Demonologia i Szatan

Gdzie w Biblii znaleźć można objaśnienia dotyczące pochodzenia i specyfiki Szatana? Które
fragmenty są częścią chrześcijańskiej demonologii?

Na pytanie nadesłane przez Czytelnika odpowiada

Roman Zając

- biblista i demonolog z KUL.

Przed omówieniem postaci Szatana w Biblii należy poczynić pewne rozróżnienie metodologiczne.
Szatan (występujący zawsze w liczbie pojedynczej) nie może być utożsamiany z różnymi istotami
demonicznymi, które wywodzą się z religijnego folkloru (przykładem jest

Azazel

,

Lilith

,

Asmodeusz itd.). O Szatanie nie mówią również teksty, które tradycja chrześcijańska związała z
jego osobą. Chodzi tutaj o fragmenty ze ST (Iz 14 i Ez 28), w których Ojcowie Kościoła widzieli
opis buntu Szatana. Problem w tym, że np tekst z Izajasza jest satyrą na upadek władcy
babilońskiego i w ogóle nie mówi o Szatanie. Pojawiający się w tym tekscie Hellel ben Szahar
(dosł. Jaśniejący syn Jutrzenki) został przetłumaczony przez św. Hieronima jako Lucifer (Niosący
światło), co dało póżniej podstawę do nieuprawnionych twierdzeń, ze tak brzmi właśnie imię
Szatana. Co ciekawe w liturgii Wielkiej Soboty luciferem nazwany jest sam Chrystus. Z kolei tekst
z Ez 28 odnosi się do władcy Tyru. Teksty te stanowiły podstawę do twierdzeń, że Szatan
zbuntował się przeciwko Bogu, bo pragnął objąć władzę nad światem. Moim zdaniem takie poglądy
ubliżają inteligencji Szatana, który nie mógł przecież liczyć, ze zdetronizuje swego Stwórcę. Jeśli
znał Jego potęgę, wiedział, że nie może się z nią równać.
Co było więc przyczyną buntu Szatana? Kiedyś już wspominałem o tym. Otóż Szatan poczuł się
zraniony w swej zachłannej egoistycznej "miłości" do Boga, który obdarzył miłością człowieka
(por. Mdr 2, 23-24). Nie oznacza to, ze w tym momencie przestał służyć Bogu. W ST jest wręcz
ukazywany jako urzędnik na dworze Boga, ale urzędnik który gromadzi przeciwko człowiekowi
materiał dowodowy. Szatan nie jest więc wrogiem Boga, ale wrogiem człowieka. Oczywiście stał
się on przez to również przeciwnikiem planów, jakie Bóg ma względem ludzkości. Po śmierci
Jezusa na krzyżu utracił zaś możliwość oskarżania oraz został "zrzucony" z nieba (Ap 12).
Przyczyną upadku Szatana (podkreślam to raz jeszcze) nie była nienawiść do Boga, ale egoistyczna,
chora i pełna zazdrości "miłość" do Boga (jakkolwiek dziwacznie brzmiałoby zestawienie miłości z
egoizmem i zazdrością, zwłaszcza jeśli znamy hymn św. Pawła).
Słowo satan w j. hebr. znaczy "przeciwnik" (i w tym sensie może odnosić sie do ludzkich
nieprzyjaciół na przykład na wojnie, albo nawet do adwersarzy w poglądach) oraz "oskarżyciel".
Samo w sobie słowo to nie musi oznaczać od razu negatywnej oceny. Gdy Anioł Jahwe stanął na
drodze Bileama, aby nie pozwolić mu na rzucenie przekleństwa, stał sie dla niego szatanem.
Oskarżenie również może być słuszne, a zatem oskarżyciel nie musi być kimś złym, tylko dlatego,
ze oskarża. Natomiast greckie diabolos, będące przekładem hebr. satan, zawiera już jednoznaczną
ocenę.
Diabolos to nie tyle oskarżyciel, co oszczerca. Słowo diabolos pochodzi od czas. dia-ballein
(dzielić, rzucać kłody). Diabeł jest tym, który próbuje oddzielić Boga od człowieka.
ST wspomina o Szatanie bardzo rzadko. Kolejne teksty ukazują go jako istotę coraz bardziej
pogrążającą się w złu. Najpierw nie chce pozwolić, aby Izrael (symbolizowany przez arcykapłana
Jozuego) uzyskał przebaczenie za swe grzechy i domaga się kary dla narodu wybranego, ale zostaje
skarcony przez Anioła Jahwe, mimo że jego oskarżenie jest słuszne (Za 3, 1-3). W Księdze Hioba

(Hi 1-2)oskarżenie Szatana jest już oszczerstwem. Kwestionuje on bezinteresowność ludzkiej
uczciwości i prawości. Szatan ukazany został tam jako jeden z synów Bożych (aniołów), który
składa raport na temat postawy istot ludzkich zamieszkujących ziemię. Zależy mu na tym, aby
przywieść do upadku pobożnego Hioba, uchodzącego za wzór wierności. W ten sposób pragnie
udowodnić, ze człowiek nie zasługuje na Bożą miłość. Na poddanie Hioba próbie musi jednak
uzyskać zgodę ze strony Boga.
W 1 Krn 21, 1 Szatan po raz pierwszy pojawia się poza kontekstem dworu Bożego i kusi Dawida,
aby dokonał spisu ludności (wcześniejszy tekst przypisuje ten sam czyn gniewowi Jahwe - 2 Sm 24,
1). W świetle Za i Hi można się domyślać, ze Szatan prowokuje do grzechu, aby później mieć
podstawę do oskarżenia człowieka przed Bogiem.
Dopiero Mdr 2, 23-24 utożsamia Diabła z tajemniczym Wężem- kusicielem znanym z Rdz 3 i czyni
go odpowiedzialnym za zaistnienie śmierci na świecie. Szatan próbuje zburzyć relacje między
Bogiem a człowiekiem, posługując się kłamstwem oraz podstępem.
W NT w przeciwieństwie do ST są bardzo liczne wzmianki o Szatanie, jako przeciwniku Bożych
planów realizowanych przez Jezusa Chrystusa. syn Boży wypełnia obietnicę daną przez Jahwe po
upadku człowieka, ze pewnego dnia ludzkość zatriumfuje nad swym wrogiem (Rdz 3, 15; por. 1
J3,8). Chrystus zmaga się z Szatanem na pustyni, gdzie Diabeł kusi Go, aby wykorzystał swoją moc
do zaspokojenia ludzkich pragnień i potrzeb (Mt 4,1-11, Mk 1, 13; Łk 4, 1-13). Jest to również
próba skierowania Jezusa na tory mesjanizmu politycznego. Wyrazem walki z Szatanem jest
uwalnianie opętanych spod władzy demonów, towarzyszące Mu przez cały okres działalności i
obiecane Kościołowi jako oręż walki ze złym (egzorcyzm). Szatan uważa samego siebie "za władcę
tego świata" (J 12, 31; 14, 30;16, 11;2 Kor4, 4), lecz jego pozorne zwycięstwo staje się dla niego
dniem sądu. Jan stwierdza, ze Szatan był od początku zabójcą (J8, 44) oraz inspiratorem wszystkich
zabójstw (1J 3, 12). Złowroga działalność Szatana zmierza do wyrwania słowa Bożego z serc
ludzkich (Mk 4, 15), "aby nie uwierzyli i nie byli zbawieni". Szatan zasiewa kąkol, czyli zło na
świecie (Mt 13, 39) oraz jest ojcem grzeszników (J8, 38.41.44). Szatan pragnie również odkryć
słabość uczniów i oskarżyć ich przed Bogiem, Jezus jednak wstawia się za nimi, aby nie ustała ich
wiara (Łk 22, 31).
Walka szatana z Chrystusem znajduje swe przedłużenie w walce z Kościołem (1 Tes 2, 18; 1Tm 5,
15 ; Ap 2, 24). Ukazany jest on pod postacią zgłodniałego lwa, który dąży do zniszczenia człowieka
(1 P 5, 8). Taktyką Szatan są podstępy, zasadzki, oszustwa i krętactwa (2 Kor 2, 11; Ef 6, 11; 1 Tm
3, 7; 6, 9) oraz przybieranie postaci anioła światłości (2 Kor 11, 14). Ostatnim zaś zausznikiem i
narzędziem szatana będzie Antychryst (2 Tes 2, 3-8; 1J 2, 12), który zakwestionuje dzieło
odkupienia dokonane przez Chrystusa (1J2, 22; 4, 3; 2 J 7). Istnieje jednak eschatologiczna
pewność zwycięstwa chrześcijan nad Szatanem (Rz 16, 20). Chrystus przez swoją odkupieńczą
śmierć na krzyżu już go pokonał. Ap 12, posługując się językiem symbolicznym, wspomina o walce
rozegranej w niebie pomiędzy Michałem i jego aniołami a smokiem (określonym jako wąż
starodawny, który zwie się Diabeł i Szatan. Według tej wizji odwieczny wróg rodzaju ludzkiego
zostaje strącony z nieba i nie ma już mocy, aby oskarżać ludzi, gdyż został pokonany dzięki krwi
Baranka. Bezsilny wobec niewiasty i jej potomka zwraca się przeciw reszcie jej potomstwa (Ap 12,
5-17). Prześladowania inspirowane przez Szatana, który posługuje się ludzkimi mocarstwami (Ap
13- 17), będą jednak trwały do czasu wyznaczonego przez Boga i ostatecznie nastanie triumf
Chrystusa -Baranka oraz Kościoła (Ap 18-22).
Na temat postaci Szatana w Biblii można pisać bardzo długo, a mimo to nie wyczerpać tego tematu,
dlatego zainteresowanym polecam wybraną literaturę w języku polskim:
-Zając Roman. Szatan w Starym Testamencie. Lublin, 1998.
-Zając Roman. Szatan [hasło]. W: Leksykon Teologii Fundamentalnej. Lublin-Kraków, 2002 s.
1167-1170.
-Zając Roman. Szatan - nasz bliźni? W: Kalendarz Ekumeniczny 2001. Lublin 2000.
-Kościelniak Krzysztof. Złe duchy w Biblii i Koranie : wpływ demonologii biblijnej na koraniczne

koncepcje szatana w kontekście oddziaływań religii starożytnych. Kraków, 1999.
-Kościelniak Krzysztof. Zło osobowe w Biblii : egzegetyczne, historyczne, religioznawcze i
kulturowe aspekty demonologii biblijnej. Kraków, 2002.
-Maggi Alberto. Jezus i Belzebub : szatan i demony w Ewangelii św. Marka. Kraków, 2001.
-Góźdź Krzysztof (red.). Teologia o szatanie. Lublin 2000.
Polecam również moją recenzję filmu Pasja pt. "

Szatan według Mela Gibsona

", bo odwołuję się w

niej do nauczania biblijnego.