.

(...) Justeson i Kaufman zasugerowali, że językiem, który utrwalało to pismo, był pre-

proto-zoque, należący do niewielkiej rodziny językowej mixe-zoque. Językami z tej

rodziny mówi się do dziś w okolicach przesmyku Tehuantepec. Czemu mixe-zoque?

Czemu nie mąjańska czy jakakolwiek inna rodzina? Cóż, powstały teorie, że mówiący

językami mixe-zoque mieszkali w rejonie przesmyku Tehuantepec od okresu

preklasycznego, a wieloma językami z tej rodziny mówi się tam do dziś. Po drugie, w

innych językach mezoamerykańskich jest dużo słów zapożyczonych z rodziny mixe-

zoque, na przykład pom, czyli kadzidło żywiczne, bardzo istotny składnik wielu rytuałów

(nawet dziś), oraz kakawa, czyli ziarna kakaowca, używane do przygotowywania

rytualnych napojów, a także funkcjonujące jako waluta. Jest prawdopodobne, że

Olmekowie mówili językiem mixe--zoque, ponieważ wymagania środowiskowe tych

roślin pasują do wybrzeża Zatoki Meksykańskiej. Kaufman przekonywał, że w miarę jak

Olmekowie przekazywali swoje rytuały, rozprzestrzeniały się słowa z nimi związane.

Jest również prawdopodobne, że ludy zamieszkujące kolejno te same tereny co

Olmekowie były ich dziedzicami i mówiły językiem mixe-zoque. Co za tym idzie, ich

pismo utrwalałoby również język mixe-zoque.

Nie jest to oczywiście teoria bez wad. Wciąż jest za mało informacji, by mieć pewność,

że na przesmyku nie było ludności napływowej, która wyparłaby poprzednich

mieszkańców. Poza tym fundamentalne założenie, że Olmekowie mówili językiem

mixe-zoque, wciąż jest przedmiotem dyskusji. Poprawność odczytania przez Justesona

i Kaufmana została zakwestionowana wraz z odkryciem nowej maski. Kiedy

doświadczeni epigraficy Stephen Houston i Michael Coe podłożyli wartości

zaproponowane przez Justesona i Kaufmana pod teksty z maski, wynik uznali za

całkowicie niezadowalający.

Oaxacańskie Monte Alban, miasto położone na szczycie góry (całkowicie zniwelowanym w

wyniku szeroko zakrojonych gigantycznych prac ziemnych, prowadzonych najwyraźniej przez

Olmeków), jest miejscem, w którym przejawia się aktywność zarówno Olmeków, jak i Zapoteków.

Znaleziono tam wczesne olmeckie glify i cyfry; rozsądnie byłoby więc założyć, że Zapotekowie

czerpali zapożyczenia z wczesnego olmeckiego języka i pisma. Przez jakiś czas dyskutowano, czy

twórcami mezoamery-kańskiego pisma byli Zapotekowie, czy Olmekowie. Na szczęście nowych

odkryć dotyczących pisma olmeckiego i epiolmeckiego dokonuje się niemal corocznie.

Najwcześniejsze olmeckie pismo datowane na 900 rok p.n.e.

Kiedy archeolodzy kopiący w pobliżu Veracruz nad Zatoką Meksykańską odkryli

najwcześniejszy znany przykład pisma Olmeków w Nowym Świecie, ogłoszono, że odkrycie to

przesuwa datę pojawienia się tego kulturowego wynalazku o co najmniej 350 lat do tyłu do około

650 roku p.n.e.

Znalezisko opisano w „Los Angeles Times" z 6 grudnia 2002 roku:

Co ważniejsze, odkrycie pieczęci z inskrypcją i fragmentów tabliczki sugeruje, że pismo

zostało opracowane przez cywilizację Olmeków, a nie Zapoteków, twórców

najstarszego znanego dotychczas pisma, ani Majów, którzy rozwinęli je do

najwyższego poziomu zaawansowania (...). Nowe znalezisko jest potwierdzeniem

kontrowersyjnej teorii „kultury matki", głoszącej, że Olmekowie są twórcami większości

idei i przekazali je kolejnym cywilizacjom, podobnie jak Grecy - twórcy kultury

europejskiej.

Jednak data 650 roku p.n.e. została cofnięta jeszcze bardziej, kiedy ogłoszono, że tabliczka jest

w rzeczywistości o setki lat starsza. Znaleziono ją w 1999 roku. Wtedy to robotnicy w

meksykańskim kamieniołomie odkryli trzycentymetrowej grubości kamienną tabliczkę z

niezwykłymi nacięciami na wierzchu i uświadomili sobie, że w ręce wpadło im coś niezwykłego.

Skontaktowali się z miejscowymi archeologami, którzy nazwali tabliczkę „tablicą z Cascajal" od

nazwy wsi obok miejsca znaleziska i przechowywali ją, bez nadawania rozgłosu, w meksykańskim

stanie Veracruz.

W marcu 2006 roku Stephen Houston, profesor antropologii na Uniwersytecie Browna w

Providence, stan Rhode Island, oraz jego zespół dowiedzieli się o jej istnieniu. Wraz z kilkoma

archeologami z innych uczelni Houston przyjechał do Vera-cruz i z podnieceniem stwierdził, że

mają do czynienia z najstarszym znanym przykładem pisma z obszaru półkuli zachodniej.

W artykule napisano, że po analizie ceramicznych skorup i glinianych figurek wykopanych w

tym samym kamieniołomie datowano je na około 900 roku p.n.e. -a więc powstały one 3000 lat

temu. Data ta o cztery wieki wyprzedza to, co uważano dotąd za najstarszy przykład pisma na tej

półkuli: badacze są przekonani, że tablica z Cascajal została wyrzeźbiona przez Olmeków.

Jest to prostokątna tablica wielkości mniej więcej kartki A4, ma 13 centymetrów grubości i waży

aż 12 kilogramów. Zawiera 62 znaki, w tym 28 unikatowych. Niektóre wydają się przedstawiać

warzywa, kwiaty, muszle czy owady, inne - figury geometryczne takie jak sześciany czy bryły.

Znaki na tablicy ułożone są w poziome rzędy, czego się nie spotyka w mezo-amerykańskich

pismach, gdzie z reguły stosuje się rzędy pionowe. Są pogrupowane w pary i kręte ciągi,

zawierające do 10 znaków.

Według oświadczenia prasowego na temat tej tablicy w „National Geographic News Service" z

14 września 2006 roku:

„Tablica, datowana na 900 roku p.n.e., pochodzi ze starożytnego kopca, gdzie

miejscowi robotnicy wydobywali kamienie do utwardzenia pobliskiej drogi. W 1999

roku, kiedy znaleźli tabliczkę, właściciel terenu od razu stwierdził, że jest to niezwykły

kamień", poinformował Houston.

Właściciel zaalarmował miejscowe władze, które wezwały dwóch archeologów, Marię

del Carmen Rodriguez Martinez z meksykańskiego Narodowego Instytutu Antropologii i

Historii oraz Ponciano Ortiza Ceballosa z Uniwersytetu Veracruz. Z pomocą Houstona

z Uniwersytetu Browna i czwórki innych archeologów zespół przeanalizował pismo na

tablicy. Badacze przyjrzeli się patynie - warstwie substancji chemicznych osiadających

na powierzchni przedmiotów w miarę ich starzenia. Zbadali też ceramikę znalezioną w

tym samym kopcu. Większość artefaktów pochodzi z okresu 1200-900 p.n.e., kiedy

wpływy Olmeków były tu największe.

Kilka sąsiadujących kultur stworzyło później własne pisma, ale aż do tej pory nikt nie

znalazł przykładu pisma Olmeków.

„To była czarna dziura", wyznał Karl Taube, archeolog z Uniwersytetu Stanu Kalifornia

w Riverside, również zaangażowany w prace nad tablicą. „Znaliśmy niewiarygodnie

rozwiniętą cywilizację, mającą kontakty z całą Mezoameryką i dysponującą olbrzymią

bazą gospodarczą. Ale gdzie jest jej pismo?" Na biżuterii, figurkach i kilku kawałkach

ceramiki widniały pojedyncze symbole, które mogły być pismem olmeckim. Ale tablica

to pierwszy wyraźny dowód, że kultura ta używała pisma mającego formę znaków o

konkretnym znaczeniu oraz stylizowanych rysunków zdobiących monumenty i posągi z

tego obszaru. „Cała ikonografia bardzo silnie kojarzy się z Olmekami", ocenił Taube.

(...) Archeolog Christopher Pool z Uniwersytetu Stanu Kentucky w Lexington wiedział o

istnieniu tablicy od paru lat.

„Odnosiłem się do niej ze sceptycznym", wyznał. „Po pierwsze, jest jedynym takim

znaleziskiem", ciągnął, „i co istotne, kiedy Rodriguez i Ortiz zaczęli badać tę tablicę,

była już wyjęta z ziemi, z oryginalnego kontekstu archeologicznego". Houston z

Uniwersytetu Browna ma jednak nadzieję, że odkrycie to ściągnie uwagę na ów rejon,

co doprowadzi do znalezienia kolejnych przykładów pisma. Archeolog Mary Pohl z

Uniwersytetu Stanu Floryda w Tallahassee zgadza się z nim. Tablica to „wielkie

odkrycie", stwierdziła. „Podejrzewam, że nastąpią kolejne".

Dzięki temu zamieszaniu wokół tablicy z Cascajal Olmekowie zyskali ponownie 15 minut sławy

w głównonurtowych mediach. Datowanie na 900 rok p.n.e. dowodzi, że olmeckie pismo istniało od

tysięcy lat i że musi być o wiele więcej jego przykładów, wciąż czekających na znalezienie.

Jak mówi Mary Pohl, prawdopodobnie nastąpią kolejne odkrycia, zwiększające naszą wiedzę o

piśmie Olmeków, w tym być może odkrycie jeszcze starszych tekstów, datowanych na 1100 rok

p.n.e.

Starożytne znaki z Chin epoki Szang: ostateczne rozwiązanie?

Do nowych odkryć i doniesień dotyczących olmeckich hieroglifów i pisma dojdzie bez wątpienia

w ciągu najbliższej dekady. Być może jednak najważniejsze odkrycie już zostało dokonane.

Według chińskich naukowców pomysł, by z normalnych mężczyzn czynić eunuchów, powstał w

epoce panowania dynastii Szang (lata 1600-1028 p.n.e.). Na tamten okres datuje się także

wynalezienie pisma, przynajmniej przez Chińczyków. Najwcześniejsze znaki chińskie odkryto na

kościach wróżebnych wykonanych w tamtym czasie. Są podobne do znaków olmeckich.

W artykule w „U.S. News & World Report" z 4 listopada 1996 roku doniesiono, że chiński

językoznawca Han Ping Chen zbadał olmeckie figurki i jadeitowe toporki znalezione w La Venta,

obecnie przechowywane w Narodowym Muzeum Antropologii, i po zakończeniu badania

niektórych „napisów" na toporkach oznajmił, że „są to najwyraźniej znaki chińskie":

Dla dyfuzjonistów sztuka olmecka jest kuszącą areną spekulacji. Datowanie radio-

aktywnym węglem umiejscawia erę Olmeków w latach między 1000 a 1200 p.n.e., co

nakłada się na upadek dynastii Szang w Chinach. Amerykańscy i meksykańscy

archeolodzy odkryli w 1955 roku grupową rzeźbę. Gdy oglądali znalezisko wystawione

w Galerii Narodowej wraz z innymi olmeckimi artefaktami, zauważyli ich wyraźne

podobieństwo do artefaktów chińskich. I rzeczywiście, archeolodzy początkowo uznali

pierwsze olmeckie figurki znalezione na przełomie wieków za wytwory chińskie.

Migracja z Azji przez lądowy most 10 000-15 000 lat temu mogłaby częściowo

tłumaczyć orientalne cechy tych figurek, takie jak skośne oczy, ale skąd wzięły się u

nich stylizowane usta i pozycje charakterystyczne dla sztuki chińskiej rozwijającej się w

ostatnich tysiącleciach?

Dopóki Chen nie zawędrował do meksykańskiego muzeum, żaden badacz z Chin

epoki Szang nie zajął się Olmekami. Naukowiec wyszedł z wystawy z gotową teorią.

Kiedy armia Szangów została rozbita, a cesarz zginął - zasugerował Chen - część jego

zwolenników mogła dopłynąć Żółtą Rzeką do oceanu. Tam, być może, podryfowali z

prądem, który omija wybrzeże Japonii, kieruje się do Kalifornii i wygasa niedaleko

Ekwadoru. Betty Meggers, słynna archeolog ze Smithsonian Institution, która połączyła

ekwadorską ceramikę z ceramiką z rozbitego przed 5000 lat japońskiego statku,

twierdzi, że pomysł ten jest „sensowny", ponieważ starożytni azjatyccy żeglarze byli o

wiele sprawniejsi, niż się to im przypisuje.

Ale identyfikacja przez Chena znaków na toporkach jeszcze bardziej zaognia kon-

trowersje wokół ich powstania. Mezoamerykanista Michael Coe z uniwersytetu Yale

nazywa poszukiwania chińskich znaków przez Chena uwłaczającymi rdzennym ludom

Meksyku. Na całym świecie żyje zaledwie około tuzina ekspertów od pisma Szangów,

nieczytelnego dla ludzi posługujących się współczesną chińszczyzną. Kiedy Mike Xu,

profesor historii Chin z Uniwersytetu Środkowej Oklahomy, pojechał do Pekinu, by

poprosić Chena o zbadanie indeksu 146 znaków z prekolumbijskich znalezisk, Chen

odmówił, twierdząc, że nie interesuje go nic oprócz Chin. Uległ, dopiero kiedy namówił

go kolega znający prace Xu. Obejrzał indeks i odkrył, że wszystkie oprócz trzech

obiektów Xu mogły pochodzić z Chin. Xu stał obok Chena w Galerii Narodowej, kiedy

specjalista od Szangów przeczytał tekst na olmeckim toporku napisany po chińsku i

przetłumaczył: „Władca i jego wodzowie założyli podwaliny królestwa". Chen znalazł

każdy ze znaków na toporku w trzech wytartych chińskich słownikach, które miał przy

sobie.

Dwa z nich występujące obok siebie odczytuje się zazwyczaj jako „pan i poddani", ale

Chen uznał, że w tym kontekście mogą oznaczać „władcę i jego wodzów". W znaku w

linii poniżej rozpoznał symbol „królestwa" albo „kraju" - dwa szczyty to wzgórza, krzywa

linia pod nimi - to rzeka. Następny znak, powiedział, sugeruje ptaka, ale oznacza

„wodospad", co uzupełnia opis. Dolny znak odczytał jako „podstawa" albo „ustanowić",

co sugerowało akt ustanowienia czegoś ważnego. Jeśli Chen ma rację, toporek

zawiera nie tylko najstarszy tekst Nowego Świata, ale oznacza założenie tam chińskiej

osady ponad 3000 lat temu.

Dalej cytowana jest wypowiedź Betty Meggers z Smithsonian Institution: „Pisma są zbyt

przypadkowe i złożone. Nie można ich odtworzyć niezależnie".

Artykuł kończy się stwierdzeniem, że przetrwało ponad 5000 znaków Szangów, mimo że

żołnierze, którzy rozbili ich armię, mordowali uczonych i palili lub zakopywali wszystko, na czym

widniało pismo. Podczas niedawnych wykopalisk w stolicy Szangów, Anjang, archeolodzy znaleźli

przysypaną ziemią bibliotekę, którą stanowiły skorupy żółwie pokryte pismem. U wejścia leżał

szkielet bibliotekarza, zamordowanego ciosem w plecy, przyciskającego do piersi pisma.

Olmeckie figurki i toporki, których ułożenie w ziemi nie było przypadkowe, zakopano w białym

piasku, pokrytym naprzemiennie warstwami piasku brązowego i rudobrązowego, Chen uważa, że

być może ukryto je przed prześladowcami, usiłującymi wymazać wszelką pamięć o Szangach.

Interesująca jest myśl, że rozkwit cywilizacji Olmeków mógł mieć coś wspólnego z upadkiem

stolicy w Chinach. Los wielu dalekich kolonii wiązał się z wydarzeniami w kraju. Ciekawie byłoby

zbadanie tego, co uważamy za „tajemniczy" rozwój i upadek niektórych cywilizacji, i sprawdzenie,

czy istnieją korelacje między losami kultur, które uważano za niezwiązane ze sobą.

Możliwe jest więc, że wskutek upadku cywilizacji Szang ustały coroczne odwiedziny

Chińczyków w portach na Oceanie Spokojnym, należących do krainy Olman. Olmekowie używali

przez jakiś czas wróżebnego pisma Szangów, rozwinęło się ono jednak i zmieniło w pismo

epiolmeckie, a może i majańskie. Comalcalco mogło być odpowiednikiem kampusu

uniwersyteckiego, gdzie w starożytności żeglarze i tubylcy uczyli się obcych języków.

W tym czasie na wybrzeżu atlantyckim dominował już język Majów, w głębi lądu zaś i na

wybrzeżu Oceanu Spokojnego -język Zapoteków. Wyjątek stanowiły Izapa i osady rozmieszczone

wzdłuż pacyficznego wybrzeża Gwatemali, należące do majańskiej sfery wpływów.

Widzimy więc, że w miarę upływu czasu kraina Olman podzieliła się na wiele krain, a pismo i

język Olmeków - na różne pisma i liczne języki.

7

Tajemnica Olmeków nadal nierozwiązana

Badania archeologiczne postępują tak szybko, że nawet ogólne podsumowanie

jest narażone na szybką utratę aktualności. Dochodzi do tego problem błędnych

informacji (...). Kiedy dowodów jest w bród, często są wzajemnie sprzeczne,

a przyjęcie bądź odrzucenie alternatywy zależy

od zastosowanej podstawy teoretycznej.

Betty J. Meggers Prehistorie America, 1972

Zaginione kopalnie Olmeków

Co roku dokonuje się nowych odkryć na temat Olmeków. Udowadnia się, że żyli w starszych

epokach i zajmowali większe obszary, niż ktokolwiek sądził. Im więcej o nich wiemy, tym bardziej

doceniamy ich geniusz, kosmopolityczną kulturę, zdumiewającą sztukę, umiejętność tworzenia

skomplikowanych systemów wodno-kanalizacyjnych w miastach i wiele innych osiągnięć. Wielkie

dawne cywilizacje nie tylko wznosiły budowle z ogromnych bloków kamienia, nie tylko

doprowadzały do swoich siedzib czystą wodę i miały kanalizację, nie tylko tworzyły sieć wymiany

handlowej. Robiły także użytek z niezbędnych im metali.

Jedną z tajemnic Mezoameryki jest starożytne górnictwo. Źródła jadeitu, szmaragdów, złota i

innych metali wciąż nie zostały w pełni zlokalizowane. W Ameryce Południowej odkryto dużo

metalowych artefaktów i starożytnych kopalni, ale w Ameryce Północnej liczba wykonywanych

niegdyś przedmiotów z metalu i miejsce jego wydobycia nadal są zagadkową sprawą. Zdobyte w

Ameryce Północnej przedmioty ze złota i innych metali Hiszpanie uznali za skarb i wysłali do

Hiszpanii na początku konkwisty, a później obiektów metalowych znaleziono już niewiele. Kopalnie

jadeitu również prawie nie istniały, a jedynym jego źródłem znanym archeologom były kopalnie

niedaleko Quirigua w Gwatemali. Gdzie mieściły się starożytne olmeckie kopalnie jadeitu i metali?

Czy Olmekowie w ogóle znali metale i ich używali? Dziś wiemy, że tak, ale dawniej archeolodzy nie

mieli takiej pewności.

Bogate złoża minerałów można znaleźć w całym Meksyku i Ameryce Środkowej. Wiadomo że

Toltekowie i Aztekowie znali się na wydobyciu i wytapianiu złota i srebra i używali tych metali do

wytwarzania ozdób, tarcz i przedmiotów domowego użytku.

Kiedy pierwsi hiszpańscy odkrywcy dotarli do Peru, Ameryki Środkowej i Meksyku, łakomym

okiem oglądali złote, srebrne i miedziane ozdoby, popularne wśród tamtejszych mieszkańców.

W latach 40. i 50. XX wieku dwoma kontrowersyjnymi tematami w meksykańskiej archeologii

byli Olmekowie i kwestia, jak szerokie było w Mezoameryce rozpowszechnienie metalurgii.

Archeolodzy doszli do wniosku, że w czasach starożytnych znano jedynie podstawy wytopu złota.

Uważano, że różne kultury nie potrafiły obrabiać metali aż do czasów Azteków i ich imperium

(1200 rok n.e.). Choć trudno w to uwierzyć, obróbka metalu rozwinęła się w Ameryce Południowej

już w 1200 roku p.n.e., ale umiejętność ta nie dotarła do Meksyku jeszcze przez 1000 lat.

Meksyk w 1519 roku znajdował się, zdaniem archeologa CA. Burlanda, na etapie rozwoju, takim

jak „Sumeria i Egipt w 3500 roku p.n.e.". Innymi słowy, głównonurtowi archeolodzy twierdzą, że

kultury Ameryki Środkowej miały wielotysiącletnie opóźnienie w rozwoju w stosunku do cywilizacji

Azji, Europy i Afryki. Kultury Ameryki Południowej takie jak Tiwanaku (Tiahuanaco) i późniejsi

Inkowie miały rozwinięte górnictwo i hutnictwo na 1000 lat przed Meksykiem, ale wciąż jakoby nie

znały koła i pisma.

Von Hagen i inni głównonurtowi archeolodzy twierdzą, że żadna z wczesnych meksykańskich

kultur nie obrabiała metalu i że umiejętność ta napływała z Ameryki Południowej powoli, etapami,

poprzez pośredni handel. W książce z 1958 roku The Aztec: Man and Tribe (Aztekowie: człowiek i

plemię) napisał: „Nie pojawia się ona w Teotihuacan, które było już wspomnieniem, kiedy

technologia obróbki złota i miedzi dotarła do Meksyku. Była nieznana pierwszym Majom, a olmecki

rzemieślnik zadowalał się wyrabianiem diademów z jadeitu. W Meksyku nie używano jej zbyt

często przed XI wiekiem".

Założenie, że obróbka metali nie istniała w Meksyku aż do czasów poprzedzających konkwistę

o 400 lat, wydaje się dość intrygujące. Jest prawdopodobne, że metalurgia w Meksyku, tak jak w

Starym Świecie i Ameryce Południowej, była znana od tysięcy lat.

W artykule w „Boston Globe" z 1995 roku Davida L. Chandlera zatytułowanym Ancient

mariners: strong evidence of Andean-Mexican seagoing trade as early as 600 AD (Starożytni

żeglarze: przekonujące dowody istnienia andyjsko-meksykańskiego handlu morskiego już w 600

roku n.e.) autor powtarza głównonurtową myśl o braku metali w Meksyku i pisze: „Zaawansowane i

unikatowe technologie obróbki metali, rozwinięte w Ameryce Południowej już w 1200 roku p.n.e.,

pojawiły się nagle w zachodnim Meksyku około 600 roku n.e. - bez pozostawiania śladów nigdzie

po drodze. Jedynym rozsądnym wyjaśnieniem, według archeolog Dorothy Hosler, jest handel

morski".

Omawiając pracę Hosler, Chandler pisze: „Setki lat po ich pojawieniu się w Ameryce

Południowej metalowe przedmioty pojawiły się nagle na zachodnim wybrzeżu Meksyku. Ale brak

jakichkolwiek metalowych artefaktów z tego okresu w całej Ameryce Środkowej pomiędzy tymi

dwoma obszarami, czy to w interiorze, czy na wschodnim wybrzeżu Meksyku, oznacza, że metody

odlewu, stopy i wzory nie mogły tam trafić szlakami lądowymi (...). W przeciwieństwie do

wykorzystywania metali w całym świecie starożytnym, gdzie skupiano się głównie na broni i

narzędziach rolniczych, metalurdzy meksykańscy i indyjscy kładli nacisk na przedmioty ozdobne i

ceremonialne, takie jak dzwony i biżuteria, oraz małe narzędzia, takie jak igły i szczypczyki".

Chandler wspomina dalej, że w Kolumbii i Meksyku stosowano metodę wosku traconego.

Przeprowadzona przez Hosler szczegółowa analiza metali z Ameryki Północnej i Ameryki

Południowej wykazała, że niemal wszystkie przedmioty znalezione w Meksyku zostały wykonane z

meksykańskich rud, a nie przywiezione z południa, a więc przedmiotem importu musiała być

technologia. By przekazać taką wiedzę, konkluduje Hosler, wizyty musiały trwać o wiele dłużej, niż

wymagałaby tego zwykła wymiana towarów.

Na końcu artykułu Chandler cytuje Hosler: „Jednym z aspektów bardzo interesujących

archeologów jest to, że sądzimy, iż te dwie wielkie cywilizacje [meksykańska i andyjska] rozwinęły

się bez większych wzajemnych wpływów (...). [Umiejętność obróbki metalu] jest dość

niejednoznacznym dowodem, że dochodziło między nimi do większej interakcji, niż dotychczas

uważano".

A więc widać już spore rysy w dogmacie głównonurtowej archeologii twierdzącej, że metalurgia

dotarła do Meksyku bardzo późno. Choć w 1958 roku uważano, że metale pojawiły się tam dopiero

w XI wieku, teraz panuje przekonanie, że były tam powszechne już w VII wieku, co moim zdaniem

wciąż jest datą stosunkowo późną. Problem z większością metalowych artefaktów polega na tym,

że jeśli są wystawione na działanie wody, wiatru, powietrza, ognia, korodują i niszczeją. W parnej

dżungli porastającej większą część omawianych terenów proces korozji zachodziłby bardzo

szybko. Z kolei złoto jest niezniszczalne, ale często przetapiano je na sztabki lub przekuwano w

inne przedmioty. Cortes dostał złote sztabki od wysłanników Montezumy, kiedy wylądował w

Veracruz po podróży z Kuby w 1519 roku.

Ale czy prawdą jest, że Majowie i Olmekowie nie znali metali? Mormońscy archeolodzy,

szukając dowodów, że Księga Mormona podaje właściwą wersję mezoamerykańskiej historii - w

tym omówienie dawnej metalurgii - zauważyli, że z badań nad językiem wynika, iż obróbka metali

była stosowana w meksykańskiej odległej starożytności. Naukowcy zajmujący się Majami i

Olmekami, którzy rekonstruowali część kilku mezoamerykańskich języków, ze zdumieniem odkryli,

że słowo oznaczające „metal" istniało już w 1000 roku p.n.e., a w języku Olmeków - nawet w 1500

roku p.n.e. (John L. Sorenson An Ancient American Settingfor the Book of Mormon [Starożytna

Ameryka tłem Księgi Mormona]).

Co ważniejsze, w Mezoameryce znajdowano metale pochodzące sprzed 600 roku n.e.

Ceramiczne naczynie datowane na około 300 roku n.e. (wspominane przez Sorensona) mogło być

używane do wytopu. Metaliczna masa w jego wnętrzu zawierała miedź i żelazo. Archeolog, który

dokonał tego odkrycia, znalazł także w starożytnym mezoamerykańskim grobowcu kawałek

oczyszczonego żelaza.

O wiele starsze są tony żelaza, które najwyraźniej wydobyli Olmekowie. W 1996 roku archeolog

doktor Anne Cyphers, niezwiązana z mormonami, zapewniła, że „ogółem 10 ton żelaza znaleziono

w San Lorenzo, w kilku potężnych stosach, z których największy ważył 4 tony. Do tej pory

wiadomo było jedynie o kilku kawałkach żelaza. Znaleziono je przy użyciu wykrywaczy metali

(William J. Hamblin Talk on the Olmecs by Cyphers [Cyphers mówi o Olmekach]).

Christopher Pool w książce Olmec Archaeology andEarly Mesoamerica (Olmeckie znaleziska i

wczesna Mezoameryka) pisze:

Olmekowie uczestniczyli także w bardzo dużym stopniu w wymianie prestiżowych dóbr.

Dosłownie tony rudy żelaza w postaci perforowanych żelaznych sześcianów i

polerowanych luster importowano z Chiapas i Oaxaca do San Lorenzo, później zaś

lustra żelaza umieszczono w grobach wysoko postawionych osób w La Venta.

Importowany jadeit i serpentyn ze źródeł na gwatemalskich i być może meksykańskich

wyżynach składano jako ofiary w Laguna Manati przed 1500 rokiem p.n.e.

Wykorzystywanie tak egzotycznych kamieni osiągnęło poziom ekstrawagancji w

środkowym formatywnym okresie La Venta, gdzie tysiące ton bloków serpentynu

zakopywano jako ofiary.

Wydobycie takich bloków to skomplikowana czynność i podobnie jak pozyskiwanie kamienia,

przemieszczanie i rzeźbienie olbrzymich głów wskazuje na wysoko rozwiniętą kulturę, podobną do

starożytnego Egiptu, Indii, Sumerii czy Chin. Ale gdzie się te wszystkie materiały podziały? Czy

część wywieziono z Mezoameryki do innych rejonów Ameryki? Czy część żelaza, jadeitu, zieleńca

i szmaragdów popłynęła za ocean?

Złoto Olmeków - złoto Azteków?

Początki i stosowanie obróbki metali w Meksyku, jak widzimy, budzą wiele kontrowersji. Jak

wiele datowań w archeologii, datę początków wykorzystania metali w Meksyku cofa się nieustannie

w coraz dawniejsze czasy, aż do punktu, w którym zrówna się z datą początków metalurgii w

Ameryce Południowej. Wygląda na to, że możemy przypisać Olmekom wynalezienie niemal

wszystkiego w Mezoameryce, od gry w pelotę, kauczukowych piłek i pisma po wydobycie metali i

drogocennych kamieni.

Złoto jest zasadniczo niezniszczalne. Całe złoto z olmeckich czasów istnieje do dziś. Cała złota

biżuteria ze starożytnego Egiptu, Chin, Mezoameryki i innych miejsc wciąż istnieje, przetopiona na

złote sztabki i monety lub wystawiona jako artefakty w muzeach i prywatnych kolekcjach. Jadeit

jest w dużej mierze również niezniszczalny -to bardzo twardy kamień. Można go jednak pokruszyć

i zemleć, wskutek czego pozostają jedynie pojedyncze fragmenty oryginalnych dzieł.

Dla naszych rozważań interesujące jest to, że późniejsze mezoamerykańskie cywilizacje, takie

jak Aztekowie, dysponowały złotem, srebrem, miedzią i innymi metalami, a także przypuszczalnie

miały kopalnie. Ale część ich złota mogła pochodzić od wcześniejszych cywilizacji, takich jak

Olmekowie, azteckie kopalnie zaś mogły być pierwotnie kopalniami olmeckimi lub epiolmeckimi.

Von Hagen twierdzi, że kopalnictwo Azteków stało na poziomie podstawowym: „Złoto

wymywano lub zbierano jako nugaty; srebro, które w naturze rzadko znajduje się w czystej postaci,

stanowiło większy problem i rzadziej go używano. Złoto jest metalem o wysokiej ciągliwości - z 65

mg złota można wyciągnąć drut długości 150 m. Aztekowie obrabiali je za pomocą najprostszych

technik. Złoto topiono w piecach, podgrzewano na węglu drzewnym, a przepływ powietrza zapew-

niał człowiek dmuchający przez rurę w rozżarzone węgle. Złoto obrabiano przez wyklepywanie,

wytłaczanie, walcowanie, szlifowanie i polerowanie".

Na targach w Meksyku sprzedawano gęsie pióra wypełnione złotym pyłem. Konkwistador

Bernal Diaz widział, jak na targowiskach handluje się powszechnie złotem: „umieszczonym w

cienkich gęsich piórach, tak że prześwitywało". Złotnicy zrzeszali się w cech. Pracujący przy

zdobieniu wielopokojowego pałacu Montezumy nie płacili podatków; otrzymywali zanieczyszczone

złoto i zajmowali się wykonywaniem ozdób dla króla i innych urzędników. Bernal Diaz opowiada o

„obrabiających złoto i srebro (...) a tych była wielka liczba w mieście Atzcapotzalco, pięć kilometrów

od Meksyku [miasta]". Ponieważ złoto sprzedawano na targach, przypuszczalnie każdy

rzemieślnik, którego stać było na zakup gęsich piór ze złotem, mógł przerobić je na biżuterię dla

siebie albo na sprzedaż.

Większość złota wymuszonego przez konkwistadorów od Montezumy, ważącego około 600 000

peso, została przetopiona na sztaby; część przedmiotów Hiszpanie uznali za zbyt piękne, by je

niszczyć, między innymi te otrzymane w Veracruz na początku konkwisty. Według relacji Diaza,

były wśród nich: „koło w kształcie słońca, wielkie jak od wozu, z licznymi obrazkami, całe z

czystego złota; piękny widok (...). Potem przyniesiono drugie, jeszcze większe, ze srebra wielkiej

jasności w kształcie księżyca (...). Potem przyniesiono 20 złotych kaczek, pięknie wykonanych i

bardzo naturalnie wyglądających, i kilka [ozdób] w kształcie psów, i wiele przedmiotów ze złota w

kształtach tygrysów, lwów i małp (...). Dwanaście strzał i łuk z cięciwą (...) wszystko pięknie

wykonane ze szczerego złota".

Wszystkie te skarby wysłano nietknięte królowi hiszpańskiemu Karolowi V. Przebywał on

podówczas we Flandrii, więc statek Cortesa tam wysłano. Król jednak był już wtedy w Brukseli i 12

lipca 1520 roku wysłannicy Cortesa przekazali mu azteckie złoto. Komentarz króla, jakikolwiek był,

nie zachował się dla potomności. Złoto to, jak pozostałe przywiezione z Ameryki, trafiło do tygli i

zostało przetopione na sztaby, by opłacić wojsko konieczne do utrzymania Karola na chwiejnym

tronie Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Na szczęście znalazł się świadek tych wydarzeń, wielki

artysta Albrecht Durer, który opisał swoje wrażenia w pamiętniku. Jako spadkobierca rodu

węgierskich złotników osiadłych w Norymberdze, Durer wiedział, na co patrzy. Zanotował:

Widziałem rzeczy, które przywieziono królowi [Karolowi V] z Nowego Złotego Kraju

[Meksyku]; słońce całe ze złota, szerokie na sążeń; podobny księżyc cały srebrny, tak

samo wielki; tudzież rozmaite ciekawostki z ich broni, zbroi i strzał (...), wszystkie

cieszące oko i zadziwiające (...).

Rzeczy te były tak wspaniałe, że wyceniono je na 100 000 guldenów. Ale nie ujrzałem

przez wszystkie moje dni niczego, co by tak uradowało moje serce jak te skarby. Bo

widziałem wśród nich niesłychane dzieła sztuki i dziwowałem się przemyślności ludzi w

tych dalekich krajach. Nie umiem dość się nachwalić tego, co wtedy przed sobą

zobaczyłem.

To był jedyny komentarz na temat owych dzieł sztuki, wypowiedziany przez kogoś, kogo opinia

cokolwiek znaczyła. Karol V rozkazał, by całe złoto i srebro przywożone z Indii - jak nazywano

ziemie odkryte przez Kolumba - natychmiast przetapiać. Mało co ocalało - z wyjątkiem wspaniałych

opisów pozostawionych przez pierwszych konkwistadorów. W późniejszych czasach znajdowano i

widziano tak niewiele złota, że XVIII-wieczni historycy zaczęli wierzyć, że opowieści zdobywców o

wspaniałych skarbach Azteków były sporą przesadą. Uważali, że choć Aztecy mogli mieć nieco

złotych sztabek i ładnych ozdób, nie było tego tyle, ile na początku twierdzono.

Nieprawdziwość tego przekonania wykazano w 1931 roku, kiedy meksykański archeolog doktor

Alfonso Caso znalazł nietknięty grobowiec meksykańskiego wodza na Monte Alban, na południe

od miasta Meksyk. Grobowiec zawierał wspaniałe naszyjniki, kolczyki i pierścienie. Historycy

zrozumieli, że relacja prostego i szczerego

Bernala Diaza była niepełna i że Montezuma musiał być właścicielem olbrzymiej ilości

metalurgicznych skarbów.

Archeologów zmyliło to, że konkwistadorzy zdobyli na Aztekach fortunę w postaci złota i

klejnotów, ale niedługo potem w kraju Azteków złota i klejnotów już nie było. Skąd więc azteckie

złoto pochodziło - i gdzie się podziało? Czy „skarb Montezumy" naprawdę jest gdzieś ukryty od

czasu, kiedy tubylcy go wywieźli, zdawszy sobie sprawę z prawdziwych motywów zdobywców?

Jadeit, turkusy, obsydian i szmaragdy wydobywane przez olmeków

Olmekowie i inni Mezoamerykanie w złoto i srebro oprawiali kamienie szlachetne. Szlifierze byli

bardzo liczni, a „Montezuma zatrudniał zręcznych rzemieślników". Podstawowym kamieniem był

jadeit. Wydobywano go w południowym Meksyku (obecnie Gwatemala) i ceniono bardziej niż samo

złoto, co ku swojemu zadowoleniu odkrył Bernal Diaz. Podczas pierwszego wycofania się

Hiszpanów z Tenochtitlan zabrał cztery jadeity i „przydały mi się bardzo w leczeniu ran i

zdobywaniu jedzenia".

Jadeit był bardzo cenionym materiałem i glif na jego oznaczenie widnieje w Azteckiej księdze

danin, rzadkim kodeksie. To niesłychane, z jaką zręcznością azteccy rzemieślnicy obrabiali tak

twardy kamień; wymagało to wielkiej cierpliwości. Zachowywano nawet najmniejsze kawałki

„cennej zieleni" i wkładano je w usta zmarłych, by zastąpiły znieruchomiałe serce.

Jadeit był najcenniejszym ze wszystkich kamieni dla starożytnych Chińczyków, 01-meków,

Majów, Zapoteków, Misteków, Tolteków i Azteków. Dotąd nie wiemy, skąd się wzięło jego szerokie

zastosowanie w Mezoameryce. Był najwyraźniej bardzo popularny, a mimo to odkryto tylko jedno

jego źródło - kopalnie w pobliżu Quirigua w Gwatemali. Von Hagen twierdzi, że istnieje

mineralogiczna różnica między jadeitem amerykańskim a dalekowschodnim, co powinno

ostatecznie obalić teorię, że amerykańscy Indianie sprowadzali jadeit z Chin; jest on amerykański.

Mimo to, choć tak popularny, nie wiadomo, gdzie go wydobywano. Jedno z możliwych wyjaśnień

brzmi, że pochodził z południowej Nevady, gdzie istnieją kopalnie jadeitu, ale historycy nie uznają

tego twierdzenia.

Maski na ogół wykonywano z jadeitu, a jeśli ten nie był dostępny, z mniej cenionego zieleńca.

Miały pozbawione wyrazu oczy w formie szparek i wypukłe, duże usta. Taka ich forma była

powszechna u wszystkich mezoamerykańskich kultur. Niektóre maski są wspaniałe i wyjątkowe,

inne - pospolite. Szlifierze różnili się umiejętnościami - duże artefakty bez wątpienia były dziełem

profesjonalistów, ale wiele wykonywali zwykli rzemieślnicy. Kryształ, bardzo twardy kamień, z

trudem poddaje się obróbce, a mimo to Aztekowie wytwarzali z niego nie tylko bardzo małe ozdoby

i przedmioty, ale także naturalnej wielkości kryształowe czaszki. Najpiękniejszy egzemplarz takiej

czaszki, symbolu śmierci, wystawiono obecnie, na tle czarnego aksamitu, w British Museum.

Wiadomo że turkus sprowadzano z północy. Był bardzo poszukiwany i docierał aż do Jukatanu.

Aztekowie zdobywali go jako daninę, według zapisów z 11 miast. Używano go wraz z innymi

materiałami do inkrustowania masek, nadając im formę mozaik; do wysadzania nim noży, a nawet

ścian.

Jednym z powodów, dla których Aztekowie i inne plemiona mezoamerykańskie nie używały

metalu do wyrabiania włóczni i mieczy, jak to czyniono w Starym Świecie, był wysokiej jakości

obsydian pozyskiwany z okolic jeziora Texcoco. Ostrzejsze niż jakikolwiek metal, obsydianowe

szkło było mezoamerykańską specjalnością; eksportowano je jako surowiec oraz jako gotowy

wyrób. Wydobywany niedaleko i będący produktem działania wulkanu obsydian wykorzystywano

do wytwarzania noży, brzytew, kolczyków do warg, polerowanych luster i innych wyjątkowo

pięknych artefaktów.

Według von Hagena szmaragdy (quetzal-itzli) były dla Azteków równie cenne jak dla

Hiszpanów. Jose de Acosta, jeden z pierwszych europejskich przybyszów do Nowego Świata,

napisał: „Królowie Meksyku bardzo je cenili; niektórzy przebijali sobie nozdrza, by je tam umieścić,

na podobieństwo swoich bałwanów". Montezuma po wybraniu go na głównego mówcę od razu

„przekłuł sobie chrząstkę nosową i umocował w niej drogocenny szmaragd".

Von Hagen pisze:

Konkwistadorzy widzieli w nich symbole bogactwa. Hernan Cortes zagarnął bardzo

wiele dla siebie; wiedział, że Kleopatra nosiła szmaragdy i że chrześcijański pielgrzym,

który wrócił dopiero co z Indii, widział je w świątyni Buddy, gdzie „ogień, przez nie

rzucany, widoczny był z 1000 kilometrów w bezchmurną noc". Montezuma nie wiedział,

skąd pochodzą; były z „południa". Rzeczywiście, pochodziły z jednego tylko regionu -

górzystego obszaru w Kolumbii w okolicach Muzo, będącego jedynym źródłem

szmaragdów w tych czasach. W Kolumbii było ich mnóstwo i wymieniano je na

bawełnę i złoty pył. Powszechnie je znano w Panamie i na ogół łączono je ze złotem.

Dla Montezumy pozyskiwali je kupcy poch-teca, docierający aż za Nikaraguę.

Szmaragdy są miękkie i łatwo się kruszą, mimo to jednak Aztekowie wycinali w nich

złożone wzory - kwiaty, ryby i inne wymyślne kształty, wymagające od artysty dużej

zręczności. Cortes dostał szmaragdy bezpośrednio od Montezumy, jeden w kształcie

piramidy, „szeroki jak nasada dłoni", inne tak piękne, że jakoby wzbudziły pożądanie

samego Karola V. Cortes odmówił sprzedania ich w Genui za 400 000 dukatów,

zachowując je dla Dony Juany de Zuniga, swojej narzeczonej, córki książęcego rodu.

Dał jej pięć azteckich szmaragdów,, jeden w kształcie róży, jeden podobny do dzwonka

z perłą zamiast serca, jeden w kształcie ryby, jeden - trąbki i jeden - filiżanki".

Widzimy więc, że Aztekowie stanowili centrum rozległej sieci handlu klejnotami i cennymi

metalami. Szmaragdy sprowadzali z Ameryki Południowej (jak dotąd nie znaleziono ich źródła w

Ameryce Środkowej). Turkus pochodził z amerykańskiego południowego zachodu, jadeit - z

południowej Gwatemali i być może Nevady.

Złoto i srebro pochodziło najwyraźniej z wielu rejonów Mezoameryki, w tym z kopalni na

amerykańskim południowym zachodzie i w północnym Meksyku. Wydaje się, że tak ogromna sieć

handlowa musiała mieć solidne podstawy. Praca Poola z 2007 roku wskazuje, że to Olmekowie

położyli prawdopodobnie podwaliny pod ów handel i brali w nim udział. Wiele kopalni Azteków,

Tolteków, Majów i Zapoteków mogło pierwotnie być kopalniami olmeckimi i o wielu z nich wciąż

niczego nie wiemy. Źródła złota, jadeitu i szmaragdów, którymi handlowano, pozostają do dziś

tajemnicą. Czy w starożytnej krainie zwanej Olmanem czekają na odkrycie kopalnie Olmeków?

Zaginiony świat Olmeków w Gwatemali

Wczesne mapy olmeckich osiedli, takie jak mapa Betty Meggers z wydanej w 1972 roku książki

Prehistorie America, lokalizują olmecki matecznik wokół La Venta i Tres Zapotes. Olmeckie

artefakty sąjednak znajdowane również w centralnej dolinie Meksyku, a Meggers nazywa je

„stylem Teotihuacan", podczas gdy te znalezione wzdłuż pacyficznego wybrzeża Chiapas i

Gwatemali to „styl Izapa".

Wiadomo już, że kraina Olman rozciągała się od centralnej doliny Meksyku do rejonu La Venta i

do pacyficznego wybrzeża przesmyku Tehuantepec, a nawet dalej, przez Gwatemalę do

Salwadoru, Nikaragui i Kostaryki. Rzeczywiście, tajemnicze kostarykańskie kule mogą pochodzić z

epoki wczesnych Olmeków.

Chociaż to w Kostaryce znaleziono niewielkie olmeckie figurki, w Gwatemali odkryto największe

posągi i kamienne głowy. Niektóre z nich dorównują olbrzymom z wybrzeża Zatoki Meksykańskiej

wielkością i wykonaniem.

Christopher Pool o monumentalnych olmeckich rzeźbach tak pisze w książce 01-mec

Archaeology and Early Mesoamerica:

Wśród kultur Mezoameryki okresów wczesnego i średniego formatywnego Olmekowie

z wybrzeża Zatoki Meksykańskiej są wyjątkowi pod kilkoma względami. Ich najbardziej

oczywistym osiągnięciem były monumentalne rzeźby z kamienia. Chociaż kamienne

rzeźby pojawiają się przynajmniej tak samo wcześnie na pacyficznym wybrzeżu

Gwatemali, w miastach takich jak Takalik Akaj i Monte Alto, żadna inna współczesna

kultura nie może się równać z Olmekami co do kunsztu wykonania, wielkości i liczby

posągów. To skupienie olmeckich monumentów w południowym Veracruz i Tabasco

określa Olman jako region kulturowy najbardziej wyraziście.

Choć olmeccy rzeźbiarze stosowali kilka schematów, a style rzeźb na terenie Olma-nu

różnią się w czasie i przestrzeni, zbieżności w sposobie przedstawiania, temacie i

symbolizmie określają spójną olmecką tradycję rzeźbiarską na okres od 1400 do 400

roku p.n.e. Przedstawia się w niej głównie ludzi i istoty będące na pół ludźmi, na pół

zwierzętami ponadnaturalnej wielkości. Dominują harmonijne, łagodne linie oraz

wydęte krzywizny, a także używa się standardowego zestawu symboli przed-

stawiających koncepcje kosmologiczne i siły natury.

Archeolodzy początkowo uznawali posągi znajdowane w Gwatemali za gorsze od olmeckich i

przypisywali ich autorstwo innej niż olmecka kulturze. Okazało się to jednak niesłuszne. Najpierw

rolnicy odkryli zakopane głowy wokół La Venta i Tres Zapotes w Meksyku, a później farmerzy

uprawiający trzcinę cukrową na południe od miasta Gwatemala, niedaleko La Democracia, zaczęli

odkrywać olbrzymie głowy i bazaltowe posągi wyraźnie pochodzenia olmeckiego. Na głównym

placu La Democracia stoją gigantyczne olmeckie posągi ustawione w okrąg. Typowo dla najsłyn-

niejszych olmeckich rzeźb, te olbrzymie bazaltowe głowy i całe postaci często mają negroidalny

wygląd. Spora ich liczba przedstawia wielkich, masywnych mężczyzn o płaskich nosach, grubych

wargach i wytrzeszczonych oczach, z rękami splecionymi na brzuchu. Inne rzeźby to azjatyckie

głowy; jedna ma nakrycie w formie zakręconych w dół rogów barana i dziwne znaki na policzkach.

Wewnątrz miejscowego muzeum znajdują się kolejne olbrzymie głowy, pokryte plamami

porostów. Są tam również kamienne grzyby, wysokości 30-45 centymetrów. Archeolodzy uważają,

że prawdopodobnie przedstawiają halucynogenne gatunki, bardzo cenione. Uważa się, że boską

„somą" starożytnego Egiptu i Indii jest sfermentowany napój z takich właśnie grzybów, być może

pochodzących z Ameryki Środkowej.

W muzeum znajdują się także kamienne słoneczne dyski, jadeitowa maska (najważniejszy

eksponat), bardzo duże kamienne naczynia i maczugi. Chyba najbardziej interesujące eksponaty

są te najmniejsze. W szklanej gablocie przy drzwiach leży kilka kamiennych pieczęci wielkości

około 5 centymetrów. W połowie lat 70. XX wieku mieszkałem na Tajwanie, w Hongkongu i

Chinach, dlatego znam się nieco na chińskich pieczęciach i nawet jestem w posiadaniu kilku.

Nazwisko właściciela jest artystycznie wyryte na podstawie; pieczętuje się nimi przy użyciu laku

bądź atramentu dokumenty, listy itp. W Chinach nazywa się je „chop". Jak nazywały się olmeckie

wersje izapańskie, nie wiadomo, ale są to na pewno pieczęcie.

Niedaleko La Democracia leży duża plantacja trzciny cukrowej i prywatne muzeum znane pod

nazwą Finca el Baul. W muzeum tym znajduje się co najmniej 20-30 megalitycznych figur, również

olmeckich. Przedstawiają brodatych mężczyzn oraz potwory, smoki i ludzi-jaguary. Inne rzeźby to

prostokątne bloki kamienia albo mniejsze czaszki z szeroko otwartymi oczami i wyszczerzonymi

zębami. Jest tam olbrzymia starożytna stela, z dużym glifem, jakoby starożytnym majańskim

oznaczeniem jadeitu; to jedyny możliwy do odczytania znak oprócz kilku majańsko-olmeckich cyfr

z kropek i kresek.

W małym muzeum na farmie znajduje się też duża stela człowieka w masce jaguara, wysokości

2,6 metra, człowiek ów jest przybrany w egipski kołnierz (mam na myśli szeroki kołnierz, zazwyczaj

ze złota albo miedzianych płytek; podobne nosili Majowie) i ukazany w pozie tryumfu nad brodatym

więźniem; w górnej części steli są trzy okrągłe glify. Jeden z nich, w górnym lewym rogu,

przedstawia mężczyznę wychodzącego z chmury. Na dole steli przedstawiono sześciu siedzących

mężczyzn ze skrzyżowanymi nogami i ramionami splecionymi na piersiach.

Kolejnym posągiem jest olbrzymia wysokości metra kamienna głowa brodatego mężczyzny z

egipskim kołnierzem wokół szyi i przybrana również egipskim nakryciem. Następny ukazuje

wielkiego, półtorametrowego granitowego jaguara w pozycji łaszącego się psa. Zwierzę też ma na

szyi szeroki, egipski kołnierz. Być może najbardziej intrygująca z nich wszystkich jest prostokątna

kamienna kolumna wysokości około metra, z idealnie okrągłą kulą na szczycie. Całość

wyrzeźbiona jest z jednego bloku granitu i ma po obu stronach wyryte maltańskie krzyże.

Wszystkie te rzeźby leżały na polach, gdzie znaleźli je robotnicy, którzy oczyszczali teren pod

uprawę trzciny cukrowej. Niedaleko farmy, na małej, rzadko używanej ścieżce przez pola, stoi

Wielka Głowa z El Baul. To potężna, 8-tonowa rzeźba, częściowo zakopana, z haczykowatym

nosem, nakryciem głowy, kolczykami i wielkimi oczami.

Kiedy odwiedziłem to miejsce, znane jako El Castillo (Zamek) w 1990 roku, dwaj mężczyźni

oddawali cześć starożytnemu posągowi. Palili kadzidło według tradycyjnego majańskiego (i

hinduskiego) zwyczaju, a dokoła podstawy rzeźby ustawili pięć zapalonych świec. Tam też złożyli

ofiary z alkoholu i jadeitu.

Posąg jest wyrzeźbiony z wyjątkowo twardego bazaltu i pokrywa go warstwa sadzy i wosku z

poprzednich ofiar ze świec i kadzidła. Wciąż jest zakopany w ziemi po dolną wargę, a część

wystająca ma półtora metra wysokości. Z tyłu rzeźby są żłobienia, przypuszczalnie służące do

mocowania jej do budynku lub innej kamiennej konstrukcji (może była nią reszta ciała).

Drugi megalit znajduje się w pobliżu - 2-metrowa stela całkowicie wystająca nad ziemię, stojąca

pod drzewem. Na niej widnieje wyrzeźbiony mężczyzna z nakryciem głowy, gładko ogolony,

zwrócony w prawo. Jego głowę otacza dziewięć okręgów: sześć po lewej stronie i trzy po prawej.

Trzeci po prawej przedstawia zwierzę w obroży, zwrócone pyskiem do mężczyzny. Wygląda ono

jak byk, choć w tym okresie bydło było w Ameryce nieznane.

Mężczyzna na steli ma na sobie spódniczkę (nosili je starożytni Egipcjanie), a na niej widnieje

kolejny okrąg, tym razem z baranem.

Podczas tamtej wizyty uświadomiłem sobie, że tak jak w przypadku gigantycznych posągów w

La Democracia, tu też musiało być ich więcej. Gdzie są budynki, w których stały kiedyś te rzeźby?

Większość z nich była w części lub w całości zakopana. Olbrzymie posągi z Finca leżały

rozwłóczone po polach i przysypane ziemią, kiedy je znaleziono. Wydało mi się oczywiste, że w

którymś momencie cały pacyficzny rejon Gwatemali był tętniącą życiem megalityczną kulturą. Jak

to mam w zwyczaju, znów pytam: „Gdzie są zaginione miasta?"

Uważam, że gdyby w El Castillo przeprowadzono badania archeologiczne, wykopaliska

odsłoniłyby bez wątpienia kolejne konstrukcje. W okolicy znajdowało się sporo dużych, kanciastych

głazów, które wyglądały na części budowli niegdyś kryjącej rzeźby.

Wiele potężnych posągów z parku w La Democracia pochodziło z niedalekiej piramidy w Monte

Alto. Olmeckie miasto Kaminaljuyu leży setki kilometrów na zachód. Ale czy te miejsca były ze

sobą powiązane? Posągi przedstawiają ludzi rozmaitych ras, od negroidalnych głów, przez typy

azjatyckie po brodatych mężczyzn, podobnych do ras znad Morza Śródziemnego podobieństwo

staje się więc oczywiste. Taka różnorodność ras występuje i w innych miastach Olmeków.

Czy tę fascynującą cywilizację zniszczył jakiś kataklizm? Czy mogła to być katastrofa, którą

opisuje Biblia, teksty Sumerów, legendy Indian Hopi i mitologia Chińczyków? Wydaje mi się to

prawdopodobne.

O Olmekach wciąż się mówi

Niedawno - w styczniu 2007 roku - ogłoszono, że w dolinie Meksyku odkryto kolejne duże

miasto Olmeków lub pozostające pod ich wpływem, na południe od miasta Meksyk. Artykuły

opisujące to odkrycie wyrażały zaskoczenie, że nowe odkryte miasto Olmeków leży nie na

wybrzeżu nad Zatoką Meksykańską, lecz setki kilometrów w głąb lądu.

Dwudziestego szóstego stycznia 2007 roku kilka agencji prasowych podało wiadomość, że

miasto to, znane jako Zazacatla, zostało „oficjalnie odkryte" przez meksykańską archeolog Giselle

Canto w pobliżu miasta Xochitepec, leżącego około 40 kilometrów na południe od miasta Meksyk.

Na konferencji prasowej Canto powiedziała, że dwa posągi i szczegóły architektoniczne

znaleziska wskazują, iż mieszkańcy Zazacatla przyjęli styl Olmeków, kiedy „zmieniali się z

prostego, egalitarnego społeczeństwa w bardziej złożone i hierarchiczne".

„Kiedy ich społeczeństwo się rozwarstwiło, nowi władcy potrzebowali symboli (...)

usprawiedliwiających ich władzę nad ludźmi, którzy dotąd byli im równi", oznajmiła Canto.

Stwierdziła, że mieszkańcy nie musieli być etnicznie Olmekami, ale najwyraźniej uważali tę kulturę

za najbardziej prestiżową.

Wykopaliska w Zazacatla rozpoczęły się w 2006 roku i do końca stycznia 2007 roku

archeolodzy odsłonili sześć budynków i dwie rzeźby, prawdopodobnie przedstawiające olmeckich

kapłanów. Oprócz innych olmeckich symboli posągi mają nakrycia głowy przedstawiające jaguary -

zwierzęta otaczane przez Olmeków czcią - oraz inne olmeckie symbole statusu i władzy.

Archeolodzy ocenili wiek miasta na około 2500 lat, datując je na około 500 roku p.n.e.

Część meksykańskich archeologów, jak również archeolodzy ze Smithsonian Institution

spekulowali, że ślady olmeckich wpływów w Zazacatla i na innych obszarach dalekich od wybrzeża

Zatoki Meksykańskiej mogą sugerować, że są to olmeckie osiedla, miejsca przez Olmeków podbite

lub ośrodki, skąd prowadzili misje. Canto oświadczyła jednak, że najsłynniejszy ośrodek

ceremonialny Olmeków (La Venta), około 400 kilometrów na wschód, jest zbyt odległy jak na

bezpośredni kontakt, choć mogły istnieć szlaki handlowe.

Canto może się mylić, sądząc, że Zazacatla, czy jakikolwiek inny obszar, jest zbyt daleko

położony, by utrzymywać bezpośrednie kontakty ze scentralizowaną kulturą Olmeków. Takie

absurdy wygłaszane przez „ekspertów" przejmują trwogą. Dlaczego Olmekowie nie mogliby

utrzymywać kontaktów z miastami oddalonymi 400 kilometrów od ich centrum? Majowie i

Aztekowie mieli terytoria o wiele większe i budowali łączące je porządne drogi. Aztekowie założyli

sieć handlową sięgającą setki kilometrów na północ, prawie do amerykańskiego południowego

zachodu. Biorąc pod uwagę coraz to nowe archeologiczne odkrycia, nie byłoby zaskoczeniem,

gdybyśmy się dowiedzieli, że Olmekowie położyli podwaliny również pod ten system dróg.

Rzymianie, Chińczycy, Persowie, Inkowie i inni budowali setki kilometrów dróg, a także tunele i

mosty, Canto jednak twierdzi, że Olmekowie tego nie potrafili. I kto tu przedstawia „rasistowskie"

argumenty? Czy rasistowska nie jest teoria głosząca, że cywilizacje w Europie, Afryce i Azji

potrafiły tworzyć sprawnie funkcjonujący system dróg, ale Olmekowie nie byli w stanie tego

osiągnąć?

To, że „nowe" olmeckie miasto Zazacatla, w pobliżu znanego uprzednio olmeckiego

Chalcatzingo, zostało odkryte, nie jest zaskoczeniem. Zaskakujące jest zaskoczenie archeologów.

Skąd się ono bierze?

Być może z faktu, że wielu archeologów, takich jak Coe i Diehl, przekonuje, iż Olmekowie byli

małą, odizolowaną grupą zajmującą niewielki obszar. A mimo to, w jakiś niewytłumaczalny sposób,

ich sztuka i ikonografia rozprzestrzeniały się we wszystkich kierunkach z przesmyku Tehuantepec i

ich „matecznika" La Venta i Tres Zapotes.

Czy to możliwe, że część pacyficznego wybrzeża, jak okolice Izapa w Chiapas i wybrzeże

Gwatemali, to prawdziwe miejsce pochodzenia Olmeków? Niektóre rejony Gwatemali noszą ślady

fal tsunami nadeszłych z Oceanu Spokojnego, co mogło w jednej chwili zniszczyć miasta tego

regionu i pogrzebać pod ziemią wiele kamiennych głów i posągów. Czy pierwszą stolicą Olmeków

było zniszczone obecnie miasto na wybrzeżu Chiapas albo Gwatemali?

Być może ośrodki Olmeków nad Oceanem Spokojnym zostały zburzone przez tsunami około

1000 roku p.n.e. Wtedy palmę pierwszeństwa przejęły La Venta i Tres Zapotes, które upadły 500

lat później. Inne olmeckie miasta rozwinęły się w dolinie Meksyku - Chalcatzingo, Cuicuilco,

Teotihuacan i Zazacatla.

Wydaje się, że tajemnica Olmeków, nie będzie rozwiązana za dzień czy tydzień, ani nawet za

kilka lat. Przetrwa jeszcze długo. Może do zbadania olmeckich glifów zostaną zaproszeni kolejni

chińscy uczeni, którzy rzucą na tę sprawę nowe światło. Może czekające nas jeszcze nowe,

ekscytujące odkrycia całkowicie zmienią nasze wyobrażenia o Olmekach? Archeologia przeżywa

bardzo interesujący okres, przynajmniej jeśli chodzi o naszą wiedzę o Olmekach i, co za tym idzie,

o korzeniach cywilizacji Ameryki Północnej. Jak przytoczono w cytacie na początku tego rozdziału

(Berty Meggers), interpretacja dowodów jest ograniczona przez przyjęte podstawy. Historia nie

zawsze jest politycznie poprawna; nie odnośmy się więc do tego, co wydarzyło się w odległej

przeszłości, z polityczną poprawnością i ugrzecznioną ostrożnością.

Miejmy nadzieję, że w przyszłości zdumiewająca sztuka i kultura kosmopolitycznej cywilizacji

Olmeków doczeka się sprawiedliwej oceny, dokonywanej z większym szacunkiem dla tajemnic

historii.

Bibliografia

Abrams H. Olmec Art of Ancient Mexico, Nowy Jork 1996.

Argiielles J. Faktor Majów, Warszawa 2004.

Baudez C.F. Central America; Archaeological Mundi, Genewa 1970.

Bernal I. A History of Mexican Archaeology, Londyn 1980.

Bernal I. The Olmec World, Berkeley 1969.

Boland C. They All Discovered America, Nowy Jork 1961.

Boland C. They All Discovered America, Nowy Jork 1961.

Bovallius C. Nicaraguan Antiquities, Sztokholm 1886.

Bovallius C. Nicaraguan Antiquity, Sztokholm 1886.

Branigan K. (red.) The Atlas of Archaeology, Nowy Jork 1982.

Brown H.A. Cataclysms of the Earth, Nowy Jork 1967.

Carter G.F. Megalithic Man in America?, Santa Barbara 1991.

Charroux R. Tajemnicza przeszłość, Wrocław 1995.

Childress D.H. Zaginione miasta i pradawne tajemnice Ameryki Południowej, Warszawa 2000.

Childress D.H. Cities of North and Central America, Kempton 1994.

Clements F. Historical Sketch of the Spi-ro Mound, Nowy Jork 1945.

Coe M.D. Mexico, Londyn 1962.

Coe M.D. Mexico: From the Olmecs to the Aztecs, Londyn 2002.

Corliss W. Ancient Man: A Handbook of Puzzling Artifacts, Glen Arm 1978.

Corliss W. Strange Artifacts, Glen Arm 1974.

Davies N. The Ancient Kingdoms of Mexico, Middlesex 1982.

de Landa D. Relacion de las Cosas de Yucatan, 1579 (wydane jako Yucatan Before & After the

Conquest, Baltimore 1937).

Deuel L. Conquistadors Without Swords, Nowy Jork 1967.

Diaz B. The Conquest of New Spain, Londyn 1963.

Diaz del Castillo B. Pamiętnik żołnierza Korteza czyli prawdziwa historia podboju Nowej

Hiszpanii, Łódź 1986.

Diehl R.A. The Olmecs: America s First Civilization, Nowy Jork 2004.

Edwards F. Strange World, Nowy Jork 1964.

Edwards F. Stranger Than Science, Nowy Jork 1959.

Emmerich A. Sweat of the Sun and Tears of the Moon, Seattle 1965.

Fagan B. Elusive Treasure, Nowy Jork 1977.

Fagan B.M. From Black Land to Fifth Sun, Reading 1998.

Fagan B.M. The Great Journey, Nowy Jork 1987.

Fagan B. Men of the Earth, Boston 1974.

Fell B. America BC, Nowy Jork 1976.

Fell B. Bronze Age America, Boston 1982.

Fell B. Saga America, Nowy Jork 1980.

Freidel D., Schele L. A Forest of Kings, Nowy Jork 1990.

Gartn T. Mystery Cities of the Maya, Londyn 1925.

Girard R. La Antropologia Americanista en la Actualidad Vol. 1, Meksyk 1980.

Girard R. La Antropologia Americanista en la Actualidad Fol. 2, Meksyk 1980.

Gladwin H. Men Out of Asia, Nowy Jork 1947.

Gordon C.H. Riddles in History, Nowy Jork 1974.

Gould R. Enigmas, Nowy Jork 1945.

Grant M. Atlas of Ancient History, Londyn 1971.

Grove D.C. Chalcatzingo: Excavations on the Olmec Frontier, Nowy Jork 1984.

Hansen. L.T. The Ancient Atlantic, Amherst 1969.

Hapgood C. The Path of the Pole, Filadelfia 1970.

Hawkes J. Atlas of Ancient Archaeology, Nowy Jork 1974.

Helfritz H. Mexican Cities of the Gods, Nowy Jork 1968.

Heyden D., Villasenor L.F.: The Great Tempie and the Aztec Gods, Meksyk 1984.

Honore P. In Quest of the White God, Londyn 1963.

Honore P. In Search of Quetzalcoatl, Kempton 2006.

Hope O.L. 6000 Years of Seafaring, Gastonia 1983.

Hunter B. A Guide to Ancient Maya Ruins, Norman 1986.

Instituto Nacional de Antropologia e Historia: The Oaxaca Yalley, Meksyk 1973.

Kolosimo P. Timeless Earth, New Jersey 1974.

Lal C. Hindu America?, Bombaj 1960.

Lamb D. i G. Quest For the Lost City, Santa Barbara 1951.

León-Portilla M. Time & Reality in the Thought of the Maya, Norman 1988.

LePlongeon A. Queen Moo & the Egyptian Sphirn, Londyn, Nowy Jork 1900.

LePlongeon A. Sacred Mysteries Among the Mayas & the Quiches, Londyn, Nowy Jork 1886.

Levathes L. When China Ruled the Seas, Nowy Jork 1994.

Meggers B.J. Prehistorie America, Chicago 1972.

Menzies G. 1421: Rok, w którym Chińczycy odkryli Amerykę i opłynęli świat, Warszawa 2002.

Morley S. The Ancient Maya, Palo Alto 1946.

Muzeum Antropologiczne Xalapa: Przewodnik, Xalapa 2004.

National Geographic Society Mysteries of the Ancient World, Waszyngton 1979.

O'Brien T.J. Fair Gods and Feathered Serpents 1997.

Peissel M. The Lost World of Quintana Roo, Nowy Jork 1963.

Peny W. J. The Children of the Sun, Kempton 1923.

Pohl F. Atlantic Crossings Before Columbus, Nowy Jork 1961.

Pool C. Olmec Archaeology and Early Mesoamerica, Nowy Jork 2007.

Popol Vuh, [wyd. pol. Popol Vuh. Księga rady narodu Quiche, przeł. H. Czarnocka. C. Marrodan

Casas, Warszawa 1980]. Nowy Jork 1985.

Portillo J.L. Ouetzalcoatl, Kraków 1978.

Prescott W. Conquest of Mexico, Londyn, Nowy Jork 1843.

Proskouriakoff T. An Album of Maya Architecture, Waszyngton 1946.

Rivet P. Maya Cities, Nowy Jork 1960.

Sabloff J. The Cities of Ancient Mexico, Nowy Jork 1989.

Sanders R. Lost Tribes & Promised Lands, Nowy Jork 1978.

Sanderson I.T. Morę „Things", Nowy Jork 1969.

Savoy G. Antisuyo, The Search For the Lost Cities of theAmazon, Nowy Jork 1970.

Savoy G. Project X: The Search For Immortality, Jamillian 1981.

Schreiber H. i G. Vanished Cities, Nowy Jork 1957 [wyd. pol. Zaginione miasta, przeł. A.

Ligocki, Katowice 1959].

Schroeder D., Ruhl K. Metallurgical Characteristics of North American Prehistorie Copper Work,

„American Antiquity", t. 33, nr 2, 1967

Soustelle J. Los Olmecas, Meksyk 1979

Soustelle J. The Four Suns, Nowy Jork 1970.

Squier E.G. Aboriginal Monuments of the State o/New York, Waszyngton 1850.

Sąuier E.G. Nicaragua, Nowy Jork 1860.

Sąuier E.G., Davis E.H. 105 Ancient Monuments of the Mississippi Valley, Nowy Jork 1848.

Squire E.G. Nicaragua; Its People, Scenery, Monuments, Resources, Condition, and Porposed

Canal, Nowy Jork 1860.

Steede N. Preliminary Catalogue of the Comalcalco Bricks, Meksyk 1984.

Stevens J.L. Incidents of Travel in Central America, Chiapas and Yucatan, Nowy Jork 1841.

Stevens J.L. Incidents of Travel in Yucatan, Nowy Jork 1843.

Stirling M. Early History of the Olmec