Nauczanie mojego wielkiego Poprzednika Papieża Jana Pawła II

jest niewyczerpaną skarbnicą ewangelicznej mądrości

i kompendium wiary dla nowych pokoleń trzeciego tysiąclecia.

Zachęcam zatem wszystkich do sięgania po dar papieskiego słowa

o Chrystusie i o człowieku, który w Nim ma zbawienie.

Czytelnikom i Redaktorom

Dzieł zebranych Jana Pawła II

życzę wielu łask Bożych i z serca błogosławię.

Watykan, 22 lutego 2006 r.

vacat

JAN PAWE£ II

Patronat edycji Dzieł zebranych Jana Pawła II:

Kardynał Stanisław Dziwisz – metropolita krakowski
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyński

Komitet honorowy:

Kardynał Franciszek Macharski – przewodniczący

Kardynał Józef Glemp – metropolita warszawski, prymas Polski
Kardynał Zenon Grocholewski – prefekt Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego
Kardynał Marian Jaworski – metropolita lwowski
Kardynał Henryk Gulbinowicz
Kardynał Stanisław Nagy SCJ
Arcybiskup Józef Kowalczyk – nuncjusz apostolski
Arcybiskup Tadeusz Gocłowski – metropolita gdański
Arcybiskup Marian Gołębiewski – metropolita wrocławski
Arcybiskup Józef Michalik – metropolita przemyski, przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski
Arcybiskup Henryk Muszyński – metropolita gnieźnieński
Arcybiskup Alfons Nossol – biskup opolski
Arcybiskup Stanisław Nowak – metropolita częstochowski
Arcybiskup Damian Zimoń – metropolita katowicki
Arcybiskup Józef Życiński – metropolita lubelski
Biskup Kazimierz Nycz – biskup koszalińsko-kołobrzeski
Biskup Tadeusz Pieronek – przewodniczący Kościelnej Komisji Konkordatowej
Biskup Wiktor Skworc – biskup tarnowski
Katarzyna Chałasińska-Macukow – rektor Uniwersytetu Warszawskiego
Ksiądz Jan Dyduch – rektor Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie
Ksiądz Ludwik Grzebień SI – rektor Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum”
Stanisław Lorenc – rektor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
Karol Musioł – rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego
Ksiądz Ryszard Rumianek – rektor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Ksiądz Stanisław Wilk – rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Ksiądz Tadeusz Styczeń SDS – dyrektor Instytutu Jana Pawła II przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim
Andrzej Zoll – przewodniczący rady Centrum Jana Pawła II „Nie lękajcie się”
Franciszek Ziejka – przewodniczący Społecznego Komitetu Ochrony Zabytków Krakowa
Ksiądz Józef Kloch – rzecznik Konferencji Episkopatu Polski
Marcin Przeciszewski – redaktor naczelny Katolickiej Agencji Informacyjnej
Ksiądz Marek Gancarczyk – redaktor naczelny tygodnika „Gość Niedzielny”
Ksiądz Ireneusz Skubiś – redaktor naczelny tygodnika „Niedziela”
Waldemar Rataj – prezes zarządu Fundacji Pro Publico Bono
Ksiądz Stefan Moszoro-Dąbrowski – prałatura Opus Dei

Zespół redakcyjny:

Ksiądz Paweł Ptasznik – kierownik Polskiej Sekcji Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej – przewodniczący

Ksiądz Tadeusz Dzidek – prorektor Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie
Ojciec Zdzisław J. Kijas OFMConv – rektor Katolickiego Uniwersytetu Franciszkańskiego „Seraficum” w Rzymie
Janusz Poniewierski – redaktor miesięcznika „Znak”
Ksiądz Grzegorz Ryś – profesor Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie
Piotr Słabek – redaktor naczelny Wydawnictwa M
Ksiądz Jacek Urban – dyrektor Instytutu Jana Pawła II w Krakowie

JAN PAWE£ II

DZIE£A ZEBRANE

tom II

ADHORTACJE

Teksty dokumentów papieskich opracowano na podstawie wydania Libreria Editrice Vaticana

Publikacja za zgodą Sekretariatu Konferencji Episkopatu Polski

Wstępy do adhortacji:
CATECHESI TRADENDAE

bp Kazimierz Nycz

FAMILIARIS CONSORTIO

Maria i Janusz Poniewierscy

REDEMPTIONIS DONUM

s. Jolanta Olech USJK

RECONCILIATIO ET PAENITENTIA

o. Zdzisław J. Kijas OFMConv

CHRISTIFIDELES LAICI

Tomasz P. Terlikowski

REDEMPTORIS CUSTOS

ks. Wojciech Hanc

PASTORES DABO VOBIS

ks. Edward Staniek

ECCLESIA IN AFRICA

abp Henryk Hoser SAC

VITA CONSECRATA

o. Jerzy Wiesław Gogola OCD

NOWA NADZIEJA DLA LIBANU

ks. Jarosław Różański OMI

ECCLESIA IN AMERICA

ks. Tomasz Szyszka SVD

ECCLESIA IN ASIA

ks. Wojciech Kluj OMI

ECCLESIA IN OCEANIA

ks. Adam Wolanin SJ

ECCLESIA IN EUROPA

abp Józef Życiński

PASTORES GREGIS

bp Piotr Libera

Redakcja techniczna:
Ewa Czyżowska

Łamanie:
Joanna Łazarów

Korekta:
Małgorzata Chojnacka

Indeksy:
Marek Czekański, Jarosław Strojek



Copyright by Libreria Editrice Vaticana



Copyright for this edition by Wydawnictwo M, Kraków 2006

ISBN 83-7221-797-1 (dla Dzieł zebranych)
ISBN 83-7221-742-4

www.dzielazebrane.pl

Wydawnictwo M
ul. Kanonicza 11, 31-002 Kraków
tel. [phone], fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.mwydawnictwo.pl
www.ksiegarniakatolicka.pl

Druk i oprawa:
Łódzka Drukarnia Dziełowa S.A.
ul. Rewolucji 1905 r. nr 45
90-215 Łódź

WSTĘP

DO ADHORTACJI APOSTOLSKICH JANA PAWŁA II

Adhortacje apostolskie zajmują ważne miejsce w nauczycielskim i duszpasterskim

dorobku Jana Pawła II. Teksty te bowiem odzwierciedlają to, jak myślał, a zwłaszcza: jak
działał Papież. Warto zauważyć, że jeśli encykliki są przede wszystkim (choć nie wyłącznie)
panoramą papieskiego myślenia, to adhortacje – wiążąc to myślenie z działaniem – kładą
nacisk bardziej na praktykę życia chrześcijańskiego, choć przecież nie pomijają wyrazu
teoretyczno-doktrynalnego, praktykę tę warunkującego. Z tej perspektywy rzecz ujmując,
adhortacje dają wyjątkowo cenny i miarodajny wgląd w całokształt życia Kościoła w dobie
zakończonego dopiero co wielkiego pontyfikatu.

Należy pamiętać, że – poza dwiema adhortacjami, których autorem jest sam (czytaj:

wyłącznie) Jan Paweł II – pozostałe dokumenty tego rodzaju są, można tak powiedzieć,
wspólnie przygotowane przez Papieża i przez synody biskupów. Materiał treściowy adhor-
tacji posynodalnych był bowiem owocem pracy synodów, ale ich ostateczna redakcja
należała do Ojca Świętego – on również zatwierdzał dany dokument swoim autorytetem.

Wiadomo, że instytucja synodu biskupów powstała po II Soborze Watykańskim, na

gruncie otwarcia na zasadę kolegialności, która to zasada uczyniła kolegium biskupów
– z papieżem jako głową – podmiotem najwyższego i powszechnego kierowania Kościołem
(por. konstytucja Lumen gentium 22). Nie przekreśliło to jednak indywidualnych uprawnień
zwierzchnich biskupa Rzymu, także w stosunku do wspomnianego kolegium episkopatu. To
papież bowiem zwołuje synod, wyznacza temat jego prac, kieruje nimi przez wyznaczonych
przez siebie przedstawicieli, mianuje pewną liczbę członków synodu i ekspertów śledzących
jego przebieg. Najczęściej też osobiście uczestniczy w jego obradach, a w końcu – po
wygłoszeniu końcowego przemówienia – przejmuje dokumenty relacjonujące przebieg
synodu i na ich podstawie przygotowuje tekst adhortacji.

Od strony konstrukcji literackiej treść adhortacji obejmuje zwykle trzy główne wątki:

doktrynalny, moralno-pedagogiczny oraz administracyjno-prawny. (Ich rozmiary zależą od
tematu, któremu dokument jest poświęcony). Adhortacje w istotny sposób regulują rytm życia
religijnego Kościoła. Z jednej strony dają one wgląd w to, czym żyje Kościół w terenie (w
powstaniu tych dokumentów uczestniczą przecież przedstawiciele światowego episkopatu),
z drugiej zaś – stają się okazją do ojcowskiego kontaktu papieża z wiernymi.

Jak wyżej wspomniałem, dwie adhortacje – Redemptionis donum i Redemptoris Custos

– są owocem wyłącznej inicjatywy Jana Pawła II. Ta pierwsza mówi „o konsekracji zakonnej
w świetle tajemnicy Odkupienia” – Papież ogłosił ją 25 marca 1984 roku. Nawiązując do
uroczystości Zwiastowania Pańskiego, za główny motyw napisania tego dokumentu Ojciec
Święty uznał trwający wówczas Jubileuszowy Rok Odkupienia.

Wiadomo, że smutnym, negatywnym owocem złego rozumienia II Soboru Watykań-

skiego był dający o sobie znać w dotkliwy sposób kryzys życia zakonnego w Kościele
katolickim. Mimo że – jak powie autor adhortacji Redemptionis donum – Kościół na Soborze
i po nim poświęcił życiu zakonnemu sporo uwagi (m.in. konstytucja Lumen gentium, dekret
Perfectae caritatis

, adhortacja Pawła VI Evangelica testificatio), ciągle jeszcze niezahamowane

zostały dwa związane ze sobą procesy: porzucanie życia zakonnego i znaczący spadek
powołań. A przecież – jak dobitnie podkreśla konstytucja Lumen gentium – życie zakonne
stanowi istotny fragment tajemnicy Kościoła w powiązaniu z powołaniem jego członków do
świętości. To oczywista konsekwencja zbawczego dzieła Chrystusa, w którym życie zakonne
jest głęboko i wielorako zakorzenione. „Profesja zakonna – pisze Jan Paweł II – jest nowym
«zanurzeniem w śmierć Chrystusa». (...) Owo «zanurzenie w śmierć» sprawia, że człowiek
– «pogrzebany wraz z Chrystusem» – «wkracza w nowe życie jak Chrystus»” (Redemptionis
donum

7). Początkiem tego „nowego życia” jest, oczywiście, tajemnica chrztu, a jego

wyrazem – zakonna konsekracja. Z kolei znakiem tej konsekracji jest ewangeliczny styl życia,
obejmujący śluby ubóstwa, czystości i posłuszeństwa. Tak rozumiane życie zakonne to
ogromny skarb, którego wartość powiększa realizowane przez nie apostolstwo.

Druga adhortacja – niezwiązana z synodami biskupów – już w tytule (Redemptoris

Custos

– „Opiekun Zbawiciela”) wskazuje na osobę, której jest poświęcona, i na rolę, jaką

przyszło jej odegrać w tajemnicy zbawienia. Osobą tą jest święty Józef, czcigodny małżonek
Maryi, Matki Jezusa, przybrany ojciec Wcielonego Słowa i wierny Jego opiekun. Idąc śladami
swoich poprzedników: Piusa IX i Leona XIII, papież Jan Paweł II przedstawia tu wyjątkowość
walorów religijnych Opiekuna Chrystusa, jego niezłomną wiarę i bezwzględne posłuszeństwo
Bogu w misji powiernika tajemnicy Boga samego, wiernego oblubieńca Niepokalanej
Dziewicy i oddanego Kościołowi opiekuna na zawiłych i skomplikowanych drogach jego
historii.

Pozostałe trzynaście adhortacji apostolskich Jana Pawła II jest owocem pracy synodów

biskupów. Warto wiedzieć, że synody te zbierają się na tzw. zgromadzeniach zwyczajnych
i zgromadzeniach specjalnych. Te pierwsze są poświęcone „sprawom dotyczącym bezpośred-
nio dobra Kościoła powszechnego”, te drugie zaś „dotyczą (...) jednego lub kilku regionów”.

Bezpośrednio do „dobra całego Kościoła”, nad którym obradowali Ojcowie Synodalni,

odnosi się siedem papieskich adhortacji. Pierwsza z nich – „O katechizacji w naszych
czasach”: Catechesi tradendae – stanowi pokłosie prac IV Synodu Biskupów, który odbył się
w październiku 1977 roku przy udziale ówczesnego arcybiskupa krakowskiego, kardynała
Karola Wojtyły (pełnił on na tym synodzie funkcję sekretarza specjalnego). Celem tego
dokumentu jest „wzmocnienie wiary i życia chrześcijańskiego” i pobudzenie „do nowych
poszukiwań” w dziedzinie katechizacji. Punkt wyjścia stanowi stwierdzenie o zakorzenieniu
katechezy w tajemnicy Chrystusa, który prawdę o Ojcu głosił słowem swego nauczania
i rzeczywistością własnego życia. Bezpośrednim źródłem katechezy jest Kościół; Jezus
Chrystus utożsamia się z nim, a równocześnie przekazuje mu swoje mesjańskie prerogatywy
nauczycielskie, razem z obietnicą bycia z apostołami i ich następcami „po wszystkie dni, aż do
skończenia świata” (Mt 28,18-20). Rzetelnie realizowana katecheza (w jej zasadniczym
zadaniu, jakim jest wychowywanie w wierze) – pisze Jan Paweł II – może i powinna stać się
pierwiastkiem optymizmu i radości we współczesnym świecie pełnym niepokoju i bez-
nadziei.

Adhortacja Familiaris consortio – „O zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie

współczesnym” – jest zwieńczeniem Zwyczajnego Zgromadzenia Synodu Biskupów po-
święconego rodzinie (1980 r.). Dokument ten to swoista suma katolickiego nauczania na
temat rodziny w kontekście jej współczesnych zagrożeń i potrzeb. Papież rozpoczyna ów
tekst od zarysowania sytuacji dziejowej, w jakiej znalazła się rodzina. Następnie przypomina,
że podstawą rodziny jest sakrament małżeństwa, stanowiący konsekwencje stworzenia
człowieka „na obraz i podobieństwo Boga”, który jest miłością, Wspólnotą Osób. Bóg
w Trójcy jedyny jest zatem ostatecznym wzorem mężczyzny i kobiety, którzy – oddając się
sobie – tworzą wspólnotę, oblubieńczy związek; jego naturalnym skutkiem jest nowe życie.

8

kard. STANISŁAW NAGY

Trzon adhortacji stanowi część poświęcona „zadaniom rodziny chrześcijańskiej”. Ale

dokument ten wskazuje również na obowiązki Kościoła wobec rodzin – także wobec tych
osób, które znalazły się poza kręgiem normalnego życia rodzinnego (tzw. małżeństwa na
próbę, wolne związki, małżeństwa złączone tylko ślubem cywilnym, osoby rozwiedzione).

Adhortacja Reconciliatio et paenitentia („O pojednaniu i pokucie w dzisiejszym

posłannictwie Kościoła”) była owocem VI Zwyczajnego Zgromadzenia Synodu Biskupów
(1983 r.), poświęconego palącemu zagadnieniu rozlicznych konfliktów nurtujących świat, ich
przyczynom i sposobom skutecznego rozwiązania. W przekonaniu Ojca Świętego jedynie
Kościół jest w stanie dokonać tego w sposób prawidłowy i skuteczny.

Najgłębszym źródłem pojednania jest Pan Bóg. Ta Boża moc pojednania została

przekazana Kościołowi, który realizuje ją przede wszystkim w sakramencie pokuty. Grzech
bowiem, jako konflikt z Bogiem, jest najgłębszym źródłem rozdarcia, także w stosunkach
międzyludzkich. Jego eliminacja („odpuszczenie”) stanowi główną drogę prowadzącą do
pojednania. W tym kontekście bardzo cenny jest rozdział trzeci owego dokumentu, w którym
Papież przeprowadza wnikliwą i wszechstronną analizę fenomenu grzechu (szczególnie
interesujące jest opisanie utraty przez współczesnych poczucia grzeszności).

Kolejna adhortacja, Christifideles laici, poświęcona ludziom świeckim w Kościele,

podsumowuje Synod Biskupów obradujący w Rzymie w roku 1987. Nawiązywał on do II
Soboru Watykańskiego, który w konstytucji dogmatycznej Lumen gentium dokonał teologicz-
nej syntezy nauki o statusie świeckich w strukturze Kościoła (tematyką tą Sobór zajął się
również w Dekrecie o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem). Synod i będąca jego
owocem adhortacja dopełniły tę soborową doktrynę: wytyczyły bowiem drogi czynnego
zaangażowania świeckich w funkcjonowaniu i działalności Kościoła, a ponadto podjęły
delikatny problem udziału świeckich w urzędach kościelnych, a także roli kobiet w Kościele.

Związek adhortacji z Vaticanum II widać szczególnie w rozdziale pierwszym, który

traktuje o teologicznym obrazie godności człowieka świeckiego i jego usytuowaniu w struk-
turze i działalności Kościoła. Godność ta wypływa z sakramentów chrztu i bierzmowania,
które dają człowiekowi udział w „kapłańskim, prorockim i królewskim urzędzie Jezusa
Chrystusa”. Podstawę dla zaangażowania laikatu w życie Kościoła daje nowe spojrzenie na
strukturę Kościoła, rozumianego jako wspólnota wierzących i ochrzczonych, wyposażona
w szczególne dary pochodzące od Ducha Świętego. Mają w nich swój udział ludzie świeccy,
co pozwala im na aktywną, choć zrównoważoną działalność, która może się urzeczywist-
niać w wymiarze Kościoła powszechnego i Kościołów lokalnych, zwłaszcza w życiu pa-
rafii. Warunkami owocnego zaangażowania osoby świeckiej w życie i działalność Kościoła są:
jej osobista świętość (będąca konsekwencją życia Ewangelią), rzeczywista komunia z Kościo-
łem (wyrażająca się w posłuszeństwie biskupowi) oraz wierność nauce głoszonej przez
Kościół.

Podstawowe zadanie laikatu polega na tym, żeby „żyć Ewangelią, służąc człowiekowi

i społeczeństwu”. Pierwszą, konkretną płaszczyznę tego życia stanowi małżeństwo i rodzina.
Świeccy są też szczególnie powołani do udziału w procesie ewangelizacji szeroko pojętej
kultury; ważną płaszczyzną ich zaangażowania jest również działalność polityczna.

Pastores dabo vobis

to adhortacja ogłoszona po Synodzie Biskupów poświęconym

kapłaństwu służebnemu (1990 r.). Wiadomo, jak bardzo ten temat leżał na sercu Jana Pawła II.
Wymownym tego znakiem były coroczne wielkoczwartkowe listy Papieża do kapłanów.

Centralnym problemem Pastores dabo vobis jest formacja prezbitera na miarę czasów,

w których wypadło mu żyć. Trzon adhortacji stanowią zatem rozdziały poświęcone właśnie
formacji kapłańskiej. Papież przypomina tu o odpowiedzialności Kościoła za powołania.
Rację tej kościelnej troski o powołania stanowi fundamentalny fakt, że powołanie jest darem

9

WSTĘP DO ADHORTACJI APOSTOLSKICH JANA PAWŁA II

Boga dla powołanego i dla Kościoła. Nic dziwnego zatem, że Kościół powinien otaczać
opieką ów dar oraz proces jego stabilizacji.

Proces kształtowania powołania trzeba rozpocząć od zbadania i stwierdzenia prawid-

łowego funkcjonowania psychiki kandydata, a więc jego możliwości intelektualnych, religij-
nych i uczuciowych (włącznie ze stroną seksualną, warunkującą prawidłowe podejście do
celibatu). Na tym naturalnym gruncie musi być zbudowana warstwa życia duchowo-
-religijnego rozumianego jako kontakt i zjednoczenie z Bogiem. „Istotnym elementem
formacji duchowej jest połączone z rozmyślaniem i modlitwą czytanie słowa Bożego”
(Pastores dabo vobis 47). Ten pierwiastek modlitwy najpełniej realizuje się w liturgii, a jej
szczytowym aktem jest sprawowanie Eucharystii. Proces formacji do kapłaństwa, jak i samo
życie kapłańskie, powinny się wokół niej koncentrować. Nie można też pomijać okazji do
korzystania z sakramentu pokuty. Doniosłą rolę w formacji kapłańskiej odgrywa też zgodne
z nauczaniem Magisterium Kościoła (i zsynchronizowane ze współczesnym fermentem
intelektualnym) studium teologii. Nie może ono jednak mieć charakteru wyłącznie teoretycz-
nego, ale powinno posiadać odniesienia pastoralne, w tym i kulturowo-społeczne. Wiele
miejsca poświęca adhortacja seminarium duchownemu, traktowanemu jako kuźnia prawid-
łowej formacji kapłańskiej (oczywiście, pod warunkiem jego właściwego funkcjonowania).
Ostatni rozdział dokumentu mówi o formacji stałej prezbiterów: „Jest ona niezbędna aby
kapłan mógł rozeznawać i wypełniać owo nieustanne powołanie, czyli wolę Bożą” (nr 70).

Adhortacja Vita consecrata nawiązuje do Zwyczajnego Zgromadzenia Synodu Bis-

kupów poświęconego życiu konsekrowanemu (1995 r.). Jak napisał sam Papież, dopełnia
ona refleksję Kościoła nad trzecim stanem w Kościele-Wspólnocie, jakim – po laikacie
i prezbiterach – jest stan zakonny. Dokument dzieli się na trzy części analizujące: (1) istotę
życia konsekrowanego w jego najgłębszych podstawach, (2) strukturę wspólnotową w jej
różnych wymiarach, a wreszcie (3) rolę życia konsekrowanego we współczesnym świecie.

Głębia spojrzenia na życie konsekrowane charakteryzuje zwłaszcza część pierwszą

adhortacji, ukazującą rolę Trzech Osób Boskich w konstytuowaniu życia konsekrowanego.
Część druga daje całościowy (i bardzo wnikliwy) obraz życia zakonnego, część ostatnia
natomiast skupia uwagę na doniosłej roli zakonów we współczesnym świecie, do którego
mają one iść z płomieniem czystej miłości, świadczeniem sprawie Bożej przez ofiarę profesji
zakonnej i z przykładem oddania człowiekowi.

Ostatnią adhortacją, która powstała w związku ze zwyczajnymi zgromadzeniami

synodu biskupów, jest dokument „o biskupie, słudze Ewangelii Jezusa Chrystusa dla nadziei
świata”: Pastores gregis. Synod Biskupów, który ją poprzedził (2001 r.), zamykał cykl refleksji
światowego episkopatu (na czele z Papieżem) nad różnymi stanami w Kościele. Misja biskupa
nie kończy się jednak na działalności kościelnej, ale obejmuje też misję do świata; biskupowi
powierzone jest bowiem zadanie niesienia światu Ewangelii, „dobrej nowiny” o zbawieniu
w Chrystusie. W tym wyjściu do świata ważne zadanie biskupa stanowi głoszenie sprawied-
liwości i piętnowanie wszystkich jej naruszeń oraz ludzkiej krzywdy, której widownią jest
współczesny świat. Biskup nie może być obojętny wobec rozmaitych plag nękających
współczesną ludzkość ani wobec wybuchających wciąż konfliktów zbrojnych, ale kiedy
pośredniczy w ich rozwiązywaniu, musi to robić, unikając podżegania do zemsty czy
nienawiści. Nade wszystko zaś biskupi powinni włączać się we wszelkie inicjatywy, które
pozwolą zapobiec konfliktom, i angażować się w to, co służy sprawiedliwości i pokojowi.

Kolejna grupa adhortacji stanowi owoc specjalnych zgromadzeń synodu biskupów,

które dotyczyły jakiegoś jednego tylko regionu. Chodziło w tych zgromadzeniach synodal-
nych o to, by przeanalizować sytuację Kościoła w danym regionie, określić jego potrzeby,
wyzwania i wskazania na przyszłość. Ogłoszone później adhortacje powstały więc przy

10

kard. STANISŁAW NAGY

współpracy pasterzy tej właśnie określonej cząstki Kościoła. Choć bowiem Kościół we
wszystkich swoich członach jest jeden i taki sam, to przecież na jego działalność mają wpływ
zróżnicowane warunki etniczne, geograficzne, społeczne, kulturowe i polityczne. Dobra
znajomość tych czynników jest niezbędna do prowadzenia skutecznej i owocnej pracy
ewangelizacyjnej. Takie zaś rozeznanie – pod czujnym okiem papieża, dźwigającego szcze-
gólną odpowiedzialność za Kościół powszechny – zagwarantować mogą biskupi tych oto,
konkretnych terenów. Jan Paweł II opublikował sześć tego rodzaju adhortacji. Dotyczą one
wielkich regionów świata (Afryki, Ameryki, Azji, Oceanii i Europy) oraz jednego kraju
– Libanu (Une espe´rance nouvelle pour le Liban – „Nowa nadzieja dla Libanu”).

Serię tych dokumentów otwiera adhortacja Ecclesia in Africa – „O Kościele w Afryce

i jego misji ewangelizacyjnej u progu roku 2000”. Czytając ów tekst, trzeba pamiętać, że
kontynent afrykański – zwłaszcza w ciągu kilku ostatnich wieków – był (i nadal jest)
szczególnie doświadczany przez historię. Po okresie zbrodniczego handlu niewolnikami
i kolonialnej eksploatacji, w wyniku karygodnych zaniedbań w dziedzinie kultury i material-
nego rozwoju, Afryka pogrążyła się w społeczno-politycznym chaosie, okupionym morzem
krwi. Na tak zdegradowanym gruncie rozlała się jednocześnie rzeka nędzy, głodu i chorób
zagrażających wyniszczeniem biologicznym tego kontynentu.

Sytuacji Afryki poświęcone było Specjalne Zgromadzenie Synodu Biskupów, które

odbyło się w Rzymie w roku 1994; posynodalną adhortację natomiast Ojciec Święty podpisał
rok później (1995) – po raz pierwszy poza Watykanem! – w Jaunde, stolicy Kamerunu. Ten
doniosły dokument sprowokowany został specyficznymi warunkami ewangelizacji – i dlatego
przeznaczony jest w zasadzie dla Kościoła w Afryce (choć niewątpliwie w jakiejś mierze
skorzystać z niego mogą także Kościoły na innych kontynentach i Kościół powszechny);
można go wręcz nazwać „mapą drogową” Kościoła na Czarnym Lądzie.

Z kolei adhortacja Ecclesia in America – „O spotkaniu z żyjącym Jezusem Chrystusem,

drogą do komunii i solidarności w Ameryce” – jest skierowana do obu Ameryk (mimo tak
wielkich różnic dzielących obie części tego kontynentu). Stanowi ona zwieńczenie Specjal-
nego Zgromadzenia Synodu Biskupów dla Ameryki, które odbyło się w Rzymie (1997 r.);
posynodalna adhortacja została podpisana w Meksyku w roku 1999. Jednym z najważniej-
szych jej tematów jest – jak pokazuje podtytuł tego dokumentu – kategoria „Kościoła jako
komunii”. Wedle tej zasady (oraz zasady solidarności) – pisze Jan Paweł II – powinny układać
się relacje pomiędzy poszczególnymi Kościołami na tym, tak bardzo zróżnicowanym,
kontynencie amerykańskim.

Ecclesia in Asia

– „O Jezusie Chrystusie, Zbawicielu, i o Jego posłannictwie miłości

i służby w Azji” – jest owocem odbywającego się w Rzymie w roku 1998 Specjalnego
Zgromadzenia Synodu Biskupów; posynodalna adhortacja została podpisana w New Delhi
(1999 r.). Motywem, który szczególnie mocno oddziaływał na Papieża jako głównego autora
tego tekstu, był fakt, że to właśnie na kontynencie azjatyckim urodził się Jezus Chrystus, oraz
to, iż ogromna część Azji jest dziś zamknięta na Ewangelię.

Na szczególną uwagę zasługuje, moim zdaniem, rozdział czwarty tej adhortacji,

poświęcony między innymi inkulturacji. Ecclesia in Asia daje też wiele cennych wskazówek
na temat złożonej praktyki działalności ewangelizacyjnej na tym kontynencie (akcentując
zwłaszcza problem dialogu międzyreligijnego i kwestię służby na rzecz człowieka).

Adhortacja Ecclesia in Oceania nosi podtytuł: „O Jezusie Chrystusie i ludach Oceanii:

iść Jego drogą, głosić Jego prawdę, żyć Jego życiem”. Ojciec Święty opublikował ją w 2001
roku – trzy lata po Specjalnym Zgromadzeniu Synodu Biskupów dla Oceanii, które
obradowało w Rzymie w roku 1998. Długi czas, który upłynął od końca synodu do
wieńczącego go dokumentu, świadczy o trudności zadania i o trosce Papieża, ażeby nadać

11

WSTĘP DO ADHORTACJI APOSTOLSKICH JANA PAWŁA II

temu tekstowi jak najlepszą formę. A rzecz nie była łatwa ze względu na skomplikowaną
problematykę, charakteryzującą ten rozległy kontynent, składający się z tysięcy wysp (na
których mieszka wielu wyznawców religii pierwotnych) oraz dwóch państw zorganizowa-
nych niemalże po europejsku: Australii i Nowej Zelandii. Adhortacja – wszechstronnie
analizując sytuację społeczną i religijną różnych państw Oceanii – jednocześnie kreśli ramowy
program ewangelizacji tego ogromnego (i krańcowo zróżnicowanego) kontynentu.

Z punktu widzenia Europejczyka swoistym „ukoronowaniem” specjalnych zgromadzeń

synodalnych były dwa synody biskupów poświęcone Europie (1991 i 1999 r.) oraz – ogłoszo-
na po drugim z nich, w roku 2003 – adhortacja Ecclesia in Europa: „O Jezusie Chrystusie,
który żyje w Kościele jako źródło nadziei dla Europy”.

Zarówno Specjalne Zgromadzenie Synodu Biskupów dla Europy (w obu jego od-

słonach), jak i wspomniany dokument mają wyjątkowe znaczenie dla Starego Kontynentu.
Jego korzenie tkwią bowiem w chrześcijaństwie, które nadało mu swoje oblicze oraz uczyniło
zeń kolebkę kultury i cywilizacji (także tej najnowszej, z jej oszałamiającą techniką). I oto
dzisiaj ta Europa de facto zamiera w swojej religijno-chrześcijańskiej tożsamości, de iure zaś
wypiera się swoich korzeni i wspaniałego dziedzictwa, hołdując drapieżnej laicyzacji z jej
nieuchronnym końcem, jakim jest poczucie beznadziejności i rozpaczy. (Laicyzacja zachod-
niej Europy znalazła swój niejako urzędowy wyraz w Konstytucji Unii Europejskiej, w której
z całą świadomością pominięto wzmiankę o Bogu, a tym bardziej o Jezusie Chrystusie).

Synod Biskupów i wieńcząca go adhortacja stanowią zdecydowany protest wobec

obłędnych prób budowania Europy na negacji jej chrześcijańskich korzeni. Nie jest to jednak
jedynie protest teoretyczny – jest to również otwarcie przed Europą drogi nadziei. Ecclesia in
Europa

to bowiem dokument o Europie, która usiłuje wyprzeć się Chrystusa; jest on

adresowany do Europy, do której trzeba, żeby ten Chrystus powrócił poprzez zaangażowanie
Kościoła, w którym Jezus żyje i działa.

Adhortacja Ecclesia in Europa to swoista magna charta Starego Kontynentu, oferująca

mu wyjście z cienia beznadziei ku słońcu rzetelnego optymizmu. Nic dziwnego zatem, że
kończy ją wymowny apel skierowany do Europy: „Nie lękaj się! Ewangelia nie jest ci
przeciwna, ale jest po twojej stronie. (...) Bądź ufna! W Ewangelii, którą jest Jezus, znajdziesz
mocną i trwałą nadzieję, której pragniesz. (...) Bądź pewna! Ewangelia nadziei nie zawodzi!”
(Ecclesia in Europa 121).

kard. Stanisław Nagy

12

kard. STANISŁAW NAGY

WSTĘP

DO ADHORTACJI CATECHESI TRADENDAE

Adhortacja apostolska „O katechizacji w naszych czasach”: Catechesi tradendae została

ogłoszona przez Jana Pawła II 16 października 1979 roku, dokładnie w pierwszą rocznicę jego
wyboru na Stolicę Piotrową. Odczytując ten dokument dziś, po trzydziestu prawie latach,
trzeba go zobaczyć w kontekście całego pontyfikatu. Adhortacja ta znalazła bowiem
kontynuację w tym wszystkim, co wielki papież Jan Paweł II uczynił dla katechezy Kościoła.
Uczynił zaś ogromnie dużo.

Już jego poprzednik – papież Paweł VI – w przemówieniu na kongresie katechetycz-

nym 25 września 1971 roku, a następnie w adhortacji Evangelii nuntiandi, zwracał uwagę na
ważność katechezy w Kościele. Widział ją w kontekście posługi słowa i w wymiarze
ewangelizacyjnym. W tym celu zwołał w październiku 1977 roku Synod Biskupów i poświęcił
go w całości sprawom katechezy w Kościele. Trzeba pamiętać, że było to prawie dwadzieścia
lat od zakończenia Soboru. II Sobór Watykański wprawdzie nie poświęcił katechezie
osobnego dokumentu, ale praktycznie w każdym swoim dokumencie widział zadania dla
katechezy, podkreślał jej ważność i znaczenie dla wiary Kościoła. W kluczowych tekstach
soborowych zawarto podstawy dla odnowy katechezy w aspekcie doktrynalnym, biblijnym,
liturgicznym, moralno-egzystencjalnym, eklezjalnym i dydaktyczno-pedagogicznym. Na So-
borze potwierdzono zatem kierunki przedsoborowej odnowy katechetycznej i wytyczono
drogi dla odnowy posoborowej katechezy. Następnym ważnym krokiem (już po zakończeniu
Soboru) była Ogólna instrukcja katechetyczna wydana w roku 1971. Synod poświęcony
katechizacji wpisywał się w te wysiłki Kościoła, mające dostosować katechezę do zmienio-
nych i ciągle zmieniających się warunków współczesnego świata. To właśnie w tamtym czasie
i w trakcie tego synodu pojawiały się dyskusje i stwierdzenia o katechezie potrzebującej
ciągłej odnowy, o jej inkulturacji. Rozmawiano o tzw. geografii katechezy, o katechezie
w odniesieniu do różnych regionów świata i Kościołów lokalnych. Wówczas też miejsce
w katechezie znajdowała zasada wierności Bogu i człowiekowi. W imię tej zasady mówiono
o integralności orędzia czerpanego z Biblii i nauki Kościoła, ale też o sposobach jego
przekazywania w katechezie z użyciem najnowszych środków. Ważne miejsce zajmowała
również kwestia relacji katechezy do ewangelizacji i jej miejsce w pastoralnej misji Kościoła.
W trosce o powszechność katechezy mówiono o pluralizmie miejsc katechizowania i rodza-
jów katechezy, tak by nikt nie pozostawał bez niej. Wymieniam te główne wątki synodu, gdyż
one właśnie – uporządkowane przez Papieża – stanową główne linie adhortacji Catechesi
tradendae

.

Warto dodać, iż były na tym synodzie obecne – i to w sposób wyrazisty – wątki

i elementy dotyczące polskiej katechezy. Ślad tej polskiej obecności widoczny jest też
w samym dokumencie, gdyż pisał go Papież przez tę katechezę ukształtowany i kształtujący
w Polsce jej model. Najważniejszym polskim wkładem w synod (i w adhortację) było
umiejscowienie katechezy w parafii jako środowisku najważniejszym. Podsumowując ten
pontyfikat, zauważono, iż słowo „parafia” (i rzeczywistość, którą ono określa) zagościło
w dokumentach Kościoła powszechnego dzięki Janowi Pawłowi II. W przypadku dokumen-

tów katechetycznych jest to obecność o znaczeniu fundamentalnym. My, Polacy – po
usunięciu katechezy ze szkół – byliśmy szczególnie wyczuleni na katechezę w parafii, i to
doświadczenie polskich ojców synodu było dla Kościoła powszechnego nie tylko inte-
resujące, ale ważne. A obecne w tej adhortacji określenie: „parafia pierwszoplanowym
miejscem katechizacji” (nr 67) weszło na stałe do kanonu określeń katechetycznych. Szkoda
więc, że w Polsce po powrocie katechezy do szkół bardziej niż inni zapomnieliśmy
o podstawowym osadzeniu katechezy we wspólnocie parafialnej.

Należy tu przypomnieć, iż jednym z ojców synodu A.D. 1977 był krakowski arcybiskup,

kardynał Karol Wojtyła, a wraz z nim w synodzie tym uczestniczyli: arcybiskup Jerzy Stroba
i biskup Edward Materski. Było tam też trzech ekspertów (niewątpliwie najważniejszych
w tamtym czasie polskich katechetyków): ks. Jan Charytański, ks. Mieczysław Majewski i ks.
Marian Jakubiec. Żaden z nich nie przypuszczał, że posynodalną adhortację „o katechizacji
w naszych czasach” przyjdzie pisać kardynałowi z Krakowa, ale już jako papieżowi Janowi
Pawłowi II. W takim to kontekście – u samych początków tego pontyfikatu – powstawał ów
niezwykle ważny dokument o katechezie. Skalę jego ważności można ocenić dopiero
z dzisiejszej perspektywy. Okazało się bowiem, że ogłoszenie Catechesi tradendae nie było
próbą „załatwienia” spraw katechetycznych przy pomocy jednego tekstu. Był to natomiast
początek długiej drogi służenia katechezie Kościoła pod kierownictwem Papieża dobrze
zorientowanego w problemach katechetycznych.

Dotykając tego wielkiego pokłosia adhortacji, nie sposób nie wymienić tu jego

najważniejszych części. Trzeba rozpocząć od samego autora, którego Bóg obdarzył niezwyk-
łym darem katechetycznym, jakim była zdolność kontaktowania się zarówno z tłumami, jak
i z grupami osób oraz z każdym pojedynczym człowiekiem. To sprawiło, że cały ten
pontyfikat był wielką katechezą, obejmującą – poprzez media i bezpośrednio – miliony ludzi.
Szczególną intensywność katecheza ta miała w czasie pielgrzymek, audiencji i spotkań
z poszczególnymi grupami, zwłaszcza z młodzieżą. Wśród katechetycznych osiągnięć pon-
tyfikatu trzeba by wymienić kilkuletnie prace nad posoborowym Katechizmem Kościoła
Katolickiego, zakończone wydaniem tego epokowego dzieła w roku 1992. Jest to katechizm
opracowany na polecenie Jana Pawła II – w formie zbliżonej do klasycznych katechizmów,
w treści zaś integralnie obejmujący naukę Kościoła w odniesieniu do wszystkich współczes-
nych zagadnień.

Dalej (w kolejności chronologicznej) należy wymienić drugie Ogólne dyrektorium

katechetyczne z roku 1997. To niewątpliwie najdojrzalszy owoc omawianej tu adhortacji.
Nawet układ poszczególnych zagadnień i rozdziałów wskazuje na fundament, jakim był
synod i adhortacja o katechizacji. Równocześnie jest w owym dyrektorium widoczny cały
rozwój katechezy posoborowej, począwszy od adhortacji (1979) aż do roku 1997. Dopeł-
nienie troski Kościoła o katechezę stanowi wydane w ostatnim roku pontyfikatu Kompen-
dium Katechizmu Kościoła Katolickiego oraz – zaraz po śmierci Jana Pawła II – Katechizm
nauki społecznej Kościoła. Oba te dokumenty przynależą do pontyfikatu papieża z Polski (w
tym czasie zostały bowiem zaplanowane i opracowane). W całości zaś wyrastają z jego
pierwszego dokumentu katechetycznego – adhortacji Catechesi tradendae.

Wydaje się, że bez tej wiedzy uprzedniej w stosunku do czasu powstania adhortacji, bez

znajomości kontekstu jej napisania, a zwłaszcza bez wniknięcia w to, co Papież w niej
zapowiedział i co tak pracowicie przez dwadzieścia sześć lat zrealizował, niemożliwe jest dziś
czytanie Catechesi tradendae. Czytelnik byłby bowiem skazany na zakwalifikowanie tego
tekstu do rzędu jednego z wielu dokumentów, nie mającego tak istotnego (powiedziałbym:
etiologicznego) znaczenia dla całości dzieła katechetycznego Kościoła w ostatnim ćwierć-
wieczu. To zaś byłoby nieprawdą. Moim zdaniem, podobnie jak dla całości pontyfikatu

14

bp KAZIMIERZ NYCZ

fundamentalna i kluczowa była encyklika Redemptor hominis, tak dla spraw katechezy w tym
pontyfikacie analogiczną rolę spełniła adhortacja Catechesi tradendae. Należy więc i warto do
niej sięgać. Polecam ją zwłaszcza tym, którzy zajmują się katechetyką, którzy są katechetami.
Będzie ona pożyteczna także dla szukających pomocy rodziców, nauczycieli i wychowaw-
ców.

bp Kazimierz Nycz

bp dr Kazimierz Nycz, biskup koszalińsko-kołobrzeski, przewodniczący Komisji Episkopatu Polski ds. Wychowania
Katolickiego

15

WSTĘP DO ADHORTACJI CATECHESI TRANDENDAE