21 Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej 2

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Katarzyna Musiałkiewicz

Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej
i grupowej 322[15].Z2.06

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Iwona Niespodziewana
mgr Wiesława Staszczak

Opracowanie redakcyjne:
mgr Katarzyna Musiałkiewicz

Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].Z2.06
„Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej i grupowej”, zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Wpływ emocji, potrzeb i motywacji na działalność człowieka

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Metody rozpoznawania i rozwijania zainteresowań podopiecznych.

Organizacja czasu wolnego

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Terapie oparte o sztukę

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Terapie oparte o ruch

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Terapie oparte o działanie

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Terapie oparte o manipulowanie środowiskiem społecznym

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Negocjacje i metody rozwiązywania konfliktów w trakcie zajęć

terapeutycznych

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu prowadzenia terapii

zajęciowej indywidualnej i grupowej.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, które powinieneś posiadać, by bez
problemów korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia czyli wykaz umiejętności, jakie wykształcisz pracując z poradnikiem,

−

materiał nauczania czyli wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych
celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
wiadomości praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie przez Ciebie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

322[15].Z2

Indywidualna i grupowa terapia zajęciowa

322[15].Z2.04

Opracowywanie diagnozy

terapeutycznej na podstawie

rozpoznania stanu pacjenta

322[15].Z2.01

Rozróżnianie rodzajów działalności

terapeutycznej

322[15].Z2.02

Organizowanie pracy w pracowni

terapii zajęciowej

322[15].Z2.03

Wykonywanie prac plastyczno-

technicznych

322[15].Z2.06

Wykonywanie działań z zakresu

terapii indywidualnej i grupowej

322[15].Z2.07

Ocenianie skuteczności

i dokumentowanie działań

terapeutycznych

322[15].Z2.05

Opracowywanie projektu

i harmonogramu indywidualnych

i grupowych zajęć terapeutycznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu terapii zajęciowej,

–

posługiwać się podstawową wiedzę z pedagogiki specjalnej,

–

posługiwać się podstawową wiedzę z zakresu psychologii rozwoju człowieka,

–

rozpoznawać potrzeby i problemy osoby niepełnosprawnej,

–

dokonywać krótkiej autoprezentacji na zajęciach,

–

korzystać z komputera i Internetu,

–

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

sporządzać konspekty do zajęć,

–

współpracować w grupie,

–

pracować samodzielnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

określić wpływ emocji i potrzeb na działalność człowieka,

–

zidentyfikować czynniki, które wpływają na zwiększanie motywacji do uczestnictwa
w zajęciach terapeutycznych,

–

określić cele i zaplanować terapię zajęciową zgodnie z potrzebami i możliwościami
podopiecznego,

–

zapewnić system wsparcia społecznego,

–

przeprowadzić negocjacje i rozwiązać konflikt,

–

współuczestniczyć w pomocy psychologicznej,

–

rozwinąć zainteresowania podopiecznych i rozszerzyć zakres tych zainteresowań,

–

zapewnić terapeutyczną atmosferę zajęć.

–

zastosować różne metody i techniki terapeutyczne,

–

wykonać prace z zakresu kroju i szycia,

–

posłużyć się technikami pracy w drewnie, metalu, skórze,

–

wykonać prace rękodzielnicze,

–

nauczyć podopiecznego korzystania z komputera w podstawowym zakresie,

–

wykonać prace introligatorskie,

–

wykonać prace ceramiczne,

–

nauczyć podopiecznego przygotowania posiłków zgodnie z zasadami żywieniowymi,

–

zorganizować czas wolny podopiecznego,

–

dostosować metody i techniki do potrzeb, możliwości, umiejętności i sprawności
podopiecznego,

–

wykorzystać w celach terapeutycznych ekspresję człowieka,

–

podjąć współpracę z podopiecznym podczas wykonywania zadania,

–

pokonać lęki, zagrożenia i uprzedzenia podopiecznego,

–

zlikwidować lub zmniejszyć sensoryzmy,

–

podjąć współpracę z zespołem terapeutycznym,

–

zadbać o higienę i bezpieczeństwo pracy,

–

zaplanować i uzupełnić sprzęt i materiały potrzebne w czasie zajęć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Wpływ emocji, potrzeb i motywacji na działalność człowieka

4.1.1. Materiał nauczania

Warunkiem

prawidłowego

rozwoju

jest

aktywność,

polegająca

stałym

i dostosowanym do możliwości człowieka wysiłku. Aktywność umożliwia prowadzenie
twórczego i harmonijnego życia, jest podstawą leczenia wielu chorób, opóźnia procesy
starzenia, daje naszemu podopiecznemu szansę wyrażenia siebie w formie dostępnej i bardzo
indywidualnej, określonej jego możliwościami, upodobaniami i zwyczajami. Brak aktywności
wiąże się z poczuciem własnej nieprzydatności, a to z kolei rodzi poczucie krzywdy,
powoduje izolację i poczucie osamotnienia. Dlatego niezwykle ważny w procesie terapii jest
proces aktywizacji polegający na włączeniu osoby niepełnosprawnej do udziału w różnych
dziedzinach życia. Na działanie każdego człowieka mają wpływ jego potrzeby, emocje
i motywacja.

Emocje kierują zachowaniem człowieka, służąc mu jednocześnie jako informacje

pomagające w osiągnięciu celów. Emocje uruchamiają priorytet dla związanego z nimi
programu działania, a ich odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje
mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania.

Ekspresją emocji nazwiemy więc, wszelkie sygnały emitowane przez jednostkę, będące

dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę osobę określonych emocji. Ekspresja
emocji nie musi być intencjonalna; w przypadku emocji spontanicznych sygnały te
w większości pojawiają się całkowicie poza kontrolą jednostki. Ekspresja emocji pozwala
zakomunikować innym nasze odczucia, ale też informuje nas o odczuciach innych. Dzięki
fizjologicznym przejawom emocji, takim jak zaczerwienienie się lub zbladnięcie, wystąpienie
potu czy drżenie rąk, przyspieszenie oddechu czy pojawieniu się „gęsiej skórki” możemy się
zorientować w jakim stanie emocjonalnym jest nasz rozmówca nawet wówczas, jeżeli on sam
do tego stanu nie chce się przyznać, albo nie potrafi go nazwać. Takim wskaźnikiem będzie
też wyraz jego twarzy, gesty czy ruchy ciała, a także tembr głosu. Dzięki ekspresji emocji
możemy poznać, czy nasz podopieczny jest zadowolony, smutny, rozgniewany,
zdenerwowany czy spokojny.

Istnieje grupa sześciu emocji bardzo prostych do odczytania na podstawie mimiki i to

niezależnie od kultury, w jakiej człowiek żyje. Te emocje to smutek, radość, gniew, strach,
wstręt i zdziwienie. Inne emocje, zwłaszcza te złożone również można rozpoznać, jednak
wymagają one większego zaangażowania i zwrócenia uwagi również na inne elementy, takie
jak ton głosu, ekspresję ciała czy wskaźniki fizjologiczne.

Dzięki emocjom człowiek wykrywa w otoczeniu rzeczy istotne z punktu widzenia jego

potrzeb i celów. Emocje mobilizują do działania, dostarczają też energii potrzebnej do
uruchomienia procesów poznawczych i regulują poziom pobudzenia dla optymalnego ich
funkcjonowania. Dzięki emocjom człowiek potrafi wybrać takie metody poznawcze, które są
najbardziej efektywne w danej sytuacji. Emocje pełnią też funkcje społeczne komunikując
nasze stany emocjonalne innym ludziom i służąc do określenia relacji ze środowiskiem.
Niektóre emocje mogą być dysfunkcjonalne, np. fobie, ataki paniki, przygnębienie, ataki
zazdrości, czy tęsknota mogą przeszkadzać w codziennym funkcjonowaniu.

Emocje charakteryzują się też znakiem; dodatnie powodują tendencje do

podtrzymywania kontaktu z obiektem wywołującym je lub do podtrzymywania aktywności
związanej z tą emocją. Emocja ujemna powoduje tendencję do przerwania kontaktu
z obiektem lub aktywnością, która ją wywołała. Tak więc emocje nie tylko ukierunkowują

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

działanie, ale też wpływają na jego sprawność – umiarkowane natężenie emocji sprzyja
wysokiej sprawności wykonania zadania, bardzo wysokie i niskie – obniża tę sprawność
o czym musimy pamiętać planując zajęcia terapeutyczne dla podopiecznych.

Pobudzenie emocjonalne odgrywa ważną rolę we wszystkich procesach poznawczych,

przyczyniając się do wzmożenia uwagi, spostrzegania, zapamiętywania, czy rozwiązywania
problemów. Bardzo niski poziom pobudzenia wyraża się apatią, bardzo wysoki – silnym
podnieceniem ruchowym czy paniką. Dlatego zarówno zbyt niskie, jak i zbyt silne
pobudzenie powoduje napięcie i niepokój, co wywiera destrukcyjny wpływ na działanie.
Należy więc pamiętać, że dla optymalnego funkcjonowania naszego podopiecznego
potrzebny jest odpowiedni poziom pobudzenia i tak planować zajęcia, aby ów optymalny
poziom osiągać.

Emocje wpływają na spostrzeganie w ten sposób, że człowiek ma tendencję do

spostrzegania tego, za co spotykają go nagrody, co ułatwia mu osiągnięcie celów
i zaspokojenie potrzeb. Człowiek większą uwagę zwraca na bodźce emocjonujące niż
neutralne, lepiej je też zapamiętuje. Lęk zawęża uwagę ukierunkowując ją na zagrożenie –
człowiek koncentruje się na tym, czego się boi, lub na sposobach zabezpieczenia się.
W rezultacie jeżeli podopieczny jest zalękniony, to gorzej się uczy, gdyż jego pamięć
wypełniona jest emocjami i tylko niewielka część uwagi może być poświęcona na uczenie się.
Sama emocjonującą scenę odwraca uwagę od innych wydarzeń, przez co podopieczny
zapamiętuje niewiele ze zdarzeń towarzyszących, co może prowadzić do pogorszenia
szybkości uczenia się lub wykonywania zadań.

Należy też pamiętać, że łatwiej zapamiętywane są zdarzenia przyjemne, niż

nieprzyjemne, jednak te są wolniej zapominane. Materiał wyuczony w danym stanie
emocjonalnym może być łatwiej przypominany przez podopiecznego, jeżeli przywołamy
stan, w którym został zapamiętany. Pod wpływem silnych emocji wzrasta tendencja do
fantazjowania treściowo związanego z istniejącą emocją. Niepokojące myśli i zmartwienia
odgrywają ważną rolę w powstawaniu niepokoju, który obniża sprawność intelektualną,
wpływa również ujemnie na uczenie się i pracę, oraz na podejmowanie decyzji. Zbyt małe
pobudzenie emocjonalne powoduje apatię i niedostateczną motywację do działań, dlatego
przy planowaniu zajęć z podopiecznymi należy pamiętać o tym, by zajęcia miały zdolność
wywoływania emocji.

Stan lekkiego pobudzenia jest optymalny dla myślenia i wyobraźni. Dobry nastrój

zwiększa zdolność elastycznego myślenia, ułatwiając znajdowanie rozwiązań problemów.
Jednocześnie osoby w dobrym nastroju są bardziej skłonne do udzielania pomocy, niż osoby
w nastroju neutralnym lub złym, gdyż wówczas człowiek wykazuje tendencję do
spostrzegania pozytywnych cech innych osób. Wpływ emocji zaznacza się szczególnie
wyraźnie w wyobrażeniach; w sytuacji przewlekłego i silnego napięcia emocjonalnego
wywołanego przez głód następuje spotęgowanie wrażliwości na wszystko związane
z pożywieniem. W stanie silnego pobudzenia emocjonalnego występuje tendencja do
spostrzegania, przypominania sobie, wyobrażania i myślenia tylko o tym, co jest zgodne
z dominującą emocją.

Zniekształcenia procesów umysłowych pod wpływem emocji u różnych osób mogą

zachodzić w mniejszym lub większym stopniu: u dzieci bardziej niż u dorosłych, u chorych
psychicznie bardziej niż u zdrowych, u upośledzonych umysłowo – bardziej niż u osób
z normą intelektualną. Jednym z głównych czynników decydujących o podatności na emocje
jest stopień utrwalenia schematów poznawczych. Obszary, w których człowiek ma
niewystarczające informacje są bardziej podatne na wpływ emocji. Gdy obraz rzeczywistości
jest chaotyczny, źle sprecyzowany, cząstkowy, to sprzyja to deformacjom obrazu w kierunku
zgodnym z panującym nastawieniem emocjonalnym. Samoocena jest podatna na wpływ
emocji, gdyż jest słabo zorganizowana i zróżnicowana.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Motywacja to wszelkie mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie, ukierunkowanie,

podtrzymanie i zakończenie zachowania; dzięki niej formują się dążenia, które z kolei sterują
czynnościami człowieka w taki sposób, by doprowadzić do określonego, zgodnego z intencją
celu. Motywacja jest więc siłą poruszającą do działania i ukierunkowującą to działanie na
określone cele; aktywizuje jednostkę do działania. Procesy motywacyjne organizują,
przygotowują działanie.

Motywy to stany wewnętrznego napięcia, które pobudzają człowieka do działania

zmierzającego do zaspokojenia danej potrzeby i nadają temu działaniu kierunek. Owo
napięcie powstaje z dwóch powodów:

−

na skutek konieczności zaspokojenia podstawowych potrzeb,

−

na skutek realizacji zadań stawianych sobie przez człowieka lub narzucanych mu przez
innych ludzi.
Aktywność ludzka zmierza do zniesienia tych napięć zaspokajając potrzebę wywołującą

napięcie, ale też tworzy napięcia.

Od siły procesów motywacyjnych zależy sprawność działania – w miarę wzrostu

motywacji sprawność działania wzrasta do pewnego poziomu, po czym zaczyna spadać,
a przy bardzo wysokim natężeniu motywacji sprawność jest niska. W rozwiązywaniu łatwego
zadania największą sprawność osiąga się przy wysokim poziomie motywacji,
a w rozwiązywaniu zadań trudnych – przy niskim poziomie motywacji. Dlatego, chociaż
motywacja jest bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na efektywność pracy naszego
podopiecznego musimy pamiętać o tym, że zbyt wysoka motywacja może pogorszyć jego
sprawność działania, zwłaszcza, gdy zadanie jest nowe, trudne a jego realizacji przygląda się
duża liczba osób. Z kolei niska motywacja może sprawić, że nasz podopieczny nie będzie
chciał wykonać zadania. Ważne jest więc zadbanie o odpowiedni, optymalny poziom
motywacji.

Analizując zjawisko motywacji należy też zwrócić uwagę, że istnieją dwa jej rodzaje:

motywacja wewnętrzna dzięki której nasz podopieczny angażuje się w dane działanie,
ponieważ sprawia mu ono przyjemność, bądź wzbudza jego zainteresowanie i motywacja
zewnętrzna, gdzie nasz podopieczny angażuje się w działanie wskutek zewnętrznych
nacisków lub dla zewnętrznych korzyści. Oczywiście powinniśmy dążyć do kształcenia
w podopiecznym motywacji wewnętrznej do wykonywania działań, gdyż motywacja
zewnętrzna nie gwarantuje efektów terapii; bez nadzoru terapeuty i bez nagrody podopieczny
nie będzie kontynuował działania. Wykształcenie motywacji wewnętrznej jest możliwe tylko
wówczas, jeżeli działania dobrane przez nas są zgodne z zainteresowaniami, możliwościami
i potrzebami podopiecznego, jeśli widzi on efekty swoich działań i otrzymuje zewnętrzne
wsparcie i potwierdzenie wartości działań ze strony terapeuty.

Frustracja może być czynnikiem wzmacniającym motywację; pojawienie się przeszkody

na drodze do celu może spowodować wzrost mobilizacji organizmu i chęć ataku na
przeszkodę. Niepowodzenie może pobudzić do większych wysiłków jeżeli motywacja
początkowa jest silna, niepowodzenie ma charakter częściowy, a nie ostateczny
a podopieczny posiada zadowalający stopień wiary w swoje umiejętności (wysoką
samoocenę). Frustracja osłabia działanie, jeżeli początkowa motywacja jest słaba,
niepowodzenie ma charakter ostateczny, szanse znalezienia wyjścia są nikłe, a niepowodzenie
powtarza się kolejny raz.

Motywacja zwiększa się wówczas, gdy zadanie warto wykonać, jest wykonalne

i podopieczny uważa, że sam może je wykonać. Motywacja do zadania może być
spowodowana wizją lepszego stanu rzeczy lub wizją gorszego stanu rzeczy w sytuacji
niepodjęcia działań. Motywacja do pracy zależy nie tylko od atrakcyjności zadania, ale
również od cech podopiecznego; ludzie różnią się ogólną motywacją do działania, są tacy
którzy w każdych warunkach są gotowi dać z siebie więcej niż inni. Różnice te wynikają

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z odmiennych zdolności, zainteresowań i potrzeb. Motywacja jest też silniejsza, jeżeli praca
zaspokaja potrzeby podopiecznego i jest zgodna z jego zainteresowaniami. Zadowolenie
z pracy wywołują też nagrody, ale ważne jest, by nie były one za duże i nie pojawiały się zbyt
często, bo wówczas istnieje ryzyko wytworzenia motywacji zewnętrznej, zamiast
wewnętrznej. Dlatego postuluje się przewagę nagród społecznych, takich jak uśmiech czy
pochwała nad rzeczowymi i nagradzanie podopiecznego w różnych odstępach czasu, a nie po
każdym pozytywnym zachowaniu. Silnie motywująco na podopiecznego działają też takie
elementy jak uznanie terapeutów czy osiągnięcia, widoczne efekty pracy, jak też sama jej
treść. Czynnikami kształtującymi motywację są wzorce dostarczone przez rodziców,
zaangażowanie terapeutów i sposób egzekucji wymagań (najlepsza jest dominacja nagród).

Potrzeby powstają wskutek zaburzenia równowagi między organizmem a środowiskiem

i wynikają z pewnych braków, powodujących powstawanie napięć, a te z kolei popychają do
działań dynamizując zachowania jednostki. Potrzeba aktywuje się wówczas, gdy między
oczekiwaniem jednostki a sytuacją powstaje rozbieżność. Brak czegoś sprawia, że organizm
nie może normalnie funkcjonować; spełnienie potrzeb jest niezbędne dla prawidłowego
funkcjonowania jednostki. Forma spełnienia zależy od czynników indywidualnych (osobiste
doświadczenia, osobowość, system wartości) oraz środowiskowych (dostępność środków,
normy społeczne, wzorce kulturowe). Spełnienie potrzeb jest więc niezbędne dla równowagi
psychicznej, czy też zadowolenia z życia naszego podopiecznego. Należy pamiętać o tym, że
on sam często nie może samodzielnie spełnić swoich potrzeb; czasem jest ich też
nieświadomy.

Potrzeba motywuje do działania nadając mu kierunek i natężenie czynności. Rozróżnia

się potrzeby pierwotne (czyli takie bez zaspokojenia których niemożliwe jest normalne
fizjologiczne funkcjonowanie organizmu; to potrzeby biologiczne takie jak pokarm, tlen czy
sen) i wtórne (psychologiczne, społeczne, kulturalne, które utrzymują równowagę psychiczną
człowieka), a także obiektywne (gdzie zewnętrzny obserwator jest w stanie stwierdzić
istnienie potrzeby) i subiektywne (odczuwane jedynie przez podmiot).

A. Maslow zaproponował hierarchiczną koncepcję potrzeb, według której istnieją dwa

rodzaje potrzeb będące jednocześnie dwoma mechanizmami motywacyjnymi: to potrzeby
niedoboru i potrzeby wzrostu. Do potrzeb niedoboru zaliczył A. Maslow potrzeby
fizjologiczne (powietrze, pokarm, woda, sen, seks), potrzeby bezpieczeństwa, potrzeby
przynależności i miłości (których deprywacja powoduje poczucie uprzedmiotowienia,
alienację i samotność) oraz potrzebę szacunku (w skład której wchodzi poczucie własnej
wartości, potrzeba osiągnięć i kompetencji).

Za potrzebę wzrostu uznał potrzebę samourzeczywistnienia, w skład której wchodzą

potrzeby poznawcze, rozumienia świata, czy wiedzy. A. Maslow uznał, że potrzeby wyższego
rzędu mogą zostać zaspokojone jedynie w przypadku zaspokojenia uprzednio potrzeb
niższego rzędu. Zauważył też, że potrzeby niedoboru mogą zostać chwilowo zaspokojone
i wówczas potrzeba na pewien czas się wyłącza (głodny podopieczny koncentruje swe myśli
wokół jedzenia, czyli niezaspokojonej potrzeby. Jednak w sytuacji, kiedy ową potrzebę
zaspokoi, czyli zje posiłek, jego myśli przestają krążyć wokół jedzenia i podopieczny może
zająć się czymś innym). Podopieczny często jest zdany na pomoc innych, gdyż bywają takie
potrzeby, których nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić. Czasem już na poziomie
fizjologicznym nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić potrzeb. Z niepełnosprawnością
wiąże się również frustracja potrzeby bezpieczeństwa, a także potrzeby miłości,
przynależności czy szacunku. Dlatego niezwykle istotne są działania terapeuty w tym
obszarze zmierzające do zaspokojenia potrzeb podopiecznego poprzez adekwatny dobór
zajęć, klimat zajęć, dbałość o odpowiednie relacje i zaspokojenie podstawowych potrzeb.
W dalszych działaniach należy dążyć do zaspokajania potrzeb wzrostu poprzez odpowiednie,
zgodne z zainteresowaniami zajęcia terapeutyczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jaki sposób emocje wpływają na działalność człowieka?
2. Jak potrzeby wpływają na działanie człowieka?
3. Co zwiększa motywację do wykonywania działań?
4. Jak emocje wpływają na powstawanie potrzeb?
5. Jakie znasz fizjologiczne przejawy emocji?
6. Jakie znasz mimiczne przejawy emocji?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Nazwij emocje, których mimiczny wyraz prezentują postaci na zdjęciach

przedstawionych na planszach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się ze zdjęciami,
2) nazwać poszczególne emocje,
3) zapisać nazwę odpowiedniej emocji pod każdym zdjęciem,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansza ze zdjęciami postaci prezentującymi sześć podstawowych emocji,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca emocji,

−

flamastry.

Ćwiczenie 2

Przygotuj i przedstaw mimicznie sześć podstawowych emocji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z nazwami podstawowych emocji,
2) zaprezentować grupie za pomocą wyrazu twarzy kolejno te emocje,
3) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka z nazwami podstawowych emocji,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca emocji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Na podstawie dokumentacji zanalizuj potrzeby 72-letniego pana Wacława K.,

mieszkańca Domu Pomocy Społecznej i zaproponuj mu zajęcia terapeutyczne biorąc pod
uwagę również jego zainteresowania i umiejętności.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać uważnie dokumentację,
2) wypisać potrzeby, które występują u podopiecznego,
3) zwrócić uwagę na to, czym interesuje się podopieczny,
4) określić możliwości i umiejętności podopiecznego,
5) przedstawić grupie propozycje działań terapeutycznych dla podopiecznego,
6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przykładowa dokumentacja mieszkańca Domu Pomocy Społecznej,

−

kartka A4,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca emocji.

Ćwiczenie 4

Z tekstu zawierającego rozmowę terapeuty z podopieczną, wypisz fizjologiczne

wskaźniki emocji, które wystąpiły u podopiecznej 20-letniej pani Magdaleny S. mieszkanki
Domu Rehabilitacyjno-Opiekuńczego w trakcie rozmowy z terapeutą na temat jej ostatniej
wizyty w domu rodzinnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać uważnie tekst zawierający opis rozmowy terapeuty z podopieczną,
2) odnaleźć w tekście wszystkie fizjologiczne przejawy emocji występujące u podopiecznej

w trakcie rozmowy,

3) zapisać na kartce objawy emocji,
4) zaprezentować wyniki grupie,
5) wyjaśnić o jakich emocjach mogą świadczyć przedstawione objawy,
6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tekst zawierający rozmowę terapeuty z podopieczną

−

kartka,

−

długopis,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca emocji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Na podstawie dokumentacji oceń, jakie emocje i potrzeby wpłynęły na podjęcie przez

podopieczną panią Annę Z. mieszkankę Domu Pomocy Społecznej decyzji dobrowolnego
podjęcia dyżurów w kuchni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać uważnie dokumentację,
2) zanalizować jakie potrzeby wystąpiły u podopiecznej,
3) zanalizować jakie emocje wystąpiły u podopiecznej,
4) wypisać na kartce te emocje i potrzeby,
5) przedstawić je grupie wraz z interpretacją działań podopiecznej,
6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przykładowa dokumentacja mieszkanki Domu Pomocy Społecznej,

−

kartka,

−

długopis,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca emocji.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić w jaki sposób emocje wpływają na zachowanie człowieka?

⁬

2) określić jak potrzeby wpływają na działanie człowieka?

⁬

3) wymienić elementy zwiększające motywację do działania?

⁬

4) nazwać podstawowe emocje na podstawie ich mimicznych

reprezentacji?

⁬

5) wymienić fizjologiczne przejawy emocji?

⁬

6) zdefiniować pojęcie emocji?

⁬

7) zdefiniować pojęcie motywacji?

⁬

8) określić rodzaje potrzeb?

⁬

9) wymienić czynniki, które zwiększają motywację do zajęć?

⁬

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Metody

rozpoznawania

rozwijania

zainteresowań

podopiecznego. Organizacja czasu wolnego

4.2.1. Materiał nauczania

Zainteresowania powstają w związku z potrzebami i zdolnościami podopiecznego;

wymagają od niego zaangażowania emocjonalnego i poznawczego. Są to specyficzne
nastawienia poznawcze i emocjonalne na przedmioty i zjawiska rzeczywistości.
O zainteresowaniach świadczy działanie. Na powstanie zainteresowań wpływa środowisko;
początkowo rodzinne, dalej społeczne i tu niebagatelną rolę odgrywa grupa rówieśnicza,
nauczyciele, wychowawcy, ale także terapeuci i inne osoby stykające się z osobą
niepełnosprawną. Ważne znaczenie w powstawaniu zainteresowań mogą odgrywać również
media poprzez emitowanie wartościowych programów i audycji. Dominujące zainteresowanie
motywuje człowieka do działania, dlatego ważne jest przy planowaniu terapii dla
podopiecznego zwrócenie uwagi na ten aspekt. Bywa, że podopieczny nie ma
sprecyzowanych zainteresowań; dzieje się tak często na skutek zaniedbań wychowawczych
i edukacyjnych. Wówczas ważnym zadaniem terapeuty jest proponowanie podopiecznemu
takich zajęć, które mogą przyczynić się do rozwoju zainteresowania.

Aby rozpoznać już istniejące zainteresowania podopiecznego lub zdiagnozować ich brak

należy zastosować typowe metody diagnostyczne, takie jak: obserwacja, wywiad, rozmowa
z podopiecznym czy analiza jego prac. Początkowo dobrze jest obserwować podopiecznego
w różnych sytuacjach; przyglądać się co najchętniej robi, gdy jest sam, patrzeć jak
uczestniczy w zajęciach grupowych i które sprawiają mu przyjemność, a przy których
pojawia się opór, z jakimi czynnościami ma problemy. Dobrze jest również przeprowadzić
wywiad z osobami, które lepiej znają naszego podopiecznego (np. z rodzicami,
nauczycielami, terapeutami) i zadać im pytania dotyczące dotychczasowego funkcjonowania
podopiecznego. Dużą wartość może mieć tu wywiad z rodzicami, gdyż dysponują oni wiedzą
niedostępną nam prowadząc długoletnią obserwację swojego dziecka. Mogą nam więc
dostarczyć informacji na temat zmian, jakie zachodziły w jego zainteresowaniach na
przestrzeni życia; widzą też, jak zachowuje się on w sytuacji domowej.

Istotne jest jednak, aby nie poprzestać na tym źródle. Niezwykle cenna jest rozmowa na

temat zainteresowań z samym podopiecznym. Ważne jest przy tym, aby zadbać
o odpowiednią atmosferę, która ułatwi kontakt. Terapeuta powinien tu raczej zadawać pytania
otwarte i unikać pytań zaczynających się od „dlaczego”, gdyż może to stworzyć wrażenie
przesłuchania. Sama rozmowa powinna odbywać się w ciepłej i przyjaznej atmosferze, by
zachęcić podopiecznego do ujawniania swoich prawdziwych zainteresowań. Istotnym
elementem diagnozowania podopiecznego pod względem jego zainteresowań jest
zaproponowanie mu udziału w różnorodnych formach terapeutycznych związanych
ze spędzaniem wolnego czasu. Zdarza się, że podopieczny z upośledzeniem umysłowym ma
problem ze zwerbalizowaniem własnych zainteresowań; wówczas niezwykle cennym źródłem
informacji jest obserwowanie podopiecznego, jego zaangażowania i emocji podczas
proponowanych mu urozmaiconych zajęć w jego czasie wolnym.

Kiedy już znamy zainteresowania naszego podopiecznego dobrze jest poszerzać ich

zakres. Można to zrobić poprzez proponowanie mu zajęć zbliżonych tematycznie do
interesujących go zjawisk i tematów, ale wykorzystując inne środki. Jeżeli czynność będąca
obiektem zainteresowań podopiecznego jest już dobrze opanowana można proponować
zadania trudniejsze, urozmaicające dotychczasowe. Punktem wyjścia może być tu więc
początkowe zainteresowanie, ale dalej staramy się wykraczać poza dotychczasowy poziom
zainteresowań podopiecznego. Jeżeli np. podopieczny interesuje się określonego rodzaju

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

muzyką, warto zaczynać od ulubionych nagrań, ale też wplatać inne rodzaje muzyki
dokonując ich prezentacji, wyszukując ciekawostek czy analizując okoliczności powstania.
Dalej można urozmaicać zajęcia muzykoterapeutyczne innymi działaniami, np. wprowadzając
w trakcie zajęć elementy biblioterapii, teatroterapii, arteterapii czy choreoterapii. Warto więc
zastanowić się nad taką organizacją czasu wolnego podopiecznym, która zapewni im nie tylko
zaspokojenie własnych zainteresowań, ale również je poszerzy wzbogacając o nowe,
wartościowe elementy.

Czas wolny to czas wolny od przymusów biologicznych i ekonomicznych, pozwalający

na wolność wyboru i pozostający do dyspozycji jednostki według jej uznania, po pracy
i spełnieniu innych obowiązków. Czas wolny osób z upośledzeniem definiuje się nieco
inaczej; to ten okres dnia, który po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę w szkole
lub wypełnianie obowiązków zawodowych, elementarną regenerację organizmu, oraz
specjalistyczne zabiegi rehabilitacyjne pozostaje do wyłącznej dyspozycji podopiecznego
i może być okresem swobodnych wyborów rodzaju i terenu zajęć związanych
z wypoczynkiem, rozrywką i zaspokajaniem zainteresowań.

Pamiętając, że osoba niepełnosprawna może mieć trudności z samodzielnym

zaplanowaniem i zorganizowaniem czasu wolnego należy jej pomóc. Ważnym elementem tej
pomocy jest podsuwanie podopiecznemu propozycji spędzenia owego czasu, dając mu
jednakże możliwość samodzielnego wyboru rodzaju podjętej aktywności. Przy proponowaniu
podopiecznym zajęć należy wziąć też pod uwagę jego zainteresowania, potrzeby, wiek,
możliwości, stopień upośledzenia i wreszcie warunki placówki. Czasem podopieczny
wykazuje bierną postawę i nie ma ochoty uczestniczyć w zajęciach. Warto wówczas
zmotywować go do proponowanych przez nas działań poprzez życzliwą rozmowę
i uwypuklanie atrakcyjności zajęć; ważne jest też podanie celu zajęć, gdyż przeciwdziała to
jego obojętności, niezadowoleniu, braku koncentracji uwagi, chaotyczności, niecelowości czy
chęci rezygnacji.

Do głównych celów organizacji czasu wolnego osób z niepełnosprawnością zalicza się:

uspołecznianie podopiecznych, kształcenie kultury osobistej, przygotowanie do zawodu,
uczenie optymizmu życiowego, twórcze zaangażowanie, reedukację i adaptację społeczną.

Czas wolny pełni funkcję:

−

psychokorekcyjną – zapewniając odpoczynek, zabawę i rozrywkę – dzięki temu; daje to
możliwość wytworzenia pozytywnego obrazu siebie, co wzmaga poczucie zdrowia
i przyczynia się do lepszego samopoczucia,

−

psychokompensacyjną – poprzez uzupełnianie potencjału energetycznego pragnień,
dążeń czy zamierzeń,

−

psychoreaktywną – poprzez kształtowanie zdrowej i ciągle rozwijającej się osobowości,
która stale osiąga nowe i wyższe wartości moralne, uczuciowe i intelektualne.

W trakcie prowadzenia zajęć należy pamiętać o kilku podstawowych zasadach:

−

zajęcia powinny być dostosowanie do potrzeb, możliwości i zainteresowań uczestników,

−

zasada dobrowolności udziału w zajęciach (zachęta, a nie przymus),

−

zasada wzbudzania motywacji do działań poprzez zachęty, pochwały, własny udział,

−

zasada atrakcyjności zajęć, która wiąże się z ich różnorodnością i atmosferą,

−

zasada aktywizacji poprzez stosowanie form aktywizujących,

−

zasada indywidualizacji w podejściu do każdego uczestnika,

−

zasada stopniowania trudności czyli od najprostszego, do coraz trudniejszych zadań,

−

zasada poglądowości poprzez bezpośrednie, zmysłowe poznawanie rzeczy i zjawisk,

−

zasada ciągłości i systematyczności oddziaływań,

−

zasada higieny i bezpieczeństwa zajęć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W czasie wolnym można zaproponować podopiecznemu następujące rodzaje oddziaływań:

−

zajęcia kulturalno-rozrywkowe – pozwalają wypoczywać w atrakcyjny sposób poprzez
udział w zespołach tanecznych, wokalnych, instrumentalnych, kołach recytatorskich,
żywego słowa, teatralnych, kukiełkowych, kołach plastycznych, dekoratorskich,
w czytelnictwie, rozrywkach umysłowych (grach i zabawach), imprezach kulturalnych
(widowiskach, wystawach, festynach, konkursach), artystycznych (koncertach, występach
zespołów), życiu towarzyskim (w spotkaniach z rówieśnikami, rodzinami), projekcjach
programów TV i nagrań wideo. Można tu również zaproponować śpiew i muzykowanie
amatorskie, słuchanie muzyki, radia, TV, naukę tańca, słuchanie bajek i opowiadań,
przeglądanie kolorowych czasopism i książek, wycieczki do kina, teatru, opery,
filharmonii, spacery po wyznaczonych trasach, hodowanie roślin i zwierząt domowych,
udział w zabawach tanecznych, imprezach okolicznościowych, zwiedzanie muzeów
i wystaw, zabawy indywidualne i grupowe;

−

turystyka i krajoznawstwo – zajęcia z tego zakresu posiadają wartość rewalidacyjną,
wychowawczą i terapeutyczną, gdyż przynoszą wszechstronne odprężenie (w tym
również psychiczne), podnoszą samopoczucie, wiarę we własne siły i optymizm, a także
zaspakajają potrzebę aktywności. Można tu zaproponować wycieczki, spacery po trasach,
wędrówki po mieście i parku, wycieczki piesze w poszukiwaniu Miejsc Pamięci
Narodowej, pomników kultury, zabytków, muzeów, galerii, wycieczki do zakładów pracy
instytucji, wycieczki piesze, kolarstwo, żeglarstwo, narciarstwo, biwaki pod namiotami,
gry terenowe, rajdy piesze, kuligi. Zajęcia turystyczno-krajoznawcze mogą przybrać też
formę silvoterapii, czyli terapii poprzez obcowanie z lasem w sytuacji, gdy
zaproponujemy podopiecznym spacery po lesie;

−

zajęcia sportowe – pełnią rolę społeczno-wypoczynkową, higieniczno-profilaktyczną.
Poza tym zaspakajają potrzebę ruchu, rozwijają sprawność motoryczną, dodatnio
wpływają na sferę psychiczną, podnoszą nastrój, zapał do pokonywania trudności,
wyzwalają inicjatywę i zainteresowanie kulturą fizyczną. Kształtują również cechy
charakteru tj. umiejętność współdziałania w zespole, współzawodnictwo. Można tu
zaproponować zabawy ze śpiewem, zabawy i gry zręcznościowe, gry i zabawy ruchowe,
ćwiczenia gimnastyczne, ringo, zabawy w wodzie, biegi, gry terenowe, sport na śniegu,
mini turnieje, tor z przeszkodami, rzut do celu, skoki przez skakankę, zabawy z drążkiem
lub z kołem, zabawy z przyrządami (woreczki, drabinki, kije) a także zabawy i gry
terenowe, elementy lekkoatletyki, jazdę na koniu, piłkę nożną, koszykową, siatkową,
tenis stołowy, gry zespołowe, skoki, biegi, udział w zawodach, olimpiadach;

−

zajęcia świetlicowe i klubowe - sprzyjają rozrywce, zabawom, zapewniają poczucie
bezpieczeństwa, opiekę i pomoc. Obejmują swoim zakresem kluby, czytelnie, biblioteki,
kina, audycje TV i radiowe, ośrodki zajęć dowolnych: gry i zabawy, sport rekreacyjny,
rozrywkę, działalność specjalistyczną: zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze i korekcyjno-
kompensacyjne, a także specjalne formy opieki i rewalidacji indywidualnej. Najczęściej
z zakresu zajęć świetlicowych i klubowych organizuje się: spotkania towarzyskie
obejmujące: taniec towarzyski, taniec prowadzony, rytmikę, śpiew chóralny i solowy,
konkursy, zagadki, recytacje, teatrzyk, gry na instrumentach, słuchanie muzyki, ale też
zebrania samorządu;

−

zajęcia gospodarcze i techniczne – dają zadowolenie, bazuje się tu na indywidualnych
umiejętnościach podopiecznego. Kształtują wyobraźnię, rozwijają manualnie, uczą
posługiwania się narzędziami i korzystania z urządzeń gospodarstwa domowego. Uczą
także przestrzegania zasad bezpieczeństwa i estetyki oraz samoobsługi. W skład zajęć
gospodarczych wchodzą zajęcia kulinarne, w trakcie których podopieczni uczą się
przyrządzania potraw, pieczenia, gotowania a także obsługi urządzeń kuchennych, kółko
sprawnych rąk, gdzie podopieczni uczą się wykonywania drobnych napraw domowych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

urządzenia, kółko kroju i szycia (gdzie podopieczni wykonują wykroje, uczą się szyć
ręcznie i na maszynie); prace hafciarskie (takie jak haft, szydełko, druty, prace z nitką,
wełną, płótnem); kółko czyścioszek (w którym podopieczni uczą się prania bielizny,
czyszczenia garderoby i przedmiotów, posługiwania się pralką, odkurzaczem,
suszarką).W ramach zajęć technicznych można zaproponować podopiecznym koło
majsterkowicza (gdzie będzie się uczył wykonywania drobnych napraw, prac w drewnie,
metalu, konstruowania przedmiotów do domu); koło modelarstwa lotniczego
(wykonywanie i zbieranie modeli); koło konstruktorów (konstruowanie elementów
z drewna, metalu, drutu, posługiwanie się młotkiem, piłą, itd.);

−

działalność twórcza i hobbystyczna wpływa na emocje, co motywuje do wysiłku
umysłowego i fizycznego. Wyróżnić można tutaj ośrodki plastyczne (malowanie,
rysowanie, modelowanie, lepienie, wydzieranie, rzeźbienie, układanie wszelkiego rodzaju
kompozycji); ośrodki muzyczne (śpiew, taniec, rytmika, gra na instrumentach, słuchanie
muzyki, gra w orkiestrze, zespołowe tańce folklorystyczne); ośrodki teatralne (recytacje,
małe formy sceniczne, pantomimy, inscenizacje, teatr); ośrodki poezji (recytacje przy
muzyce i świecach, poezja śpiewana); ośrodki miłośników kultury regionalnej (wystawy,
wycieczki, gazetki, opieka nad zabytkami); ośrodki zainteresowania fotografią – robienie
zdjęć, wystawy, konkursy, plenery; ośrodki modelarskie – konstrukcje modeli
latających, pływających, kosmicznych; ośrodki kolekcjonerów – pocztówki, samochody,
filatelistyka; przyrodoznawstwo – hodowla roślin ozdobnych: ogrodowych i domowych,
hodowla zwierząt; ośrodki turystyki i sportu. Wielu teoretyków zwraca uwagę, że nie
tylko praca, ale już samo przebywanie w ogrodzie ma walor terapeutyczny
(hortikuloterapia), dlatego warto włączyć zajęcia tego rodzaju w organizowanie czasu
wolnego podopiecznym:

−

działalność w środowisku – pozwała na zdobywanie doświadczenia w różnych sytuacjach
życiowych, pobudza do aktywności daje poczucie satysfakcji, uczy solidarnego działania
z innymi, zgodnej współpracy, poczucia odpowiedzialności za poziom i efekt pracy,
szacunku dla pracy i dla ludzi pracy, gotowości do niesienia bezinteresownej pomocy. Do
działalności w środowisku zaliczamy: użyteczne prace na rzecz grupy, placówki,
środowiska; akcje o charakterze opiekuńczym; akcje o charakterze usługowym;
działalność artystyczną – organizowanie koncertów, imprez dla chorych oraz emerytów;
kontakty ze środowiskiem – spotkania z ciekawymi osobami, kontakty z rówieśnikami;

−

udział w życiu organizacji – sprzyja podniesieniu samooceny, uczy sposobów
zachowania zgodnych z interesem społecznym danej grupy. Do organizacji zaliczamy:
Związek Harcerstwa Polskiego, samorządy, spółdzielnie, Ligę Ochrony Przyrody;

−

wczasy i turnusy rehabilitacyjne – sprzyjają rewalidacji, wyrównują braki
u podopiecznych, wzmacniają odporność organizmu, przyspieszają rozwój społeczny,
emocjonalny, fizyczny jednostki, pogłębiają umiejętność życia poza domem, uczą
samodzielności i odpowiedzialności, zaradności, rozwijają zainteresowania, poprawiają
też stan zdrowia.

−

mass media – kształtują poglądy, wzbogacają wiedzę, rozwijają zainteresowania. Ich siła
oddziaływania

zależy

atrakcyjności,

rozumienia,

osobistego

nastawienia,

zainteresowań, możliwości;

−

instytucje upowszechniające kulturę;

−

życie towarzyskie – zaspokaja potrzeby przyjaźni, rozrywki, kształtuje umiejętności
zachowania się w różnych sytuacjach życiowych, kulturę osobistą, umiejętność bycia
z ludźmi, nawiązywania kontaktów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jaki sposób można rozpoznać zainteresowania podopiecznego?
2. Jakie znasz rodzaje oddziaływań w czasie wolnym?
3. Jak można zmotywować podopiecznego do udziału w zajęciach?
4. Jakich zasad należy się trzymać organizując czas wolny podopiecznym?
5. Jak można rozszerzyć zakres zainteresowań podopiecznego?
6. Co należy brać pod uwagę organizując podopiecznemu czas wolny?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wybierz sobie jedną osobę z grupy i przeprowadź z nią rozmowę na temat jej

zainteresowań. Dialog zapisz na kartce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapisać na kartce pytania, które chcesz zadać rozmówcy,
2) wybrać osobę z grupy, z którą przeprowadzisz rozmowę,
3) stworzyć odpowiednią atmosferę rozmowy i przeprowadzić ją,
4) wysłuchać informacji zwrotnej, jak czuł się rozmówca w kontakcie z nim,
5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka A4,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca rozwijania zainteresowań podopiecznego.

Ćwiczenie 2

Opracuj schemat rozmowy na temat zainteresowań z nowym podopiecznym, 45 letnim

panem Pawłem R., który przybył dwa dni temu do Środowiskowego Domu Samopomocy.
Zaproponuj mu zajęcia w czasie wolnym biorąc pod uwagę jego zainteresowania, możliwości
i potrzeby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapisać pytania, jakie możesz zadać podopiecznemu,
2) określić odpowiedzi, jakich może udzielić podopieczny,
3) przedstawić na forum grupy swoją pracę,
4) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka A4,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca rozwijania zainteresowań podopiecznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Zaplanuj zajęcia świetlicowo-klubowe dla dorosłych osób z upośledzeniem umysłowym

w stopniu lekkim i umiarkowanym przebywających w Środowiskowym Domu Samopomocy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać rodzaj zajęć dla grupy podopiecznych,
2) określić miejsce i czas trwania zajęć,
3) ustalić cele zajęć,
4) ustalić jakie materiały będą potrzebne do realizacji zajęć,
5) zaprojektować przygotowanie stanowiska pracy,
6) napisać scenariusz zajęć,
7) zaprezentować scenariusz zajęć na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka A4,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca organizacji czasu wolnego.

Ćwiczenie 4

Zaprojektuj zajęcia kulturalno-rozrywkowe dla 12-osobowej grupy 13-latków

przebywających w internacie dla dzieci słabowidzących.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka A4,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca organizacji czasu wolnego.

Ćwiczenie 5

Zaplanuj zajęcia turystyczno-krajoznawcze dla 15-osobowej grupy młodzieży

upośledzonej w stopniu umiarkowanym, przebywającej w Warsztatach Terapii Zajęciowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać rodzaj i formę zajęć grupy podopiecznych,
2) wybrać miejsce, do którego zaproponujesz wycieczkę,
3) określić sposób dostania się na miejsce i trasę wycieczki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) zaplanować udział innych członków zespołu terapeutycznego w wyprawie,
5) określić czas trwania zajęć i termin,
6) ustalić, co będzie potrzebne do realizacji zajęć; jakie zadania trzeba wypełnić i kto ma to

zrobić,

7) napisać scenariusz zajęć,
8) zaprezentować scenariusz zajęć na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

foldery, broszury

−

komputer z dostępem do Internetu

−

kartka A4,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca organizacji czasu wolnego.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie czas wolny?

⁬

2) wymienić oddziaływania w czasie wolnym?

⁬

3) określić metody rozpoznawania zainteresowań podopiecznego?

⁬

4) określić zasady prowadzenia zajęć w czasie wolnym?

⁬

5) zorganizować

czas

wolny

podopiecznego

zgodnie

jego

zainteresowaniami?

⁬

6) wymienić funkcje czasu wolnego?

⁬

7) zdefiniować pojęcie silvoterapii?

⁬

8) zdefiniować pojęcie hortikuloterapii?

⁬

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Terapie oparte o sztukę

4.3.1. Materiał nauczania

Arteterapia w szerokim znaczeniu jest to terapia za pomocą sztuki i obejmuje

muzykoterapię, biblioterapię, a ponadto działania terapeutyczne z wykorzystaniem teatru,
filmu oraz sztuk plastycznych, takich jak malarstwo, rzeźba, grafika i inne. Definiuje się ją
jako układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie lub podnoszenie poziomu
jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki.
W szerokim zakresie arteterapia nie posiada odrębnej metodyki, gdyż jest ona tylko nazwą
dla całej grupy terapii posługującej się sztuką.

Celem arteterapii jest aktywacja do zachowań twórczych, rozwój zdolności,

spontaniczności, kształtowanie osobowości, odkrycie nowych możliwości pozwalających na
osiągnięcie zmian zachowania oraz poznanie siebie, swoich zahamowań i przezwyciężanie ich
w trakcie działań niosących jednocześnie ukojenie i wzbudzających satysfakcję.

Wśród funkcji arteterapii można wymienić:

1) rekreacyjną, której celem jest stworzenie odpowiednich warunków wypoczynku,

sprzyjających nabraniu nowych sił, pomocnych w przezwyciężaniu problemów
życiowych jednostki,

2) edukacyjną,

dostarczającą

uczestnikowi

terapii

wiadomości

przydatnych

do reinterpretacji sensu i celu życia,

3) korekcyjną, przekształcającą szkodliwe mechanizmy w bardziej wartościowe,
4) diagnostyczną, gdyż wytwory uczestnika terapii opisują jego stan psychofizyczny,
5) terapeutyczną, gdyż nie tylko tworzenie, ale również sam kontakt z dziełami sztuki, czy

pięknym otoczeniem pozytywnie wpływa na emocje, a co za tym idzie na
samopoczucie podopiecznego. Taka terapia poprzez doznania estetyczne nosi nazwę
estetoterapii,

6) osobotwórczą, wpływając na rozwój osobowości,
7) ekspresyjną, mającą istotny wpływ na ujawnianie tłumionych emocji,
8) pragmatyczną, służącą do zapewnienia jednostce podstawowych potrzeb,
9) komunikacyjną, ułatwiającą wyrażanie wewnętrznych napięć w sposób pozawerbalny,
10) kompensacyjną mającą na celu zaspokajanie nierealizowanych potrzeb jednostki,
11) poznawczą, poprzez naukę nazywania, wyrażania i rozpoznawania uczuć,
12) relaksacyjną, odprężającą i stymulującą, ponieważ rozbudza korzystne emocje

i pozytywnie wpływa na samopoczucie,

13) regulacyjną, gdyż umożliwia zaspokojenie potrzeb samorealizacji oraz kompensuje

braki i niepowodzenia doznawane w określonej dziedzinie życia.

W wąskim znaczeniu arteterapia obejmuje terapię z użyciem sztuk plastycznych i nosi

nazwę plastykoterapii lub terapii malarskiej. Definiuje się ją jako plastyczne działania
kreacyjne, podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze
w zakresie plastyki. Bywa również określana jako specjalne grupowe posiedzenie, które
wykorzystuje twórczo kreacyjną aktywność, jak: rysowanie, malowanie i modelowanie dla
wyrażenia problematyki członków grupy lub jej całości. Ten rodzaj terapii jest traktowany
nieraz jako pomocnicza metoda leczenia w formie indywidualnej lub grupowej.

Arteterapia może być realizowana zarówno w formie indywidualnej i grupowej

i posiada własne metody i techniki terapeutyczne, takie jak np:
–

psychorysunek który stosuje się zarówno do działań diagnostycznych jak
i terapeutycznych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

malowanie spontaniczne, którego celem jest przyzwolenie na dowolny sposób
kreatywności,

–

malowanie obrazu bez jakiegokolwiek wzoru,

–

metodę Malowania Dziesięcioma Palcami.

Proces arteterapeutyczny przebiega w następującej kolejności:

1) ujawnianie uczuć, które zostały wyparte i nie mogą zostać wyrażone werbalnie;
2) uświadomienie uczuć własnych poprzez uzewnętrznienie ich w różnej formie

ekspresji i przyjrzeniu się im;

3) retrospekcja wydarzeń, uczuć, motywacji;
4) porównanie wytworów będące podsumowaniem terapii i analiza prac własnych jako

ważny element autoterapii.
Prowadząc zajęcia arteterapeutyczne należy wziąć pod uwagę następujące zasady:

−

dobrowolność uczestnictwa w zajęciach i decydowanie uczestnika o swojej aktywności
w proponowanych ćwiczeniach;

−

dwupoziomowość komunikacji, polegającą na porozumiewaniu się w sferze werbalnej
i niewerbalnej;

−

wyrażanie emocji ujawniające uczucia;

−

sprzeciw wobec rywalizacji, brak podziału na zwycięzców i przegranych;

−

stosowanie różnych środków wyrazu, takich jak: śpiew, malowanie;

−

zasadę „tu i teraz” podkreślającą wagę doznań doświadczanych podczas zajęć.

Arteterapeuta powinien dysponować fachową wiedzą z zakresu psychologii, musi umieć

orientować się w problemach życiowych uczestników, inspirować i pomagać oraz być
świadomym wagi przeżyć towarzyszących uczestnikowi procesu twórczego. Empatia
i wrażliwość terapeuty ułatwią odkrywanie cech osobowych uczestnika. Do zadań arteterapeuty
należy odkrywanie wartości komunikatywnych i interpretacja dzieł wykonanych przez
uczestników oraz stwarzanie atmosfery bezpieczeństwa.

Teatroterapia to spontaniczne przedstawienie teatralne stworzone w celach

terapeutycznych przy udziale dzieci i dorosłych z zaburzeniami zachowania. Ten rodzaj
terapii ma oczyszczający wpływ, gdyż dzięki nieskrępowanemu wyrażeniu konfliktów
sprzyja odreagowaniu stłumionych uczuć, pozwala częściowo stać się osobą, którą chciałoby
się być. Prowadzi do zmiany zachowania w kierunku lepszego przystosowania do
rzeczywistości. Teatroterapia może być prowadzona zarówno w formie aktywnej, gdzie
podopieczni sami przygotowują przedstawienia teatralne, jak też w formie audytoryjnej, gdzie
podopieczni oglądają, a następnie omawiają spektakle teatralne. Do głównych rodzajów
teatroterapii należy psychodrama, drama i pantomima.

Psychodrama to metoda rozpoznawania i leczenia zaburzeń psychicznych, polegająca

na wyrażaniu przeżyć i konfliktów pacjentów w formie improwizowanych scen,
w których biorą udział pacjenci i terapeuta. Celem psychodramy jest zaktywizowanie
uczestników do odtwarzania istotnych sytuacji i zachowań, które są związane z ich
stanem chorobowym, a nie zostały odreagowane w przeszłości.

Techniki psychodramatyczne ułatwiają rozwijanie spontaniczności oraz poznanie,

a nawet i poszerzanie własnych możliwości w obrębie środowiska społecznego:

−

gra ról – ma za zadanie reprodukowanie starych, niezamiennych wzorców zachowań
oraz ujawnianie możliwości do zaspokajania potrzeb jednostki. Jej celem jest
dokładne odtworzenie rzeczywistości zewnętrznej, której treść będzie zabarwiona
wewnętrzną rzeczywistością uczestnika terapii;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

trening roli – polega na powtarzaniu gry w celu wyćwiczenia jakiejś roli społecznej,
pomocnej w lepszym funkcjonowaniu uczestnika terapii;

−

zamiana ról to technika, gdzie uczestnik terapii przejmuje rolę społeczną innej osoby,
która jest ważna w odgrywanej przez niego sytuacji. Pomaga ona przyjrzeć się przeżyciu
danej osoby z innej perspektywy i zrelatywizować je;

−

improwizacja – ma charakter swobodniejszy i nie podlega kierowaniu;

−

dublowanie – polega na tym, że prowadzący pomaga zwerbalizować uczestnikowi

jego myśli i uczucia, mówiąc przy nim i za niego w pierwszej osobie;

−

lustro – pomaga uczestnikowi terapii spojrzeć na swój problem z boku, gdyż to inni

go odgrywają, a on się temu tylko przygląda;

−

dwa krzesła to technika, w której uczestnik terapii „zamienia się z samym sobą”
miejscami na pustych krzesłach i prowadzi autodyskusję: podaje alternatywne
argumenty dla omawianego zdarzenia w zależności od zajmowanego miejsca;

−

puste krzesło to technika polegającą na sadzaniu na krześle osoby, z którą uczestnik
terapii jest w konflikcie, przez co wczuwa się w jej położenie;

−

spowiedź – ma działanie oczyszczające oraz zmniejszające poczucie winy
podopiecznego.
Grupa psychodramatyczna liczy zazwyczaj od 10 do 15 osób.

Struktura psychodramy:

1) rozgrzewka,
2) wyłonienie osoby, której konflikty będą przerabiane w trakcie zajęć. Uczestnik,

którego problemy będą odgrywane w trakcie sesji wybiera z grupy osoby
odgrywające role ważnych osób z jego życia,

3) osoba, której problemy będą odgrywane w trakcie sesji instruuje aktorów przez

zamianę ról. W trakcie trwania procesu terapeutycznego dochodzi często do wygłaszania
monologu wewnętrznego, polegającego na wypowiadaniu przez uczestnika swoich myśli
i uczuć na boku, aby odróżnić wypowiadane słowa od mowy wprost,

4) dzielenie się swoimi przeżyciami - uczestnicy mogą mówić tylko o swoich przeżyciach

związanych z osobą, której problemy były odgrywane w trakcie sesji i jego problemie
odegranym przed chwilą na scenie,

5) informacja zwrotna pełni rolę podsumowania po skończonej grze. Wtedy to grający

relacjonuje, jak się czuł w rolach, które obsadzał.

Do zadań psychodramatysty należy czuwanie nad psychicznym bezpieczeństwem

grupy i dbałość o przebieg całej psychodramy.

Drama jest to metoda pedagogiczna ułatwiająca i przyspieszająca naukę oraz

wszechstronne dojrzewanie dziecka do społecznego i twórczego życia. Umożliwia
samopoznanie jednostki i określenie przez nią własnej tożsamości i indywidualności.
Drama może być stosowana zarówno jako samoistna metoda kształcenia osobowości
człowieka jak i jako metoda pomocnicza w nauczaniu różnych przedmiotów szkolnych.

Celem dramy jest kształcenie wrażliwości uczestników, doskonalenie ich umiejętności

wyrażania uczuć, stanów emocjonalnych, lęków i kłopotów, uświadomienie specyfiki
własnej indywidualności przy poszanowaniu odrębności innych, wszechstronny rozwój
osobowości, ekspresji i uczuciowości, integracja grupy (wytwarzanie poczucia
bezpieczeństwa, budowanie więzi emocjonalnej, kształtowanie umiejętności nawiązywania
kontaktów społecznych i rozwiązywania problemów w grupie), mobilizowanie do
aktywnego uczestnictwa w kulturze (rozwijanie fantazji, przygotowanie do świadomego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

korzystania z dorobku kultury – muzyki, tańca, pantomimy, teatru), wzbogacenie słow-
nictwa, zmiana nastawień i przekonań życiowych.

Drama pobudza rozwój osobowości, pełni funkcję postawotwórczą, aktywizuje

uczestników, dostarcza wiedzy o sobie i innych ludziach, budzi zdolności empatyczne,
doskonali umiejętności werbalnej i niewerbalnej komunikacji, pomaga w wyrażaniu
nieuświadomionych i tłumionych uczuć.

Techniki dramy:

−

hasło – to technika mająca na celu wprowadzenie do tematu zajęć;

−

stopklatka – polega na zatrzymaniu akcji w znaczącej sytuacji i przeanalizowaniu jej
z uczestnikami sesji;

−

rzeźba – tworzenie kompozycji z osób uczestniczących w zabawie;

−

informacja zwrotna – od terapeuty i innych członków, ważna akceptująca, życzliwa
forma,

−

rola – maska – przyjmuje ją uczestnik spotkania dramowego. Pozwala mu ona na
bezpieczne doświadczanie i zmienianie zachowania na takie, które przyniosą lepszy dla
niego skutek emocjonalny czy społeczny.
Strategie dramy:

−

pięć poziomów świadomości – terapeuta zadaje pytania, które w konsekwencji
prowadzą do uświadomienia sobie celowości działania uczestnika;

−

antycypacja i retrospekcja – polega na pokazaniu uczestnika w działaniu
z wyprzedzeniem lub po upływie jakiegoś czasu;

−

w płaszczu eksperta – uczestnicy wcielają się w rolę ekspertów z zakresu różnych
dziedzin życia;

−

nauczyciel w roli to strategia, w której prowadzący posługuje się różnymi sposobami
oddziaływań, np. występuje w roli katalizatora, pocieszyciela, adwokata diabła.

Przyjmuje też postawę eksperta, wszechwiedzącego, przywódcy, nic niewiedzącego.

Struktura dramy składa się z kilku faz, którym jest podporządkowany scenariusz zajęć:

1) faza przygotowawcza do zajęć ma na celu wyłonienie osób do pełnienia funkcji liderów

grupy oraz dobór odpowiednich technik i strategii dramowych; na tym etapie stosuje się
ćwiczenia wyciszające i rozluźniające,

2) faza rozgrzewki przygotowująca uczestników do wejścia w rolę,
3) faza właściwa - polega na odegraniu ról przez uczestników i późniejsze ich omówienie.

Dramoterapeuta motywuje, rozbudza zainteresowania i przygotowuje do twórczej

aktywności uczestnika. Powinien być otwarty, bezpośredni i uczciwy w kontakcie, a także
troszczyć się o przebieg terapii szanując jednocześnie odrębność jej uczestników.

W procesie dramoterapeutycznym nie występuje sztywny podział na aktorów

i widzów. W ten sposób uczestnicy uzyskują bezpośrednie doświadczenia i obserwacje,
będące podstawą do omówienia ich przez grupę i terapeutę. Członkowie grupy w bezpiecznej
i życzliwej atmosferze uczą się konstruktywnych rozwiązań w kontakcie z innymi oraz
tworzą swoisty bank doświadczeń i nowych informacji o sobie samych. Najważniejsze jest
wprowadzenie uczestników w odpowiedni nastrój, dzięki któremu pokonują psychiczne
blokady przed okazywaniem emocji. Istotne znaczenie w procesie terapeutycznym ma
zasada tu i teraz, co pozwala na takie zachowanie uczestnika, jakiego wymaga od niego
grana rola. Kładzie się też szczególny nacisk na pełny i całościowy rozwój indywidualności
człowieka, który jest możliwy zwłaszcza dzięki przeżyciu katharsis.

Pantomima to nieme widowisko sceniczne, w którym zdarzenia są przekazywane przez

aktorów wyłącznie za pomocą ruchów ciała, gestów, mimiki. Wyróżnia się dwa rodzaje
pantomimy: pantomimę klasyczną (w formie komedii lub dramatu) i pantomimę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

terapeutyczną polegającą na oglądaniu lub przedstawianiu pantomim podczas sesji
terapeutycznych.

Celem pantomimy jest zaprezentowanie zdarzeń i towarzyszących im uczuć za pomocą

ekspresji twórczej w formie ruchu scenicznego, co umożliwia spontaniczne wyrażanie emocji
oraz uchwycenie panujących w grupie związków interpersonalnych. Dzięki pantomimie
można przekazać ważne, czasem trudne komunikaty bez użycia słów. Pantomima
przyczynia się do rozwijania harmonii ciała poprzez jego koordynację z umysłem, stwarza
możliwości rozwoju kompetencji niewerbalnych, pobudza i uwalnia uczucia za pomocą
ruchów ciała i przybierania odpowiedniej pozy, co prowadzi do samooczyszczenia się
jednostki. Zasadniczą kwestią jest tu przeżycie katharsis, a kilkukrotne odwołanie się do
spontanicznych wypowiedzi niewerbalnych powoduje redukcję negatywnych uczuć, takich
jak lęk czy niepokój. Pantomima daje możliwość korygowania zaburzonych zachowań
preferowanych przez uczestników, wyrażania i odbioru stanów psychicznych drugiego
człowieka; daje możliwość pracy nad kształtowaniem samokontroli, pozwala na poszerzenie
repertuaru zachowań i poprawienie efektywności funkcjonowania w społeczeństwie,
ułatwia dostosowanie się do wymogów świata zewnętrznego, dostarcza przeżyć z zakresu
wrażliwości na piękno i daje możliwość uczestniczenia w procesie twórczym,
Pantomima może być realizowana zarówno w formie indywidualnej, jak i grupowej i składa
się z trzech faz:
1. Pierwsza faza służy odprężeniu, zrelaksowaniu i koordynacji ruchów.
2. Druga – faza właściwa – za pośrednictwem ruchów, gestów i mimiki wyraża zadane

tematy. Może to być temat przeznaczony dla jednej osoby lub całej grupy.

3. Końcowa faza to zrelaksowanie grupy, nawiązujące swym charakterem do pierwszej

fazy
Terapeuta pantomimista powinien posiadać wiedzę zarówno z zakresu metod i technik

pantomimy, jak również z zakresu psychologii i komunikacji niewerbalnej. Warunkiem
niezbędnym jest również posiadanie barwnej mimiki i elastycznych ruchów. Ważna jest też
umiejętność odczytywania komunikatów niewerbalnych wysyłanych przez uczestników
terapii oraz elastyczność terapeuty w stosowaniu różnych metod arteterapii wzbogacających
sesje.

Muzykoterapia to metoda arteterapii, która wykorzystuje muzykę i jej elementy jako

środki stymulacji, strukturalizacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej
w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości człowieka.

Muzyka działa na psychikę człowieka aktywizując lub osłabiając czynność mózgu,

spowalniając akcję serca, obniżając ciśnienie krwi, normując oddech, obniżając tonus mięśni
i osłabiając odczuwanie bólu. Zasadniczo muzyka – w zależności od jej rodzaju może
działać uspokajająco, relaksująco bądź stymulująco.
Wśród rodzajów muzykoterapii wyróżnić można:

−

muzykoterapię kliniczno-diagnostyczną,

−

muzykoterapię naturalną, bazującą na dźwiękach natury,

−

muzykoterapię spontaniczną, będąca wyrazem przeżywanych emocji,

−

muzykoterapię adoptowaną, wykorzystująca przypadkowy materiał muzyczny
(np. muzykę nadawaną przez radio) w celu uspokojenia czy relaksu;

−

muzykoterapię profilaktyczną, wykorzystującą odpowiedni materiał muzyczny w celu
zaktywizowania lub uspokojenia pacjenta,

−

muzykoterapię socjoterapeutyczną, której głównym celem jest eliminowanie
nieprawidłowych wzorców zachowań i nauka zachowań społecznie pożądanych,

−

meloterapię, bazującą na terapeutycznych walorach śpiewu.
Muzykoterapia ma na celu wytworzenie równowagi pomiędzy emocjami a procesami

fizjologicznymi. Umożliwia też uczestnikowi zdobywanie doświadczeń poznawczych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i emocjonalnych, umuzykalnia i dostarcza uczestnikowi estetycznych wrażeń, wydobywa
i aktywizuje emocje; przyspiesza też proces wyobrażeniowy, powodując fantazjowanie.

Muzykoterapię można podzielić na receptywną i aktywną.
Muzykoterapia receptywna polega na wysłuchiwaniu celowo i odpowiednio dobranych

utworów muzycznych w sposób swobodny lub zadaniowy, a następnie na przedyskutowaniu
w grupie doznanych podczas wysłuchiwania utworów własnych przeżyć. Realizowana jest
ona poprzez stopniowe wprowadzanie muzyki, zaczynając od utworu spokojnego
i pomagającego nawiązać kontakt z uczestnikiem, następnie prowokującego do
przeżywania silnych emocji, a kończąc na utworze neutralizującym poprzednie doznania.
Dodatkowo stosuje się techniki projekcyjne, mające na celu uruchomienie procesów
wyobrażeniowych na zasadzie indukcji wolnej lub kierowanej. Celem zastosowania tych
technik jest umożliwienie słuchającemu ujawnienia uczuć skrywanych i często
nieuświadomionych, a dotyczących traumatycznych przeżyć. W zależności od celu
prowadzonej terapii w formie receptywnej możemy wyróżnić:
–

muzykoterapię reaktywną, polegającą na wyzwoleniu silnych przeżyć emocjonalnych;

–

muzykoterapię komunikatywną, pomocną w stymulowaniu procesów komunikacji,

–

muzykoterapię regulatywną, ukierunkowaną na podtrzymanie równowagi.
Muzykoterapia w formie aktywnej wykorzystuje techniki oparte na dowolnej

improwizacji, polegające na wyrażaniu siebie i swoich emocji za pomocą różnych
instrumentów muzycznych. Poza tym są realizowane tematyczne zajęcia instrumentalne,
umożliwiające wyrażenie takich emocji, jak gniew czy smutek. Przykładem muzykoterapii
aktywnej może być Mobilna Rekreacja Muzyczna, stworzona przez Macieja Kieryła.

Fazy muzykoterapii w Mobilnej Rekreacji Muzycznej:

1) faza odreagowania polegająca na wykonywaniu krótkich i szybkich ćwiczeń

ruchowych, mających na celu zmniejszenie napięcia psychofizycznego;

2) faza rytmizacji zawierająca w sobie ćwiczenia muzyczno-ruchowe z udziałem

instrumentów perkusyjnych, mająca na celu pogłębienie odreagowania i zintegrowanie
grupy;

3) faza uwrażliwienia, której celem jest uwrażliwienie percepcji słuchowej uczestników

i wdrożenie do ekspresyjnego wyrażania uczuć poprzez wykonywanie prac
plastycznych czy pantomimę. Ćwiczenia te służą zarówno rozwijaniu wyobraźni, jak
i wzbogaceniu sfery uczuciowej. Mają na celu usprawnienie umiejętności
komunikacyjnych dzięki stwarzaniu możliwości do wypowiedzenia się różnymi
środkami przekazu;

4) faza relaksacji z elementami wizualizacji polegająca na wywołaniu określonych

obrazów i wizji. W fazie tej stosuje się też ćwiczenia izometryczne, mające na celu
poprawę sprawności fizycznej i redukcję napięcia nerwowego;

5) faza aktywizacji polegająca na wysłuchiwaniu utworów i analizowaniu swojego nastroju

oraz wywołaniu procesów wyobrażeniowych skłaniających uczestników do dyskusji.
Muzykoterapeuta powinien wykazać się dobrą znajomością muzyki i jej oddziaływania na

człowieka, powinien być empatyczny, odpowiedzialny, uważny, gotowy do działania, ale także
elastyczny, co pozwoli mu na dostosowywanie zajęć do sprawności intelektualnej i fizycznej
uczestników.

Biblioterapia to technika arteterapeutyczna polegająca na leczniczym oddziaływaniu na

psychikę poprzez odpowiednio dobraną literaturę.

Rodzaje biblioterapii:

–

biblioterapia klasyczna, przeznaczona dla osób bez zaburzeń;

–

biblioterapia kliniczna, stosowana w celu uzyskania przez pacjenta wglądu w uczucia;

–

biblioterapia instytucjonalna to informowanie o dolegliwościach chorego oraz
relaksacja.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Celem biblioterapii jest zapewnienie wsparcia psychologicznego i duchowego, poprawa

samopoczucia, pomoc w odzyskaniu wiary w siebie, przełamywanie psychicznej izolacji,
kształtowanie nowych potrzeb, uzyskania wzorców postępowania a nawet wpłynięcie na
postępowanie człowieka.

Wśród funkcji biblioterapii najczęściej wymienia się funkcję:

−

kompensacyjną – przywracającą jednostce utracony sens życia,

−

profilaktyczną – polegającą na zagospodarowaniu wolnego czasu wartościową treścią,

−

wychowawczą – inspirującą do pewnego typu zachowań,

−

utylitarną – pomagającą rozwiązywać niektóre praktyczne zadania życiowe,

−

informacyjną – dostarczającą wiedzy o zdrowiu pacjenta,

−

kształcącą – umiejętności werbalne i estetyczne,

−

uwrażliwiającą – na doznania płynące zarówno z wnętrza, jak i otoczenia,

−

ideologiczną – kształtującą systemy wartości czy cele życiowe jednostki,

−

emocjonalną – pozwalającą na przeżycie uczuć często niedostępnych świadomości,

−

ludyczną, rozrywkową, relaksacyjną,

−

katartyczną – czyli oczyszczającą, dającą możliwość odreagowania.

Biblioterapię można podzielić na indywidualną i grupową.

Najczęściej wykorzystywane techniki biblioterapii to wspólne tworzenie książki przez

uczestników zajęć lub czytanie grupowe zakończone dyskusją nad postawionym w lekturze
problemem.

Środkami terapeutycznymi używanymi podczas biblioterapii są książki, pozajęzykowe

środki przekazu, np. grafika, fotografia; płyty kompaktowe, kasety magnetofonowe, teksty
terapeutyczne i własna twórczość pacjentów będąca wynikiem uzewnętrznienia ich uczuć.

Książki przeznaczone do biblioterapii można podzielić na:

–

poradniki i broszury ze wskazówkami, jak walczyć z niewłaściwymi zachowaniami;

–

literaturę faktu, czyli teksty pisane przez osoby, które same czegoś doświadczyły;

–

beletrystykę odwołującą się do doświadczeń przeżywanych przez bohaterów książek;

–

książki działające uspokajająco (baśnie, przygodowe, rozrywkowe);

–

książki działające pobudzająco (przygodowe, fantastyczno-naukowe)

–

książki refleksyjne (dotyczące problemów życiowych)

–

wydawnictwa albumowe;

–

pamiętniki internetowe, czyli blogi, będące zapisem ludzkich doświadczeń i emocji.

Skuteczność biblioterapii zależy od:

–

poprawnej diagnozy stanu zdrowia pacjenta,

–

jego oczekiwań i potrzeb względem terapii,

–

odpowiednio dobranej literatury,

–

pacjenta; istotny jest jego wiek, rodzaj dolegliwości, doświadczenia z materiałami
czytelniczymi, preferencje czytelnicze, stan świadomości oraz stan i poziom motywacji

–

sytuacji terapeutycznej, adekwatnej do stawianej diagnozy,

–

więzi emocjonalnej pomiędzy terapeutą a pacjentem, składającej się na ogólną atmosferę
zajęć,

–

intensywności i czasu trwania terapii,

–

osobowości terapeuty i jego kompetencji zawodowych.
Biblioterapeuta powinien odznaczać się wrażliwością, posiadać wiedzę z zakresu literatury

i psychologii, mieć wiedzę na temat uczestników terapii i posiadać umiejętności z zakresu
komunikacji w grupie. Ważne jest też by stał na straży bezpieczeństwa emocjonalnego
uczestników, miał zdolność do budowania odpowiedniego nastroju, sprzyjającego refleksji,
bez zbędnej sztuczności i pompatyczności, posiadał umiejętność syntonii i empatii oraz
pomagał w przezwyciężaniu barier psychicznych tkwiących w uczestnikach zajęć. Przy
prowadzeniu zajęć biblioterapeutycznych bardzo istotna jest znajomość problematyki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

uczestników i uwzględnianie ich zainteresowań i problemów przy doborze literatury do zajęć.
Ważny jest też klimat samych zajęć, który wyznaczany jest między innymi stosowaniem
zachęt zamiast nakazów, poszanowaniem granic uczestników czy bezwarunkową
akceptacją podopiecznych biorących udział w zajęciach.

Prawidłowo poprowadzony warsztat biblioterapeutyczny składa się z następujących

etapów:
1) identyfikacja uczestnika z przeżyciami bohaterów przeczytanej książki,
2) odreagowanie napięcia i doznanie ulgi (katharsis), wgląd we własne doznania,
3) przemyślenie i przepracowanie problemu – uzyskanie nowego spojrzenia na problem.
Aby biblioterapia była skuteczna ważne jest trzymanie się kilku zasad:

−

swoboda uczestnictwa,

−

uwzględnienie potrzeb, problemów i preferencji osoby lub osób,

−

dostosowanie środków terapeutycznych do możliwości odbioru osób,

−

dostosowanie poziomu i tempa zajęć do poziomu intelektualnego i fizycznego

uczestników,

−

korzystanie z doświadczenia i wskazówek merytorycznych innych biblioterapeutów.
Biblioterapia powinna odbywać się w formie jednogodzinnych sesji. Czas trwania jest

zależny od warunków oraz metod prowadzonej biblioterapii. Przyjmuje się jednak, że
powinna ona odbywać się raz, dwa razy w tygodniu przez kilka miesięcy. W czasie takich
spotkań pacjenci werbalizują uczucia związane z odczytywaniem danego materiału
czytelniczego. Ponieważ warunki czytania mają znaczący wpływ na recepcję odczytywanego
tekstu, dlatego też kluczową treścią jest stworzenie odpowiedniego nastroju sesji
biblioterapeutycznej.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest arteterapia w sensie wąskim i szerokim?
2. Z jakich trzech głównych rodzajów składa się teatroterapia?
3. Jakie zasady są ważne przy organizacji zajęć arteterapeutycznych?
4. Jakie cechy powinien posiadać muzykoterapeuta?
5. Na czym polega biblioterapia?
6. Co to jest estetoterapia?
7. Jakie znasz techniki dramy?
8. Jakie są etapy Mobilnej Rekreacji Muzycznej?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaprojektuj zajęcia plastykoterapeutyczne dla 10-osobowej grupy dzieci w wieku 8 lat

z dysfunkcją słuchu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaprojektować czas i miejsce zajęć,
2) określić cele zajęć,
3) wybrać technikę pracy,
4) określić materiały niezbędne do wykonania zadania,
5) napisać konspekt zajęć,
6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartka,

–

długopis,

–

broszury, czasopisma, książki z propozycjami prac plastycznych,

–

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Zaprojektuj zajęcia z Mobilnej Rekreacji Muzycznej dla 18-osobowej grupy dzieci

w wieku 5 lat przebywających w Przedszkolu Integracyjnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić etapy Mobilnej Rekreacji Muzycznej,
2) wybrać utwory muzyczne, które będą odpowiadać poszczególnym etapom Mobilnej

Rekreacji Muzycznej,

3) zaplanować rodzaj ćwiczeń ruchowych, które będą wykonywane w poszczególnych

etapach,

4) wybrać miejsce i określić czas zajęć,
5) zaplanować materiały, które będą potrzebne do przeprowadzenia zajęć,
6) napisać konspekt zajęć,
7) zaprezentować rezultaty na ćwiczenia forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartka,

–

długopis,

–

magnetofon/odtwarzacz CD,

–

kasety/płyty CD z muzyką.

Ćwiczenie 3

Zaprojektuj zajęcia biblioterapeutyczne dla 12-osobowej grupy młodzieży w wieku 15 lat

przebywających w Domu Dziecka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać temat zajęć i odpowiednią pozycję z literatury stosowanej w biblioterapii,
2) zaprojektować cele zajęć,
3) zaplanować miejsce i czas trwania spotkania,
4) określić miejsce, warunki i czas trwania zajęć,
5) napisać konspekt zajęć,
6) zaprezentować rezultaty ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartka,

–

długopis,

–

wykaz literatury stosowanej w biblioterapii.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Zaprojektuj zajęcia z dramy dla dzieci w wieku 11–12 lat ze świetlicy terapeutycznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaproponować temat zajęć,
2) określić cele zajęć,
3) zaplanować czas trwania zajęć i miejsce,
4) wybrać technikę zajęć,
5) zaplanować materiały potrzebne do przeprowadzenia zajęć,
6) napisać konspekt zajęć,
7) zaprezentować rezultaty ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartka,

–

długopis,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca dramy.

Ćwiczenie 5

Wyszukaj najbardziej odpowiedni dla Ciebie kontakt z dziełem sztuki lub pięknym

otoczeniem i przedstaw go w klasie zwracając uwagę na wpływ, jaki wywiera na Twoje
emocje i działania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy różnych miejsc i dzieł sztuki,
2) wyszukać takie miejsce lub dzieło, które wywiera na Ciebie największy, pozytywny

wpływ,

3) uświadomić sobie emocje, które towarzyszą przy oglądaniu dzieła bądź przebywaniu

w wybranym przez ciebie otoczeniu,

4) zaprezentować rezultaty ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

komputer podłączony do Internetu,

–

albumy malarstwa,

–

albumy fotografii,

–

przybory do pisania,

–

arkusz papieru.

Ćwiczenie 6

Wykonaj batik. Określ grupę podopiecznych, w której można zastosować technikę

batiku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) scharakteryzować technikę wykonywania batiku,
2) przygotować potrzebne materiały,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) zaprojektować wzór na materiale,
4) wykonać batik,
5) zaprezentować rezultaty ćwiczenia na forum grupy,
6) określić grupę podopiecznych, w której można zastosować technikę batiku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

barwniki,

–

wosk,

–

naczynie do podgrzewania wosku,

–

maszynka do podgrzewania wosku,

–

kuwety do kąpieli barwiących,

–

pędzle różnej grubości,

–

biała tkanina formatu A4,

–

deska do prasowania i żelazko,

–

rękawiczki,

–

fartuch,

–

gazety.

Ćwiczenie 7

Przygotuj tekst sugestywny o charakterze relaksacyjnym do wybranej przez siebie

muzyki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać utwór instrumentalny,
2) napisać tekst sugestywny,
3) przeczytać tekst w trakcie trwania muzyki zwracając uwagę na tempo czytania

i współbrzmienie muzyki z tekstem,

4) zaprezentować wynik swojej pracy na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartka,

–

długopis,

–

magnetofon/odtwarzacz CD,

–

kasety/płyty CD.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie arteterapii w znaczeniu wąskim?

⁬

2) wymienić techniki dramy?

⁬

3) zdefiniować pojęcie dramy, pantomimy, psychodramy?

⁬

4) zróżnicować muzykoterapię na receptywną i aktywną?

⁬

5) podać etapy mobilnej rekreacji muzycznej?

⁬

6) określić od czego zależy skuteczność biblioterapii?

⁬

7) wykorzystać w celach terapeutycznych ekspresję człowieka?

⁬

8) przygotować stanowisko do prowadzenia zajęć arteterapeutycznych?

⁬

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Terapie oparte o ruch

4.4.1. Materiał nauczania

W procesie rewalidacji osoby niepełnosprawnej i to zarówno intelektualnie jak

i sensorycznie czy ruchowo niezwykle istotną rolę odgrywają wszelkie terapie oparte o ruch.
Aktywność ruchowa może w pewnym stopniu niwelować pewne zaburzenia, poza tym
stanowi przejaw czynnego stosunku człowieka do otaczającego świata. Ruch jest warunkiem
utrzymania zdrowia fizycznego i prostym sposobem na rozładowanie napięcia psychicznego.
Sprawne posługiwanie się aparatem ruchowym jest jedną z głównych potrzeb każdego
człowieka. Poprawa wydolności fizycznej i sprawności ruchowej korzystnie wpływa na
psychikę podopiecznego i tym samym na zachowania społeczne, daje poczucie własnej
wartości i wpływa na integrację społeczną. Przez ruch w dużym stopniu można niwelować
lub zmniejszać wadę danego narządu lub jego funkcji. Stanowi on też niezbędny czynnik
wszechstronnego rozwoju, powoduje zwiększenie odporności, kompensuje braki fizyczne
i psychiczne.

Ruch oddziałuje też na rozwój narządów zmysłów i zdolności poznawczych, a także

pomaga w przezwyciężaniu stanów lękowych i sensoryzmów. Dostarczając przyjemności,
odprężenia, spokoju i ucząc ufności kształtuje jednocześnie osobowość podopiecznego
w kierunku pozytywnych zmian i nastawień do siebie, otoczenia fizycznego i innych ludzi.
Aktywność ruchowa może stać się źródłem radości i ożywienia, wzmocnić wiarę we własne
siły, podnieść samoocenę. Zadaniem terapii prowadzonej za pomocą ruchu jest wzmacnianie
zdrowia, rozwijanie zainteresowań sportowych i turystycznych, kształtowanie prawidłowej
postawy ciała, rozwijanie sprawności fizycznej, korygowanie nieprawidłowości w rozwoju
psychofizycznym a także utrzymywanie nawyków higienicznych. Dzięki zajęciom z zakresu
terapii ruchem podopieczny staje się bardziej sprawny fizycznie, co ułatwia mu posługiwanie
się nabytymi umiejętnościami w życiu codziennym i w pracy. To z kolei wpływa na lepsze
samopoczucie i poprawę stanu zdrowia.

W związku z faktem, iż aktywność ruchowa doskonali wszystkie cechy motoryki

niezbędne w życiu codziennym, pozwala to osobom niepełnosprawnym na rozwój inicjatywy,
własnej indywidualności i samodzielności. Często zdarza się, że osoby niepełnosprawne mają
niezaspokojoną potrzebę ruchu już od najwcześniejszych lat – w czasie, gdy ich rówieśnicy
doskonalili na podwórku umiejętności motoryczne biorąc udział w zabawach ruchowych,
jeżdżąc na rowerze czy skacząc w gumę osoby niepełnosprawne spędzały czas w domu bądź
w placówkach szpitalnych.

Efektem tego jest w wieku dorosłym ich niższa sprawność motoryczna, powolność

i często niechęć do podejmowania wysiłku związanego z ruchem. To z kolei zagraża
wtórnymi upośledzeniami w sferze fizycznej; konsekwencją mogą być przykurcze lub zaniki
niektórych grup mięśni, a to z kolei wiąże się z zakłóceniem proporcji między szybkością
a precyzją ruchów.

W ramach terapii ruchem można zaproponować podopiecznym takie formy jak

gimnastykę korekcyjną, terapię tańcem, metodę Kinezjologii Edukacyjnej Dennisona czy
Metodę Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne. Ta ostatnia wydaje się być szczególnie
chętnie i często stosowana w pracy z osobami z różnego rodzaju niesprawnościami.

Wychodząc z założenia, że ruch jest podstawą wszelkich procesów życiowych a także

jest warunkiem odczuwania przez człowieka swobody, odprężenia i radości zaproponowała
Weronika Sherborne metodę usprawniania ruchowego, która jednocześnie oddziałuje na sferę
poznawczą, emocjonalną i społeczną uczestników. Skoro ruch jest wyrazem potrzeby
aktywności, naturalnej dla każdego człowieka może być też środkiem wyrazu osobowości,
uczuć, myśli, a zatem służyć komunikacji. Biorąc pod uwagę, że język ciała stanowi ok. 70 %

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

komunikacji interpersonalnej, ruch daje duże możliwości komunikowania się z osobami
niesłyszącymi czy niemówiącymi. Metoda ta może mieć więc wszechstronne zastosowanie
nie tylko w zakresie poprawy funkcjonowania motorycznego, ale również emocjonalnego
i społecznego osób z różnymi niepełnosprawnościami.

Weronika Sherborne wyróżniła pięć kategorii ruchu:

1) prowadzący do poznania własnego ciała (celem którego jest wyodrębnienia własnej

tożsamości od otoczenia),

2) kształtujący związek jednostki z otoczeniem fizycznym (celem którego jest

wykształcenie orientacji w przestrzeni, poczucia swobody i bezpieczeństwa),

3) wiodący do wytworzenia się związku z drugim człowiekiem (celem jest tu zbudowanie

wzajemnego zaufania i zrozumienia, ale też uświadomienie sobie własnej siły
i wytworzenie harmonii oraz równowagi w kontaktach międzyludzkich),

4) prowadzący do współdziałania w grupie,
5) kreatywny służący twórczemu wyrażeniu siebie.

Prowadząc zajęcia należy pamiętać o kilku podstawowych zasadach:

a) zasada dobrowolności,
b) zasada nawiązania kontaktu z każdym uczestnikiem,
c) zasada przyjemności zajęć, dawania radości,
d) zasada uczestniczenia we wszystkich zajęciach terapeuty prowadzącego,
e) zasada przestrzegania praw uczestnika do swobodnej decyzji,
f) zasada nie oceniania,
g) zasada unikania sytuacji rywalizacyjnych,
h) zasada stopniowego rozszerzania kręgu doświadczeń społecznych,
i) zasada stopniowania trudności,
j) zasada zmniejszania własnej inicjatywy na rzecz inicjatywy uczestników,
k) zasada naprzemienności ćwiczeń dynamicznych i relaksacyjnych,
l) zasada dbałości o zamianę ról.

Zajęcia powinny odbywać się w formie grupowej, bo chociaż dopuszczalne jest

prowadzenie zajęć indywidualnych (np. w odniesieniu do osób z niektórymi postaciami
autyzmu), to jednak większe korzyści odnoszą uczestnicy ćwicząc w grupie, której skład
powinien być raczej stały (budzi to poczucie bezpieczeństwa). Ponadto zajęcia powinny
odbywać się systematycznie – minimum raz w tygodniu i powinny trwać około godzinę.
Weronika Sherborne zwracała uwagę, że zajęcia dobrze jest prowadzić w całkowicie pustej
sali, aby nie rozpraszać uczestników, i powinny odbywać się na podłodze, boso, bez
konieczności używania jakichkolwiek sprzętów.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znaczenie odgrywa ruch w życiu człowieka?
2. Jakie zasady należy wziąć pod uwagę prowadząc zajęcia Metodą Ruchu Rozwijającego

Weroniki Sherborne?

3. Jakie są kategorie ruchu w Metodzie Ruchu Rozwijającego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaprojektuj zajęcia ruchowe dla grupy 5-letnich dzieci w przedszkolu integracyjnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) scharakteryzować właściwości rozwoju motorycznego człowieka,
2) określić ćwiczenia ogólnousprawniające, które mogą być stosowane wśród małych

dzieci,

3) określić cele zajęć,
4) zaplanować miejsce i czas trwania zajęć,
5) określić materiały potrzebne do przeprowadzenia zajęć,
6) napisać konspekt zajęć,
7) zaprezentować zaplanowane zajęcia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zajęć ruchowych dla dzieci.

Ćwiczenie 2

Ułóż proste ćwiczenia ruchowe, które możesz wykorzystać w trakcie gimnastyki

porannej starszych osób, mieszkańców Domu Pomocy Społecznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) scharakteryzować właściwości rozwoju motorycznego u człowieka
2) określić ćwiczenia ogólnousprawniające, które mogą być stosowane w podeszłym wieku,
3) zaplanować czas i miejsce zajęć,
4) dobrać przyrządy potrzebne do przeprowadzenia zajęć,
5) napisać konspekt zajęć,
6) zaprezentować zaplanowane zajęcia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zajęć ruchowych dla osób starszych.

Ćwiczenie 3

Przeprowadź w grupie 15-minutowe zajęcia ruchowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić ćwiczenia ogólnousprawniające,
2) dobrać przyrządy potrzebne do przeprowadzenia zajęć,
3) napisać konspekt zajęć,
4) przeprowadzić zajęcia w grupie,
5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zajęć ruchowych,

–

materace,

–

piłki,

–

szarfy.

Ćwiczenie 4

Zaproponuj po dwa ćwiczenia z każdej kategorii ruchu bazując na Metodzie Ruchu

Rozwijającego Weroniki Sherborne. Przeprowadź je w grupie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić kategorie ruchu wg. Weroniki Sherborne,
2) przygotować salę do prowadzenia zajęć,
3) przedstawić w klasie zaproponowane ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca Metody Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić rolę ruchu w życiu człowieka?

⁬

2) wymienić zasady prowadzenia zajęć Metodą Ruchu Rozwijającego?

⁬

3) wymienić kategorie ruchu wg. Weroniki Sherborne?

⁬

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Terapie oparte o działanie

4.5.1. Materiał nauczania

Terapia zajęciowa – to pewne określone czynności o charakterze zajęć fizycznych

i umysłowych, które mają na celu przywrócenie podopiecznemu sprawności fizycznej
i psychicznej; są to działania wielokierunkowe oparte na wykorzystaniu tkwiącego w każdym
człowieku potencjału rozwojowego mającego swe źródło w naturalnych siłach witalnych
organizmu, niezależnie od stopnia niesprawności. Terapia zajęciowa daje więc każdemu
podopiecznemu możliwość wyrażenia siebie w dostępnej i indywidualnej formie, określonej
jego predyspozycjami. Pozwala na wybór takiej formy twórczości, która odpowiada
indywidualnym uzdolnieniom i możliwościom osoby niepełnosprawnej. W terapii zajęciowej
najważniejszym czynnikiem oddziałującym leczniczo jest jej przebieg – sama czynność, a nie
osiągnięty rezultat. Ważne jest jednak podanie celu podopiecznemu, gdyż ma to działanie
motywujące. Celem terapii zajęciowej jest zapobieganie skutkom ograniczenia aktywności,
które towarzyszy chorobie i przywracanie zdolności do aktywnego, dającego zadowolenie
życia w harmonii ze społecznym otoczeniem.

Ergoterapia czyli leczenie pracą, jest często stosowane zamiennie z terapią zajęciową,

jednakże przyjmuje się również, że jest pojęciem węższym, będąc jedną z form terapii
zajęciowej. Ergoterapia wykorzystuje różne formy pracy jako środki lecznicze, których celem
jest przyspieszenie powrotu utraconych funkcji i sprawności lub wyrobienie funkcji
zastępczych. Dzięki zaangażowaniu w pracę osoba niepełnosprawna może „wyjść” poza
własne kalectwo i wejść w inną rolę społeczną niż rola osoby niepełnosprawnej, co ma
niezwykle istotne znaczenie w procesie rewalidacyjnym. Pełni więc niezwykle istotną rolę
zarówno w usprawnianiu fizycznym i psychicznym, jak też w preorientacji zawodowej.
Podstawowym zadaniem ergoterapii jest przygotowanie osoby niepełnosprawnej do życia w
środowisku społecznym poprzez rozwój umiejętności wykonywania czynności życia
codziennego, opanowanie czynności przygotowujących do podjęcia pracy, rozwijanie
umiejętności zawodowych a także ogólne usprawnianie. W ramach usprawniania
psychicznego duży akcent kładzie się również na akceptację siebie i swojej sytuacji życiowej,
podwyższanie samooceny poprzez osiąganie satysfakcji z wykonywanych działań, nabywanie
nowych umiejętności w celu zaspokajania wyższych potrzeb. Zajęcia z tej dziedziny
przeprowadza się wykonując różne czynności związane z życiem codziennym, co prowadzi
do wyrabiania aktywności oraz wdrażania do jak największej samodzielności osoby
niepełnosprawnej.

Odpowiednio przygotowane zajęcia zachęcają do podejmowania wysiłku, dają poczucie

zadowolenia i wyrabiają potrzebę pracy. Praca ma natomiast bardzo istotne znaczenie
w odczuciu współistnienia w społeczeństwie osoby niepełnosprawnej, likwiduje poczucie
bezwartościowości, uczy systematyczności, staranności, dbałości o efekt końcowy; uczy też
współdziałania w grupie. Wypełnia czas wolny, ale daje też możliwość podjęcia pracy
zarobkowej. Umiejętności tu nabyte, takie jak sumienność, dokładność, wprawa
w wykonywaniu poszczególnych czynności znajdują zastosowanie również w życiu
codziennym. W procesie nauczania pracy stosuje się najczęściej metody poglądowe (pokaz),
metody

oparte

działaniu

(zajęcia

praktyczne)

oraz

metody

wychowania

ukierunkowującego (metoda wpływu sytuacyjnego i wpływu społecznego).

W terapii zajęciowej brak jednego, klarownego podziału na metody, techniki i formy

zajęć.

Metoda jest ujmowana jako świadomy i powtarzalny sposób postępowania, który

prowadzi do określonego efektu terapeutycznego. Forma to sposób organizacji zajęć
terapeutycznych, uwzględniający ilość osób w zorganizowanych przez terapeutę zajęciach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Technika jest zaś szczegółowym sposobem wykonania określonych działań z zakresu

terapii zajęciowej.
W skład terapii zajęciowej wchodzi więc wiele różnych działań; należy wymienić tu:

−

arteterapię – czyli terapię za pomocą sztuki; technikami są tu wówczas np. witraż, batik,
ceramika, papieroplastyka, linoryt, rzeźba, rysunek, grafika, malarstwo, collage czy masy
plastyczne; w ramach zajęć arteterapeutycznych podopieczni malują, rysują, wydzierają,
wycinają, lepią, czy pakują prezenty,

−

choreoterapię, czyli terapię przez taniec,

−

teatroterapię – polegającą na przygotowywaniu i udziale w spektaklach teatralnych;
można tu wyróżnić pantomimę, dramę czy psychodramę a każda z nich stosuje swoiste
techniki,

−

biblioterapię, gdzie stosuje się takie techniki jak głośne czytanie podopiecznym,
recytowanie i pisanie wierszy, poezjoterapię, słuchanie tekstów,

−

ludoterapię – czyli udział w grach i zabawach,

−

muzykoterapię (receptywną, aktywną, elementy treningu autogennego Schultza, śpiew,
muzykowanie w chórach i orkiestrach, gra na instrumentach, słuchanie muzyki,
ćwiczenia rytmiczne, zagadki muzyczne, naśladowanie głosów natury),

−

kontakt z otoczeniem (silvoterapię, hortikuloterapię, talasoterapię, estetoterapię),

−

ergoterapię (zajęcia w pracowniach, np. stolarskich, krawieckich, tkackich; w zależności
od pracowni techniką może być haft, szydełkowanie, makrama).
Planując zajęcia z terapii zajęciowej musimy określić też formę tych zajęć.
Forma to sposób organizacji zajęć terapeutycznych, uwzględniający ilość osób

w zorganizowanych przez terapeutę zajęciach. Zasadniczo większość zajęć może być
prowadzonych zarówno w formie indywidualnej, jak i grupowej; decyzja o tym, w jakiej
formie zajęcia się odbędą jest uwarunkowana przede wszystkim miejscem odbywania zajęć,
warunkami lokalowymi, ale przede wszystkim stanem podopiecznego (w niektórych
przypadkach istnieje zalecenie, że zajęcia powinny odbywać się w określonej formie).
Bardziej powszechne są formy grupowe zajęć, jednak należy tu pamiętać, by ze względów
bezpieczeństwa, ale też efektywności zajęć grupy nie były zbyt liczne. Przy planowaniu zajęć
należy też uwzględnić stopień aktywności podopiecznych; tutaj zajęcia możemy podzielić na
audytoryjne i aktywizujące. Chociaż w ramach terapii zajęciowej zaleca się raczej formy
aktywizujące, to jednak dobrze jest, jeżeli pojawiają się również działania o charakterze
audytoryjnym (wyjście do teatru, na koncert).

Planowanie zajęć terapeutycznych polega na postawieniu określonego celu i wyznaczeniu

sposobów postępowania (metod, technik, form), które do niego doprowadzą. Przy planowaniu
działań należy wziąć pod uwagę zainteresowania podopiecznego, jego możliwości
psychofizyczne, wiek i potrzeby. Następnie należy przygotować stanowisko terapii (musi być
ono dostosowane do stopnia sprawności uczestnika), określić czas przeznaczony na terapię,
ustanowić osoby odpowiedzialne za realizację programu i ustalić cele w odniesieniu do
uczestnika.

Dobry plan to plan celowy, wykonalny, zgodny wewnętrznie, operatywny (określa co do

kogo należy), konkretny, konsekwentny, kompletny, elastyczny, szczegółowy i terminowy.

Plan pracy powinien zawierać:

−

przygotowanie stanowiska pracy zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy
i dostosowanie go do potrzeb i możliwości podopiecznego,

−

przewidywany czas terapii,

−

zakres i metody nauki zaradności osobistej i przystosowania do życia uczestnika
pracowni,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

metody opanowania czynności przysposabiających do pracy,

−

osoby odpowiedzialne za realizację planu.

Przy planowaniu pracy terapeutycznej należy uwzględnić następujące zasady:

−

uwzględniania aktualnych i możliwych warunków realizacji,

−

aktualizacji,

−

adekwatności,

−

atrakcyjności działań, co wpływa motywująco na podopiecznego,

−

stopniowania trudności,

−

indywidualizacji,

−

kolegialności (wszyscy opracowują),

−

powszechności (różnorodne formy).

Skuteczność działań terapeutycznych zależy od:

–

stanu podopiecznego – jego możliwości i ograniczeń, poziomu sprawności,

–

dotychczasowych doświadczeń;

–

motywacji i zrozumienia celu działania;

–

zainteresowań i upodobań, preferencji;

–

atmosfery w grupie – powinna dawać poczucie bezpieczeństwa, akceptacji, wspólnoty,
swobody działania, zapewnić pogodną, ciepłą atmosferę, być atrakcyjna.

Ważną rolę odgrywa tu sam terapeuta, który powinien być ciepły, akceptujący,

kompetentny, konsekwentny, uczciwy i sprawiedliwy. Ważne jest, aby sukces zależał od
własnego wysiłku osoby niepełnosprawnej, a aspiracje powinny wzrastać w zależności od
możliwości. Należy unikać bezcelowego wykonywania prac wymagających długiego czasu
i w rezultacie nie mających ani estetycznego, ani praktycznego znaczenia w życiu. Praca
powinna być tak dobrana, aby wpływała na podopiecznego uspokajająco i mobilizująco
(dobrana do wieku, możliwości, zainteresowań, poziomu umysłowego). Ale przede
wszystkim w pracy terapeutycznej ważne jest to, by widzieć w osobie niepełnosprawnej
człowieka, rozumieć go i przekazać mu swoje umiejętności. Podmiotowe traktowanie
podopiecznego jest niezbędnym warunkiem każdych działań; bez tego zajęcia nie mają
charakteru terapeutycznego, nie przynoszą podopiecznemu radości i nie dają mu satysfakcji
z wykonywanej pracy. Terapia ma uczyć realistycznej samooceny, odpowiedzialności,
wytrwałości, systematyczności, odporności na stres.

Przy organizowaniu zajęć w konkretnych pracowniach warto zwrócić uwagę na

odpowiedni dobór osób do pracowni; zajęcia powinny być zgodne nie tylko
z zainteresowaniami podopiecznego, ale też z jego możliwościami; wskazane może być
rozdzielenie prac w zależności od stopnia sprawności i możliwości uczestników.

Szczególną uwagę należy zwrócić na zasady bezpieczeństwa i higieny pracy (dlatego

grupa nie powinna być zbyt liczna), które trzeba wdrażać już od pierwszego dnia pobytu
podopiecznego w pracowni. Jasne określenie zasad, uwypuklenie co można, a czego nie
wolno, zwrócenie uwagi na zagrożenia, ale też sposób zabezpieczenia się przed nimi pomoże
podopiecznemu w niwelowaniu lęków, zagrożeń czy uprzedzeń przed wykonywaniem danej
pracy. Ważna jest też dbałość terapeuty o wyposażenie pracowni i bieżące uzupełnianie
brakujących materiałów; dzięki temu praca będzie przebiegać sprawnie i planowo. I wreszcie
należy wspomnieć o motywowaniu podopiecznego do działań. Aby podopieczny chciał
pracować, praca powinna przynosić mu satysfakcję. Satysfakcję może osiągnąć jednak tylko
wówczas, gdy widzi efekty swojej pracy. Dlatego ważne jest, by nie zlecać długich, nużących
prac oraz stosować zasadę stopniowania trudności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zaproponowanie działań zbyt trudnych na początek może zniechęcić uczestnika pracowni

do podejmowania dalszych działań. Oczywiście, może się zdarzyć, że w początkowej fazie
podopieczny nie radzi sobie z określonym zadaniem. Ważne jest wówczas, by terapeuta
pokazał mu jak należy wykonać czynność, dyskretnie mu pomógł, ale go nie wyręczał.
Wskazane jest też motywowanie, mobilizowanie podopiecznego do działań przez pochwałę,
zachętę czy współpracę z terapeutą przy wykonywaniu trudniejszego zadania.

Wśród pracowni terapii zajęciowej najczęściej spotyka się w placówkach pracownie

ceramiczne, kroju i szycia, rękodzieła, kulinarne, komputerowe, stolarskie. Czasem można też
spotkać pracownię introligatorską czy wikliniarską. W większości pracowni terapii zajęciowej
cele są podobne: nauka czynności użytecznych w życiu codziennym, przysposobienie do
pracy, aktywne i twórcze spędzenie wolnego czasu, ćwiczenie wytrwałości, sumienności,
punktualności, rozwijanie uczuć estetycznych, umożliwienie ekspresji twórczej, poprawa
koordynacji wzrokowo – ruchowej, spostrzegawczości, usprawnianie manualne, wzrost
samooceny, czy wzmacnianie koncentracji uwagi.

Dodatkowo uczestnicy uczą się tu współpracy z innymi osobami, a także

odpowiedzialności i działania na rzecz innych. Korzyści z udziału w zajęciach w pracowniach
jest więc bardzo wiele, a w zajęciach może uczestniczyć właściwie każdy, kto ma na to
ochotę. Dodatkowo ważny oprócz samego procesu jest też wynik – w pracowniach powstają
przeróżne prace, które mogą być następnie spożytkowane w placówce bądź sprzedawane.

W pracowniach ceramicznych powstają miski, ramki na zdjęcia, wazony, świeczniki,

popielniczki, biżuteria, figurki, czy płaskorzeźby.

W pracowni kroju i szycia podopieczni uczą się umiejętności potrzebnych w codziennym

funkcjonowaniu (przyszycie guzika, skrócenie spodni, reperowania odzieży, pobranie miary,
szycie ręczne i na maszynie). Wykonują też prace, które są następnie używane w innych
pracowniach (np. ścierki, rękawice kuchenne, fartuchy, worki, poduszeczki na igły, itp.).

W pracowni rękodzieła powstają obrusy, swetry, szaliki; podopieczni uczą się tu robić na

drutach, szydełku, tkać na krosnach czy haftować.

Dzięki pracowni kulinarnej podopieczni uczą się nie tylko przygotowania posiłków, ale

również obsługi urządzeń kuchennych, układania jadłospisu według zasad zdrowego
żywienia, przechowywania produktów żywnościowych, estetycznego nakrywania do stołu
czy zachowania się podczas posiłku. W ramach pracowni kulinarnej uczestnicy uczą się
również planowania zakupów i ich wykonania, sprzątania czy zmywania.

W pracowni komputerowej podopieczni uczą się podstaw obsługi komputera, pisania na

nim (osoby sprawniejsze intelektualnie uczą się również pisania listów motywacyjnych i CV,
a także obsługi skanera czy drukarki). W trakcie zajęć uczestnicy grają w gry zręcznościowe,
uczą się podstawy oprogramowania, korzystają też z programów edukacyjnych.

W pracowni stolarskiej uczestnicy kształcą umiejętność podstawowej obróbki drewna,

uczą się wypalania w drewnie i rzeźbienia, a także wykańczania prac: lakierowania
i malowania. Ważnym zadaniem jest tu nauka posługiwania się narzędziami (dłutami,
młotkami, kombinerkami, wyrzynarką, szlifierką, tokarką, piłą elektryczną i ręczną) oraz
nauka wykonywania prostych napraw sprzętów domowych.

W pracowni introligatorskiej podopieczni oprawiają książki, kleją pudełka, wykonują

kalendarze i laminują dokumenty. Uczą się też obsługi sprzętu, takiego jak laminarka,
dziurkacz, zszywarka czy gilotyna. W pracowni wikliniarskiej powstają z kolei koszyczki,
wieszaki na kwiaty, płotki czy różnego rodzaju prace o charakterze ozdobnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest terapia zajęciowa?
2. Jakie prace można wykonać w pracowni introligatorskiej?
3. Jakie prace można wykonać w pracowni kroju i szycia?
4. Jakie prace można wykonać w pracowni stolarskiej?
5. Jakie prace można wykonać w pracowni rękodzieła?
6. Jakie prace można wykonać w pracowni ceramicznej?
7. Jakie korzyści odnosi podopieczny z udziału w pracowni komputerowej?
8. Jakie korzyści odnosi podopieczny z udziału w pracowni kulinarnej?
9. Jakie warunki BHP muszą być spełnione przy proponowaniu zajęć w pracowni?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaplanuj proces wykonania oraz wykonaj miskę z gliny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić techniki pracy w glinie,
2) wybrać odpowiednią technikę,
3) zaplanować proces wykonania miski,
4) przygotować stanowisko pracy,
5) wykonać miskę,
6) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy,
7) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fartuch,

−

glina,

−

podkładka z dykty,

−

ściereczka,

−

folia,

−

łopatka,

−

forma z gipsu.

Ćwiczenie 2

Zaplanuj sposób wykonania i uszyj fartuch kuchenny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować sposób wykonania fartucha,
2) przygotować stanowisko pracy,
3) posłużyć się wykrojem,
4) obsłużyć maszynę do szycia,
5) uszyć fartuch,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy,
7) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

maszyna do szycia,

−

materiał,

−

wykrój fartucha,

−

ołówek,

−

nożyczki.

Ćwiczenie 3

Zaplanuj sposób wykonania i wykonaj świecznik z drewna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaprojektować wygląd świecznika,
2) zaplanować sposób wykonania świecznika,
3) obsłużyć tokarkę,
4) wykonać świecznik,
5) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy,
6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

okrągły kawałek drewna,

−

tokarka,

−

różne dłuta,

−

fartuch.

Ćwiczenie 4

Określ techniki wykonania i wykonaj serwetkę na szydełku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować stanowisko pracy,
2) określić techniki szydełkowania,
3) zaprojektować wzór,
4) wykonać serwetkę,
5) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy,
6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kordonek,

−

szydełko,

−

nożyczki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Zaplanuj zajęcia w pracowni komputerowej dla 22-letniego Norberta B. z upośledzeniem

w stopniu umiarkowanym. Mężczyzna nigdy wcześniej nie miał kontaktu z komputerem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować stanowisko pracy,
2) określić zasady obsługi komputera,
3) zaplanować cele zajęć,
4) zaplanować czas zajęć,
5) przygotować konspekt zajęć,
6) zaprezentować zajęcia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka,

−

długopis,

−

komputer,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca prowadzenia zajęć z komputerem.

Ćwiczenie 6

Zaplanuj tematykę i wykonaj kalendarz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować stanowisko pracy,
2) obsłużyć gilotynę i bindownicę,
3) posłużyć się komputerem i drukarką,
4) obsłużyć kserokopiarkę,
5) zaplanować tematykę kalendarza,
6) znaleźć w Internecie odpowiednie zdjęcia,
7) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy,
8) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

karton – 13 płatów formatu A4,

−

gilotyna,

−

bindownica,

−

kserokopiarka,

−

komputer z dostępem do Internetu ,

−

drukarka kolorowa,

−

ołówek,

−

linijka,

−

gumka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 7

Przygotuj scenariusz zajęć w pracowni kulinarnej dla 5-osobowej grupy osób

z umiarkowanym i znacznym upośledzeniem umysłowym – uczestników Warsztatów Terapii
Zajęciowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować rodzaj wykonanego posiłku,
2) zaplanować czas trwania zajęć,
3) zaplanować cele zajęć,
4) określić materiały niezbędne do wykonania pracy (w tym sprzęt kuchenny i produkty

żywnościowe),

5) przygotować konspekt zajęć,
6) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy,
7) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka,

−

długopis,

−

książka kucharska.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zaplanować zajęcia w pracowni terapii zajęciowej?

⁬

2) przygotować stanowisko do przeprowadzenia zajęć w pracowni?

⁬

3) zdefiniować pojęcie terapii zajęciowej?

⁬

4) zadbać o bezpieczeństwo podopiecznego podczas pracy?

⁬

5) zaplanować i uzupełnić sprzęt w pracowni terapii zajęciowej?

⁬

6) podjąć współpracę z podopiecznym bez wyręczania go?

⁬

7) dostosować metody i techniki pracy do możliwości podopiecznego?

⁬

8) zastosować metody i techniki terapii zajęciowej

⁬

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Terapie oparte o manipulowanie środowiskiem społecznym

4.6.1. Materiał nauczania

Więź społeczna jest to całokształt stosunków, zależności i podobieństw między

członkami grupy społecznej lub społeczeństwa, który decyduje o tym, że tworzą one
względnie zwarte i wyodrębniające się z innych całości zdolne do trwania i rozwoju. Każda
zbiorowość, jeżeli ma trwać, istnieć i rozwijać się musi posiadać więź powodującą jej
wewnętrzną spójność, zapewniającą zaspokojenie potrzeb indywidualnych i zbiorowych,
lojalność członków wobec całości, przeciwstawienie się innym zbiorowościom lub
współpracę z nimi. Aby powstała więź musi zostać spełnionych kilka warunków; musi
zaistnieć styczność między osobami, i to zarówno przestrzenna (bezpośrednia lub pośrednia),
jak i psychiczna (obustronna lub jednostronna) i społeczna (przelotna lub trwała, rzeczowa
lub osobowa, prywatna lub publiczna), oddziaływania muszą być systematyczne i mieć
charakter trwałych działań z intencją wywierania wpływu. Ważne są też same stosunki
społeczne, czyli w tym wypadku określone, zdefiniowane układy intensywnych powiązań,
gdzie są jasne, klarowne układy a także zakres zobowiązań i uprawnień. Stosunki społeczne
mogą mieć zarówno charakter formalny, oparty na przepisach (w zakładzie pracy), jak
i nieformalny, czego przykładem może być przyjaźń.

Zbiorowości społeczne to wszystkie trwałe formy życia zbiorowego człowieka. Jednym

trzech typów zbiorowości jest grupa społeczna czyli dwie lub więcej osób pozostających ze
sobą w interakcji, mających jasny cel działania i wspólnie ustalone normy. Grupa społeczna
ma zawsze rozwiniętą strukturę; charakteryzuje się tym, że jest odrębna od pozostałych grup,
jej członków łączą wspólne wartości (idee, symbole, cele) i posiada własną organizację.
Ważna jest tu świadomość przynależności i identyfikacja. Grupa społeczna może być mała
duża, pierwotna (np. rodzina) i celowa (oparta na wspólnych celach); może też mieć
charakter formalny (powstaje w obrębie różnych instytucji, ma sformalizowaną strukturę) lub
nieformalny (powstaje na podstawie wzajemnie akceptowanych interakcji, a przynależność do
niej następuje z wyboru danej osoby) Trwałość grup nieformalnych jest bardzo różna, ale
więzi emocjonalne pomiędzy jej członkami są zazwyczaj o wiele silniejsze, niż w grupach
formalnych.

Rodzina to pierwsze i podstawowe środowisko rozwoju dziecka; składa się z małżeństwa

i dzieci oraz ogółu krewnych każdego z małżonków. Istotą rodziny są dwa rodzaje więzi
społecznej: małżeńska i rodzicielska. Rodzina spełnia rozmaite funkcje; wśród nich
najczęściej wymienia się funkcję prokreacyjną, produkcyjną (polegającą na dostarczeniu dóbr
materialnych członkom rodziny), socjalizacyjną (wprowadzającą członków rodziny w życie
społeczne i pełnienie ról), emocjonalną (której celem jest zapewnienie równowagi
emocjonalnej i wsparcia, oraz zaspokajanie najistotniejszych potrzeb emocjonalnych
członków rodziny), kulturalną (polegająca na przekazywaniu dziedzictwa kulturowego
następnym pokoleniom), opiekuńczą i wychowawczą (której celem jest organizowanie życia
swoich członków oraz sprawowanie kontroli społecznej nad ich zachowaniem).

Rodzina kształtuje umiejętność zabawy, rozrywki i odpoczynku, wywiera wpływ bardzo

trwały i przez długi okres czasu, od niej przyjmuje się opinie, normy zachowań, poglądy,
sposoby postępowania, wpływa na sposób spędzania czasu wolnego. Dostarcza wzorców
zachowania, stwarza warunki wyzwalające aktywność dziecka, zaspokaja potrzeby, stymuluje
rozwój. Rodzina w porównaniu z innymi grupami społecznymi wyróżnia się intymnością
stosunków jednoczących jej członków i trwałością związków emocjonalnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wsparcie i pomoc udzielana przez rodzinę różni się od instytucjonalnego przede

wszystkim w warstwie emocjonalnej; istotne są tu trzy właściwości:

−

spontaniczność – pociąga za sobą otwartość w komunikowaniu się, co zapewnia
autentyzm. To z kolei powoduje, że podopieczny łatwiej się otwiera komunikując własne
emocje, takie jak złość czy lęk lub gniew,

−

empatia – rodzina w sposób naturalny wczuwa się w stan podopiecznego, co daje mu
poczucie bezpieczeństwa i przeświadczenie, że jest ważny i rozumiany,

−

intymność – wspólne sprawy rodzinne, przebiegające w zasadzie w tajemnicy przed
obcymi.
Te cechy rodziny mogą stać się źródłem oparcia i siły.
W samym leczeniu czy rehabilitacji osoby niepełnosprawnej podstawowego znaczenia

nabiera funkcja opiekuńczo – zabezpieczająca. Spełniana jest ona poprzez działania
pielęgnacyjne oraz opiekę nad osobą chorą lub niepełnosprawną, czasami również pozostali
członkowie rodziny uczestniczą w procesie rehabilitacji. Rodzina może też pomóc obserwując
zmiany w stanie zdrowia jej członka i podejmowaniem prób leczenia i rehabilitacji, a także
poprzez tworzenie warunków zapewniających leczenie i zdrowienie, zaspokajanie potrzeb
osób chorych i niepełnosprawnych, szukanie kompetentnej pomocy. Realizowanie funkcji
emocjonalnej ma za zadanie wsparcie emocjonalne osób chorych lub niepełnosprawnych,
stworzenie im poczucia bezpieczeństwa i redukowanie lęku w sytuacji zagrożenia zdrowia lub
życia. Ważne jest tutaj, by rodzina sprzyjała psychologicznej akceptacji stanu zdrowia,
kalectwa lub niepełnosprawności, tworząc odpowiednią atmosferę, sprzyjającą powrotowi do
normalnego życia. W ramach spełniania funkcji materialno – ekonomicznej realizowane są
wydatki z budżetu rodzinnego, dotyczące zakupu urządzeń lub innych środków związanych
ze zmienioną sytuacją życiową osoby, pokrywane są wydatki związane z chorobą czy
niepełnosprawnością oraz bezpośrednie i pośrednie koszty. Funkcja rekreacyjno-towarzyska
wiąże się z odwiedzinami chorego w szpitalu lub w domu i zapewnienie mu atrakcyjnych
form spędzania wolnego czasu. Z funkcji socjalizacyjnej wynika nabywanie praktycznych
umiejętności niezbędnych w roli chorego czy niepełnosprawnego. Resocjalizacja osoby
niepełnosprawnej odbywa się głównie w środowisku rodzinnym, a powodzenie w uczeniu się
nowych zachowań lub modyfikacja poprzednich do zmienionych warunków życia zależy
w znacznej mierze od postawy poszczególnych członków rodziny.

Największe znaczenie przypisywane jest wsparciu pochodzącemu od członków rodziny,

a efekt jego oddziaływania zależy od sposobu, w jaki jednostka spostrzega rolę rodziny oraz
od relacji chorego czy niepełnosprawnego z innymi członkami rodziny, od układu więzi
rodzinnych. Wsparcie otrzymywane od rodziny i przyjaciół wzmacnia próby uporania się ze
stresującymi wydarzeniami lub niemożliwymi do zmiany sytuacjami. Rodzaje wsparcia
udzielanego choremu czy niepełnosprawnemu zależą przede wszystkim od relacji pomiędzy
strukturą rodziny a takimi wydarzeniami życiowymi jak choroba czy niepełnosprawność.
Wsparcie rodzinne jest ściśle zależne zarówno od systemu rodziny jak i jej zasobów
materialnych, emocjonalnych i funkcjonalnych, będących podstawą działania tego systemu.
Czynnikami warunkującymi wsparcie ze strony rodziny są:

−

system komunikacji wewnętrznej i komunikacji ze środowiskiem zewnętrznym,

−

stopień stabilności rodziny w sensie emocjonalnym i funkcjonalnym,

−

zdolność do zapewnienia opieki w chorobie.

Wsparcie rodziny w sytuacji choroby może mieć charakter bezpośredni lub pośredni, może
być ukierunkowane na rozwiązanie problemu, sposób postrzegania problemu lub na
wzmacnianie pozytywnych emocji. Rola bezpośredniego wsparcia łączy się z włączeniem
chorego czy niepełnosprawnego w strukturę rodziny, ze stopniem jego integracji z rodziną.
Wsparcie pośrednie oznacza uruchomienie zasobów rodzinnych dla opanowania
niekorzystnej sytuacji, jaką w życiu rodziny jest choroba czy niepełnosprawność

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

(pozwalających jednostce podjąć skuteczną walkę z nią). Efekt działania wsparcia może
zależeć od: ilości członków rodziny mogących udzielić wsparcia, zasobów rodziny
mobilizujących pośrednie oddziaływanie, a także zakresu, w którym członkowie rodziny chcą
lub mogą udzielić wsparcia.

Wsparcie rodzinne może przybierać różne formy:

−

emocjonalne (miłość, opiekowanie się, empatia),

−

instrumentalne (działanie na rzecz osoby potrzebującej wsparcia),

−

informacyjne, prowadzące do znalezienia rozwiązania problemu,

−

oceniające – informacja wpływająca na samoocenę,

−

społeczne relacje – wspólne spędzanie czasu, partnerstwo w wykonywaniu zadań.
Rodzina jest zwykle pierwsza informowana o pojawiających się problemach

zdrowotnych. W przypadku pojawienia się choroby czy niepełnosprawności osoba
odczuwająca te objawy zwraca się do swoich najbliższych z prośbą o radę; dzieli się swoimi
problemami przede wszystkim z rodziną, traktowaną jako źródło poradnictwa
nieprofesjonalnego.

Rolą

rodziny

momencie

pojawienia

się

choroby

czy

niepełnosprawności jest rozmowa, wysłuchanie osoby chorej, odpowiedź na jej pytania
i towarzyszenie jej w trudnych chwilach. Do innych zadań rodziny, które mogą pomóc osobie
chorej należy też szukanie informacji, gdzie można uzyskać fachową pomoc, co robić,
upewnienie chorego, że ma oparcie i że znajduje zrozumienie i wsparcie emocjonalne.

Pomoc psychologiczna to towarzyszenie podopiecznemu w rozwiązywaniu osobistych

problemów emocjonalnych, uważne słuchanie, dawanie oparcia i pomoc w procesie zmiany,
w opracowywaniu doświadczeń życiowych, w rozwoju. Podstawowym warunkiem jest tu
zaufanie.

Pomoc psychologiczna nie zawsze zakłada aktywność wspomagającej osoby. Czasami,

aby pomóc wystarczy być przy kimś przeżywającym osobistą tragedię. Pomoc
psychologiczną może świadczyć każdy, kto chce pomóc drugiej osobie; może to być członek
rodziny, przyjaciel, terapeuta zajęciowy. Podstawowym warunkiem udzielania skutecznej
pomocy jest robienie dla drugiej osoby tego, czego ona naprawdę potrzebuje (ważna jest więc
znajomość jej potrzeb). Rzeczywistą istotą pomagania jest stworzenie sytuacji, w której osoba
wspomagana będzie radzić sobie sama, korzystając z własnych zasobów. Osoba pomagająca
nie podaje gotowych rozwiązań problemów, ale stara się zwiększyć u wspieranego zdolność
samodzielnego radzenia sobie. Samo okazanie wiary w możliwości drugiej osoby, w jej
mocne strony, jest już sposobem pomocy. Ważne jest tu towarzyszenie drugiej osobie
w bolesnych doświadczeniach, bez uspokajania i pocieszania. Może to być pomoc w nabraniu
zaufania do samego siebie.

Warunkiem udzielania pomocy psychologicznej jest stworzenie klimatu zaufania,

wzajemna akceptacja, okazywanie ciepła emocjonalnego i skupienie uwagi na osobie, której
się pomaga. Niezwykle cenna jest tu więc zdolność do empatii, pozytywny stosunek do ludzi,
zainteresowanie nimi, a także troska, chęć niesienia pomocy i umiejętność jasnego
przekazania informacji i intencji. Istotą pomocy psychologicznej jest słuchanie z uwagą
i zachęcanie do otwartego wyrażania uczuć, pomoc w dojściu do zrozumienia wydarzeń
krytycznych i kryzysu, a także pomoc w stopniowym zaakceptowaniu rzeczywistości
(eliminacja tendencji do samoobwiniania się i szukania kozła ofiarnego) i w odkrywaniu
nowych sposobów radzenia sobie z problemami oraz stworzenie sieci wsparcia.

Aktywne słuchanie polega na parafrazowaniu, podsumowywaniu, klasyfikowaniu,

odzwierciedlaniu czy ustalaniu znaczeń. Te umiejętności aktywnego słuchania są niezbędne
w przeprowadzaniu pomocy psychologicznej. Należy jednocześnie unikać takich zachowań
jak ocenianie, krytykowanie, obwinianie, pouczanie, podsuwanie gotowych rozwiązań,
dawanie nakazów, zakazów, poleceń. Ważne jest też, by powstrzymać się od moralizowania
i używania stwierdzeń typu „powinieneś”. Osoba wspierana może też boleśnie odczuć

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sytuację, w której osoba udzielająca pomocy bagatelizuje jego problem (mówiąc np. „przecież
nic strasznego się nie stało”) lub mówi banały, typu „jutro będzie lepiej”. Nie należy też w
trakcie rozmowy zmieniać tematu, a także interpretować wypowiedzi osoby wspieranej, czy
przyklejać etykietek.

Aby pomoc psychologiczna udzielana przez nas mogła być skuteczna muszą być

spełnione następujące zasady:

−

osoba, której chcemy pomóc musi tej pomocy chcieć,

−

warto upewnić się, czy jest się tą osobą, której pomocy druga osoba potrzebuje,

−

ustalenie, czego pomoc ma dotyczyć,

−

czas, jaki chcemy poświęcić osobie wspomaganej, powinien być zarezerwowany
wyłącznie dla niej.
Socjoterapia to ogół metod zmierzających do zlikwidowania zaburzeń emocjonalnych

i zaburzeń zachowania danej osoby poprzez odpowiednie wykorzystanie stosunków
międzyludzkich istniejących między członkami danej grupy społecznej. Bywa definiowana
też jako metoda leczenia zaburzeń psychicznych wykorzystująca oddziaływania natury
społecznej. Socjoterapia polega na takim zorganizowaniu środowiska podopiecznego, które
będzie wspierać jego proces leczenia. Socjoterapia akcentuje znaczenie kontaktów chorego
z osobami z jego otoczenia społecznego (rodzina, inni chorzy, personel placówki) dla
przebiegu procesu leczenia. Służy rozwijaniu tych właściwości psychicznych, które są
niezbędne w kontaktach z innymi ludźmi, jak empatia, otwartość na siebie i innych,
umiejętność wyrażania własnych uczuć. W socjoterapii osób o obniżonej sprawności
umysłowej istotną rolę odgrywa wzmacnianie osobowości poprzez realizację celów
rozwojowych i edukacyjnych.

Główny nacisk kładzie się na poprawianie społecznego oraz emocjonalnego

funkcjonowania poprzez kształtowanie pozytywnych relacji w otoczeniu współżyjących osób.
Ponadto trzeba zadbać o zmniejszenie napięcia i niepokoju wywołanymi sytuacjami
codziennego funkcjonowania w społeczeństwie oraz zapobiegać wadliwej adaptacji osób
z niepełnosprawnością intelektualną do warunków życia i wymagań otoczenia pozytywnie
spostrzegając siebie i innych. Zajęcia socjoterapeutyczne można wplatać w każdy inny rodzaj
zajęć, gdyż podczas wykonywania pracy można prowadzić rozmowy, kształtować pozytywne
postawy wobec współpracujących osób i społeczeństwa. Zamiast tego, zajęcia mogą przyjąć
formę pogadanki, podczas której skupia się tylko na socjoterapii. Wówczas należy
przeprowadzić wstępną diagnozę grupy, a następnie dostosować do niej tematykę zajęć.
Celem mogą być umiejętności komunikowania się, uczenie się rozpoznawania emocji,
podejmowania decyzji. Podczas zajęć należy podkreślać informację o tym, w jaki sposób
współgrać w grupie społecznej, rozwijając jednocześnie własne zainteresowania oraz
zaspokajając inne potrzeby.

Komunikowanie terapeutyczne kierowane jest do osób, którzy nie potrafią samodzielnie

poradzić sobie z własnymi emocjami i myślami. Celem jest ułatwienie osobie wspieranej
wyrażenia emocji. Cel ustanawiany jest indywidualnie w zależności od potrzeby – może to
być np. obniżenie lęku, wzrost poczucia własnej wartości czy nauka radzenia sobie
w określonych sytuacjach. Osoba wspierająca powinna dawać pozytywne informacje
i uświadamiać podopiecznemu jego mocne strony i możliwości, a także zachęcać do
wyrażania uczuć i myśli. Pozwala to na korektę nielogicznych i nieprawdziwych sądów
podopiecznego. Pomoc polega tu na wspieraniu podopiecznego w ulepszaniu kontaktów
z innymi ludźmi jak również na jego adaptacji do nowej sytuacji życiowej. Skuteczność
rozmowy terapeutycznej zależy zarówno od umiejętności jej prowadzenia przez osobę
pomagającą, jak i gotowości przyjęcia tej pomocy przez podopiecznego. Na umiejętności
osoby pomagającej składają się takie elementy jak: umiejętność słuchania (aktywne
słuchanie, klaryfikacja, odzwierciedlanie, parafrazowanie, informowanie, uzgadnianie
znaczeń, podsumowywanie), empatia, bezwarunkowa akceptacja osoby wspieranej czy
powstrzymywanie się od oceniania, doradzania czy pocieszania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie funkcje w odniesieniu do osoby niepełnosprawnej pełni rodzina?
2. Co to jest pomoc psychologiczna?
3. Na czym polega socjoterapia?
4. Co to jest aktywne słuchanie?
5. W jaki sposób należy prowadzić rozmowę w ramach pomocy psychologicznej?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wybierz osobę z grupy i przeprowadź z nią rozmowę o charakterze pomocy

psychologicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać osobę do rozmowy,
2) stworzyć atmosferę terapeutyczną,
3) zastosować techniki aktywnego słuchania,
4) ocenić poprawność wykonanego cwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca pomocy psychologicznej.

Ćwiczenie 2

Zaprojektuj zajęcia socjoterapeutyczne dla grupy młodzieży z Domu Dziecka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać temat zajęć,
2) zaplanować czas i miejsce spotkania,
3) określić materiały niezbędne do przeprowadzenia zajęć,
4) określić cele zajęć,
5) napisać konspekt zajęć,
6) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru A4,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zajęć socjoterapeutycznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Przeprowadź rozmowę z osobą z grupy, która będzie odgrywała rolę matki 16-letniego

chłopaka, który miesiąc temu, na skutek skoku do wody złamał kręgosłup.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać osobę z grupy,
2) zaplanować przebieg rozmowy,
3) przeprowadzić rozmowę o charakterze terapeutycznym stosując techniki aktywnego

słuchania,

4) przedstawić możliwości pomocy synowi,
5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru A4,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca technik aktywnego słuchania.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie pomocy psychologicznej?

⁬

2) określić cel pomocy psychologicznej?

⁬

3) określić rolę rodziny w udzielaniu wsparcia psychicznego?

⁬

4) zdefiniować pojęcie socjoterapii?

⁬

5) wymienić zasady udzielania skutecznej pomocy psychologicznej?

⁬

6) wymienić formy wsparcia rodzinnego?

⁬

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Negocjacje i metody rozwiązywania konfliktów w trakcie

zajęć terapeutycznych

4.7.1. Materiał nauczania

Konflikt to antagonizm, zatarg, kolizja, spór w ważnej sprawie, w którym niezgodności

lub sprzeczności towarzyszą emocje negatywne (gniew, zacietrzewienie, upór). O konflikcie
mówimy wówczas, gdy wyraźnie rysują się dwie strony, między którymi występuje
sprzeczność interesów, poglądów, celów. Konflikty pojawiają się wewnątrz różnych grup,
a ich źródłem są nierozwiązane problemy. Dynamika konfliktu polega na przechodzeniu od
drobnych napięć (sprzeczki) przez poważne starcia, gdzie wzajemna wrogość prowadzi do
kryzysu - kulminacji konfliktu. W każdej fazie istnieje możliwość porozumienia. W każdej
zbiorowości, gdzie na co dzień funkcjonują ludzie konflikty są nieuniknione. Ważne jest, aby
umieć je rozwiązać.

Rozwiązanie konfliktu to wspólnie przyjęte porozumienie, które umożliwia realizację

interesów na akceptowalnym przez wszystkie strony poziomie. Jego realizacja ma chronić
przed eskalacją konfliktu w przyszłości. Zobowiązania przyjęte przez strony będą
przestrzegane w zależności od obopólnej satysfakcji z porozumienia, od poczucia „autorstwa”
wypracowanego porozumienia. Im większa kontrola sposobu rozwiązywania problemu
i treści porozumienia, tym lepsze zrozumienie mechanizmów współzależności stron i strat
wynikających z niedotrzymania zobowiązań. Negocjacje stwarzają duże szanse na
rozwiązanie konfliktów. Uczestnictwo, zaangażowanie, znalezienie wspólnych rozwiązań
zbliżają ludzi do siebie, pomagają lepiej wzajemnie rozumieć się, uczą rozwiązywania
problemów, które mogą pojawić się w przyszłości zanim dojdzie do eskalacji konfliktu.

Rozstrzygnięcie sporu w odróżnieniu od rozwiązywania konfliktów polega na przyznaniu

racji którejś ze stron przez zewnętrznego arbitra lub sędziego, to orzeczenie, któremu należy
się podporządkować niezależnie od tego, w jakim stopniu się z nim zgadzamy. Taka decyzja
często dzieli ludzi na zwycięzców i przegranych. Realizacja zobowiązań będzie trwać, dopóki
będzie pod kontrolą prawa, dopóki odstąpienie od umowy zagrożone będzie sankcjami,
dopóki pokonani nie będą mieli możliwości „odegrania się” na zwycięzcach. Rozstrzyganie
sporu jest więc gorszym rozwiązaniem niż rozwiązywanie konfliktu.

Konflikt może zostać rozwiązany przez same jego strony, czasami jednak – zwłaszcza,

jeżeli mamy do czynienia z osobami z niepełnosprawnością intelektualną lub z małymi
dziećmi do rozwiązania potrzebna jest osoba, która pomoże w negocjacjach.

Negocjacje są to bezpośrednie rozmowy, których celem jest osiągnięcie porozumienia

lub rozwiązanie problemu. Porozumienie zostaje zawarte wówczas, gdy zostanie
zaakceptowane przez wszystkie strony. Przebieg negocjacji (a więc to, jak są one
prowadzone) oraz treść zawartego porozumienia (a więc to, co zostało uzgodnione), zależą
wyłącznie od bezpośrednich uczestników.

Negocjatorzy sprawują pełną kontrolę zarówno nad procesem negocjacji, jak i nad

meritum. Aby negocjacje były skuteczne obie strony konfliktu muszą być gotowe do zmiany
stanowiska, o ile zostaną przekonane, że jest ono niesłuszne, niemożliwe do realizacji, bądź
gdy zostanie zaproponowane rozwiązanie lepsze. Strony muszą chcieć przekonać swych
partnerów do najlepszego rozwiązania, ale dopuścić, że same zostaną przekonane do
rozwiązań innych, niż początkowo prezentowane stanowiska.

W sytuacji, gdy strony nie chcą osiągnąć porozumienia negocjacje nie odniosą skutku.

Starajmy się też, aby nasi rozmówcy zrozumieli problem: zdefiniowali strukturę sytuacji
i rozpoznali swoje interesy. Stworzenie wspólnej definicji problemu to połowa sukcesu.
Pozwala to „oddzielić ludzi od problemu” - współpracować z ludźmi, aby rozwiązać problem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zadbajmy też o to, aby ludzie powstrzymali się od stereotypowego myślenia o innych
i etykietowania.

Z reguły uczestnicy konfliktu zniekształcają jego obraz, a zwłaszcza obraz własnych

zachowań. Przeważnie wyłącznie siebie spostrzegają jako pokrzywdzonego, natomiast drugą
stronę konfliktu jako agresora. Jeśli nawet dostrzegają uchybienia we własnym zachowaniu,
to są one usprawiedliwione sytuacją. Utrzymaniu zniekształconego obrazu sytuacji
i przeciwnika służy również tłumienie lub wypieranie własnych pozytywnych uczuć,
pojawiających się w stosunku do partnera. Skutkiem tych emocji i negatywnego obrazu
drugiej osoby jest zablokowanie komunikacji, co pogłębia, a czasem nawet uniemożliwia
rozwiązanie konfliktu. Przystąpienie do rozwiązania konfliktu wymaga spełnienia
następujących warunków:

–

zapewnienia otwartego komunikowania się; najpierw trzeba rozładować negatywne
emocje, złość i żal. O emocjach należy sobie wzajemnie powiedzieć, ale bez obrażania i
poniżania partnera,

–

stworzenia klimatu do współpracy – trzeba pokazać drugiej osobie, że zależy nam na
rozwiązaniu konfliktu i pokazać uczucia pozytywne.
Aby rozwiązać konflikt należy najpierw znaleźć czas na rozmowę, gdyż komunikowanie

jest konieczne, aby wyjaśnić wszelkie różnice dzielące ludzi. Następnie należy zaplanować
warunki rozmowy, czyli wybrać odpowiedni czas i miejsce na rozmowę. Następnym etapem
jest zainicjowanie interakcji: poinformowanie partnera, że chcemy rozmawiać Kolejnym
elementem jest już samo przeprowadzenie rozmowy. Ważne jest, aby na samym jej
początku wyrazić optymizm i aprobatę, a także ustalić pewne zasady, których obie strony
konfliktu będą przestrzegać. Zasady te powinny dotyczyć sposobu komunikacji – wykluczyć
należy takie elementy jak agresję, poniżanie, szantażowanie, etykietowanie czy wyśmiewanie.
Ważne jest też zwrócenie uwagi na niewerbalny aspekt komunikacji, taki jak wyraz twarzy,
postawa i ruchy ciała, gesty. Gdy jest już stworzony odpowiedni klimat i są ustalone zasady
należy przejść do przedstawienia problemu. Ważne jest tutaj rozpoznanie konfliktu i

nazwanie

go. Pomocne może być zdefiniowanie problemu jako celu, czyli to, co mamy osiągnąć (a nie
sposób dojścia do celu), w sposób możliwy do akceptacji przez obie strony, z wyraźnym
określeniem przeszkód, utrudniających rozwiązanie konfliktu.
Obie strony odpowiadają na pytania:
1. Jakie zachowania moje i partnera przyczyniają się do utrzymywania konfliktu?
2. Jak partner określa problem, jaką moją rolę spostrzega w konflikcie?
3. Jak można krótko określić problem?
4. W jakich sprawach istnieją zasadnicze rozbieżności i brak zgody?
5. W jakich sprawach jest zgodność i porozumienie?

Jest to etap mający na celu wspólną analizę sytuacji i samego konfliktu.

Określa się tutaj przyczyny konfliktu zadając sobie pytania:
1. Jakich zachowań partnera nie akceptuję?
2. Jakich moich zachowań on nie akceptuje?

Prowadzi to do zrozumienia istoty problemu, czyli rozpoznania rzeczywistych potrzeb

stron w odróżnieniu od stanowisk.

Następnym etapem jest wspólne szukanie rozwiązań; zadaje się tutaj pytania:

1. Co mógłbym zrobić, aby konflikt został rozwiązany?
2. Co mój partner mógłby zrobić?
3. Jakie możemy znaleźć wspólne cele, dla których warto osiągnąć porozumienie?

Na tym etapie szuka się możliwie najwięcej rozwiązań sytuacji, opracowuje się je,

a następnie krytycznie ocenia. Można zebrać pulę możliwych rozwiązań z różnych źródeł:
zastosować burzę mózgów, rozpisać ankietę, spytać osoby nie uczestniczące w konflikcie,
czyli w miarę bezstronne. Istotne jest, aby wówczas koncentrować się na sprawach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zasadniczych i popierać oraz odwzajemniać wszelkie sygnały świadczące o pozytywnych
emocjach (takich jak uśmiech czy serdeczność). Potrzebna jest tu dobra wola porozumienia
się, wzajemny szacunek, pomysłowość, unikanie obrażania się i podkreślanie korzyści, które
druga strona konfliktu odniesie w efekcie przyjęcia naszej propozycji. Następnie zapisujemy
wszystkie pomysły rozwiązania konfliktu i oceniamy je kolejno pod kątem zalet i wad dla obu
stron konfliktu. Duże plusy i duże minusy zapisujemy przy kryteriach dla nas bardzo
ważnych, średnie – przy mniej istotnych, małe – przy najmniej ważnych kryteriach. Dalej
negocjujemy rozwiązania przy których jest więcej plusów niż minusów. Wspólnie omawiamy
każdy wariant z punktu widzenia satysfakcji obu stron. Wybieramy to rozwiązanie, które
spełnia oczekiwania w największym stopniu. Nikt nie powinien czuć się poszkodowany
i skrzywdzony. Na koniec wspólnie ustala się sposoby realizacji tego rozwiązania i zawiera
się umowę (dobrze jest ją sformułować na piśmie). Dobrze jest też wykonać gesty pojednania,
a po jakimś czasie sprawdzić jak sprawdziło się w życiu rozwiązanie.

Rozwiązanie konfliktu nie jest łatwe, dlatego można je rozłożyć na dłuższy czas – nawet

na kilka sesji. Przeszkodą w rozwiązywaniu konfliktu może być błędne spostrzeganie
stanowiska drugiej strony konfliktu – wydaje nam się, że nie da się porozumieć, bo
niepotrzebnie wyolbrzymiamy różnice stanowisk, upór w podtrzymywaniu własnego
stanowiska, przesadna pewność siebie, zwłaszcza co do siły własnych argumentów,
nieufność, obawa przed utratą twarzy, niechęć do strat, ukrywanie własnych, prawdziwych
motywów, czy ślepota na własne błędy, przy jednoczesnym wyolbrzymianiu cudzych.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest konflikt?
2. W jaki sposób należy przygotować się do rozwiązania konfliktu?
3. Jakie są kroki w rozwiązywaniu konfliktu?
4. Co to są negocjacje?
5. Czym rozwiązywanie konfliktów różni się od rozstrzygania sporów?
6. Co przeszkadza w rozwiązywaniu konfliktu?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaproponuj rozwiązanie konfliktu pomiędzy dwiema 68-letnimi mieszkankami Domu

Pomocy Społecznej, z których jedna chętnie wieczorem słucha muzyki, a druga chce w ciszy,
w tym samym czasie czytać książkę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić etapy rozwiązywania konfliktów,
2) zaplanować czas i miejsce spotkania obu pań,
3) napisać scenariusz rozwiązywania konfliktu,
4) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy,
5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru A4,

–

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca rozwiązywania konfliktów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na podstawie przedstawionego tekstu zanalizuj przyczyny powstania konfliktu pomiędzy

nauczycielem, a uczniami i zaproponuj sposoby rozwiązania tego konfliktu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z tekstem,
2) wypisać przyczyny konfliktu,
3) wypisać możliwe rozwiązania konfliktu,
4) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy,
5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru A4,

–

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca rozwiązywania konfliktów.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić etapy rozwiązywania konfliktu?

⁬

2) zdefiniować pojęcie konfliktu?

⁬

3) zdefiniować pojęcie negocjacji?

⁬

4) określić warunki, które muszą zostać spełnione, by rozwiązać

konflikt?

⁬

5) wskazać, co jest przeszkodą w rozwiązywaniu konfliktów?

⁬

6) określić zachowania stron konfliktu, które ułatwiają jego rozwiązanie?

⁬

7) określić zachowania stron konfliktu, które utrudniają jego

rozwiązanie?

⁬

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 25 zadań. Do każdego pytania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 60 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Ekspresja emocji pełni funkcję

a) społeczną – komunikując stany emocjonalne jednostki.
b) motywującą do działań.
c) opiniotwórczą.
d) relaksującą.

2. Do emocji podstawowych, które można łatwo wyrazić mimicznie nie należy

a) strach.
b) gniew.
c) miłość.
d) smutek.

3. Emocje dodatnie powodują

a) tendencję do podtrzymania kontaktu z obiektem, który je wywołuje.
b) tendencję do zaniechania kontaktu z obiektem, który je wywołuje.
c) zaprzestanie działań twórczych.
d) zaprzestanie jakichkolwiek działań.

4. Potrzeby biologiczne to potrzeby

a) subiektywne.
b) wtórne.
c) pierwotne.
d) wzrostu.

5. Do potrzeb wzrostu należą potrzeby

a) fizjologiczne.
b) bezpieczeństwa.
c) przynależności.
d) poznawcze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Przy bardzo wysokim natężeniu motywacji

a) sprawność działania wyraźnie wzrasta.
b) sprawność działania spada.
c) sprawność działania pozostaje bez zmian.
d) sprawność działania najpierw szybko rośnie, a potem nagle spada.

7. Do fizjologicznych przejawów emocji należy

a) uśmiech.
b) zgarbiona postawa ciała.
c) wzmożona gestykulacja.
d) zaczerwienienie się.

8. Podczas prowadzenia rozmowy z podopiecznym na temat zainteresowań terapeuta

powinien zadawać pytania
a) zamknięte.
b) otwarte.
c) sugerujące.
d) zaczynające się od „dlaczego”.

9. Silvoterapia to terapia przez

a) przebywanie nad morzem.
b) przebywanie w ogrodzie.
c) kontakt z pięknym otoczeniem i dziełami sztuki.
d) obcowanie z lasem.

10. Działania arteterapeutyczne można zaproponować

a) tylko osobom wybitnie uzdolnionym artystycznie.
b) tylko osobom sprawnym intelektualnie.
c) tylko osobom sprawnym motorycznie.
d) każdemu, kto wyraża chęć uczestnictwa w nich.

11. W muzykoterapii mogą uczestniczyć

a) tylko osoby dorosłe.
b) tylko osoby zdrowe.
c) wszyscy, którzy mają na to ochotę, jeżeli nie ma przeciwwskazań medycznych.
d) tylko osoby sprawne intelektualnie.

12. Hortikuloterapia to terapia przez

a) kontakt z kolorami.
b) przebywanie w ogrodzie.
c) przebywanie w zorganizowanej grupie społecznej.
d) udział w grach i zabawach.

13. Terapia z użyciem sztuk plastycznych to

a) plastykoterapia.
b) teatroterapia.
c) psychodrama.
d) biblioterapia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Drama to jeden z rodzajów

a) muzykoterapii.
b) biblioterapii.
c) plastykoterapii.
d) teatroterapii.

15. Estetoterapia to terapia przez

a) obcowanie z lasem.
b) kontakt z pięknym otoczeniem i dziełami sztuki.
c) obcowanie z morzem.
d) przebywanie w ogrodzie.

16. Grupa biorąca udział w biblioterapii powinna liczyć

a) do 6 osób.
b) od 6 do 12, 15 osób.
c) od 15 do 25 osób.
d) jak najwięcej osób.

17. Terapia poprzez udział w grach i zabawach nosi nazwę

a) ludoterapii.
b) ergoterapii.
c) talasoterapii.
d) teatroterapii.

18. Pomoc psychologiczna może być udzielana

a) tylko przez psychologa.
b) tylko przez psychoterapeutę lub psychiatrę.
c) tylko w wyspecjalizowanych ośrodkach terapeutycznych.
d) przez każdego, kto chce pomóc.

19. Gdy przychodzi do Ciebie podopieczny i płacze z powodu tego, że jego kolega nie będzie

już uczęszczał do ośrodka, gdyż przeprowadza się do innego miasta, to powinieneś
a) uspokoić do słowami „nie martw się, na pewno znajdziesz sobie innego kolegę”.
b) powiedzieć „przecież nic złego się nie stało, przestań więc płakać”.
c) poklepać go po ramieniu i powiedzieć „w życiu zdarzają się gorsze nieszczęścia, weź

się w garść”.

d) wysłuchać go uważnie okazując akceptację i zrozumienie.

20. Gdy dwoje mieszkańców Domu Rehabilitacyjno – Opiekuńczego od miesiąca kłóci się

o to, kto pierwszy rano korzysta z łazienki, to powinieneś
a) nie angażować się w spór; w końcu sami sobie poradzą.
b) wysłuchać obie strony i zaoferować pomoc w rozwiązaniu konfliktu.
c) rozstrzygnąć spór samemu ustalając kolejność wchodzenia do łazienki.
d) zagrozić ukaraniem obu osób, jeżeli natychmiast się nie dogadają.

21. Zajęcia jakie możesz zaproponować w pracowni terapii zajęciowej osobie znacznym

upośledzeniem umysłowym, która jest silnie pobudzona i zachowuje się agresywnie, to
a) zajęcia w pracowni ceramicznej.
b) zajęcia w pracowni stolarskiej.
c) zajęcia w pracowni kulinarnej.
d) zajęcia w pracowni komputerowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22. Pan Stefan lat 68 dwa tygodnie temu trafił do Domu Pomocy Społecznej. Całe życie

mieszkał na wsi i w nowej placówce izoluje się odmawiając uczestnictwa
w proponowanych zajęciach. Rodzaj zajęć, jaki warto zaproponować mu na początek
a) teatroterapia.
b) ludoterapia.
c) hodowla roślin ogrodowych i domowych, hodowla zwierząt.
d) poezjoterapia.

23. Technika barwnego zdobienia tkanin, polegająca na powlekaniu tkaniny roztopionym

woskiem w zamierzony przez uczestnika sposób, a następnie zanurzenie jej w kąpieli
barwiącej to
a) witraż.
b) wikliniarstwo.
c) collage.
d) batik.

24. Zajęcia biblioterapeutyczne powinny trwać

a) około pół godziny.
b) około godziny.
c) około 2 godzin.
d) nawet 5 godzin jeśli są ciekawe.

25. Pani Anna ma 20 lat i upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim, ale jest bardzo

niesamodzielna z powodu nadopiekuńczej postawy rodziców. Rodzaj zajęć jakimożna jej
zaproponować by zwiększyć jej stopień samodzielności i przygotować ją do
samodzielnego funkcjonowania, to
a) biblioterapia.
b) muzykoterapia receptywna.
c) zajęcia w pracowni kulinarnej.
d) zajęcia w pracowni wikliniarskiej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.............................................................................................................................

Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej i grupowej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Aronson E., Wilson T., Akert R.: Psychologia społeczna - serce i umysł. Zysk i S- ka,

Poznań 1997

2. Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M.: Metoda Weroniki Sherborne w terapii

i wspomaganiu rozwoju dziecka. WSiP, Warszawa 1998

3. Brauner A., Brauner F.: Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym.

WSiP, Warszawa 1995

4. Formański J.: Psychologia. PZWL, Warszawa 2000
5. Garvinin Ch., Seabury B.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej. BPS, Katowice

1998

6. Gębska J. (red.): Pracownia miejsce spotkań ze sztuką. NCK, Warszawa 2004
7. Goodman N.: Wstęp do socjologii. Zysk i S- ka, Poznań 1997
8. Konieczna E. J.: Arteterapia w teorii i praktyce. Impuls, Kraków 2003
9. Konieczyńska Z., Stańczak T.: Terapia zajęciowa w psychiatrii. CMDNŚSzM, Warszawa

1989

10. Kozaczuk L. : Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. BPS, Katowice 1999
11. Kwiatkowska A. (red.), Krajewska – Kułak E., Panek W.: Komunikowanie

interpersonalne w pielęgniarstwie. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2003

12. Milanowska K.: Terapia zajęciowa. PZWL, Warszawa 1986
13. Milanowska K.: Techniki terapii zajęciowej. PZWL, Warszawa 1987
14. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie.

BPS, Katowice 1998

15. Obuchowska I. (red.) : Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. WSiP, Warszawa 1995
16. Oster G. D., Goud P.: Rysunek w psychoterapii. GWP, Gdańsk 2002
17. Ploch L.: Jak organizować czas wolny dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo.

WSIP, Warszawa 1992

18. Sawicka K. (red.): Socjoterapia. CMPPPMEN, Warszawa 1999
19. Szulc W.: Sztuka i terapia. CMDNŚSzM, Warszawa 1993
20. Thomson P.: Sposoby komunikacji interpersonalnej. Zysk i S – ka, Poznań 1998
21. Wilczek-Rużyczka E.: Komunikowanie się z chorym psychicznie. Wydawnictwo Czelej,

Lublin 2007

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
21 Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej
21 Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej
Kolejność wykonywania działań w zakresie0 kolorowanka Kubuś Puchatek
Kolejność wykonywania działań w zakresie0 kolorowanka Kubuś Puchatek
Informacja o wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy oraz wykonywania działań w zakresie zwalcza
21 Wykonywanie zabezpieczeń przed korozją biologiczną i działaniem ognia
indywidualny program w zakresie terapii pedagogicznej, cykl VII artererapia
21 Wykonywanie zabezpieczeń przed korozją biologiczną i działaniem ognia
D20042264 w sprawie wzorów dokumentów wymaganych dla wykonywania działalności gospodarczej w zakres
24 Wykonywanie prac z zakresu obróbki ręcznej
BHP przy wykonywaniu prac z zakresu gospodarki leśnej, 1 bhp w zakladach
instrukcje działajace w zakresie ochrony pracy i ochrony srodowiska w polsce
SCENARIUSZ ZAJĘĆ Z ZAKRESU TERAPII INTEGRACJI SENSORYCZNEJ
Sprawdzian pozwalający sprawdzić umiejętność wykonywania obliczeń w zakresie
04 Wykonywanie prac z zakresu obróbki ręcznej
Scenariusz zajęcia integracyjnego z zakresu terapii pedagogicznej, praca

więcej podobnych podstron