WDS – egzamin 2012

Socjologia jako nauka. 

Czym jest nauka, socjologia? Jakie są jej cele? 

Pojęcie nauki jest wieloznaczne:

- Nauka w znaczeniu dynamicznym (funkcjonalnym, czynnościowym): odnosi się do kompleksu czynności 

badawczych i pomocniczych określonych osób, zespołów lub instytucji.

- Nauka w znaczeniu przedmiotowym (statycznym): to inaczej rezultat dotychczasowych wysiłków uczonych, czyli 

pewien kompleks prawd poznanych w specjalnym języku na nośnikach informacji.

- Nauka w znaczeniu dydaktycznym: czyli przedmiot nauczania. System kształcenia jest formą wdrażania nauki do 

praktyki społecznej; jest to również proces twórczy ze względu na interakcje nauczyciel - student, której efektem 

są nowe rezultaty.

- Nauka w znaczeniu instytucjonalnym: to działalność organizacyjna czy też instytucjonalna ściśle łącząca się z 

praktyką kształcenia i badań naukowych.

Cele:

funkcja deskryptywna (opisowa)

funkcja eksplanacyjna (wyjaśniająca) - ujawnia istotę badanego obiektu; opiera się na wnioskowaniu 

redukcyjnym: "znamy skutki, szukamy przyczyn".

funkcja predyktywna (prognostyczna) - rezultatem jest hipoteza prognostyczna (kształtowana przez systemy 

wartości i cele działających podmiotów).

funkcja ideologiczna (popularyzatorska, dydaktyczno-wychowawcza) - rezultatem badawczym będą tutaj 

dyrektywy ideologiczne i propagandowe.

Przedmiot badań socjologi? 

Według J. Szczepańskiego - ,,socjologia poszukuje praw zjawisk zachodzących między ludźmi, zajmuje się 

badaniem struktur, czyli wzajemnego przyporządkowania sobie ludzi w zbiorowościach.’’ Ogólnie, przedmiotem 

badań socjologii jest społeczeństwo. Przyjmując perspektywę systemową i uznając, że każdy obiekt – fizyczny czy 

abstrakcyjny – jest systemem, można powiedzieć, że socjologia zajmuje się badaniem systemów społecznych.

Główne metody badawcze w socjologii?

 

Jakościowe – zwracają uwagę na interpretację, na to, jak ludzie interpretują otaczający ich świat społeczny; 

główne metody – wywiad, obserwacja.

Ilościowe (skwantyfikowane) – statystyczna analiza danych, dane stricte ilościowe; dominuje – kwestionariusz 

ankiety.

Jakie są elementy języka nauki?

Podstawowym narzędziem wszelkiego myślenia (również naukowego) jest język, czyli zasób możliwie ostrych, 

precyzyjnych, jednoznacznych pojęć. Aby móc poruszać się w świecie teorii socjologicznych, w świecie socjologii, 

trzeba nauczyć się myśleć i mówić w socjologicznym języku (takimi pojęciami są np.: normy, wartości, role 

społeczne, refleksyjność). Język, narzędzie międzyludzkiej komunikacji, posiada w swym działaniu pewne 

własności pożądane oraz skutki uboczne. Tymi skutkami ubocznymi jest np. wieloznaczność pojęć, nieokreśloność 

sensu wyrażeń, metaforyczność, nieostrość pojęć. Dlatego podstawowym sposobem usuwania owych 

niepożądanych skutków jest definiowanie (posłużenie się definicją). 

Niekiedy - szczególnie w naukach społecznych - język nauki jest dość bliski potocznemu. Ale co najmniej niektórzy 

użytkownicy języka nauk społecznych bardziej dbają o jasność, precyzję i jednoznaczność, niż to na ogół robi się w 

języku potocznym. Język nauki różni się od języka potocznego koncentracją na funkcji poznawczej i (w mniejszym 

stopniu) metajęzykowej.

Język nauki określony jest przede wszystkim dzięki temu, że poszczególnym elementom dziedziny badań 

przyporządkowane są terminy oznaczające te elementy. Występują w nim terminy oznaczające obiekty - 

elementy badanego uniwersum, terminy oznaczające zbiory elementów uniwersum i terminy oznaczające relacje 

wchodzące w skład charakterystyki. Zbiór terminów danego języka nazywa się słownikiem.

W języku nauki możliwe jest na ogół budowanie funkcji zdaniowych, w których występują zmienne. Funkcje 

zdaniowe można przekształcać w zdania, podstawiając nazwy elementów dziedziny badań w miejsce zmiennych. 

W języku nauki występują też na ogół stałe logiczne, przede wszystkim spójniki międzyzdaniowe.

1

Czym jest definicja i z czego się składa?

DEFINICJA  to możliwie zwięzłe i jasne określenie zakresu znaczeniowego pojęcia lub terminu, to określenie 

głównych cech danego przedmiotu czy zjawiska.

  Składniki definicji: definiendum - termin definiowany, definiens - zwrot, określający znaczenie tego terminu 

(wyrażanie definiujące), spółka definicyjna - łączy definiendum z definiensem np. takie zwroty jak: nazywamy, 

jest, należny rozumieć.

Jakie są typy pojęć?

POJĘCIE jest to opis z pomocą określonego słowa lub zestawów słów, treść wyobrażenia. 

•

JEDNOSTKOWE - takie, na mocy swego znaczenia mają swój jeden desygnat (np. włoski renesans, 

albo „artyzm Kochanowskiego”)

•

OGÓLNE - takie, których zakres obejmuje więcej niż jeden przedmiot czy zdarzenie. Czasem 

desygnatów jest bardzo wiele - np. „królowie z dynastii Jagiellonów”

•

HISTORYCZNE - takie pojęcia, których desygnaty mogą zaistnieć tylko w ramach pewnych 

uwarunkowań czaso-przestrzennych. np. „chłopi polscy w XVIII w.”, „ofiary II Wojny Światowej”

•

UNIWERSALNE - pojęcia bez czasowo-przestrzennych ograniczeń. Są to pojęcia o zakresach 

otwartych we wszystkich możliwych kierunkach, a liczba desygnatów nieskończona - np. pojęcie 

matki, przyjaciela 

Funkcje pojęć:

 

    

- funkcja poznawcza lub porządkująca: pojęcia mogą porządkować postrzeganie, służą do ustalenia, co należy 

badać np. „atmosferę w zakładzie pracy”

-     funkcja   oceniająca:   pojęcia   mogą   oceniać   spostrzeżenia,   funkcja   ta   odgrywa   rolę   przy   określaniu   celów 

poznania naukowego, formułowaniu pytań badawczych i wyciąganiu wniosków z uzyskanych wyników

- funkcja pragmatyczna lub praktyczna: pojęcia mogą kierować działaniem

-   funkcja  komunikacyjna:  pojęcia  mogą   umożliwiać  porozumiewanie   się,  umożliwiają  one  powiadomienie  o 

wynikach badań, ewentualnie ich sprawdzenie w powtórnych badaniach

Aby spełniać powyższe funkcje, pojęcia muszą odpowiadać trzem warunkom:

Pierwszym jest trwała zgoda co do treści wyobrażeń, które wiąże się z określonymi słowami. Wiąże się z tym 

ściśle drugi warunek: pojęcia muszą być precyzyjnie zdefiniowane tzn. dokładnie należy ustalić ich zawartość 

znaczeniową. Po trzecie pojęcia używane w badaniach empirycznych muszą mieć jakiś ekwiwalent empiryczny 

tzn. muszą oznaczać coś, co dostępne jest doświadczeniu, obserwacji. Te trzy warunki można ująć w jednym 

zdaniu:   aby   pojęcia   użyte   w   badaniach   empirycznych   mogły   spełniać   funkcję   porządkującą,   muszą   mieć 

uzgodnione i precyzyjnie zdefiniowane ekwiwalenty empiryczne.

Definicje i analiza pojęć: 

anomia   -  

 

 (stan   społeczny)

 

   oznaczające   pewnego   rodzaju   stan   niepewności   w   systemie   aksjonormatywnym 

spowodowany najczęściej jego transformacją. Społeczeństwo w stanie anomii nie potrafi wytworzyć spójnego 

systemu norm i wartości, który stanowiłby dla jednostek klarowne wytyczne działań. Jednostka egzystująca w 

takim   społeczeństwie   odczuwa   niepewność   i   zagubienie.   Dlatego   też   w   ujęciu   Durkheima   anomia   może 

przyczyniać się do zachowań samobójczych. 

Natomiast w ujęciu Roberta K. Mertona anomia odnosi się do sfery działań społecznych. Oznacza sytuację, w 

której jednostki społeczne nie  mają  możliwości zrealizowania społecznie narzucanych  celów  bądź uzyskania 

społecznie uznawanych wartości za pomocą społecznie akceptowanych środków, czyli zgodnie z przyjmowanymi 

w społeczeństwie normami. 

Anomia   dotyczy   bardzo   często   całych   grup   społecznych,   społeczności   lub   pewnych   kategorii   społecznych. 

Prowadzić   może   do   pojawiania   się   w   społeczeństwie   zachowań   dewiacyjnych,   takich   jak   bunt,   wycofanie, 

innowacja lub rytualizm. 

grupa społeczna - względnie trwała, posiadająca wewnętrznie organizowaną zbiorowość społ., składająca się z co 

najmniej dwóch, a wg niektórych socjologów trzech osób, połączonych więzią społ. powstałą na bazie zespołu 

wspólnych wartości, poczuciu  odrębności   od innych grup, współdziałających   ze sobą dla realizacji wspólnie 

określonych celów.

2

grupa odniesienia  -  grupa społeczna stanowiąca dla jednostki 'model' zachowań społecznie akceptowanych, 

dostarczający 

kryteriów oceny własnego działania oraz działania innych ludzi. Koncepcja gr. odniesienia została wprowadzona 

do socjologii w latach czterdziestych XX w. przez H. Hymana. Wyróżnia się:

- gr. odniesienia audotyrojnego - "publiczność", której oczyma jednostka postrzega samą siebie(mechanizm jaźni 

odzwierciedlonej). Ta grupa oddziałuje dzięki potrzebie konformizmu lub chęci wyróżnienia się z otaczającej gr.

- gr. odniesienia normatywnego - do której jednostka należy lub do której członkostwa aspiruje; jednostka 

identyfikuje się z nią z obawy przed wykluczeniem albo nie przyjęciem do niej, postępuje zgodnie z uznawanymi 

w niej normami i wartościami

- gr. odniesienia porównawczego - stanowi dla jednostki tło porównawcze przy ocenie zachowań, osiągnięć i 

zdolności   własnych   i   innych   ludzi.   Ta   gr.   oddziałuje   przez   poczucie   upośledzenia   lub   wyższości,   które   jest 

rezultatem porównania.

Grupą odniesienia dla jednostki może być zarówno gr. własna, jak i obca.

  instytucja społeczna  - w węższym znaczeniu - zorganizowany i utrwalony zespół działań ludzkich, zakładający 

istnienie   zasady   naczelnej   (celu   instytucji),   personelu,   norm,   środków   materialnych,   funkcji   rzeczywistej 

działalności, nakierowany na zaspokojenie określonych potrzeb.

-   w   szerszym   znaczeniu   -   względnie   trwały   układ   społ.   ustawionych   sposobów   i   reguł   zachowania, 

usankcjonowanych przez normy społeczne. Wyróżnia się instytucje:

-   ekonomiczne   -   określające   sposoby   produkcji,  wymiany   i  podziału   dóbr   materialnych   oraz  usług,  a  także 

regulacji rynku pracy

- kulturalne - określające ludzkie działania związane z utrzymywaniem i rozwojem dziedzictwa kulturowego gr.

- obrzędowe - regulujące stosunki międzyludzkie w takich sytuacjach, jak np. różnego rodzaju uroczystości(śluby, 

pogrzeby), zebrania czy audiencje

- polityczne - określające sposoby zdobywania, użycia i podziału władzy wewnątrz gr.

- religijne- określające stosunek ludzi do przedmiotów, sił, osób uznawanych za święte, przynależące do świata 

transcendencji, w tym także zachowania rytualne.

instytucja totalna - wg E, Goffmana miejsce pobytu dość dużej liczby osób odizolowanych na dłuższy okres od 

reszty społ., pozostających w podobnym położeniu, których zachowanie jest  pod  prawie całkowitą kontrolą 

personelu danej instytucji. Goffman w toku badań nad życiem w instytucji totalnej wyróżnił następujące ich typy:

- utworzone dla opieki nad osobami niezdolnymi do zadbania o swe własne potrzeby, np. domy starców

- utworzone, by opiekować się osobami niebezpiecznymi dla społeczeństwa nie z własnej winy, np. szpitale 

psychiatryczne

- utworzone dla osób świadomie szkodzących społ. np. więzienia

- utworzone dla realizacji specyficznych zadań technicznych, np. koszary

- utworzone dla osób chcących świadomie wycofać się z życia społecznego np. klasztory.

Goffmam wyróżnia kilka sposobów przystosowania się podwładnych do sytuacji pobytu w instytucji totalnej: 

wycofanie   się,   bunt,   zadomowienie   ,   konwersja   (przyjęcie   norm   i   wartości   personelu)   oraz   kombinacja 

poprzednich wariantów.

 integracja społeczna - stan lub proces zachodzący w społeczeństwe, polegający na tym, że jego poszczególne 

elementy   przejawiają   tendencje   do   scalania   się   w   harmonijna   i   skoordynowaną,   funkcjonalną   całość; 

likwidowanie barier uniemożliwiających lub utrudniających nawiązywania kontaktów pomiędzy jednostkami lub 

gr. społ. Jest to zwartość społ., zharmonizowanie wszystkich elementów układu społ. wyraża się m. in. akceptacją 

wspólnych systemów wartości, norm i ocen.

interes - pojęcie występujące w różnych naukach społ, różnie na ich gruncie definiowane, związane z kategoriami 

"potrzeby" i "wartości". Główne znaczenia:

1. system przekonań odzwierciedlających jednostkową lub grupową świadomość sytuacji, która zapewniałaby 

możliwie pełne zaspokojenie ich potrzeb

2. sytuacja pożądana z punktu widzenia jednostki, gr. czy społeczeństwa, zapewniająca zaspokojenie ich potrzeb i 

aspiracji

3

interes klasowy - u K. Marksa dążenie klasy społ do realizacji właściwych jej celów. potrzeb i aspiracji; interes 

klasy posiadającej polega a zachowaniu przywilejów ekon-polit. i przewagi ideologicznej, w interesie zaś klasy 

nieposiadającej leży pozbawienie tej pierwszej przywilejów i przewagi. Wynikająca ze sprzeczności interesów 

walka klasowa ( zarówno ideologiczna, polityczna, jak i ekonomiczna) jest wg marksistów jednym z dwóch, obok 

dynamiki potrzeb ludzkich, motorów rozwoju społ.

konflikt   społeczny  -   proces   społeczny   zachodzący   pomiędzy   jednostkami,   grupami,   klasami,   narodami, 

państwami czy organizacjami, wynikający ze sprzeczności ich interesów, celów, intencji, poglądów, zamiarów, 

motywacji, czy obowiązków, powodujący powstanie wrogości między nimi. Następnym k.s. może być przejście w 

fazę współzawodnictwa i walki, tzw. kooperacji negatywnej, lub rozwiązanie kompromisowe - ugoda na drodze 

wzajemnych   ustępstw.   W   myśl   teorii   konfliktu   społecznego   k.s.   to   stały,   wszechobecny   element   wszelkich 

stosunków społecznych, który jest przyczyną permanentnego procesu zmiany społecznej. Podstawą źródła k.s. 

twórcy tej teorii upatrują w strukturze władzy. Rodzaje:

- bezpośredni - rozgrywa się między zantagonizowanymi stronami bez pośrednictwa osób, grup czy instytucji 

trzecich, 

-  pośredni   zaś  jest   prowadzony  z  dominującym  udziałem   osób  trzecich, nie  będących   stroną  konfliktu   (np. 

instytucji  sądowych)

- elementarny - występuje pojedynczo, nie nakładają się nań w danej sytuacji inne konflikty, tak jak to jest w 

wypadku k.s. molekularnego , zyskującego przez to na sile

-   jawny   -   jest   uświadomiony   i   manifestowany   przez   zaangażowane   w   nim   jednostki,   co   umożliwia   próby 

rozwiązania go przez odpowiednie działania, inaczej niż w wypadku k.s. ukrytego, nie uświadomionego, często 

wypartego do nieświadomości, nie mającego przez to szans na rozwiązanie (mogą się za to ujawniać negatywne 

efekty pośrednie - nerwice, frustracja)                            

- ideologiczny -  wynika ze sprzeczności w sferze aprobowanych wartości, norm, programów ideologicznych;

-   instrumentalny   -   jest   aranżowany   z   premedytacją   w   celu   osiągnięcia   korzyści   lub   wywołany   jako   zabieg 

taktyczny (np. dla odwrócenia uwagi od rzeczywistego konfliktu) 

- klasowy - wynika ze sprzeczności w sferze ekonomicznej (własność środków produkcji i dystrybucji dóbr), 

politycznej   i   ideologicznej   (różnice   w   systemach   wartości),   u   K.   Marksa   k.s.   miedzy   klasa   wyzyskiwaną   i 

wyzyskującą

- kulturowy - powstaje w sytuacji, gdy kontaktujący się ze sobą przedstawiciele odmiennych kultur uświadamiają 

sobie sprzeczność wyznawanych wartości i norm (zwłaszcza związanych z ciągłością kultury) i uważają, że są one 

w jakiś sposób zagrożone (często jest to tzw. zderzenie się kultur)

- organizacyjny - rozgrywa się pomiędzy jednostkami lub grupami wzajemnie od siebie uzależnionymi w ramach 

organizacji (np. zakładu produkcyjnego) k.s. pokoleń - zachodzi między dwiema generacjami; rodziców i dzieci, 

występuje w wielu społeczeństwach, jest normalnym zjawiskiem związanym z przemianami psychofizycznymi 

okresu adolescencji

- poznawczy wynika z faktu, ze jednostki różnią sie w ocenie tej samej rzeczywistości i wyciągają z niej odmienne 

wnioski dotyczące ich działania. 

konformizm

  -  

postawa i zachowanie charakteryzujące się ścisłym podporządkowaniem wobec norm, systemu 

wartości, wzorców zachowania i myślenia oraz poglądów powszechnie przyjętych i obowiązujących w gr. społ.

Wg Mertona to sposoby adaptacji.

kontrola społeczna - system nakazów, zakazów, sankcji i innych środków oraz metod, które służą gr. lub społ. do 

utrzymania   konformizmu   ich   członków   wobec   wartości,   norm   i   wzorów   zachowania   przyjętych   w   danej 

zbiorowości

- kontrola społ formalna - sprawowana jest głównie przez użycie oficjalnych, zinstytucjonalizowanych sankcji 

społ., takich jak np. areszt, kara śmierci czy mandat, pozostających w gestii policji, sądów

-   nieformalna   -   użycie   nieoficjalnych,   niezinstytucjonalizowanych   sankcji   społ,   takich   jak   np.   drwina, 

lekceważenie, które stanowią reakcje grup koleżeńskich, opinii społ.

- wewnętrzna - polega na internalizacji przez jednostkę norm, wartości i wzorów zachowań, tak iż odczuwa ona 

wewnętrzny nakaz postępowania zgodnego z   nimi i nie ma poczucia bezpośredniego zew, przymusu (jest to 

jedna z najskuteczniejszych odmian)

4

- zewnętrzna - polega na przymusie stosowanym przez gr. spol., które przy użyciu sankcji społ., a czasami również 

manipulacji, podtrzymują konformizm jednostek. odczuwających swoje posłuszeństwo jako wymuszone i często 

nie chciane (stąd k.s. zew. jest mniej skuteczna).

kultura - 1.w najszerszym znaczeniu: ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka, wszystko to, co 

nie powstało na drodze naturalnej, ale jest rezultatem działania ludzi dzięki swoistym biologicznym i społecznym 

cechom gatunku ludzkiego i warunkom jego bytu.

2.   w   węższym   znaczeniu:   system   wyuczonych,   przekazywanych   przez   transmisje   międzypokoleniową 

zobiektywizowanych   wartości,   norm,   wzorów   zachowania,   idei   oraz   wierzeń,   wyróżniający   się   zarówno   w 

naturalnych   wytworach,   wspólnych   dla   danej   zbiorowości   społecznej   na   pewnym   etapie   jej   historycznego 

rozwoju, wytworzony w toku współżycia i współdziałania ludzi

norma grupowa - aprobowana przez większość członków danej grupy zasada określająca jakie zachowanie jest w 

danej   sytuacji   społecznie   akceptowane   lub   społecznie   nieakceptowane.   Normy   regulują   zachowania   ludzi, 

wyznaczają   dobór   środków   służących   realizacji   określonego   celu   i   ułatwiają   interakcje   międzyludzkie   przez 

wskazanie na oczekiwane i odpowiednie w danych warunkach reakcje.

Przestrzeganie obowiązujących norm jest sankcjonowane przez system kontroli społ. Rodzaje norm:

- formalne - w postaci regulaminów, przepisów

- nieformalne - zwyczajowo obowiązują w ramach danej gr., powstają w wyniku kontaktów interpersonalnych

- moralna - obowiązek określonego zachowania się w danej sytuacji

- prawna - określa jakie zachowane jest w danej sytuacji zgodne z prawem

pozycja społeczna   -  miejsce w strukturze społ., pewna "przestrzeń" społ., wyznaczana przez układ norm i 

wartości, której towarzyszą społ. formułowane oczekiwania, wymogi, funkcje, przywileje. Każdej pozycji jest 

przypisana rola społ., każda też pozostaje w ścisłym związku ze statusem społ. Jednostki.

prestiż  -  jeden   z   elementów   składowych   statusu   społ.,   wyrażający   się   okazywaniem   jednostce   poważania, 

szacunku i posłuchu, wynikającego najczęściej z pozycji społ., jaką jednostka zajmuje, bądź z roli społ. jaką pełni. 

Może  on  także wynikać z pewnych cech osobowych jednostki  ( np.  charyzmy). Prestiż  dotyczy  również gr. 

społecznej.

rola   społeczna  -  zdefiniowany   i   społecznie   określony,   spójny   wewnętrznie   zespół   przepisów   i   oczekiwań 

dotyczących pożądanego zachowania jednostek w konkretnej sytuacji, związane z ich pozycją społ., a także zbiór 

podstawowych przywilejów, obowiązków i praw, które są społ. przypisane do pozycji w gr. Jednostka może pełnić 

wiele ról społ., np. ojca, męża , pracownika itp.

konflikt ról społecznych  -  wynika z jednoczesnej przynależności jednostki do wielu gr., a co za tym idzie, a 

odgrywaniem różnych ról społ. Powstaje gdy pojawiają się sprzeczności między oczekiwaniami związanymi z tymi 

odmiennymi rolami (np. osoba grająca rolę policjanta i rolę ojca w sytuacji, gdy syn popełnił przestępstwo).

ruchliwość  społeczna(mobilność  społeczna)  -  proces  prowadzący  do zmiany  miejsca jednostki  lub  grupy  w 

hierarchicznym układzie pozycji społ. w zbiorowości czy społeczeństwie ( awans lub degradacja). Zmiany te 

dokonują   się   najczęściej   w   obrębie   poziomu   bogactwa,   wykształcenia,   przynależnej   władzy   i   przywilejów, 

wykonywanej profeski i wielkości dochodów.

Rodzaje ruchliwości:

- horyzontalna(pozioma) - polega na tym, iż jednostka, przemieszczając się z jednej grupy społecznej do drugiej 

(zmiana członkostwa grupowego), obejmuje w niej pozycje społeczną podobną do poprzedniej pod względem 

rangi

- wertykalna (pionowa) - gdy w wyniku przemieszczenia się następuje awans społeczny lub społeczna degradacja 

jednostki. Ruchliwość wertykalna może dokonywać się w obrębie tej samej grupy czy zbiorowości społ. lub 

wykazywać niektóre cechy ruchliwości horyzontalnej (zmiana członkostwa wraz ze zmianą rangi)

- międzygeneracyjna - polega na zmianie statusów społ., następującym  w stosunkowo długim okresie w wyniku 

wymiany grup wiekowych.

5

socjalizacja - proces uspołeczniania, który polega na przekształcaniu przez instytucje społ. indywiduum ludzkiego 

( ludzka istota biologiczna) w  jednostkę  obdarzoną osobowością społeczną ,  uwewnętrznieniu  i uczeniu  jej 

uznawanych   przez   daną   zbiorowość   norm,   wartości,   wzorów   i   umiejętności.   Jednocześnie   formułuje   się 

tożsamość, co umożliwia czynne uczestnictwo w codziennym życiu społ.

Rodzaje socjalizacji:

- pierwotna -  pierwszy,  zasadniczy i  najwyższy etap  socjalizacji, obejmujący  dzieciństwo i wczesną młodość 

człowieka.   W   okresie   tym   jednostka   przyswaja   główne   i   podstawowe   inf.   oraz   umiejętności   potrzebne   do 

sprawnego funkcjonowania jej jako pełnoprawnego członka społ. Fazy socjalizacji pierwotnej to: faza konkretna 

oraz   faza   generalizacji   (   uniwersalizacji)   znaczeń   elementów   poznawanego   świata.   Socjalizacji   pierwotnej 

towarzysza różnorakie wymogi i związki uczuciowo - emocjonalne ( zazwyczaj silne ), uwewnętrzniona więc w 

tym okresie rzeczywistość społ. zaczyna kształtować najgłębsze warstwy osobowości jednostki.

- wtórna (socjalizacja dorosłych ) - drugi ostatni i zasadniczo nie kończący się nigdy etap socjalizacji jednostki, 

obejmujący wiek młodzieńczy i dojrzałość. Socjalizacja wtórna ściśle wiąże się z poznawaniem złożoności świata 

społ.   oraz   różnorodnych   modeli   i   wariantów   życia.   Niezbędny   etap   w   procesie   zmieniania   roli   społ.   przez 

człowieka,   jej   skuteczność   uwarunkowana   jest   możliwością   odwoływania   się   do   pewnych   poznawczo-

normatywnych schematów, uwewnętrznionych w okresie socjalizacji pierwotnej. Jedną z form socjalizacji wtórnej 

jest socjalizacja antycypacyjna, czyli proces uczenia się i uwewnętrznienia postaw, norm, wartości i wzorów 

zachowań funkcjonujących w kulturze gr., do której uczestnictwa aspiruje jednostka.

status   społeczny  -  1.   termin   utożsamiany   często   z   pozycją   społ.   jednostki   w   określonej   strukturze   społ.   i 

bezpośrednio odnoszący się do tego, kim jest dana osoba, stąd jest on znaczeniowo powiązany także z rolą społ.

2. określa i opisuje pewną społ. wartość, która jest przypisana do danej pozycji lub do konkretnej osoby i która 

wyznacza zakres wielkości prestiżu, szacunku i autorytetu należnego danej jednostce lub pozycji zajmowanej 

przez jednostkę. Status społeczny jest jednym z podstawowych czynników społecznego umiejscawiania jednostki 

w hierarchicznych strukturach społecznych. Rodzaje:

- formalny - w sposób sformalizowany określa całościowy zbiór wszelkich praw , obowiązków, przywilejów i 

powinności przypisanych do formalnie zdefiniowanej pozycji społ.

- osiągnięty - jego społ. wartość i cechy zdefiniowane przez środowisko społ. są przypisane jednostce ze względu 

na jej osobiste zasługi i osiągnięcia.

- przypisany - jego społ. wartości i cechy są przyporządkowane określonej jednostce, niezależnie od jej wysiłków i 

osiągnięć. Dotyczy wartościowania np. takich cech, jak wiek, pochodzenie rasowe i etniczne.

struktura   społeczna  -  układ   wzajemnie  powiązanych   gr.   społecznych,  ale  również  wzorców   zachowań  społ. 

występujących w danej zbiorowości. a także układ współzależnych, stosunkowo trwałych i uporządkowanych 

elementów   rzeczywistości   społ.,   dotyczących   m.in.   form   rodziny,   relacji   pokrewieństwa,   wzorów   praktyk 

ludowych itp. Rodzaje:

- bliskiego dystansu - ukryta, podstawowa i bezpośrednio doświadczana przez jednostki, w sposób bezpośredni 

determinująca określone właściwości i cechy zarówno danej gr. społ., jak i cechy jej członków. Jest nia w zasadzie 

każda struktura małej grupy społ.

-   dalekiego   dystansu   -   ukryta,   bezpośrednie   nie   doświadczana   przez   szczególne   jednostki,   stanowi   układ 

wzajemnie powiązanych elementów i struktur społ. istniejących w różnego typu mikro- i makrostrukturach

- grupy - system współzależnych i wzajemnie powiązanych ze sobą wzorców aktywności społ. członków danej gr. 

społ., a także system relacji pomiędzy różnymi elementami rzeczywistości społ. określonej gr.

- quasi-grupowe - odmiana specyficznych struktur, stosunkowo autonomicznych, występujących w tzw. quasi-

grupach lub lokujących się na przecięciach struktur dwóch lub więcej grup społ.

wartości - idee, zjawiska , materialne i niematerialne, stany, rzeczy, osoby, grupy itp., które są przez jednostki, 

warstwy, grupy, klasy społeczne itp. dodatnio lub ujemnie oceniane lub aprobowane czy odrzucane. Wartości 

stanowią  jeden z głównych wyznaczników i celów ludzkiego działania.

Więź społeczna  - ogół stosunków, relacji i zależności wiążących jednostkę z grupą, zbiorowością. Więź łącząca 

jednostki w grupy opiera się przede wszystkim na świadomości przynależności do grupy, wspólnocie wartości i 

interesów, przekładaniu interesów grupy nad swoje własne, identyfikacji działań i przekonań z działaniami i 

przekonaniami grupy, co jest efektem podzielenia podstawowych konformizmów grupowych. 

6

Wzory działań społecznych  -  wzory działania można scharakteryzować jako pewne schematy ( czy działania) 

które   w   danej   zbiorowości   są   już   uznane   i   przyjęte.   Posiadają   sens   dla   działających   (   czyli   podmiotów   i 

przedmiotów działania) i których naśladowanie daje szanse osiągnięcia pożądanego wyniku. 

Wzory działań społecznych są częścią dziedzictwa kulturowego całego społeczeństwa . 

Istnieją więc wzory nakłaniania ludzi do zrobienia czegoś, wzory zakazywania, kierowania cudzym działaniem, 

współpracy,   przeciwstawiania   się,   buntowania,   zwalczania   czy   podporządkowywania.

 

Wzory działań społecznych są odmianami pozytywnego nakłonienia (persfazja, przekonanie) lub negatywnego 

przymusu (nakaz – zakaz). 

Wzór kulturowy  - mniej lub bardziej ustalony sposób zachowywania się i myślenia w danej zbiorowości lub 

znamienny dla tej zbiorowości układ cech kulturowych. W jego skład wchodzą też wytwory kultury materialnej.

Wzór kulturowy określa, w jaki sposób jednostka powinna reagować na sytuacje uważane za ważne dla niej 

samej i dla grupy, do której należy, tak aby zachować się zgodnie z oczekiwaniami grupy i nie popaść w konflikt z 

innymi członkami społeczności.

Wzory kulturowe można rozpatrywać w dwóch aspektach:

- normatywnym (normy, wedle których ktoś powinien postępować), 

- behawioralnym (wedle realizacji tej normy w konkretnym zachowaniu członków danej zbiorowości). 

Mikrosocjologia: 

(ujęcie dynamiczne i ujęcie statystyczne)

zdefiniowanie   metod   badawczych,   które   miałaby   wykorzystywać   socjologia   w   swoich   badaniach.   Są   to: 

eksperyment   i   obserwacja   -   obserwowanie   zachowań   poszczególnych   jednostek   w   realnych   sytuacjach 

życiowych,   metoda   porównawcza   -   zestawienie   dwóch   podobnych   zjawisk   i   wyciąganie   na   tej   podstawie 

wniosków,   analiza   historyczna   -   badanie   pewnego   zjawiska   w   ujęciu   historycznym.

August Comte zapoczątkował erę pozytywizmu czyli bezgraniczną wiarę w naukę, która posiada narzędzia do 

rozwiązywania problemów. Widział on również kryzys społeczny nie jako zjawisko destrukcyjne, ale pozytywne.

Comte uważał, ze należy badać społeczeństwo patrząc na niego z dwóch perspektyw:

• z punktu widzenia statyki społecznej czyli tych elementów, stanowią strukturę społeczną: rodzinę, pracę i 

własność, religię państwo i język

• z punktu widzenia dynamiki społecznej, czyli tych elementów, które stanowią o rozwoju społecznym. W 

ujęciu dynamicznym mówimy o wspominanym już wcześniej prawie trzech stadiów: teologicznym 

(ingerencja Boga w świat ludzki jest traktowana jako wyjaśnienie wszelkich zjawisk), metafizycznym (Bóg 

jest zastąpiony przez pewne abstrakcyjne idee) i pozytywnym, naukowym (nauka jest widziana jako ta 

siła, która wyjaśnić może wszelkie aspekty życia społecznego)

Dynamika społeczna Comte'a opiera się na następujących zasadach:

• determinizmie ewolucyjnym - ewolucja nie jest chaotyczna, jej przebieg jest z góry określony

• prawo trzech faz rozwoju społecznego (przejście społeczeństwa od stadium teologicznego, poprzez 

metafizyczne, aż do pozytywnego) jest siłą napędową tej ewolucji

• świadomość jednostek ulega zmianom, tak samo jak inne dziedziny życia społecznego

• końcowym etapem rozwoju ludzkości będzie ład doskonały, który zapewni ludzkości stabilizację, a 

jednocześnie rozwój

• ludzkość traktowana jako ogół stanowi podmiot dziejów

Jednostka a społeczeństwo 

Człowiek istota społeczna.

Człowiek   jest   istotą   społeczną   ponieważ   wszystkie   swoiście   ludzkie   sposoby   życia   ludzie   nabywają   od 

społeczeństwa, w którym się urodzili i w którym dorastają. To ich społeczeństwo dyktuje im jak działać i jak 

myśleć. Ludzkie społeczności żyją bardzo różnie. Te wzory, reguły czy idee, które w jednej społeczności wydają się 

oczywiste, w innej nie występują. W ich miejsce obowiązują wzory zupełnie odmienne, które z kolei wydają się 

dziwne i egzotyczne dla przybyszów. Kolejny argument odwołuje się do kilku znanych i dobrze przez psychologów 

zbadanych przypadków, gdy dziecko ludzkie, z różnych losowych powodów, wychowywało się i dorastało w 

środowisku zwierzęcym (wtf?!). Okazuje się, że nie przejawia wówczas żadnych typowo ludzkich umiejętności czy 

kompetencji – nie potrafi posługiwać się mową, komunikować z innymi, nie ma wiedzy o świecie, samowiedzy na 

swój   temat,   poczucia   tożsamości,   nie   mówiąc   już   o   wyższych   standardach   moralnych,   wzorach,   normach, 

wartościach. Dzieci te nie wykształciły samych mechanizmów uczenia się. Człowiek bez innych ludzi nie jest w 

7

stanie właściwie funkcjonować. To właśnie wymiana informacji dostarcza mu danych na temat otaczającego go 

świata,   dzięki   czemu   jest   w   stanie   przeżyć.   Interakcje   z   innymi   ludźmi   pozwalają   rozładowywać   emocje, 

zaspokajają potrzebę bliskości. Tysiące tal temu ludzie byli w stanie przetrwać lub ułatwić swoje życie przez 

wymianę towarów z innymi ludźmi. Człowiek nie może być samowystarczalny, potrzebne mu inne jednostki do 

dalszej egzystencji. Społeczeństwo zaspokaja większość, jeżeli nie wszystkie, potrzeby człowieka. Ludzie pierwotni 

tworzyli   grupy,   aby   bronić   się   przed   drapieżnikami   i   bardziej   efektywnie   polować.   Żyjąc   w   społeczeństwie 

człowiek ma gwarancję, że w razie potrzeby zostanie udzielona mu pomoc.

Jednostka w perspektywie socjologicznej. 

Ujęcie Socjologiczne – jednostka ludzka opisywana była przez relację człowiek – społeczeństwo (lub społeczność).

Według tej koncepcji ludzkość przechodziła przez 3 fazy:

1. Brak świadomości istnienia siebie jako podmiotu

2. Przekonanie o wtórności jednostki ludzkiej wobec społeczeństwa

3. Autonomia psychiczna jednostki ludzkiej realizującej intencjonalnie swój społeczny byt

Początki refleksji dotyczącej stosunku między jednostką ludzką a instytucjami społecznymi miały swoje źródło w 

starożytnej Grecji. Platon i Arystoteles traktowali podmiotowość jednostki nieufnie, jako zagrożenie dla porządku 

rzeczywistości. 

W 1982 r. Jose Ortega y Gasset zjawisko bycia (lub stawiania się) fragmentem rzeczywistości nazwał alteracją. 

Alteracja była to wynik swego rodzaju anihilacji kultury przez fenomen „masy ludzkiej” lub też gdy anihilacja 

kultury jest wynikiem długotrwałego przebywania w ekstremalnych warunkach życiowych, gdy zostają 

zawieszone znane jednostce reguły życia (dowody na to dostarczyło doświadczenie przebywania w warunkach 

ekstremalnych z założenia, takich jak obozy koncentracyjne, łagry czy zsyłka). Jest to też etap decydujący w 

procedurze „prania mózgu”.

Efektem refleksji starożytnych był pogląd, iż bezpieczeństwo światu i samej jednostce jako jego integralnej części 

zapewnia trwałe przypisanie jej roli społecznej. Wyróżniono ku temu 3 przesłanki:

1. Pogląd ten opiera się na założeniu, że wydarzenie w jakimkolwiek fragmencie świata ma wpływ na 

cały świat. Każde niekontrolowane przez całość zachowanie jednostki może prowadzić do 

nieobliczalnych skutków

2. Tylko przypisanie do roli może zapewnić światu społecznemu kontrolę nad bezpieczeństwem 

jednostki i sensownością jej działań

3. Dotyczy klasyfikowania jednostek według ich przynależności do określonych kategorii. Dobrym 

przykładem jest średniowieczna Europa – ludzie, niezależnie od ich woli, z racji urodzenia lub 

przypisania dzielą się na modlących się, walczących i pracujących. Każdej z tych kategorii – 

specjalności były przypisane określone obowiązki i przywileje. Nie można było tego porządku 

zmieniać, gdyż poza porządkiem natury niczym nie było ono uzasadnione.

Koncepcja Jeana Jacques’a Rousseau stwierdzała, iż człowiek sam w sobie, spełniający siebie jest dzikusem, 

szczęśliwym, ale bezrefleksyjnym szczęściem prymitywa. Kultura, podporządkowując go sobie, czyni go 

refleksyjnym, skutecznym, twórczym, ale za to nieszczęśliwym jej niewolnikiem. Pojawiają się 3 figury dramatu: 

jednostka ludzka pęknięta na dwoje i społeczeństwo z jego kulturą.

Według Emila Durkheima sprawą podstawową było badanie relacji człowiek – społeczeństwo. Społeczeństwo 

stanowi byt nadrzędny wobec jednostek ludzkich, decydujący nie tylko o ich postępowaniu, ale i o rozdwojeniu. 

Dlatego należy społeczeństwo modyfikować tak, aby służyło zaspokajaniu potrzeb ludzkich. Ułatwi to ludziom i 

pokonanie ich natury i przystosowanie społeczne.

Rok ’76 – Florian Znaniecki i William I. Thomas wyróżnili 3 typy ludzi:

1. Cyganie – niemal całkowicie podporządkowani zmianom rzeczywistości społecznej, poszukujący 

nowych doświadczeń

2. Filistrzy – obawiają się tego, co nowe

3. Twórcy – przyjmujący stanowisko pośrednie

Wynika z tego, iż nie ma twórczego przekształcania świata, są tylko stopnie zależności, a niezależność jest 

wynikiem obaw, a nie dążeń. W roku ’58 Bronisław Malinowski wysunął tezę, iż jednostka ludzka posługuje się 

„kulturą” w celu zaspokajania potrzeb. Postępowanie ludzi wynika z ich natury, ale formuje się w toku życia 

społecznego, w toku spełniania potrzeb. Postawa ludzka jest jej własnym wytworem.

Jednostka w perspektywie psychologicznej. 

Ujęcie Psychologiczne – koncepcje osobowości powstawały na marginesie psychologii akademickiej, początkowo 

8

stanowiły nawet dział medycyny, są zorientowane na praktykę. Obejmowały 2 kierunki badań, z których jeden z 

czasem się wyodrębnił, tworząc psychologię różnic indywidualnych. Jednostce przypisano zupełnie różne 

właściwości:

1. Właściwości informacyjne lub programujące – dotyczą one świata wewnętrznego, sposobu 

interpretacji rzeczywistości, wartościowania, koncepcji siebie, sensu życia i osobistych zadań. Za 

ich pomocą jednostka programuje swoje życie i interpretuje swoje doświadczenia

2. Właściwości bazalne /formalne właściwości osobowości/ - stanowią one o określonym sposobie i 

poziomie tego programowania i interpretacji. Właściwościami są inteligencja, temperament i 

szczególne uzdolnienia.

Konstytucjonalizm – wyróżnione określone zespoły tych właściwości, które wiązano z budową czaszki lub całego 

ciała. Twórcą tego pojęcia jest Ernst Kretschmer (’58). Jednak ta koncepcja wyróżniała tylko skrajne przypadki, a 

większość ludzi jest typem mieszanym.

Tradycyjny nurt psychologii osobowości zorientowany jest na te właściwości jednostki ludzkiej, które mają wpływ 

na jej postępowanie. Psychologów interesowało dlaczego człowiek wykonuje dane czynności. Jednostka 

ujmowana jako podmiot, który istnieje obok społeczeństwa lub dla którego istnieje społeczeństwo i który może je 

kształtować zgodnie ze swoimi poglądami.

Freud ujmował jednostkę ludzką jako zależną i niezależną zarazem od środowiska socjokulturowego; 

kształtowana przez nie i kształtująca je; świadomie realizująca siebie w świecie i nieświadoma motywów 

własnego działania . Utrzymanie się w stanie nierównowagi traktował jako stały element gry o życie.

Alfred Alder stworzył koncepcję jednostki, której osobowość formowała się w okresie dzieciństwa przez pozycję 

w rodzinie, potem w szkole, a następnie przez jej wady i wrodzony popęd do doskonałości.

Horney natomiast twierdziła, iż to, co własne w jednostce ludzkiej to jej dążenie do koordynacji tego, czym ona 

jest w wyniku właściwości naturalnych i doświadczeń życiowych (Ja realne) z tym, czym wie, że powinna być (Ja 

idealne). Jednostka musi twórczo pokonywać własne problemy.

Rewolucja podmiotów – zmiany społeczno – kulturowe, w ich wyniku nastąpiło odwrócenie poglądów w zakresie 

postrzegania i oceny trzech podstawowych odniesień jednostki ludzkiej: tzn. siebie, własnych celów i świata. 

Człowiek powinien traktować siebie jako źródło swego postępowania, cele własne jako przedmiot swoich intencji, 

a świat jako szansę spełnienia swoich możliwości.

Kiedyś to kultura dokonywała za człowieka wyborów, wymuszając i uzasadniając odpowiednie wybory. Obecnie 

jednostka musi reprodukować tę kulturę w sobie i podejmować oceny na własną odpowiedzialność. „Nowy 

indywidualizm” – poczucie indywidualnej odpowiedzialności za własne działania i za własne losy; Personalizm – 

prymat osoby nad społecznością i autonomia osoby wobec stosunków społecznych.

Tożsamość społeczna: 

Pojęcie Tożsamości odnosi się najczęściej do sfery autodefinicji aktora społecznego – indywidualnego i 

zbiorowego; jest to zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań danego aktora o samym sobie. Zasługę wprowadzenia 

pojęcia tożsamości jednostki do nauk społecznych przypisuje się Erikowi Eriksonowi. Rozpatrywał on tożsamość w 

wymiarze biograficznym, analizował to zagadnienie za pomocą koncepcji „cyklu życiowego”. Według Eriksona 

tożsamość to stabilna formuła autodefinicji powstająca w „punkcie przecięcia” trzech podstawowych wymiarów 

egzystencji jednostki:

1. Możliwości jej organizmu

2. Jej aspiracji i szans

3. Ról społecznych i prototypowych karier oferowanych przez społeczeństwo

Niepowodzenia w sferze integracji tych trzech wymiarów miały prowadzić do „dyfuzji tożsamości”, którym 

obserwowalnym przejawem miała być nieumiejętność kierowania sobą przez jednostkę. Pojęcie tożsamości ma 

dwojaki rodowód – socjologiczny i psychospołeczny.

Powody, dla których pojęcie tożsamości pojawiło się w socjologii:

•

Konieczność zrewidowania bądź uzupełnienia zestawu pojęć związanych z socjologicznym opisem 

jednostki rozpatrywanej na tle zmieniających się struktur społecznych i formuł jej przynależności 

społecznych

•

Przydatność tego pojęcia w analizach interakcji face-to-face 

•

W różnych tradycyjnych dziedzinach badań rozpatrywanie struktur tożsamości wykazuje walor 

eksploracyjny, którego nie mają inne pojęcia opisujące aktora społecznego i właściwe im pojęcia 

metodologiczne

Richard Robinson natomiast wyróżnia 3 główne teoretyczne modele pojęcia tożsamości:

9

- Model zdrowia tożsamości – tożsamość traktowana jako swoisty obszar mediacji między organizmem a 

wymogami życia społecznego, obszar, w którym ustala się pewna trwała formuła egzystencji jednostki mająca 

podstawę w zbieżności jej autopercepcji z tym, jak postrzega ją jej otoczenie społeczne. Model ten umieszcza 

tożsamość jednostki w kontekście dociekań nad przyczynami zaburzeń psychicznych.

- Interakcyjny model tożsamości – jego teoretyczne i metodologiczne założenia biorą początek z faktu pojawienia 

się pojęcia tożsamości jednostki w interakcjonizmie. Pojęcie tożsamości aktora społecznego stanowiło konieczne 

uzupełnienie jednej z zasadniczych kategorii interakcjonizmu, czyli pojęcia „perspektywy” wyznaczającej horyzont 

orientacji aktora w otoczeniu, a w konsekwencji kierunku jego działania. Aktorowi społecznemu ma być właściwa, 

względnie trwała, trans sytuacyjna koncepcja siebie, którą jako zmienną wyjaśniającą jego działanie wnosi on do 

interakcji. Kuhn zaproponował technikę badania koncepcji siebie, nosi ona miano Testu Dwudziestu Stwierdzeń.

- Światopoglądowy model tożsamości – posługuje się takimi pojęciami jak wartość, wzór kulturowy lub etos. 

Tożsamość pojmowana jest jako zbiór trwałych przesłanek autopercepcji, ukształtowanych wśród członków danej 

zbiorowości, przy czym przesłanki te wywodzą się z cech struktury społecznej lub całościowo, antropologicznie 

pojmowanej kultury tej zbiorowości. Model ten odwołuje się do tego, iż konieczne jest wprowadzenie tego 

pojęcia do języka socjologii, ponieważ zmieniają się warunki społecznej psychospołecznej egzystencji jednostki 

we współczesnym społeczeństwie (Ralph Tuner – w społeczeństwach wkraczających w fazę postindustrialną 

nastąpiła zmiana więzi społecznej, eksponującej coraz wyraźniej konsumpcję (a nie produkcję, jak dawniej) jako 

czynnik grupo twórczy.

- Model ekologiczny (dodatkowy, zarysowany we współczesnej psychologii społecznej – Marissa Zavalloni) – 

zmierza do wyodrębnienia obszaru autodefinicji jednostki jako pola badań umożliwiających ilościowe analizy 

procesów powstawania i transformacji różnorodnych wymiarów tożsamości jednostki. Celem jest analiza układu 

generującego różne postacie postrzegania siebie przez aktora społecznego.

Ostatnio można zauważyć tendencję do generalizacji pojęcia tożsamości i rozszerzenia w związku z tym go też na 

zbiorowości, w wyniku czego powstawały różne postacie tożsamości kolektywnej.

Osobowość społeczna. Elementy osobowości społecznej.

Osobowość społeczna jest to zespół cech trwałych, wpływających na postępowanie jednostki, wyrastających na 

podbudowie cech biologicznych (dziedziczonych po rodzicach) i psychicznych (pamięć, inteligencja, charakter, 

zainteresowania i uczucia), a pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została 

wychowana i w których uczestniczy. 

Osobowość społeczna składa się z następujących elementów:

•

kulturowy ideał osobowości, czyli zespół cech mówiących o tym, jaki ideał wychowawczy należy 

propagować w danej epoce historycznej, aby młodą jednostkę wychować na  dobrego członka  

społeczeństwa

•

rola społeczna

•

zespół wyobrażeń o sobie, budowany na podstawie tego, jak traktują nas inni ludzie (jaźń 

subiektywna)

jaźń odzwierciedlona (na podstawie tego, co sądzimy, że myślą o nas inni ludzie)

Pojęcie osobowości autorytarnej. 

Rodzaj patologii osobowości, w którym jednostka wykazuje silne predyspozycje do akceptowania i podzielania 

antydemokratycznych przekonań, uwidaczniających się w konserwatywnych poglądach i postawach, a także w 

postrzeganiu świata przez pryzmat stereotypów i schematycznego "sztywnego" rozumowania. Dla osobowości 

autorytarnej charakterystyczna jest rezygnacja z własnej oceny zjawisk i podpieranie się autorytetem znanej 

osoby dla wyjaśnienia swoich poglądów i działania. Badania nad osobowością prowadził Theodor Adorno, który 

stworzył

 

dla

 

jej

 

badania

 

skalę

 

F

 

(od

 

faszyzm).

Jako   cecha   osobowości   autorytaryzm   charakteryzuje   się   respektem   dla   władzy,   tendencją   do   idealizowania 

obrazu własnej grupy społecznej i karania osób naruszających obowiązujące normy, stereotypizacją postrzegania 

relacji społecznych i członków innych grup. 

Relacje jednostki z grupą.
W relacjach jednostki z grupą mogą pojawić się różne sposoby reakcji:
a/ konformizm – podporządkowanie się jednostki regułom postępowania narzuconym przez grupę , 
co stanowi podstawę porządku społecznego .
b/ indywidualizm – jednostka akcentuje swoją odrębność i oryginalność. Może to prowadzić do
egocentryzmu.

10

c/ bunt – odrzucenie uznanych wartości, zwyczajów i zastąpienie ich nowymi (nonkonformizm).
Rodzi się, jako reakcja na przeszkody w osiąganiu społecznie uznawanych celów.

d/ relatywizm – uznawanie, że normy i wartości mają charakter względny, co może prowadzić
do obojętności wobec zasad życia zbiorowego.
e/ wycofanie – jednostka odrzuca cele społeczne wobec niepowodzeń w osiąganiu celów własnych.

Nie dostrzega sensu w dążeniu do uzyskania sukcesu cenionego przez społeczeństwo
i może przyjmować wartości grup o charakterze dewiacyjnym, np. narkomanów czy
alkoholików.

 

Relacje między rolą społeczną a osobowością. 

Relacje miedzy rolą a osobowością społeczną są dwustronne. Rola stanowiąc element osobowości społecznej, 

kształtuje w znacznej mierze tę osobowość, zarazem jednak osobowość jednostki uwidacznia się w pełnionej roli 

(lub poprzez tę rolę). Z tego względu ta sama rola społeczna może być zupełnie inaczej wykonywana (oczywiście 

wpływ na to mają nie tylko cechy osobowościowe, lecz także indywidualne umiejętności, kwalifikacje, talent itp.). 

W skrócie można powiedzieć, że rola kształtuje osobowość społeczną, a osobowość rolę społeczną. Rola 

społeczna stanowić może także formę instytucji społecznej, a przez to element więzi społecznej w ujęciu 

obiektywnym. W tym wypadku szczególnie istotne są powtarzające się regularnie zachowania, co w konsekwencji 

zapewnia możliwość realizacji doniosłych funkcji społecznych. 

Koncepcja jaźni odzwierciedlonej. 

Jaźń odzwierciedlona jest tym, jak wyobrażamy sobie sposób w jaki widzą nas inni. Jaźń odzwierciedlona pojawia 

się, jako zjawisko - w relacjach międzyludzkich, ilekroć  zadajemy sobie pytanie "co o mnie pomyślą inni?". 

Koncepcja jaźni odzwierciedlonej jest elementem interakcjonizmu symbolicznego, teorii socjologicznej, wg której 

kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń 

symboli, odbywająca się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi. Interakcjonizm 

zaś wywodzi się z amerykańskiego pragmatyzmu filozoficznego. 

Interakcja społeczna. 

Interakcja społeczna - jest to wzajemne oddziaływanie na siebie przynajmniej dwojga ludzi, którzy wchodzą ze 

sobą w szeroko rozumiany kontakt. Uczestników interakcji określa się mianem aktorów społecznych lub po prostu 

aktorów. 

Zdaniem Sztompki interakcja jest to "(...) dynamiczna, zmienna sekwencja wzajemnie zorientowanych działań 

partnerów, którzy modyfikują swoje działania w zależności od tego, co robi (lub mówi) ten drugi" 

Interakcja społeczna nie wymaga kontaktów bezpośrednich i może zajść również wtedy, gdy kontakt odbywa się 

za pomocą telefonu czy listu. Jednak mówiąc o interakcji ma się zwykle na myśli wzajemne oddziaływanie w 

sytuacji bezpośredniego kontaktu. Co ciekawe, niekoniecznie wystąpowanie kontaktów bezpośrednich musi 

oznaczać obecność interakcji, np. może jej nie być między ludźmi podróżującymi w jednym przedziale lub 

czekającymi w kolejce 

Co to jest socjalizacja? 

Socjalizacja jest procesem opartym na społecznych interakcjach (stosunkach wzajemnych), poprzez które ludzie 

nabywają zachowań ważnych dla skutecznego ich funkcjonowania w społeczeństwie. Gdyby nie było socjalizacji, 

kultura danego społeczeństwa nie byłaby przekazywana z pokolenia na pokolenie. W przypadku braku socjalizacji, 

społeczeństwo nie byłoby w stanie trwać poprzez pokolenia, Zarówno jednostki jak i społeczeństwo są wzajemnie 

uzależnione od socjalizacji.

Socjalizacja zachodzi pod warunkiem zaistnienia odpowiedniego genetycznego uposażenia i odpowiedniego 

środowiska. Organizm nie jest pasywnym obiektem zaprogramowanym tylko prze geny ani nie jest też 

ukształtowany tylko przez siły środowiska. Dziedziczność biologiczna i środowiskowa wzajemnie się warunkują i 

oddziałują na siebie nawzajem. Dynamiczna gra między jednostką i środowiskiem jest podstawą ludzkiej 

inteligencji, wiedzy i kultury.

Socjalizacja pierwotna i wtórna. 

Socjalizacja pierwotna – socjalizacja, którą człowiek przechodzi w dzieciństwie i dzięki której staje się członkiem 

społeczeństwa, uczy się elementarnych wzorów zachowań i podstawowych ról społecznych. Dziecko uczy się 

posługiwać językiem i gestami, swoich obowiązków, co mu wolno, a czego nie wolno. Uczy się, że rodzice mają 

nad nim władzę, i że są znaczącymi innymi. Jest ona najważniejsza w życiu jednostki, przebiega w atmosferze 

11

nasyconej uczuciami. Dziecko wręcz automatycznie przejmuje i internalizuje ich sposób widzenia świata, ich 

wartości, postawy i wzory zachowań. Za końcową fazę socjalizacji pierwotnej uznaje się etap, gdy dziecko zaczyna 

zauważać, że nie tylko jego rodzice uczą je konkretnych zachowań, ale „w ogóle tak się nie robi” – w jednostce 

pojawia się pojęcie uogólnionego innego.

Socjalizacja wtórna – dotyczy jednostki, która ma już za sobą socjalizację pierwotną i zna już w wersji wyniesionej 

z domu abecadło życia społecznego.  Socjalizacja wtórna uczy, jak się nim posługiwać. Socjalizacja wtórna 

prowadzi człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego, w jej toku człowiek nabywa niezbędną wiedzę 

do poprawnego odgrywania ról występujących w jej obrębie. Uczy się jak być uczniem, fryzjerką, ciocią, 

dziadkiem, przyjacielem. W socjalizacji wtórnej człowiek ma do czynienia z wieloma światami społecznymi oraz 

różnorodnymi propozycjami ich interpretacji, wśród których może wybierać. Na jego wybory w znacznym stopniu 

wpływa socjalizacja pierwotna, teraźniejszość interpretowana jest przez człowieka tak, aby była w zgodzie z jego 

przeszłością – jedne treści są przyjmowane, inne odrzucane, a jeszcze inne dopasowywane do wcześniej 

zinternalizowanych. Człowiek może sam decydować o tym, kto dla niego będzie znaczącym innym, może nawet 

mieć wielu znaczących innych. Nie musi to być zabarwione emocjonalnie, choć może. Nie jest konieczne 

tworzenie emocjonalnych więzi ze znaczącymi innymi, treści mogą być przekazywane anonimowo (np. wiedza 

zdobyta z podręczników). Socjalizacja wtórna jest wprawdzie skuteczna, choć treści zdobyte w jej toku bywają 

słabiej zinternalizowane i mniej trwałe niż treści nabyte w procesie socjalizacji pierwotnej.

Czynniki procesu socjalizacji. 

Socjalizacja – wszechstronne i zwarte wprowadzanie jednostki w obiektywny świat społeczeństwa albo jakiś jego 

sektor. 

Socjalizacja jest rezultatem zarówno wpływów zamierzonych, określanych często mianem „wychowania”, jak i 

niezamierzonych. Na człowieka wpływają agendy i instytucje, które wychowanie stawiają sobie za jeden ze swych 

celów – rodzina, szkoła, Kościół – oraz wszystkie inne, z którymi człowiek ma do czynienia w ciągu swojego życia, 

a także wszystko to, z czym się styka w swoim otoczeniu. Wpływ socjalizacyjny na człowieka ma grupa 

rówieśnicza, grono przyjaciół, organizacje, do których należy, miejsca, w których pracuje, to, co czyta i co ogląda 

na ekranie telewizora oraz na reklamowych billboardach zapełniających współczesne miasta.

W toku realizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie: umiejętności, które leżą u podstaw wszelkich interakcji 

społecznych, normy i wzory zachowań, wartości i umiejętność posługiwania się rozmaitymi przedmiotami. 

Ponadto w toku socjalizacji człowiek kształtuje swoją osobowość i określa własną tożsamość.

Grupa społeczna.

 

Grupy własne i grupy obce – typologia grup. 

S

tosując określenie grupa własna najczęściej nie zwraca się specjalnej uwagi czy dany zbiór ludzi spełnia  kryteria 

bycia grupą i koncentruje ją na samym występowaniu na „my” i „oni”, „swoi” i „obcy” oraz jego konsekwencjach. 

Wskutek tego określenia grupa własna często oznacza po prostu zbiór ludzi postrzegających się w jakiejś sytuacji 

jako „my”. To kultura dostarcza kryteriów podziału na swój i obcy oraz znaków identyfikacyjnych pozwalających 

ich od siebie odróżniać.

Grupę własna postrzega się zazwyczaj jako bardziej zróżnicowana i zindywidualizowana niż grupę obcą. W 

odniesieniu do grupy własnej zapamiętuje się raczej zachowania dobre, pozytywne, natomiast w odniesieniu do 

obcej – złe, negatywne. Ponadto zachowania pozytywne gr. obcej tłumaczy się najczęściej niezależną od nich 

sytuacją zewnętrzną, negatywne zaś – ich paskudnym charakterem. Dokładnie odwrotnie jest w przypadku grupy 

własnej – powodów zachowań negatywnych szuka się w koniecznościach wynikających z sytuacji zewnętrznej, 

pozytywnych zaś – w szlachetnym charakterze jej członków.   

Grupa formalna i grupa nieformalna. 

Grupy formalne, np. szkoła, państwo czy też wojsko:

•

zbudowane są wg określonej struktury;

•

cele i zasady działalności są określone przez prawo i przepisy;

•

Powołane w wyniku aktu prawnego;

•

możliwe jest stosowanie sankcji wobec czlonków

Grupy nieformalne, np. krąg znajomych, koło hobbystów

•

tworzą się spontanicznie;

•

nie mają sformalizowanej struktury organizacyjnej;

12

•

nie posiadają wewnętrznych przepisów prawnych;

•

opierają się na wewnętrznych relacjach pomiędzy członkami;

•

tworzą się ze względu na wspólne zainteresowania/sposób spędzania czasu/poglądy.

Grupa odniesienia. 

Grupa odniesienia to grupa społeczna, która stanowi dla jednostki zbiorowość opartą na pobieraniu wzorców 

zachowań oraz zespołu wartości. Z taką grupą jednostka identyfikuje się w najwyższym stopniu lub też bardzo 

chce zostać jej członkiem. Wówczas zachowanie jednostki ulega zmianie w celu zyskania aprobaty członków 

grupy, a wszelkie działania są skierowane na działania mające taki stan rzeczy umożliwić. Kryteria podziału na 

grupy są zróżnicowane. Grupa odniesienia sama w sobie zawiera nie tylko zbiór jednostek, ale także cechy dla 

nich charakterystyczne, wartości, które prezentuje grupa oraz 

- grupy odniesienia normatywnego – to te zbiorowości, które wpływają na nasz sposób wartościowania, na 

kształt norm w oparciu o które funkcjonujemy. 

- grupy odniesienia porównawczego – to z kolei te zbiorowości, z którymi konfrontujemy nasze osiągnięcia, 

standard życia, zasób władzy, poziom prestiżu itp. 

- grupy pozytywne - to takie, z którymi się identyfikujemy, porównujemy i których standardy normatywne 

staramy się naśladować, dążąc do uzyskania pełnego członkostwa 

- grupy negatywne - które budzą naszą niechęć i od których staramy się zdystansować poprzez przyjmowanie 

przeciwnych wzorów i reguł postępowania. 

Kryteria rozróżnienia różnych form zbiorowości społecznych

•

pojęcia kategorii społecznej (np. kobiety, mężczyźni)

•

pojęcie zbiorowości społecznej, jeśli ludzi coś łączy to są zbiorowością (relacje interpersonalne, stosunki 

społeczne)

•

zbiorowość jako byt społeczny 

Małe zbiorowości społeczne. 

Mała grupa społeczna, niewielki zbiór ludzi który posiada struktury, więź, normy, ma poczucie własnej odrębności 

(np. rodzina) 

Grupa społeczna.

Grupa społeczna opiera się na wzajemnych interakcjach między jednostkami, zespalają ją pewne wspólne 

działania. Według socjologów nie wszystkie grupy mają status grupy społecznej. Grupą społeczną nie jest np. 

zbiorowość, czyli grupa osób nie wchodzących ze sobą w interakcje społeczne i nie mających poczucia 

odrębności. Zbiorowością, a nie grupą jest tłum, grupa osób na dworcu czekająca na pociąg, itp. Zbiorowość 

może być groźna dla poszczególnych jednostek. Grupa społeczna natomiast posiada świadomość wspólnoty i 

odrębności. 

Grupy społeczne dzielą się na:

a. pierwotne i wtórne. Pierwotne są to grupy, poprzez które jednostka wchodzi w społeczeństwo (rodzina, 

przyjaciele, sąsiedzi, grupa rówieśnicza). Charakteryzują się niewielką liczbą członków, w związku z tym miedzy 

jednostkami występują bezpośrednie interakcje. Członkowie takiej grupy są także głęboko zaangażowani 

emocjonalnie w jej działalność. Grupy wtórne są to natomiast grupy liczne, gdzie nie jest możliwe bezpośrednie 

kontaktowanie się z wszystkimi członkami grupy. Zaangażowanie emocjonalne nie jest duże, ponieważ są to grupy 

celowe i najważniejszym zadaniem grupy jest realizacja celu, do którego została powołana. Grupy pierwotne 

mogą się przekształcić na grupy wtórne, proces odwrotny też jest możliwy.

b. formalne i nieformalne. Formalne wyznaczają ramy członkostwa w postaci rozmaitych przepisów 

pozostawionych na papierze ( szpital, szkoła, zakład pracy), natomiast nieformalne powstają w sposób 

spontaniczny i nie precyzują kryteriów członkostwa. Taką grupą nieformalną jest np. grupa zabawowa.

c. swoje oraz obce. Z grupami uznawanymi za swoje jednostka się identyfikuje, postrzega je pozytywnie oraz 

podtrzymuje przyjacielskie relacje. Pielęgnuje z nich tylko miłe wspomnienia. Natomiast grupa obca jest 

postrzegana negatywnie, z wrogością, w relacjach z nią jednostka pielęgnuje negatywne odczucia. Dobre uczynki 

są natomiast traktowane jako incydentalne

d. ekskluzywne i inkluzywne. Grupy ekskluzywne mają ograniczoną liczbę członków, gdyż kandydaci muszą 

spełnić ściśle określone warunki, by do nich przystąpić (np. Business Centre Club). Grupy inkluzywne zapraszają 

natomiast każdego, kto zechce być członkiem grupy.

13

e. autoteliczne i celowe. Członkowie grupy autotelicznej są ze sobą bez względu na korzyści, jakie im to przynosi. 

Grupą autoteliczną jest rodzina. Natomiast członkowie grupy celowej są powiązani jakimś interesem, są 

członkami grupy, ponieważ realizują za jej pośrednictwem swoje interesy. 

Typy grup:

Grupy ekstrapunitywne -spójność utrzymana metodą kozła ofiarnego

Grupy intrapunitywne – spójność utrzymana poprzez procesy wewnętrzne – wewnętrzna definicja 

odpowiedzialności za błędy i ekspiacja.

Grupy niepunitywne – niższy stopień spójności

Grupa społeczna a jednostka. 

Grupa społeczna wywiera na jednostki "nacisk" na podporządkowanie się wobec panujących w niej norm i 

wartości, przez co np. podczas socjalizacji "przekształca się" ona z jednostki biologicznej w jednostkę społeczną. 

W miarę wzrostu liczebności grupy, rośnie liczba możliwych stosunków interpersonalnych w niej zachodzących 

Wymagania stawiane członkom grupy zamykają się w dwóch poziomach: wzór fizyczny (pozytywny – cechy 

fizyczne wymagane i negatywny – niepożądane) oraz wzór moralny – zespół cech jakie jednostka powinna 

wykazywać w swoim postępowaniu.

Suma dążeń członków do realizowania zadania zbiorowego wyraża się wolą zbiorową grupy. Jej istnienie 

przejawia się konsekwentnym i efektywnym realizowaniem zadań (świadomie określone skutki, które grupa jako 

całość chce wywołać). Często jest to podłożem dla zjawiska solidarności grupy.

Zbyt silne identyfikowanie się z grupą społeczną, występujące w tzw. "grupach żarłocznych" czy "grupach 

totalnych" prowadzi do patologicznego konformizmu, co objawia się m.in. syndromem grupowego myślenia.

Cechy konstytuujące grupę społeczną. 

a. Składa się z minimum trzech osób. W niektórych przypadkach zakłada się, że do utworzenia grupy społecznej 

wystarcza dwie osoby, jednakże dopiero przy trzech osobach występować może struktura społeczna i niektóre 

typy stosunków społecznych (m.in. tworzenie koalicji, opozycji, mediacji), kontroli społecznej. 

b. Zachodzą w niej trwałe, częste i bezpośrednie interakcje nastawione na wspólne osiąganie wyznaczonego celu. 

c. Grupa społeczna charakteryzuje się względnie trwałą strukturą społeczną. Każdy jej członek zajmuje określoną 

pozycję i między nim a innymi członkami występują więzi społeczne. Miejsce w strukturze jest powiązane z 

przestrzeganiem przez jednostkę przyjętych w grupie norm społecznych. 

d. Grupę społeczną ująć można więc jako system statusów społecznych a także jej strukturę można ujmować jako 

powiązane ze sobą role społeczne wynikające z pozycji społecznych odgrywających je członków. 

e. Członkowie należący do grup społecznych mają świadomość przynależności do grupy oraz istnieją mniej lub 

bardziej wyraźne kryteria wyodrębniające tę grupę z szerszego otoczenia. 

Cechy grupotwórcze. 

- Cechy właściwe wszystkim: podobne cechy biologiczne i psychiczne, „gatunkowa natura człowieka”, biologiczne 

(instynktowne) popędy wpływają na działania i tok życia społeczeństwa, biologia jest substratem społeczeństwa i 

decyduje o wszystkim, co się w nim dzieje

- Cechy właściwe danej jednostce: indywidualna tożsamość, cechy umysłu i ciała (np. wiedza poglądy, 

doświadczenie życiowe, wygląd, uroda, wartości, to, w co wierzymy, kogo kochamy, kod genetyczny itd.), nie ma 

dwóch takich samych jednostek.

- Cechy, które dzielimy tylko z niektórymi ludźmi, a które różnią nas razem z nimi od innych ludzi: jesteśmy 

podobni do niektórych, a tym samym jesteśmy odmienni od innych (np. grono studentów, wśród których są 

cudzoziemcy, łączy ich nauka, ale nie narodowość).
Cechy uniwersalne łącza grupy są wspólne i kontynuują ludzkość, natomiast cechy indywidualne (prywatne) nie 

tworzą jedności.

Dzięki cechom pośredniej natury, podobieństwom i różnicom cząstkowym, wielość ludzi, populacja, dzieli się na 

mniejsze całości, czyli inaczej – strukturalizuje się wewnętrznie. Jedną jednostkę cechuje wiele cech cząstkowych. 

W   danym   momencie   jedna   cecha   decyduje   o   przynależności   do   pewnej   grupy,   inne   pozostają   jakby   w 

zawieszeniu. 

Co to jest więź społeczna? 

WIĘŹ SPOŁECZNA : Ogół stosunków społecznych wiążących członków w danym zbiorze ludzi oraz postaw

14

członków tego zbioru do grupy jako całości.

ROZUMIENIE WIĘZI:

1. Strukturalne 

2. Psychospołeczne, świadomościowe (uzupełniające się perspektywy)

• Więź jako organizacja grupy (element struktury)

• Więź jako stosunki społeczne wiążące członków grupy 

• Więź jako element świadomości grupowej - psychospołeczne rozumienie więzi (poczucie solidarności 

etc.) 

Funkcja więzi: więź zapewnia spójność grupy, wewnętrzne zorganizowanie grupy, istnienie grupy.

Typy więzi:

• Więź naturalna (pokrewieństwo, związki plemienne, narodowościowe)

• Zrzeszeniowa (dobrowolne związki instytucjonalne; organizacje, zrzeszenia, związki etc)

• Stanowiona (narzucone związki instytucjonalne: wojsko, więzienie, państwo etc)

Spoistość grup. 

a. Czynniki utrzymujące grupę jako całość

b. Spoistość grup związana z atrakcyjnością grup i stanem - jakością relacji członków grupy.

Pojęcie w teorii pola K.Lewina: siły przyciągania i odpychania jednostki i grupy- spójność to „całościowe pole sił” 

działających w taki sposób, że jednostki pozostają w grupie a

c. J. Szmatka: unifikacja grupy (brak klik)

d. Uwarunkowania atrakcyjności a tym samym i spoistości

(wg Cartwrighta i Zandera)

– 

Stan potrzeb jednostki

– 

Właściwości grupy zaspokajającej potrzeby

e. Koncepcja motywacyjna, zaspokajanie podstawowych potrzeb psychologicznych człowieka. Jeżeli grupa może

zaspokoić potrzeby członków to jest atrakcyjna i grupa jest spoista.

f. Satysfakcja, korzyści z bycia członkiem grupy (Hagstrom, Selvin)

g. Atrakcyjność interpersonalna - silna więź emocjonalna

Wskaźniki spoistości grupy:

• Wspólne postawy

• Wspólne wartości i normy

• Silna więź

• Wysoki poziom atrakcyjności grupy

• Działania zbiorowe efektywne

• Silny konformizm

• Silna kontrola społeczna

• Silne naznaczanie dewiantów

• Wysoki stopień trwałości

Grupa spoista

grupą spoistą będzie grupa o wysokiej wzajemnej atrakcyjności członków, dostarczająca interesujących zadań 

członkom grupy, grupa, w której uczestnictwo podnosi prestiż jej członków. 

Atrakcyjność grupy

Atrakcyjność grupy zależy od dwóch czynników: stanu potrzeb człowieka i właściwości grupy.

np. Jeśli przyjmując się do nowej pracy, zakładamy, że najważniejszy jest dla nas dobry kontakt 

ze współpracownikami, a zespół pracowniczy uchodzi za zgrany i koleżeński, to atrakcyjność tej grupy będzie dla 

nas wysoka. Jeśli natomiast cenimy sobie poczucie autonomii i mamy potrzebę samodzielnej pracy, podczas gdy 

zespół działa ściśle pod dyktando zarządzającej nim osoby, wówczas praca w takim zespole będzie nas nie 

satysfakcjonować i zniechęcać do większej aktywności. 

Procesy grupowe.

 

Konkurencja i kooperacja. 

Konkurencja - proces, w którym uczestnicy rynku dążą do realizacji swoich interesów poprzez przedstawienie jak 

15

najkorzystniejszej oferty, w skład której wchodzi nie tylko cena, ale także np. jakość wyrobu, serwis gwarancyjny i 

pogwarancyjny. 

Kooperacja - rodzaj nieantagonistycznego, pozytywnego oddziaływania między gatunkami, współżycie dwu 

gatunków czerpiących korzyści ze swej wzajemnej obecności, ale jednocześnie nie będących całkowicie 

uzależnionymi od siebie. Każdy z nich jest zdolny do życia bez obecności drugiego. 

Podział pracy społecznej. 

ROLA PODZIAŁU PRACY:

- zwiększa siłę produkcyjną i umiejętności pracownika

- jest warunkiem koniecznym rozwoju intelektualnego i materialnego społeczeństw

- jest źródłem cywilizacji

Nauka podobnie jak przemysł i sztuka usytuowana jest poza moralnością.

- w cywilizacji nie odnajduje się niczego moralnego, bo moralność jest źle zdefiniowana

- cywilizacja nie ma wartości wewnętrznej i absolutnej  - zaspokaja pewne potrzeby, które są następstwami 

podziału pracy, przez co jest cenna

Zjawisko próżniactwa społecznego. 

Teoria próżniactwa społecznego – obecność innych nas uspokaja

PRÓŻNIACTWO SPOŁECZNE – uspokojenie wywołane przekonaniem, że przebywanie w grupie utrudnia ocenę 

indywidualnego zachowania a w efekcie uspokojenie to osłabia wykonanie zadań prostych a ułatwia wykonanie 

zadań trudnych.

SKUTKI OBECNOŚCI INNYCH OSÓB:

•

Uniemożliwia działanie pojedynczej osoby w grupie

•

Brak leku przed indywidualna oceną

•

Niższy poziom stresu, uspokojenie obecnością innych

Interakcje w grupie, konflikt i współpraca

WYRÓŻNIAMY DWA RODZAJE KONFLIKTÓW:

•

Konflikt intrapersonalny – wewnętrzny, napięcie jednostki wywołane jest dążeniem do dwóch lub więcej 

sprzecznych celów

•

Konflikt interpersonalny

KONFLIKT O SUMIE ZEROWEJ – wygrana jednej strony daje przegraną drugiej

KONFLIKT MOTYWÓW MIESZANYCH – obie strony mogą zyskać, a jednostka może zyskać jeszcze więcej dzięki 

rywalizacji ze swoimi partnerami

Czynniki zmniejszające produktywność pracy w grupie: 

- myślenie grupowe  – określamy rodzaj myślenia, w którym bardziej liczy się dojrzenie do zachowania spójności 

grupy, niż realistyczne uwzględnienie faktów.

WYSTĘPOWANIE:

•

Kiedy grupa jest bardzo zwarta

•

Kiedy grupa oddzielona jest od poglądów przeciwnych swoim

•

Kiedy grupa ma dominującego przywódcę

SYMPTOMY MYŚLENIA GRUPOWEGO:

•

Złudzenie nieomylności i siły (nikt nam nie zagrozi)

•

Przekonanie o własnych, macanych racjach (bóg jest z nami)

•

Stareotypowe widzenie przeciwnika

•

Autocenzura (odrzucenie obcych poglądów)

•

Nacisk na dysydentów (inaczej myślących)

•

Istnienie strażników jednomyślności 

- polaryzacja grupowa - Zjawisko polaryzacji grupy – istnieją tendencje do podejmowania decyzji, które są 

bardziej skrajne niż propozycje początkowe (grupa dąży do skrajnych zachowań)

DWIE PRZYCZYNY:

a. Działanie procesów poznawczych

b. Istnienie czynników motywacyjnych

16

- jazda na gapę – istota tego zjawiska jest taka sama jak próźniactwa społecznego; kryterium rozróżniającym jest 

przekonanie jednostki dotyczące tego czy jej wkład będzie miał wpływ na końcowy wynik osiągnięty przez grupę.

- próżniactwo społeczne 

Struktury grupowe

Pojęcie struktury społecznej w małych grupach.

a. Struktura grupowa: System ról społecznych, pozycji i instytucji grupowych.

b. Struktura grupowa to układ powiązanych ze sobą pozycji; każda pozycja jest określana, definiowana poprzez 

stosunki w jakich pozostaje do innych pozycji (władza – poddany, kierownik – podwładni, lubiany – nie lubiany).

c. Hierarchiczny charakter struktur grupowych 

Wymiary struktur grupowych. 

• struktury socjometryczne,

• struktura władzy,

• struktura lub sieć komunikacyjna,

• struktura awansu

Typy struktur. 

• Para= diada, triada…..

• łańcuch,

• sieć,

• klika,

• okrąg

• Gwiazda

• Piramida, struktura hierarchiczna

 

gwiazda

łańcuch

               triada                                                                                       koło               

17

                sieć (klika)

Wielkość grupy a częstotliwość komunikacji:

- im większa grupa tym mniejsza częstotliwość komunikacji w grupie.

- Im większa grupa tym mniejsza tendencja do aktywnego uczestnictwa

- Wielkość grupy a organizacja, struktura grupy; minimalna wielkość grupy [5-6-7] a stosunki face-to-face.

Wpływ typu struktury na sposób funkcjonowania grupy i jednostki w grupie

- struktury scentralizowane i struktury zdecentralizowane

- Pozycje centralne i peryferyjne.

- Dystanse społeczne- dystanse międzyludzkie.

Struktura lub sieć komunikacyjna

- Istnieje zróżnicowanie ze względu na ilość informacji dochodzących do poszczególnych osób w grupie – pozycje

różnią się liczbą kanałów komunikacyjnych. Badanie struktury komunikacyjnej w sztucznych grupach i naturalnych 

(rozchodzenie się plotki)

- Wskaźniki centralności (ile kanałów dochodzi do danej pozycji)

Kanały komunikowanie się a sprawność, skuteczność grupy

- im bardziej scentralizowana struktura, tym bardzie j skuteczna praca grupy i tym mniejsze zadowolenie 

członków grypy z pracy bo przeważają w niej osoby zajmujące pozycje peryferyjne (niższe w strukturze 

komunikowania).

- Im bardziej peryferyjna pozycja tym mniejsze zadowolenie z pracy w grupie i mniejszy związek z grupą, mniejsza 

atrakcyjność grupy.

- Im wyższa pozycja w strukturze komunikacyjnej tym silniejsze związki z grupą i poczucie atrakcyjności grupy

- Struktura komunikacyjna pokrywa się ze strukturą socjometryczną

Struktura socjometryczna.

Podłoże powstawania grupy

Jak powstaje struktura socjometryczna?

– - 

Potrzeba afiliacji

- – 

Małe dystanse

– - 

Podobieństwo postaw

Wzór atrakcyjności interpersonalnej kształtujący strukturę socjometryczną.

Struktura socjometryczna wiąże się ze strukturą przywództwa i spójnością grupy

Zastosowania socjometrii

1. zarządzanie małymi grupami: dobieranie członków grup,

2. Planowanie działań grupy np. współpracy,

3. Pozwala odtworzyć przekonania grupy

4. Umożliwia zbadania własności grupy (spoistość, podziały wewnątrzgrupowe)

5. Bada strukturę grupy,

18

6. Bada pozycje indywidualne członków,

7. Umożliwia identyfikację przywódców oraz osób nieakceptowanych.

Szkoły, zakłady pracy, wojsko …..

Kontrola społeczna

 

Porządek społeczny, kontrola społeczna 

porządek społeczny - T. Hobbes starał się odpowiedzieć na pytanie”skąd bierze się porządek społeczny”. 

Przyjmował, że z natury jest zły. Pytanie to pozostało w klasycznym nurcie socjologii. Porządek społeczny jest 

możliwy dzięki temu, że ludzie przestrzegają pewnych norm, reguł, podstawowych wartości. Jest to proces 

socjalizacji, proces transmisji wartości z pokolenia na pokolenie. Wg W. Thomasa porządek powstaje w wyniku 

interakcji, w momencie, kiedy społeczeństwo stosuje te same metody interpretacji. 

Kontrola społeczna - w najszerszym rozumieniu oznacza wszystkie mechanizmy uruchamiające lub wymuszające 

współdziałanie, utrzymujące porządek społeczny. Służy zachowaniu konformizmu wśród członków zbiorowości 

wobec określonych norm i wartości. 

Definicje: konformizm a dewiacja

KONFORMIZM: sytuacja, gdy ludzie postępują zgodnie z regularni, które ich dotyczą (to znaczy odnoszą się do ich 

pozycji społecznej, do sytuacji, w jakiej działają i nie są wyłączone przez jakieś okoliczności szczególne).

DEWIACJA: postępowanie niezgodne z odnoszącymi się do danej jednostki i do sytuacji, w której działa, regułami 

społecznymi (normami i wartościami).

W ramach jednej i tej samej procedury (czyli typowej wiązki norm i wartości) ludzie mogą przestrzegać norm, ale 

odrzucać wartości, lub przeciwnie, Jest to podstawą typologii Mertona. Występuje w niej pięć możliwości: 
- 

 

konformizm, czyli akceptacja całej procedury, zarówno norm, jak i związanych z nimi wartości. 

- „innowacja”, to akceptacja celów dyktowanych przez rozpowszechnione wartości, ale szukanie nowych 

sposobów ich realizacji, różnych od normatywnie przepisanych. Jest to cząstkowe zastosowanie się do wskazanej 

w kulturze procedury: tylko do zawartych w niej wartości, a odrzucenie norm. Tak czyni pospolity przestępca, 

który ma te same cele życiowe o porządny obywatel - sukces, bogactwo, dobrobyt 

- „rytualizm”, to kurczowe trzymanie się pewnych tradycyjnych sposobów postępowania, czyli gorliwe 

przestrzelanie norm, przy zupełnym abstrahowaniu od celów, które miały być w ten sposób realizowane, a więc z 

ignorowaniem odpowiednich wartości. Jest to znów cząstkowe, wybiórcze zastosowanie się do przepisanej w 

kulturze procedury: tylko do zawartych w niej norm, z pominięciem wartości. 

- „wycofanie się” albo rezygnacja. Jesr to dewiacja pełna i pasywna. Oznacza odrzucenie przez jednostkę całej 

przepisani w kulturze procedury, zarówno zawartych w niej norm, jak i wartości. Tak czynią, ludzie marginesu, 

kloszardzi, narkomani, alkoholicy, którzy z różnych powodów negują takie uznane wartości jak dobrobyt czy 

wykształcenie, a także takie normy jak praca czy edukacja. 

- „bunt”. Jest to także dewiacja pełna, ale aktywna. Oznacza odrzucenie obowiązujących procedur, z całym 

bagażem norm i wartości, ale zarazem zaproponowanie procedur alternatywnych: nowych sposobów życia 

realizujących nowe normy i nowe wartości. Wyrazem takiego buntu są różne ruchy kontrkulturowe, sekty, 

komuny. 

Dodatkowe kategorie:

NONKONFORMIZM: dewiacja demonstrowana publicznie w proteście przeciwko obowiązują¬cym normom czy 

wartościom.

LEGALIZM: literalne i skrupulatne przestrzeganie reguł bez względu na ich treść, zgodnie z prze¬konaniem, że 

należy zawsze stosować się do obowiązujących zasad.

NEGATYWIZM (inaczej - kontraformizm): bezrefleksyjny stosunek do reguły, abstrahujący od jej treści, a 

odrzucający ją tylko z uwagi na źródło, z którego reguła pochodzi.

OPORTUNIZM: przestrzeganie reguły mimo jej nieuznawania i przekonania ojej niesłuszności. 

Mechanizmy kontroli społecznej.

a. przymus -  rozumiany jest jako wywarcie nielegalnego nacisku na osobę fizyczną 

b. perswazja -  sztuka przekonywania kogoś do własnych racji. Różni się od manipulacji tym, że przekonanie danej 

osoby do czegoś nie zaszkodzi jej w późniejszym czasie. 

c. przetarg  

d.konkurencja, 

19

e. „politykowanie” 

f. itd.

Funkcja kontroli społecznej. 

Funkcją kontroli społecznej jest zespół urządzeń i środków działania, zmierzających do zapewnienia zwartości 

grupy społecznej i podporządkowania jej członków normom grupowym. 

Typy kontroli społecznej. 

1.Formalny który jest spisany w regulaminach poszczególnych organizacji, stowarzyszeń, 

w państwowych kodeksach prawnych. Kontrola formalna jest zawsze zmierzona, 

2.Nieformalny obejmuje wszelkie wzory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych 

i wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadach zwyczaju. Kontrola nieformalna może być 

zarówno zamierzona jak i niezamierzona.

3.Zewnętrzne to wszelkiego kary i nagrody, 

4.Wewnętrzne jest to blokada kontaktów ze światem zewnętrznym oraz manipulacja informacją.

5.Prawo to zespół norm prawnych regulujących wszystkie aspekty życia, 

6.Moralność, która obejmuje ogół norm, zasad, ocen, wzorów, ideałów - zmierzających do regulowania 

stosunków pomiędzy ludźmi np. jednostka ? grupa lub grupa ? grupa,

7.Obyczaj jest to ustalony sposób postępowania, z którym grupa ludzi wiąże oceny moralne. Obyczaj jest ściśle 

związany z systemem wartości uznawanych przez grupę.

Wyróżnia się również różnego rodzaju style kontroli społecznej. Egzekwowanie kontroli społecznej może mieć 

różne cele. Celem może być ukazanie sprawy występku, zadośćuczynienie ofierze, pogodzenie krzywdziciela i 

ofiary bądź też zapobiegniecie dalszym 

Religia

 

Socjologia religii. Religia jako zjawisko społeczne. 

Olbrzymia różnorodność wierzeń i organizacji religijnych sprawia, że uczonym trudno jednogłośnie przyjąć jedną 

definicję religii. Religie posiadają zbiór darzonych poszanowaniem i związanych z rytuałami, czyli obrzędami, w 

których uczestniczy społeczność wiernych. Praktycznie w każdej religii pojawiają się byty, lub cudowne obiekty, 

którym oddaje się cześć. W niektórych religiach czci się „boskie siły”, nie zaś bogów osobowych. Rytuały to takie 

czynności, jak modlitwa, śpiewanie pieśni religijnych, spożywanie- lub niespożywanie- określonych pokarmów w 

określone   dni   i   inne.   Cechą   wszystkich   religii   są  obrzędy   zbiorowe,   odprawiane   wspólnie   przez   wiernych. 

Socjologowie często traktują istnienie obrzędów zbiorowych jako kryterium odróżniające religię od magii, chociaż 

granica między jednym a drugim nie jest zawsze oczywista. Magia to wywieranie wpływu na bieg zdarzeń za 

pomocą eliksirów, zaklinania i praktyk rytualnych. Chociaż w społeczeństwach nowoczesnych praktyki magiczne 

praktycznie zanikły, w sytuacjach zagrożenia ludzie wciąż często sięgają do magicznych przesądów. 

Funkcje religii w społeczeństwie. 

Definicje uniwersalne:

a.

    Durkheim

 

 : system praktyk i wierzeń, które łączą wyznawców we wspólnotę

b.

     Fromm

 

 : każdy system myśli i działań podzielany przez grupę, który pozwala znaleźć jednostce miejsce w 

społeczeństwie

c.

    Malinowski

 

 : religia jest związana z uczuciowością, jako, że przeżycia religijne są bardzo emocjonalne, funkcje: 

1. Stabilizacja w trudnych sytuacjach, 

2. Stabilizacja wartości spajających grupę, 

3. Człowiek bardziej szanuje wartości i normy poprzez inicjację religijną, 

4. Religia jako kontrola społeczna.

d. Religia ma funkcje integracyjne, spaja życie społeczne, inicjuje jednostki do życia w danym społeczeństwie. 

e.Kolejne etapy włączania jednostki w życie religijne są kolejnymi etapami włączania jej w życie społeczne.  

f. Spójność społeczna jest tym silniejsza, im silniejsza jest religia. 

Definicje funkcjonalne:

a. Religia zapewnia spójność społeczną na podstawie której ludzie tworzą swoją tożsamość, kontrola społeczna, 

wsparcie psychiczne, religia daje odpowiedzi na podstawowe putania.

b.

    Marks

 

 : „religia to opium dla ludu”, „religia to serce świata pozbawionego serca.” Twierdził, że religia zniknie z 

20

życia społecznego, a ludzie zaczną martwic się wyłącznie o życie społeczne. 

c.

    Webber

 

 : „Etyka protestancka a duch kapitalizmu” religia na tle narodzenia kapitalizmu, kalwiniści: bogactwo-

łaska boga.

Interpretacja twierdzenia: Religia jako opium dla ludu. 

Religia, według teorii konfliktu, wspiera i sankcjonuje istniejący system prawny, odwracając uwagę uciemiężonych 

od nękających ich problemów i od prób ostatecznego ich rozwiązania. Marks nazwał religię \"opium dla ludu\", 

sugerując tym samym, że religia - podobnie jak opium - wprawia ludzi w dobry nastrój i pozwała im zapomnieć o 

nędznej egzystencji, a także o działaniach koniecznych do zmiany tej sytuacji.

Religia odwraca uwagę od problemów i cierpienia w świecie doczesnym, obiecując nagrodę w przyszłym życiu. 

Wymiary religii (instytucjonalny, wzory zachowań religijnych, wiedza i światopogląd) 

Istnieją trzy wymiary, w których można rozważać religie i religijność, Instytucjonalny- ze względu na instytucje 

reprezentacyjne religii, różne wzory zachowań religijnych, oraz wiedza i światopogląd.

Wymiar instytucjonalny: Istnieją cztery podstawowe typy organizacji religijnych. Kościoły to wielkie, oficjalne 

formacje   religijne,   mające   zazwyczaj   biurokratyczną   strukturę   z   hierarchią   urzędników   religijnych.   Sekty   to 

mniejsze, mniej formalne grupy wiernych, zazwyczaj tworzone w celu odnowy oficjalnego kościoła. Sekta, która 

istnieje dłuższy czas, staje się wyznaniem. Kult przypomina sektę, ale jest mniej zintegrowany; skupia ludzi 

praktykujących podobne rytuały, ale nie przybiera charakteru organizacji. 

Wzory zachowań religijnych: Mają różny charakter w zależności od religii, skupiają się na różnych ćwiczeniach 

pobożnych, takich jak: codzienna modlitwa, udział we mszy, udział we wspólnocie kościelnej, bycie zakonnikiem/ 

zakonnicą, przestrzeganie postu, etc.

Wiedza i światopogląd: ten wymiar religijności skupia się na ocenie tego, jaką wiedzą dysponują wierni, jaki 

wyrażają światopogląd, i czy jest on zgodny z dogmatami Religii, którą wyznają, oraz to, czy znajomość dogmatów 

wiąże się we wiarą w nie (istnienie eklektyzmu).

Podstawowe   przemiany   religijności   instytucjonalnej   (rola   instytucji   religijnych,   proces   indywidualizacji 

religijności)

Indywidualizacja religii (niewidzialna Religia)- religia przechodzi od sfery publicznej do sfery prywatnej, staje się 

mniej   widoczna,   indywidualna.   Przestaje   funkcjonować   spójność,   jaką   wytwarza   religia,   coraz   więcej   ludzi 

decyduje się na wiarę bez konieczności praktyk religijnych. Wytwarza się eklektyzm, jednostki wybierają te 

rytuały, które są dla nich ważne, i te dogmaty, w które chcą wierzyć, odrzucając resztę. Instytucje religijne staja 

się mniej ważne, nie skupiają społeczności, w całym wymiarze religijności tracą na wartości. 

Proces odkościelnienia religijności współczesnej i jego konsekwencje. 

Kościelność- religijność jako funkcjonowanie. Religijność może być, i staje się neutralna wobec kościoła- 

odkościelnianie. (Kościoły to wielkie, oficjalne formacje religijne, mające zazwyczaj biurokratyczną strukturę z 

hierarchią urzędników religijnych)

Współcześni socjologowie zauważają proces deinstytucjonalizacji kościoła. Polega on na tym, że coraz więcej ludzi 

odchodzi o zachowawczych i konserwatywnych kościołów, a religijność staje się procesem intymnym, 

indywidualnym.

Piwowarski wyróżnia sześć parametrów religijności 

1. Autodeklaracja (globalny stosunek do wiary)

2. Wiedza religijna (znajomość dogmatów)

3. Ideologia religijna (wiara w dogmaty)

4. Praktyki religijne (uczestnictwo we mszy, etc.)

5. Przynależność do konkretnej wspólnoty

6. Moralność religijna (jak religia wpływa na ocenę moralności) parametr konsekwencji.

Odkościelnianie dotyczy parametru związanego z uczestnictwem w rytuałach religijnych oraz z przynależnością do 

danej wspólnoty.

Tradycyjna i nowoczesna religijność. 

Religijność   tradycyjna   to   akceptowanie   wszystkich   wymiarów   religii.   Składa   się  na   nia   akceptacja  wszelkich 

dogmatów, wiara w nie, odprawianie rytuałów, uczestniczenie w życiu religijnym danej społeczności. Wiąże się z 

tym   również  znajomość  głównych  założeń  światopoglądowych danej   religii.   Współcześnie religijność  zaczęła 

21

przybierać inny charakter. Oprócz omawianej sekularyzacji i eklektyzmie związanym z wyborem tylko niektórych, 

wygodnych   dogmatów   i   rytuałów   można   również   zauważyć   odchodzenie   od   instytucji   kościoła   i 

indywidualizowanie   wiary.   Religijność   nowoczesna   nie   wiąże   społeczeństwa,   jest   niewidzialna,   i   staje   się 

indywidualną, intymną sprawą każdej jednostki.

Sekularyzacja: przyczyny procesu sekularyzacji. 

Sekularyzacja (zeświecczenie) jest procesem, w którym religia traci znaczenie w różnych dziedzinach życia 

społecznego. Sekularyzacja jest złożona kategoria socjologiczną, częściowo wynika to z braku konsensusu co do 

sposobów mierzenia skali tego zjawiska. Sekularyzację można oceniać zatem w jej różnych aspektach i 

wymiarach. Niektóre z nich, jak liczebność członków organizacji religijnych, mają charakter obiektywny. Drugi 

wymiar sekularyzacji odpowiada temu, w jakim stopniu kościoły i inne organizacje religijne zachowują swoje 

znaczenie społeczne, majątek i prestiż. Nawet jeśli ograniczymy się do ostatnich stu lat, widać jasno, że z paroma 

wyjątkami organizacje religijne na całym świecie straciły w tym czasie znaczna część swojej władzy społecznej i 

politycznej. Trzeci wymiar sekularyzacji dotyczy sfery przekonań i wartości. Ten wymiar można nazwać 

religijnością. Frekwencja na nabożeństwach i pozycja społeczna kościoła mają bezpośrednie przełożenie naprze 

konania i ideały religijne społeczeństwa.

Zwolennicy tezy o sekularyzacji twierdzą, że w przeszłości religia odgrywała w codziennym życiu ludzi znacznie 

większą rolę niż dziś. Wszystkie sprawy społeczne skupiały się wokół kościoła, kościół miał też znaczny wpływ na 

życie rodzinne i osobiste. W miarę postępu modernizacji rozumienie świata społecznego i panowanie nad nim 

będzie w coraz większym stopniu oparte na nauce i technice, skutkiem czego będzie sekularyzacja społeczeństwa.

-poszczególne sfery życia społecznego uniezależniają się od religii

-spadek popularności praktyk religijnych

-osłabiają się znacznie wartości, które niesie religia

-powstają nowe formy religijności i uczestnictwa w religii (religia niewidzialna)

-eklektyzm- jedynie pewne części religii są akceptowane przez daną jednostkę

Religijność Polaków. Cechy specyficzne religijności Polaków. 

Według badań przeprowadzonych pod koniec 2006 roku na zlecenie Komisji Europejskiej, Polska zajmuje drugie 

miejsce pod względem religijności wśród wszystkich państw Unii Europejskiej. Wyprzedza nas tylko Malta. Aż 87 

proc. Polaków przyznało, że religia jest bardzo ważna w ich życiu.

Sondaże przeprowadzone kilka lat temu [2006 — dop. aut.] na zamówienie tygodnika „Newsweek” pokazały, że 

co trzeci ankietowany Polak nie potrafi wymienić żadnego z dziesięciorga przykazań. Tyle samo osób uważa, że 

może wyspowiadać się z grzechu pierworodnego. O tym, że Pismo Święte to Stary i Nowy Testament, wiedzą 

tylko najmłodsi ankietowani; wielu starszych włącza do niego katechizm, a nawet „Gorzkie Żale” — jedno z 

katolickich wielkopostnych nabożeństw.

Z innych badań wynika, że można wierzyć w Boga, ale już niekoniecznie w Trójcę, Jezusa, Ducha Świętego, szatana 

czy niebo. Można się deklarować jako wierzący, ale nie czytać w ogóle Biblii, akceptować rozwody, 

homoseksualizm, kłamstwo, nieuczciwość. Można obchodzić święta zmartwychwstania, a jednocześnie nie 

wierzyć w zmartwychwstanie lub wierzyć w reinkarnację.

Mimo że 95 proc. Polaków określa się jako katolicy, to wiarę deklaruje już tylko 70 proc. Z każdym rokiem na 

niedzielne msze uczęszcza coraz mniej osób. W latach 80. było to około 60 proc. wiernych, na początku lat 90. 

poniżej 50 proc., a obecnie (2006) około 45 proc. 36 proc. badanych przyznaje, że chodzi na msze nie dlatego, że 

chce, ale dlatego, że tak trzeba, to ich obowiązek, tego oczekuje od nich rodzina, środowisko, w którym żyją.

Procesy przemian religijności w Polsce. 

Ciekawie przedstawiają się deklaracje dotyczące przywiązania do Kościoła instytucjonalnego. Kościół, jako 

instytucja społeczna, największym zaufaniem cieszył się u schyłku PRL, kiedy to obok swojej podstawowej misji 

religijnej spełniał również pozareligijne funkcje związane ze staraniami o zachowanie tożsamości narodowej i 

kulturowej Polaków oraz reprezentowaniem społeczeństwa wobec władzy państwowej. Wówczas jego działalność 

pozytywnie oceniało ponad 80% badanych. Żadna inna instytucja życia publicznego ani siła społeczna nie mogła 

mu w tym okresie dorównać pod względem prestiżu i szacunku społecznego. Po roku 1989 wraz z rozwojem 

instytucji państwa demokratycznego Kościół stanął wobec konieczności redefinicji swojego miejsca w 

społeczeństwie. Pierwsze symptomy spadku aprobaty działalności Kościoła jako instytucji publicznej pojawiły się 

w połowie roku 1990, w okresie narastania kontrowersji wokół projektu wprowadzenia religii do szkół, które 

nastąpiło ostatecznie we wrześniu tegoż roku.

22

W kolejnych latach, w dalszym ciągu stopniowo pogarszały się opinie o działalności Kościoła jako instytucji 

społecznej aż do połowy 1993 roku, kiedy to notowania Kościoła były, jak dotąd, najgorsze – aprobatę dla jego 

działań wyrażało wówczas zaledwie 38% Polaków. Ten radykalny spadek zaufania do Kościoła związany był, jak się 

przypuszcza, ze zbyt dużym, w przekonaniu rodaków, wpływem Kościoła na sprawy kraju, a wręcz odczuwanym 

zagrożeniem przeobrażenia Polski w państwo wyznaniowe. Jak się jednak okazało, w drugiej połowie 1993 roku 

nastąpiła zmiana społecznego postrzegania Kościoła, do której prawdopodobnie przyczyniła się modyfikacja jego 

zewnętrznych działań. Spory dotyczące miejsca Kościoła w życiu publicznym oraz ideologicznego kształtu państwa 

stopniowo ucichły i z czasem udało się wypracować możliwy do zaakceptowania przez społeczeństwo model 

stosunków państwo-Kościół. Przyczyniło się to do odbudowania przez Kościół w latach 1993–99 części utraconego 

prestiżu społecznego. Począwszy od 2000 roku obserwujemy okres stabilizacji opinii o Kościele katolickim. Mające 

w ostatnich latach niewielkie zmiany stopnia aprobaty i dezaprobaty mają charakter bardzo krótkotrwały.

Obecnie Kościół katolicki należy do instytucji publicznych cieszących się bardzo dużym autorytetem społecznym. 

W maju br. aprobatę dla jego działań wyrażało ponad dwie trzecie Polaków (69%), a tylko niespełna jedna 

czwarta (24%) wypowiadała się o jego działalności negatywnie. Co istotne, obecnie autorytet Kościoła jest na tyle 

silny, że nawet takie wydarzenia jak skandale na tle obyczajowym (np. sprawa abp. Paetza) czy kontrowersje 

wokół lustracji w Kościele, na czele z szeroko komentowanym przypadkiem abp. Wielgusa i jego współpracy z SB, 

nie powodują wyraźnego spadku zaufania do Kościoła, a jeśli nawet, to zmiany te są zwykle bardzo krótkotrwałe.

Co również istotne, Kościół w Polsce niezmiennie od wielu lat jest postrzegany jako instytucja wpływowa − w 

dużym stopniu oddziałująca na to, co się dzieje w kraju. Jednak, mimo znacznego zaufania społecznego, wpływ 

Kościoła na sprawy kraju − w tym przede wszystkim na politykę państwa − dla dużej części Polaków wciąż 

pozostaje nadmierny. W tym sensie sekularyzacja w znaczeniu dosłownym funkcjonuje w Polsce już od dłuższego 

czasu. Od lat powszechna jest bowiem zgoda co do tego, że Kościół nie powinien angażować swojego autorytetu 

w spory polityczne i bezpośrednio wpływać na decyzje rządzących, co można czytać jako postulat całkowitego 

rozdzielenia Kościoła od państwa.  (Newsweek Polska) 

Kultura

 

Sposoby definiowania kultury w socjologii. 

•

Pierwotne, łacińskie rozumienie kultury jako uprawy lub hodowli funkcjonuje do dziś w takich 

określeniach, jak „pole o wysokiej kulturze”, „kultura ryżu na Dalekim Wschodzie”, „kultura bakterii”. 

Takie pojęcie kultury stosowane jest obecnie przede wszystkim w rolnictwie. Oznacza ono 

przekształcenie poprzez ludzką umiejętną pracę naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan inny, bardziej 

użyteczny, pożądany przez człowieka. Kultura jest więc rozumiana w tym pierwotnym ujęciu jako rezultat 

działań odniesionych do zjawisk naturalnych, ale w pewien sposób przeciwstawiających się naturze; jako 

ład narzucony przez człowieka, podporządkowany ustalonym przez niego wzorom i wzorcom, a przy tym 

– jako narzędzia zaspokajania ludzkich potrzeb i sposób realizacji ludzkich celów w dziedzinie 

materialnego bytu.

•

Kultura, wg Lelewela, obejmuje: religię, moralność, obyczaje, organizację społeczną, pracę fizyczną i 

umysłową, nauki i sztuki. Uczeń Lelewela, Mickiewicz, często używa słowa „kultura”, zwłaszcza gdy mówi 

o postępie i doskonaleniu społeczeństwa.

•

Niemiecki filozof prawa Samuel Pufendorf w swoim łacińskim dziele określa kulturę jako ogół 

wynalazków, sztuk, urządzeń wprowadzonych przez człowieka, obejmujący zwłaszcza instytucje 

polityczne i zasady sprawiedliwości regulujące ludzkie działania w myśl wskazań rozumu.

•

Wg Bronisława Malinowskiego kultura rozumiana jest jako całokształt dziedzictwa społecznego: 

„urządzenia, dobra, procesy techniczne, idee, zwyczaje i wartości”, a także mit, magia i religia. Kultura ma 

cztery właściwości: stanowi całość, jest wewnętrznie zintegrowana, jej elementy pełnią swoiste funkcje, 

stanowi instrumentalny aparat zaspokajania ludzkich potrzeb. Zmiany kulturowe mają charakter 

egzogenny, wynikają z kontaktu, zderzenia lub konfliktu z kulturami odmiennymi. Zaburzenie harmonii 

kultury ma charakter przejściowy, kultura bowiem ma tendencję do odzyskiwania równowagi i spójności.

•

Dziś „fakty społeczne”, które Emile Durkheim uważał za przedmiot socjologii nazwalibyśmy obszarem 

kultury. „Fakty społeczne” to normatywne i aksjologiczne przekonania, reguły, które podzielane są przez 

całą zbiorowość, są zewnętrzne wobec członków społeczeństwa i wywierają na nich przymuszający 

nacisk. Moralność, prawo, religia to główne dziedziny faktów społecznych.

•

Clyde Kluckhohn definiował kulturę jako historycznie wytworzony system wzorców życia, które skłonni są 

podzielać wszyscy członkowie jakiejś zbiorowości.

23

•

Robert Bierstedt: „kultura to wszystko co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczności”.

•

Edward Taylor (1871): kultura lub cywilizacja jest to złożona całość obejmująca widzę, wierzenia, sztukę, 

prawo, moralność, obyczaje oraz wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka 

społeczeństwa.

•

W definicjach określanych jako psychologiczne nacisk położony był na uczenie się i naśladownictwo jako 

procesy przyswajania kultury i na jej funkcje w zaspokajaniu potrzeb i przystosowywaniu jednostek do 

warunków istnienia.

•

W koncepcji normatywnej położono nacisk na modele, wzory i zasady wartościowania jako na elementy 

kultury.

•

Analizując kulturę dowolnej zbiorowości wskazuje się, że:

- kultura ma bardzo szeroki zakres pojęciowy, ponieważ w jej skład wchodzą wytwory ludzkie, które są tak 

różnorodne jak różnorodna jest działalność człowieka, zaspokajająca jego potrzeby.

- kultura to ogół wartości i związanych z nimi przekonań na temat postępowania.

•

Współcześnie, w naukach społecznych kultura obejmuje:

1)     wytwory materialne i duchowe ludzkości, jej dorobek gromadzony i utrwalony w procesie historii, stale 

wzbogacany nowymi działami twórczymi, pracą wszystkich społeczeństw wyrażający określający poziom 

rozwoju ludzkości, danych społeczeństw i grup społecznych lub jednostek.

2)     całokształt historycznie ukształtowanych wartości, zasad i norm współżycia, które stanowią podstawę 

wychowania.

3)     całokształt wytworów duchowych ludzkości lub określonych społeczeństw, narodów, grup społecznych
OBSZARY REGULACJI KULTUROWE
1. kultura normatywna

Opisy   działań   właściwych,   przyjętych   w   danej   kulturze,   oraz   działań   niewłaściwych   lub   zabronionych. 

Charakterystyka działania obarczona sugestia powinności lub zakazu – wzorzec normatywny.

2. kultura idealna (symboliczna)

Uznane   przekonania,   poglądy,   idee,   standardowe   symbole   –   określa   właściwe   sposoby   myślenia,   definiuje 

znaczenia, ustala obowiązujące sensy zdarzeń czy zjawisk.

3. kultura materialna (cywilizacja materialna albo techniczna)

Przedmioty i urządzenia wymyślone / skonstruowane przez człowieka oraz zmodyfikowane / przetworzone 

obiekty przyrodnicze. 

Główne problemy związane z pojęciem kultury 

Kultura a cywilizacja – materialne i niematerialne rozumienie kultury 

• potoczne rozumienie kultury 

• wartościujące i niewartościujące rozumienie kultury 

• kultura jako atrybut, który jest lub nie, który jest stopniowalny 

Kultura – cechy definicyjne. 

• System wartości 

• system norm 

• system przekonań, wiedzy, wierzeń 

• wzory zachowań 

• język – system komunikacji 

Typy definicji – kultura. 

• Opisowo – wyliczająca 

• historyczna: dziedziczenie dorobku kulturalnego 

• normatywna: system norm, zachowań 

• psychologiczna: mechanizmy uczenia się 

• strukturalna: wewnętrznie powiązana całość

• genetyczna: przeciwstawiają naturę i kulturę 

Kultura a natura 

• czy kultura jest częścią natury, czy jest do niej autonomiczna 

24

• czy zachowania wynikające z uwarunkowań biologicznych są kulturowo kształtowane 

• przeciwstawienie kultury naturze 

• poszukiwanie związków natury i kultury 

Zachowania kulturowe są wynikiem przystosowania zachowań człowieka do warunków środowiska 

System norm i wartości. 

Wartości

 

    w życiu społecznym to zbiór norm i idei postępowania uznane przez społeczeństwo za pożądane i 

cenne. Hierarchicznie uporządkowany układ tych wartości tworzy system wartości społecznych, który wyznacza 

standardy indywidualnej drogi życia w ramach społeczeństwa. Jednocześnie system ten różnicuje dążenia ludzi, a 

także jest wyznacznikiem postępowania w grupie. 

W system wartości społecznych mogą pojawić się wartości estetyczne np. uznanie czegoś za piękne przez daną 

grupę społeczną lub wartości moralne np. spójna ocena w podejściu do aborcji. 

Klasyfikacja systemu wartości społecznych jest różnorodna, wartości indywidualne (służące do osiągnięcia celu 

np. pracowitość, uczciwość) i ostateczne (czyli dążenia ludzi np. równość, zbawienie, szczęście). 

Wartości uznane w społeczeństwie tworzą normy społeczne, czyli zbiór nakazów i zakazów uznanych przez 

społeczeństwo. Wśród normy społecznych regulujących stosunki pomiędzy państwem, a obywatelami i samymi 

obywatelami, wyróżniamy:

• Normy prawne

 

  ustalone przez upoważnione do tego organy władzy państwowej i samorządowej. 

Obowiązują w równym stopniu wszystkich obywateli danego państwa. Nieprzestrzeganie tych norm grozi 

sankcjami prawnymi.

• Normy religijne

 

  obowiązują wyznawców danej religii. Pochodzą od Boga (dekalog) lub instytucji 

religijnych. Niektóre z nich maja charakter norm moralnych np."nie zabijaj". Nieprzestrzeganie tych norm 

grozi sankcjami religijnymi np. ekskomunika.

• Normy moralne

 

  odnoszą się do podstawowego podziału dobro – zło i wskazują co jest dobrem, a co 

złem. Mają charakter absolutny tzn. bezwzględnego zakazu lub nakazu. Nieprzestrzeganie tych norm 

grozi sankcjami nieformalnymi.

• Normy obyczajowe

 

  odnoszą się do sposobu zachowania uznanego przez daną zbiorowość. Są związane z 

charakterystycznymi formami obyczajowymi panującymi na danym terenie. Nieprzestrzeganie tych norm 

grozi sankcjami nieformalnymi, jednak one ulegają coraz większej liberalizacji.

Płeć w społeczeństwie.

 

Płeć jako czynnik różnicujący pozycję społeczną jednostki. 

Teorie nierówności płci:

Kulturowe różnice płci są czynnikiem stratyfikacji społecznej. Płeć jest czynnikiem tworzącym strukturę życiowych 

szans i możliwości stojących przed jednostkami, grupami. Ma potężny wpływ na to, jakie czynności, role 

otrzymują do odegrania.

Kobiety i mężczyźni w różnych społeczeństwach mają różne role, ale w żadnej kobieta nie ma większej władzy niż 

mężczyźni. Role męskie są wyżej cenione od żeńskich. Kobiety głównie ponoszą odpowiedzialność za dom i dzieci, 

natomiast mężczyźni za zapewnienie rodzinie środków do życia. Ten dominujący podział pracy ze względu na płeć 

prowadzi do nierówności pod względem władzy, prestiżu i zamożności.  

Perspektywy funkcjonalistyczne

Podział pracy między mężczyzn i kobiety jest uwarunkowany biologicznie. Wykonują takie zadania, do jakich mają 

biologiczne predyspozycje.

Wg George’a Murdocka, to że kobiety zajmują się domem i rodziną, a mężczyźni pracą poza domem jest 

rozwiązaniem praktycznym i dogodnym. Jest to najlogiczniejszym rozwiązaniem dotyczącym organizacji 

społecznej.

Wg Talcotta Parsonsa, który zajmował się rolą rodziny w społeczeństwie uprzemysłowionym, rodzina funkcjonuje 

najlepiej wtedy, gdy istnieje wyraźny podział prac ze względu na płeć. 

Kobiety pełnią rolę ekspresyjną, zapewniając dzieciom opiekę, poczucie bezpieczeństwa, oparcia. Mężczyźni 

pełnią zaś rolę instrumentalną, żywiciela rodziny. Ze względu na obciążenie emocjonalne wywołane pełnioną 

przez nich rolą, kobiety swe skłonności powinny przejawiać także wobec mężczyzn, powinny dawać im ukojenie i 

pociechę. 

John Bowlby (1953)- jego zdaniem kulturową rolę w procesie socjalizacji pierwotnej odgrywa matka. Dziecko 

oddzielone od matki we wczesnym dzieciństwie określane było mianem deprywacji macierzyńskiej, narażone 

25

było na duże ryzyko nieudanej socjalizacji, czego skutkiem mogły być problemy społeczne i psychologiczne w 

późniejszym życiu. Bowlby twierdził, że dobro dziecka i jego zdrowie psychiczne zależy od bliskości, jakości tej 

bliskości i więzi z matką.

Feminizm liberalny- dostrzega źródło nierówności związanych z płcią kulturową w postawach społecznych i 

kulturowych. Feministki zwracają uwagę na czynniki takie jak seksizm, dyskryminację kobiet w miejscach pracy, 

instytucjach edukacyjnych, czy środkach przekazu. Uważają, że dyskryminacja kobiet ma charakter systemowy- 

ich wysiłki koncentrują się na tworzeniu i ochronie równych szans dla kobiet za pomocą prawa, np. postępy w 

dziedzinie legislacji, jak ustawa o równym wynagrodzeniu.

Feminizm radykalny wskazuje na rodzinę, jako główny czynnik społecznego wyzysku kobiet. Mężczyźni uznają 

patriarchat (czyli systematyczną dominację) wobec kobiet poprzez między innymi zawłaszczenie praw do 

kobiecego ciała i seksualności. Shalamith Firestone, jedna z pierwszych feministek radykalnych, uważa że jedyną 

drogą wyzwolenia kobiet jest całkowite odrzucenie rodziny.

Czarny feminizm- w centrum uwagi stawia problemy czarnych kobiet. Opierają się na wydarzeniach historycznych 

(niewolnictwie, segregacji). Swoje nierówności zauważają nie tylko w dyskryminacji płciowej, ale i przede 

wszystkim w dyskryminacji rasowej. 

Pozycja kobiet na rynku pracy i w strukturze społecznej. 

Przeobrażenia rodziny wywołały sprzeczne tendencje określające pozycję społeczną kobiet. Z jednej strony 

rozdział pomiędzy domem a miejscem pracy, który u schyłku XIX wieku stał się regułą. Przyczyniło się to do 

wzmocnienia związku pomiędzy kobietą a domem.

Zaczęło się od klas wyższych, a następnie przeniosło się do innych. Chodzi pogląd, że „miejscem kobiety jest 

dom". Miało to różne konsekwencje dla kobiety na różnych poziomach społecznych. Zamożniejsze korzystały z 

usług   pokojówek,   piastunek   i   służących.   Warstwy   średnie-   kobiety   musiały   podjąć   obowiązki   związane   z 

zajmowaniem   się   domem   i   dziećmi,   co   przestało   być   traktowane   jako   „praca"   (w   rozumieniu   płatnemu 

zatrudnieniu w produkcji. 

Najbardziej obciążone zostały kobiety w rodzinach robotniczych, które musiały uporać się z większością zajęć 

domowych,   jednocześnie   zajmując   się   pracą   w   przemyśle.   Kobiety   „pracujące",   to   znaczy   zatrudnione   za 

wynagrodzeniem, wywodziły się w XIX i na początku XX wieku przeważnie z rodzin chłopskich lub robotniczych. 

(Na podstawie danych z Wielkiej Brytanii i Francji Tilly i Scott stwierdziły, że zatrudnienie kobiet w przemyśle 

wytwórczym było bardzo niskie z wyjątkiem produkcji włókienniczej). Jeszcze w roku 1911 w Wielkiej Brytanii 

większość kobiet pracujących była zatrudniona przy pracach domowych lub innych usługach osobistych. Ponad 

33% pracujących za wynagrodzeniem stanowiły służące, 16% to krawcowe, z których wiele pracowało w domu, 

około 20% znajdowało zaś zatrudnienie w przemyśle włókienniczym. We Francji było podobnie.

Dane   wskazują,   że   możliwości   zatrudnienia   kobiet   w   okresie   kapitalizmu   przemysłowego   skupiały   się   w 

sektorach   bliskich   tradycyjnym   zajęciom   wykonywanym   przez   kobiety.   Praca   w   tych   sektorach   była   w 

rzeczywistości prawie całkowicie zdominowana przez kobiety, a poziom zarobków znacznie niższy niż w przypadku 

pracujących fizycznie mężczyzn. 

Zdecydowaną większość zatrudnionych kobiet stanowiły osoby młode i samotne. Od tego czasu zatrudnienie 

kobiet wyraźnie się zmieniło. Niemal zupełnie zniknęły pełnoetatowe usługi domowe, ograniczono zatrudnienie 

w przemyśle włókienniczym. 

Najistotniejsza zmiana wiąże się jednak ze zwiększeniem zatrudnienia „białych kołnierzyków" w rozwiniętych 

krajach kapitalistycznych. Rozwój tej grupy zawodowej spowodował wzrost rekrutacji kobiet do prac biurowych i 

usługowych. 

Kobietom   przydziela   najniższe   w   hierarchii   służbowej   stanowiska   w   biurze  lub   w   handlu,   z   mniejszymi 

możliwościami awansu niż dostępne mężczyznom.

  W   połowie   XIX   wieku   kobiety   stanowiły   w   Wielkiej   Brytanii   tylko   1  %  urzędników-   bycie   urzędnikiem 

oznaczało pracę na odpowiedzialnym stanowisku wymagającym umiejętności księgowania i innych kwalifikacji. 

Wprowadzenie maszyny do pisania pod koniec XIX wieku, spowodowało przekształcenie zajęć „urzędniczych" w 

czynności nie wymagające szczególnych kwalifikacji. Obecnie urzędnikami, podobnie jak sprzedawcami, są w 

większości kobiety.

Do wybuchu drugiej wojny światowej liczba kobiet pracujących zawodowo we wszystkich krajach zachodnich 

znacznie   się   zwiększyła.   Najbardziej   wzrósł   wśród   zatrudnionych   procent   kobiet   zamężnych.   Otworzyły   się 

wprawdzie pewne perspektywy kariery w zawodach przedtem zastrzeżonych, niemal wyłącznie dla mężczyzn, 

nigdzie jednak nie stały się powszechne.

      Kobiety są ogólnie słabiej reprezentowane na stanowiskach władzy politycznej i w innych sferach. Są 

26

przedmiotem „podwójnej dyskryminacji", gdyż wiele kobiet pracujących w dalszym ciągu ponosi główną 

odpowiedzialność zaprowadzenie domu i opiekę nad dziećmi.

Rozwój kapitalizmu łączący się ze zmianami form rodziny, jest związany z dominacją płciową. Można wskazać na 

zbieżności między podziałami według płci a systemem klasowym. Skupienie pracujących kobiet w stosunkowo 

gorzej   płatnych   zawodach   o  gorszych   warunkach  pracy   i   mniejszych   szansach   awansu   jest   efektem   postaw 

pracodawców i pracujących mężczyzn, a także przerw w  karierze zawodowej  kobiet  w związku z porodem. 

Kobiety w dużym stopniu godzą się na te warunki i przyjmują, niekiedy z rezygnacją, „ideologię udomowienia", 

stawiając małżeństwo i rodzinę ponad korzyści ekonomiczne, jakie mogłyby osiągnąć w przypadku pełnego i 

równego uczestnictwa w systemie pracy przemysłowej. 

Kształtowanie się podziału zawodów na męskie i kobiece. (SZACKA)

Różnice płci w sferze pracy

Od zarania dziejów człowieka w społecznościach ludzkich występuje podział pracy związany z płcią.

  W   pierwotnych   społeczeństwach   zbieracko-myśliwskich   kobiety   zajmowały   się   zbieractwem,   mężczyźni   zaś 

polowaniem. We wszystkich społeczeństwach przedprzemysłowych istnieje podział na czynności męskie, których 

wykonywanie należy do mężczyzn, oraz kobiece, które są domeną kobiet. Jednak nie w każdym społeczeństwie te 

same czynności uważane są za męskie i kobiece. Można jednak dostrzec pewne ogólne reguły rządzące tym 

podziałem. 

Mężczyźni najczęściej wykonują prace, które wymagają większej siły fizycznej i oddalania się od domu, kobiety te, 

które można wykonywać przy mniejszym wysiłku fizycznym i w pobliżu domu. Inną regułą jest, że niezależnie od 

tego, jakie to są czynności, te, które są uznawane za męskie, traktowane są jako ważniejsze niż te, które są 

uznawane za kobiece.

W   społeczeństwach   przedprzemysłowych   istniała   bardziej   dyskryminacja   w   sferze   kulturowej   niż 

ekonomicznej.   W   społeczeństwach   tych   jednostką   produkcyjną   była   rodzina.   O   wynikach   jej   działalności 

gospodarczej decydowała praca wszystkich członków łącznie z dziećmi. Ekonomiczne efekty pracy kobiet były 

równie   ważne   jak   pracy   mężczyzn   (chociaż   czynności   przez   nie   wykonywane   mogły   cieszyć   się   mniejszym 

prestiżem i mężczyzna nie podjąłby się takich czynności). 

W   społeczeństwach   przedprzemysłowych     nie   było   też   wyraźnego   uzależnienia   ekonomicznego   kobiet   od 

mężczyzn, ponieważ zależność ta była obustronna. Praca kobiet na równi z pracą mężczyzn decydowała o bycie. 

Uprzemysłowienie, z którym zaczyna się podział na społeczną sferę pracy najemnej i prywatną sferę pracy 

domowej, przynosi znaczące zmiany w tych relacjach. Tradycyjna skłonność do niższej oceny pracy kobiet zaczyna 

znajdować wyraz nie tylko w sferze kultury, ale także na rynku pracy.

W dziewiętnastowiecznej Europie wraz z rewolucją przemysłową kobiety zaczęły być zatrudniane na dużą 

skalę jako najemna siła robocza. Dla pracodawców było oczywiste, że kobietom i dzieciom płaci się mniej. Chętnie 

więc przyjmowali je do pracy jako potulniejszą i tańszą siłę roboczą wszędzie tam, gdzie proces produkcyjny nie 

wymagał zbyt wielkiej siły fizycznej.

W sferze pracy najemnej robotnicza solidarność klasowa nie obejmowała kobiet. Długo, bo jeszcze w XX 

wieku, związki zabraniały swoim członkom szkolenia kobiet i pracowania z kobietami, grożąc wydaleniem za 

złamanie tych zakazów).

Badacze zauważyli, że „tam, gdzie proporcja kobiet jest mała, robotnicy dążą do wykluczenia kobiet lub do ich 

dyskryminowania w zatrudnieniu. Tam, gdzie proporcja kobiet jest duża, robotnicy popierają żądania równych 

płac dla obu płci, bojąc się, że zostaną zastąpieni niżej opłacanymi kobietami".

Wiele badań pokazuje przejawy współczesnej dyskryminacji kobiet w sferze pracy najemnej:

-są niżej opłacane niż mężczyźni,

-są częściej zatrudniane w niepełnym wymiarze godzin,

-w zawodach, w których pracują, zajmują głównie niskie pozycje,

-pracują najczęściej w zawodach o niskim prestiżu.

„Kobiety pracujące zawodowo dominują liczebnie w zawodach związanych ze świadczeniem usług zbliżonych do 

prac  wykonywanych  przez  gospodynie   domowe  we  własnym  gospodarstwie,   takich   jak   sprzątanie  (pomoce 

domowe), szycie (krawcowe, szwaczki), przygotowywanie posiłków (kucharki, pracownice gastronomii), opieka 

nad chorymi i dziećmi (pielęgniarki, wychowawczynie w przedszkolach, nauczycielki). 

Mężczyźni częściej niż kobiety wykonywali prace niebezpieczne i wymagające siły fizycznej w takich branżach jak 

górnictwo, hutnictwo, transport i produkcja ciężkiego sprzętu. Kobiety były bardzo nielicznie reprezentowane w 

zawodach   dających   władzę   polityczną,   kontrolę   kapitałów,   w   zawodach   związanych   z   zarządzaniem 

przedsiębiorstwami, natomiast przeważały w zawodach pomocniczych o mniejszej złożoności zadań" (Domański).

27

Niższe  zarobki  kobiet   niż  mężczyzn   są  powszechną   regułą.   Badania  socjologiczne   wykazują,   że  z  czynników 

przypisanych   najsilniejszy   wpływ   za   różnicowanie   zarobków   ma.   Inny   poziom   zarobków   kobiet   i   mężczyzn 

występuje   nawet   wtedy,   kiedy   wyeliminowany   zostanie   wpływ   takich   czynników   jak   wiek,   wykształcenie, 

kwalifikacje zawodowe, staż pracy i odmienność ról zawodowych (Domański)

Biorąc   pod   uwagę   wykształcenie   i   usytuowanie   społeczno-zawodowe   -   im   są   one 

wyższe, tym większe jest zainteresowanie polityką- u kobiet. 

Znaczenie socjalizacji w procesie kształtowania roli społecznej płci i różnicowania zawodowego płci. 

Socjalizacja do ról związanych z płcią.

Chodzi tu o naukę pewnych ról związanych za pośrednictwem instytucji społecznych jak: rodzina i środki 

przekazu. 

Rozróżnia się tu płeć biologiczną i kulturową. Rodzimy się z biologiczną, natomiast kulturową wykształca się w 

ciągu życia.

W czasie socjalizacji zarówno pierwotnej jak i wtórnej, dzieci przyswajają podporządkowane danej płci normy i 

oczekiwania społeczne. Różnice płci determinowane są kulturowo- wytwarzane kulturowo. Mężczyźni i kobiety w 

czasie socjalizacji uczą się różnych ról.

Powiązane jest to z funkcjonalizmem, który twierdzi, że chłopcy i dziewczynki uczą się ról płci, męskiej i żeńskiej 

tożsamości – męskości i kobiecości (co towarzyszy tym rolom). 

Pozytywne lub negatywne sankcje, które są pewnymi bodźcami pomagają chłopcom i dziewczętom uczyć się i 

dostosowywać do wymaganych ról społecznych, co przyczynia się do utrzymania porządku społecznego.

Instytucje socjalizacyjne- rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze.

Sztywne rozumienie ról związanych z płcią (jak w przypadku funkcjonalistów) była krytykowana. Wzorce 

wdrażane przez instytucje socjalizacyjne czasem bywają ze sobą sprzeczne, a teorie socjalizacji nie biorą pod 

uwagę tego, że jednostki mogą odrzucać lub przekształcać społeczne oczekiwania towarzyszące rolom związanym 

z płcią- Conneu (1978).

Tożsamość płciowa- Freud

-utożsami płeć kulturalną z postrzeganiem genitaliów- „posiadaniem lub nie posiadaniem penisa”.

-założeniem wyższości penisa, nad pochwą, w której pochwa, jest tylko brakiem organu męskości, organu 

męskiego.

-ojciec jest podstawą dyscyplinującą- więc wyższość roli ojca.

-nauka własnej tożsamości kulturowej przypada na czwarty-piąty rok życia.

Teoria kształtowania płci kulturowej- Chodorow.

-nauka czucia się istotą męską lub żeńską zaczyna się w najwcześniejszej fazie życia od przywiązania dziecka do 

rodziców.

-większa rola matki- matka wywiera większy wpływ we wcześniejszej fazie życia dziecka .

-związek między matką a dzieckiem musi być zerwany- inaczej to przebiega u chłopców (odrzucenie bliskości z 

matką, odrzucają to, co kobiece- w ten sposób rozumiejąc swą męskość- rezultatem jest słabe radzenie sobie z 

nawiązywaniem bliższych więzi, spojrzenie na świat jest bardziej analityczne, niezależne. Chcą odgrywać bardziej 

aktywną rolę, przez co tłumią rozumienie uczuć swoich i innych). U dziewczynek (większa bliskość matki- 

przytulają się, obdarowują matki pocałunkami, naśladują ich zachowanie. Rola dziewczynki, a potem kobiety 

polega na kontynuowaniu relacji z innymi. Dlatego kobiety cechuje większa empatia i wrażliwość).

-męskość definiowana przez odrzucenie trwałej bliskości z matką.

-tożsamość kulturowa jest efektem oddziaływań społecznych. Wszystko z czym styka się dziecko- zabawki, książki, 

programy telewizyjne, podkreśla różnice między cechami męskimi a kobiecymi.

Społeczne tworzenie płci

-zarówno biologiczna jak i kulturowa płeć są konstruowane społecznie.

Samo ciało ludzkie może być i jest poddane działaniu kształtujących i przekształcających je sił społecznych. Zatem 

ludzkie ciało i biologia nie są dane, a są przedmiotem zabiegów człowieka i jego woli.

-socjologowie skoncentrowali się na rolach związanych z płcią kulturową i uczeniu się ról imliciate- biologiczne 

podstawy kulturowych różnic płci. 

Naród i państwo

 

Definicja narodu w socjologii. Cechy narodu. 

Naród to wspólnota o podłożu społeczno-gospodarczo-etniczno-politycznym wytworzona w procesie dziejowym i 

28

przejawiająca się w świadomości.

Cechy narodu to: 

•

terytorialność, 

•

wspólne pochodzenie etniczne,

•

wspólnota ekonomiczna,

•

język ojczysty, 

•

organizacja polityczna,

•

jedność kultury-wspólne wartości, 

•

wspólna historia,

•

poczucie więzi- solidarność,

•

świadomość narodowa,

•

tożsamość narodowa.

Relacje między narodem a państwem. Naród a społeczeństwo. Społeczeństwo a państwo. 

Naród – wspólnota o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w 

procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych członków. Państwo – polityczna, suwerenna, 

terytorialna i obligatoryjna organizacja społeczeństwa. Organizuje i koordynuje prace dużych grup społecznych. 

Społeczeństwo to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym 

tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, 

wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne 

instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy 

narodu.

Naród posiada wszystkie cechy społeczeństwa, społeczeństwo nie wszystkie cechy narodu. Członkami 

społeczeństwa stajemy się automatycznie (obywatelstwo), członkami narodu poprzez świadomość narodową 

(tradycje, losy dziejowe, wartości).  Naród nie jest tożsamy z państwem. Naród jest zorganizowaną zbiorowością 

społeczną podległą nie państwu, lecz przywództwu. 

Nacjonalizm. 

Naród jest wspólnotą kulturową i cywilizacyjną, opartą na świadomościowym poczuciu własnej tożsamości, na 

którą składają się:



własny język ojczysty



własna ojczyzna ( miejsce na ziemi uznawane za własne)



własna historia



własne postacie bohaterów, symbole zwycięstw i klęsk 



własne wierzenia i obyczaje 



własne korzenie cywilizacyjne (czyli trwały dorobek zmaterializowany np. historyczne budowle, 

świątynie)



zborowo odczuwana wola posiadania niezależnej polityki czyli własnego, suwerennego państwa

Czym jest naród?

Ujęcie kulturalistyczne

Ujęcie polityczne

o Wspólnota oparta na kulturze (Kłoskowska)

o Ważne są mity narodowe. Budują ujęcie kulturalistyczne

o F. Znaniecki- wspólnota oparta na kulturze, która ma określoną 

organizację opartą na zasadzie przodownictwa (z zakresu kultury, 

nie organizacji). Ostatnim okresem rozwoju narodu jest wg niego 

powstanie jednego, wielkiego (szczęśliwego ) społeczeństwa 

światowego.

o naród to jednostka o dominujących 

funkcjach państwowych

o ma ideologię nacjonalistyczną, która 

obejmuje ogół obywateli

Świadomość etniczna. Grupa etniczna. Zjawisko etniczności. 

Giddens: etniczność – wartości i normy kulturowe odróżniające członków danej grupy od innych grup. Grupa 

etniczna to grupa, której członków łączy poczucie wspólnej tożsamości kulturowej, różniącej ich od innych grup. 

Praktycznie we wszystkich społeczeństwach różnice etniczne idą w parze z różnicami w zakresie władzy i 

posiadania. Podziały te bywają szczególnie ostre wówczas, gdy różnice etniczne są traktowane jako różnice 

29

rasowe. Wg Giddensa różnice etniczne mają wyuczony charakter.

Szacka:

Mianem grupy etnicznej bywają obecnie określane zbiorowości czterech podstawowych typów:

•Miejskie mniejszości etniczne. Przykładem są Polacy w Chicago czy Nowym Jorku bądź też Chińczycy lub 

Irlandczycy w dowolnym z miast amerykańskich czy Arabowie w Paryżu.

•Ludy tubylcze, miejscowe. W tym przypadku mianem grupy etnicznej określane są ludy, które żyły na jakimś 

terytorium, zanim przybyli tam europejscy kolonizatorzy i osadnicy, na przykład Aborygeni w Australii czy Indianie 

w Ameryce i Kanadzie.

•Kulturowo zróżnicowane populacje państw będących tworami kolonializmu.

•Protonarody. Są to takie grupy, które mają swoich przywódców politycznych i ideologów oraz dążą do uzyskania 

własnego państwa, co uważa się za podstawowy wyznacznik ruchów narodowych. Są one też określane mianem 

narodów bez państwa 

Anthony D. Smith wyróżnia następujących sześć składników etniczności (Smith 1986):

• Nazwa zbiorowości. Nazwa ma ogromne znaczenie symboliczne. W starożytności, a także w średniowieczu 

przypisywano jej niezwykłą moc. Nazwanie kogoś czy czegoś było jednoznaczne z określeniem istoty nazywanego 

obiektu.

•Przekonanie o wspólnym pochodzeniu. Stanowi nieodłączny element etniczności. Legendy i mity mówiące o 

początkach i pochodzeniu zbiorowości etnicznej określają jej miejsce i pozycję w świecie. Dając wyjaśnienie jej 

początków, uzasadniają jej dalsze losy i określają przyszłe przeznaczenia.

•Wspólne dzieje. Zbiorowości etniczne są zbiorowościami historycznymi, które mają własne dzieje i pamięć 

wspólnej przeszłości.

•Własna, odrębna kultura. Członków zbiorowości etnicznej łączy i odróżnia od ludzi spoza niej przede wszystkim 

własna, specyficzna kultura. Mechanizm tego odróżniania działa wedle wzoru podobieństwa i różnicy. Podkreśla 

się upodobnienie członków danej zbiorowości pod względem tych cech kulturowych, które różnią ich od 

członków innych zbiorowości.

Oczywiście, w poszczególnych zbiorowościach bywają to różne cechy. Najczęściej jest to język i religia, ale może 

też być rodzaj ubioru, a nawet diety.

•Związek z określonym terytorium. Jest to związek istotny głównie w planie symbolicznym. Liczy się nie 

terytorium jako miejsce zasobów surowcowych i jego materialne posiadanie, ale terytorium jako „własne miejsce 

na ziemi", z którym związane są narodziny zbiorowości i istotne fragmenty jej dziejów. Jest ono świętą ojczyzną, 

do której można zawsze symbolicznie powracać, nawet jeśli w realnym świecie dana zbiorowość jest go 

pozbawiona i żyje od wielu lat w rozproszeniu.

•Poczucie solidarności i tożsamości. Grupę etniczną charakteryzuje znaczna spójność i silna więź społeczna w 

rozumieniu więzi psychicznej.

Nie w każdej zbiorowości etnicznej tak wyróżnione składniki etniczności występują wszystkie razem. Ponadto w 

rozmaitych zbiorowościach waga ich bywa różna. Jednak kształtowaniu się etniczności zawsze towarzyszy 

tendencja do podkreślania tego, co nam jest wspólne i co różni nas od innych w tych wszystkich sześciu 

wymiarach. Jeśli w którymś czegoś nie dostaje, dąży się do jego uzupełnienia.

Według Thomasa Hyllanda Eriksena o etniczności można mówić wówczas, gdy:

1. dwie grupy (lub więcej) pozostają w minimalnym kontakcie i
2. istotne dla poczucia więzi etnicznej są nie właściwości i cechy grupy jako takie, lecz tylko wówczas, gdy są 

rozpatrywane w związku z właściwościami grupy sąsiedniej

Handelman- typy grup etnicznych- stopnie społecznego zaangażowania.

1) kategoria etniczna- najbardziej zrealizowana wspólnota etniczna, jednostka jedynie zna swoje 

pochodzenie i wymogi zachowania się wobec innych

2) układ etniczny- członkowie grupy wchodzą w interakcje, mając pełną świadomość swojej przynależności 

etnicznej. Kontakty z innymi grupami etnicznymi opierają się na bazie różnic dzielących grupę rodzinną z 

grupa obcą

3) związek etniczny- gry w grę wchodzi wspólnota interesów- chęć utworzenia aparatu organizacyjnego, 

który miałby scementować tą mniejszość: np. partię polityczną 

4) społeczność etniczna- najwyższy stopień społecznego zaangażowania; grupa posiada własne terytorium.

30

Przejawy etniczności:

•

rdzeniem etniczności jest świadomość ostrego podziału na my i oni. My, wyposażeni w cechy szczególne, 

tylko nam właściwe i jaskrawo odróżniające nas od wszystkich innych: język, religia, obyczaj, wygląd 

fizyczny, dieta, wartości, kultura.

•

poczucie tożsamości grupowej i mocne przekonanie o własnej odrębności

•

zbiorowości   etniczne   odznaczają   się   spójnością   i   są   połączone   silną   więzią   społeczną,   co   sprzyja 

określaniu ich mianem grup

Modele interakcji między grupami etnicznymi 

-asymilacja - proces określający całokształt zmian społecznych i psychicznych, jakim ulegają jednostki, odłączając 

się od swojej grupy i przystosowując się do życia w innej grupie o odmiennej kulturze.

-pluralizm - w życiu społecznym jest to taka sytuacja w funkcjonowaniu państwa lub innej organizacji, gdy różne 

grupy mają prawo wyrażać swoje interesy, w tym zwłaszcza mieć udział w sprawowaniu władzy. Pluralizm zakłada 

poszanowanie zróżnicowań społecznych i kulturowych i uznanie równości poglądów.

-segregacja - rodzaj sformalizowanej, zinstytucjonalizowanej dyskryminacji opartej na kryterium rasy, której 

cechą charakterystyczną jest oddzielenie jednej rasy od drugiej. Separacja może mieć charakter geograficzny, ale 

zazwyczaj była stosowana poprzez świadczenie usług za pomocą oddzielnych instytucji, jak szkoły czy transport 

publiczny.

-dominacja - przewaga danej jednostki, kilku jednostek lub grupy społecznej nad innymi jednostkami lub 

grupami, odnosząca się przede wszystkim do sfery polityczno-ekonomicznej.

-transfer (przesiedlanie) - przesiedlenie obywateli danego państwa w ramach jego granicy

-unicestwienie - zniszczenie, wyeliminowanie mniejszości przez grupę

Koncepcja A, Smith'a 

Krytykował w niej stanowisko modernistów uznających narody za wytwór nowoczesności. Wedle Smitha narody 

wykształciły się w toku długotrwałego procesu historycznego na podstawie istniejących wcześniej więzi 

etnicznych. Swoją koncepcję określił mianem etnosymbolizmu. 

Koncepcja narodu wg Gellnera. 

Polityczna koncepcja narodu: Wprowadzona przez Ernesta Gellnera. Skupia się na opisie relacji pomiędzy 

narodem a nacjonalizmem. Gellner uważał, że to idea nacjonalizmu była pierwotna, a powstanie narodu jest jej 

ekspresją. W tym ujęciu naród definiujemy poprzez nacjonalizm rozumiany jako postulat pokrywania się granic 

etnicznych i państwowych.

Państwo narodowe, wielonarodowe. 

Państwo narodowe – to państwo, którego prawie wszyscy mieszkańcy stanowią jeden naród i zdecydowana 

większość członków tego narodu zamieszkuje to właśnie państwo. Jeśli przyjąć etniczną definicję narodu, to 

państwa narodowe praktycznie nie istnieją. Z drugiej strony, jeśli przyjąć polityczną definicję narodu jako 

mieszkańców jednego państwa, to każde państwo jest państwem narodowym. 

Państwo wielonarodowe to państwo, w którym żadna z grup etnicznych nie ma znaczącej przewagi liczebnej nad 

pozostałymi. 

Mniejszości etniczne, konflikty etniczne. 

Mniejszością etniczną jest grupa, która spełnia następujące warunki:

• jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 

• w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją;

• dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;

• ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i 

ochronę;

• jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;

• nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.

Konflikt etniczny – rodzaj konfliktu społecznego, w którym bez względu na przyczyny stronami są narody, 

mniejszości narodowe bądź grupy etniczne, funkcjonujące w społeczeństwach wielonarodowościowych i 

wieloetnicznych, bądź na pograniczu etnicznym. 

31

Typologia sposobów rozwiązywania konfliktów etnicznych:

• przystosowanie 

• asymilacja 

• akulturacja 

• transfer populacji 

• modyfikacja granic 

• ludobójstwo

• etniczne samobójstwo 

Instytucja. 

Termin odnoszący się do bardzo trwałych elementów ładu społecznego (takich jak rodzina, własność, prawo), 

uregulowanych i usankcjonowanych form działalności (na przykład nauka, szkolnictwo, sądownictwo), uznanych 

sposobów rozwiązywania problemów współpracy i współżycia (na przykład małżeństwo, rozwód, kredyt, arbitraż) 

oraz niektórych organizacji formalnych pełniących w społeczeństwie określone funkcje (na przykład szpital, 

więzienie, fabryka, urząd). 

Polityka społeczna. 

Określana jest jako działanie praktyczne rządu, które skupiają się na szukaniu i wdrażaniu rozwiązań 

różnorodnych problemów społecznych, które dotyczą dużych grup społecznych wyróżnionych ze względu na 

strukturę społeczną, demograficzną, przestrzenną, itd. Do problemów tych zaliczyć możemy m.in. bezrobocie, 

ubóstwo oraz marginalizację. 

Instytucją, która jest wbudowana w konstrukcję polityki społecznej jest pomoc społeczna stworzona aby 

rozwiązywać określone problemy jednostek - należy nie utożsamiać polityki społecznej i pomocy społecznej, 

albowiem pojęcia te nie są tożsame. 

Jako cel polityki społecznej można wskazać wpływanie na formę ładu społecznego, czyli zasad, które budują 

porządek społeczny. 

Koncepcje polityki społecznej mają swoje źródła w sposobach myślenia:

1) socjalizm , który opiera się na specyficznym ideale zrzeszania się w społeczeństwie, a także stałe podnoszenie 

poziomu minimalnych dochodów (socjaldemokracja głosiła wyrównywanie standardów do góry ),

2) liberalizm /instytucjonalno- redystrybucyjny/ , który była za ograniczeniem programów socjalnych, 

wprowadzał różnorodne programy selektywne (kierowane do różnych grup albo jednostek, wybranych ze 

względu na arbitralnie ustanowione kryteria. Prowadziło to do bardzo silnych podziałów w społeczeństwie , w 

tym rozerwania więzi,

3) kapitalizm

Społeczeństwo, naród a państwo. 

Naród – wspólnota o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w 

procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych członków. Państwo – polityczna, suwerenna, 

terytorialna i obligatoryjna organizacja społeczeństwa. Organizuje i koordynuje prace dużych grup społecznych. 

Społeczeństwo to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym 

tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, 

wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne 

instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy 

narodu.

Władza.

 

Pojęcie władzy; definicje władzy. 

Przemiany rozumienia władzy:

• Mistyczne rozumienie władzy – władza rozumiana substancjalnie jako atrybut Boga [nadawany władcy].

• Władza jako stosunek społeczny wynikający z relacji, interakcji społecznych [Locke, Monteskiusz, Rousseau –

   umowa społeczna];

Bertrand Russell „Power: A New Social Analysis” 1938.

• władza= zdolność do osiągania celów

• żądza władzy jest częścią ludzkiej natury

32

• różne formy władzy społecznej są ze sobą powiązane

• ekonomiczna, militarna, kulturowa, obywatelska.

• analiza władzy jako główny przedmiot nauk społecznych

• Power A New Social Analysis: natura władzy, formy władzy, struktura organizacji i etyka władzy

• Wpływ - oddziaływanie bez groźby sankcji, siły, kar i nagród.

• Władza- oddziaływanie mające formę przymusu lub potencjalnego przymusu (za pomocą legitymizowanych

   środków przymusu).

• Autorytet – określony stosunek do władzy, uznanie, uprawomocnienie, skłonność do podporządkowania oparta

   na przymusie wewnętrznym, uznawanych wartościach (wiedza, umiejętności).

Źródła władzy: Na czym opiera się władza ? dlaczego możliwe jest sprawowanie kontroli nad zachowaniem 

innych osób ?

• Zdolność do decydowania, wyrażania woli, rozkazu i podporządkowanie, posłuszeństwo

• Stosunek społeczny o charakterze jednostronnych zależności (powiązany ze środkami przymusu)

• Sankcje, środki przymusu i kontroli

• Normy regulujące prawomocność (władza jest legitymizowanym przymusem)

• Władza jako stosunek społeczny.

• Specyficzny charakter relacji społecznej

• Władza jako instytucja.

• władza - stosunek nadrzędności i podrzędności jako własność struktury.

• Definicje behawioralne: władza jako wywoływanie przez rządzących określonych zachowań rządzonych

• Teleologiczne: władza jako możliwość realizacji interesów, osiągania celów

• Instrumentalne: władza jako możliwość stosowania kar i nagród.

• Strukturalne: władza jako podział na rządzących i rządzonych

• Władza jako wpływ: władza jako możliwość wywierania wpływu

• Władza jako dyspozycja – zdolność do kontrolowania innych

• w sensie obiektywnym tzn. posiadanie zasobów kontroli [pieniądze, informacja]

• W sensie subiektywnym jako przekonanie o zdolności A do kontrolowania B.

• Stopniowalność władzy:

• Brak władzy ….. częściowa władza ……pełna władza

Teorie władzy. 

Rozróżnienie aspektów władzy:

• Władza

• Wola

• Panowanie

• administrowanie

• Przywództwo

Wyróżnione z uwagi na charakter przekonań legitymizujących

1.Legalna (biurokratyczna)

2.Tradycyjna

3.Charyzmatyczna

PANOWANIE 

TRADYCYJNE

PANOWANIE 

LEGALNE

PANOWANIE CHARYZMATYCZNE 

Na mocy wiary w świętość porządku 

tradycji 

Na mocy ustanowienia, prawa

Na mocy uczuciowego oddania, 

uznania, egzaltacji

Władza patriarchalna

Relacja: 

pan – poddany 

Władza biurokratyczna 

Relacja:

urzędnik – petent 

Władza proroków, bohaterów 

wojennych, demagogów

Relacja: 

przywódca – uczeń; zwolennik 

33

Prawa wynikają z tradycji,

zwyczaju

Tradycja wymusza szacunek i

posłuszeństwo wobec praw i

wobec pana

Stosunki społeczne o

charakterze wspólnoty;

Zwyczaj

Prawo stanowione

Posłuszeństwo wobec

zasady ustanowionej,

formalnej i abstrakcyjnej

normy, formalnych

przepisów;

Szacunek i uznanie

wobec prawa

stosunki społeczne o charakterze

wspólnoty,

panowanie oparte na charyzmie,

osobistym autorytecie

emocjonalne oddanie, posłuch;

Zarządzanie [i podejmowanie

decyzji] irracjonalne, absolutne

Zespół zarządzający – stanowią 

krewni i służba [dwór, sojusznicy]

Kryterium doboru : lojalność służby i

krewnych, osobista zależność;

Zarządzanie patriarchalne – nie 

stosuje kryterium fachowości; 

całkowita zależność od woli pana.

Struktura stanowa – urząd 

nadawany na mocy przywileju- 

autonomiczny;

Całokształtem stosunków rządzi 

tradycja;

Przywilej, godność stanowa – zależą 

od woli pana,

reguły zwyczajowe, niepisane 

[zależność od woli pana powoduje 

niestabilność]; Stanowy podział 

rządów Tradycja ogranicza władzę

obszar zachowań swobodnych, 

dowolnych wynikających ze 

stosunku osobistego

pewne ograniczenie władzy;

zespół zarządzający dobierany ze

względu na charyzmę, osobiste

oddanie, zapewnia trwałość

posłuszeństwa opartego na

wierze, uznaniu i charyzmie.

Zespół zarządzający –dobierany ze

względu na kompetencje;

Przedmiotowy zakres 

obowiązków

i kompetencji, rzeczowy,

bezosobowy obowiązek służbowy,

Kryterium doboru kadry

funkcjonalność i fachowość,

Urzędnik = fachowiec

Biurokracja 

to czysty typ

panowania legalnego:

hierarchiczność stanowisk,

rozbudowany zespół zarządzający,

dyscyplina organizacyjna.

Racjonalność działań

 – interes

Biurokracja zapewnia ciągłość

władzy, 

fachowość, 

obiektywizm

zespół zarządzający

dobierany ze

względu na

charyzmę, osobiste

oddanie, zapewnia

trwałość

posłuszeństwa

opartego na

wierze, uznaniu i

charyzmie.

prawo zwyczajowe raczej

trwałe i niezmienne–

zasady oparte na etyce i

poczuciu sprawiedliwości,

utylitarnej funkcjonalności

panowanie patriarchalne –

najczystszy typ panowania

tradycyjnego – całkowita

samowola pana

panowanie stanowe jest

bliższe legalnemu gdyż

gwarancja przywilejów jest

swoistą rodzajem

legitymizacji prawnej

TRWAŁOŚĆ EFEKTYWNOŚĆ

Prawo formalne;

możliwa jest zmiana

prawa

Zawód –urzędnik,

fachowiec, wykonuje

swoją pracę,

Bezosobowe zasady,

obowiązek służbowy

Hierarchia zespołu

zarządzającego

Umowa

Autonomia systemu

biurokratycznego –

urzędu i norm

PRZYPADKOWA EFEKTYWNOŚĆ

Brak prawa – wola przywódcy

prawem

Zarządzanie nie podlega żadnym

zasadom ani ustanowionym ani

tradycyjnym;

Decyzje irracjonalne –

przypadkowe doraźne;

trwałość opiera się na posłuchu

[nieustanne działanie zespołu

zarządzającego na rzecz

wymuszania posłuszeństwa,

utrzymania porządku;

Panowanie charyzmatyczne – to

osobowa postać stosunków

społecznych.

Wiara proroków

Tradycjonalizacja charyzmy

NIETRWAŁOŚĆ

34

Koncepcja marksistowska.

 

• władza (polityczna) jako wszelka zorganizowana na zasadzie przymusu władza jednej grupy ludzi w stosunku

  do innej grupy ludzi

• Władza polityczna - zinstytucjonalizowany i zmonopolizowany przymus w państwie

• władza ekonomiczna- kontrola zasobów (srodków produkcji) przez mniejszość

3 wymiary władzy w ujęciu konfliktowym

• Obiektywna sprzeczność interesów

• Subiektywne poczucie upośledzenia

• Behawioralny konflikt interesów

Patologie władzy. 

• Oligarchizacja

• Biurokratyzacja (nadmierna)

• Alienacja

• korupcja

• kapitalizm polityczny (łupy władzy, monopole, przymus pracy...)

Żelazne prawo oligarchii. 

• Wraz z rozwojem partii powstaje przeciwieństwo między szeregowymi członkami partii a partyjnym 

przywództwem. Gdy przywódcy stanowią fragment organizmu partii jako jej pracownicy, tam ich interes

gospodarczy z reguły zbieżny jest z interesami partii.

• "...partia staje się celem samym w sobie, z własnymi, samodzielnymi celami oraz interesami, oddziela się

od klasy, którą reprezentuje. Interesy mas zorganizowanych w partii oraz interesy reprezentującego organizm 

partii korpusu urzędników nie musza się pokrywać.”

• „Każdy powstały w ramach podziału pracy organ społeczny, gdy skonsoliduje się, wytwarza swój własny interes, 

interes własny w sobie i dla siebie' [ Michels ss.147-148].

Władza a porządek społeczny. 

• Problem stabilności i trwałości demokracji a wpisanie konfliktu w demokrację.

   Stabilność / niestabilność systemu politycznego - co gwarantuje stabilność ?

• Czy w stabilnych demokracjach rzeczywiście nie zachodzą zjawiska świadczące o niestabilności ? Jak określić

   granicę stabilnej / niestabilnej demokracji ?

• Problem autonomii elit: relacje elity-masy ? media - opinia publiczna- poparcie społeczne

• Typy demokracji : Skonsolidowana / Nieskonsolidowana

• Akceptacja wspólnych norm i wartości - reguł gry demokratycznej (egalitaryzm, dystans do władzy, korupcja).

• Wymienność elit władzy i otwartość dostępu do władzy.

• Legitymacja partii władzy - oparta na dyskursie aksjologicznym i artykulacji interesów

Stosunek do władzy w społeczeństwie polskim.

 

postawy społeczeństwa wobec władzy:

postrzeganie władzy i ocena władzy

• przeciwstawienie i dystans MY -ONI społeczeństwo i władza

• krytyczna ocena władzy

• niski poziom zaufania

• bark możliwości artykulacji interesu nierówności w wymiarze politycznym (Wnuk-Lipiński)

WYMIAR OBIEKTYWNY

• nierówności w dostępie do władzy

• możliwość artykulacji i realizacji interesów

• działania zbiorowe

• instytucjonalizacja działań zbiorowych – (protesty związkowe)

WYMIAR SUBIEKTYWNY

• PODMIOTOWOŚĆ SPOŁECZNA I POCZUCIE SPRAWSTWA

• poczucie wpływu na rzeczywistość,

35

• zaangażowanie obywatelskie a alienacja polityczna

• uwarunkowania aktywności obywatelskiej - poczucie deprywacji

Ruchliwość społeczna. RS.

 

Pojęcie ruchliwości. Rodzaje ruchliwości społecznej. 

ruchliwość   społeczna(mobilność   społeczna)   -   proces   prowadzący   do   zmiany   miejsca   jednostki   lub   grupy   w 

hierarchicznym układzie pozycji społ. w zbiorowości czy społeczeństwie ( awans lub degradacja). Zmiany te 

dokonują   się   najczęściej   w   obrębie   poziomu   bogactwa,   wykształcenia,   przynależnej   władzy   i   przywilejów, 

wykonywanej profeski i wielkości dochodów.

Rodzaje ruchliwości:

- horyzontalna(pozioma) - polega na tym, iż jednostka, przemieszczając się z jednej grupy społecznej do drugiej 

(zmiana członkostwa grupowego), obejmuje w niej pozycje społeczną podobną do poprzedniej pod względem 

rangi

- wertykalna (pionowa) - gdy w wyniku przemieszczenia się następuje awans społeczny lub społeczna degradacja 

jednostki. Ruchliwość wertykalna może dokonywać się w obrębie tej samej grupy czy zbiorowości społ. lub 

wykazywać niektóre cechy ruchliwości horyzontalnej (zmiana członkostwa wraz ze zmianą rangi)

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa i międzypokoleniowa. 

Ruchliwość pionowa dzieli się na: 

●  Ruchliwość   wewnątrzpokoleniową   -   oznacza   przemieszczanie   się   jednostek   lub   grup   między   poziomami 

hierarchii poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji przez jednostki, nabywanie majątku czy zdobywanie wyższego 

wykształcenia. Degradacja w tym przypadku może być wynikiem zaniechania tego typu działań, co w efekcie 

powoduje, że inne jednostki czy grupy poprzez własny awans społeczny podwyższają poziom w hierarchii. 

●  Ruchliwość międzypokoleniową to ruchliwość całych kategorii społecznych względem pozycji zajmowanych 

przez ich rodziców, np. ruchliwość międzypokoleniowa nauczycieli, księży itd. Od strony empirycznej ruchliwość 

ta badana jest poprzez porównywanie pozycji jednostki i jej rodziców (najczęściej przyjmuje się wskaźnik jakim 

jest pozycja ojca). 

Funkcje ruchliwości. 

Z j a w i s k a   z w i ą za n e   z   r u c h l i w o ś c i ą   s ą   c h a r a k t e r y s t y k ą   b a r i e r   n i e r ó w n o ś c i ,   i n f o r m u j ą c 

r ó w n o ś c i  szans (lub ich braku), wywierają wpływ na gospodarkę i stosunki społeczne. Chodzi tu 

o wpływ ruchliwości społecznej na:- strukturę społeczną - stabilność polityczną - efektywność ekonomiczną - 

funkcjonowanie jednostek 

Funkcje ruchliwości społecznej - wpływa na: 

● formowanie się podziałów społecznych (struktury społecznej): 

- może ją stabilizować lub zmieniać;

- określa wyrazistość podziałów społecznych (wysoka ruchliwość ją osłabia, niska natomiast zaostrza); 

- zamyka lub otwiera poszczególne kategorie społeczne i zawodowe.  

● stabilność polityczną:  

- wysoka ruchliwość redukuje potencjał negatywnych napięć społecznych („wentyl bezpieczeństwa”), a awans

   osób z „nizin” do klasy wyższych jest traktowany jako świadectwo równych szans; 

- niska ruchliwość jest czynnikiem konfliktogennym z perspektywy szczególnie dołu hierarchii społecznej.  

● efektywność gospodarczą (ruchliwość jest traktowana jako warunek efektywności gospodarczej): 

- w okresie wzrostu gospodarczego rośnie ruchliwość społeczna (strukturalna), zaś słabnięcie tempa rozwoju

   powoduje spadek tej ruchliwości; 

- ruchliwość wpływa także na efektywność gospodarczą przez jej skutki, tj. przez przenikalność barier społecznych 

i społeczne „lokalizacje” jednostek- czy jednostki z odpowiednimi kwalifikacjami zajmują właściwe pozycje 

społeczne?  

● psychologiczne funkcjonowanie jednostek (widać to w stylu życia, zachowaniach i sposobie myślenia – problem 

„nuworyszy”): 

- dobre (zwiększa skłonność do akceptacji zmian, tolerancji  oraz innowacyjności);  

- złe (rodzi lęk i niepewność przed utratą pozycji, prawicowy radykalizm społeczny i podatność na stereotypy). 

Teoria krążenia elit. 

Według Pareta na strukturę społeczną składają się 3 elementy:

36

1.Elity rządzące – jednostki bezpośrednio lub pośrednio grające role w rządzeniu

2.Elity nierządzące – obejmujące pozostałych członków elity

3.Masy

I tak wyróżniona elita podlega ciągłej ewolucji, transformacji, w którym to procesie następuje eliminacja 

jednostek słabych, zdegradowanych, a ich miejsce zajmują nowi, pełni energii przedstawiciele klas niższych. Jeżeli 

ta kooptacja nie następuje to wewnątrz klasy niższej gromadzą się elementy przerastające swoimi zaletami klasę 

wyższą, przeżywającą etap schyłku i dekadencji. Następuje czas rewolucji, a to oznacza odnowienie personalnego 

składu elity rządzącej i w rezultacie równowaga społeczna zostaje przywrócona. 

Czyli naturalne zróżnicowanie zdolności w społeczeństwie powoduje powstanie nowej elity klas niższych która z 

czasem prowadzi do obalenia elity pierwotnej. Zdaniem Pareta w kształtowaniu elity obok władzy istotne 

znaczenie mają czynniki takie jak bogactwo, rodzina, koneksje. 

Skutki Ruchliwości społecznej. 

Ruchliwość społeczna oznacza zmianę pozycji społecznej jednostki lub grupy.

Ruchliwość społeczna pionowa: oznacza przechodzenie z niższych pozycji społecznych na wyższe tzw awans, bądź 

z wyższych na niższe tzw degradacja .

Skutkami degradacji jest obniżenie statusu, a mianowicie utratę dobrego stanowiska, mniejsze zarobki oraz niższe 

standardy życia. W niektórych przypadkach może to również oznaczać bezrobocie 

Skutkami awansu jest lepsza pozycja społeczna, zdobywanie nowych doświadczeń, lepsze zarobki, poprawa 

standardu życia, przynależność do wyższej grupy społecznej 

Teoria modernizacji. 

Teoria modernizacji utrzymywała, że ewolucja (modernizacja) systemów politycznych polega na coraz większym 

zróżnicowaniu potrzeb (funkcji) społeczeństwa oraz odpowiedniej specjalizacji instytucji politycznych zajmujących 

się ich realizacją. Cechą charakterystyczną nowoczesnych systemów jest większa różnorodność struktur i funkcji 

niż w systemach tradycyjnych, dzięki czemu te pierwsze wykazują większe zdolności innowacyjne i łatwiej 

adaptują się do zmian w otoczeniu. 

Socjologia jako nauka. Teorie w nauce. Teorie w socjologii. 

Rozwój socjologii przed-instytucjonalnej. 

● Problemy socjologiczne przed powstaniem socjologii podejmowano na gruncie innych dyscyplin:

   filozofii, ekonomii, historii, prawa…

● Silny związek rozważań naukowych z teologią i ideologiami;

● Rozwój metod i podejścia naukowego;

● Społeczeństwo jako ‘produkt społeczny’, konwencja [umowa społeczna].

Kluczowe odkrycie Queteleta. 

1. pojęcie średniego człowieka (l’homme moyen).

   – odpowiednik środka ciężkości ciał fizycznych.

   – = abstrakcja, oznaczająca człowieka typowego dla danej społeczności – odrzucenie zróżnicowań, odchyleń

      indywidualnych.

2. Zapoczątkowanie socjologii empirycznej – zastosowanie w naukach społecznych metod bazujących na

    obserwacji i obliczeniach (które są stosowane są w naukach przyrodniczych).

3. Zjawiska społeczne będące wynikiem ‘wolnych‘ decyzji jednostek odznaczają się regularnością w skali masowej

    = zjawiska w naukach społecznych przebiegają według określonych praw przyczynowo-skutkowych.

    Skutki są proporcjonalne do przyczyny.

Quetelet

Analizował wiele danych z wykorzystaniem rozkładu normalnego:

● obwód klatki piersiowej u 5738 żołnierzy szkockich

● wzrost 100 000 rekrutów francuskich

● proporcja zawieranych małżeństw do zgonów.

● Liczba przestępstw

● Liczba małżeństw zawieranych w określonym wieku.

Analiza zachowań masowych wynikających z intencjonalnych działań ludzi - zdeterminowanych przez prawa 

społeczne.

37

● regularność zjawisk związanych ze świadomymi działaniami ludzi.

● W szczególności Quetelet analizował regularności dotyczące patologii społecznych.

● Determinizm a wolna wola?

● Skala masowa zjawiska a poziom jednostkowy.

Dyscyplina naukowa. 

Dyscyplina naukowa to społecznie zorganizowana działalność badawcza nastawiona na wytwarzanie 

informacji (badania) oraz stosowania rezultatów tej działalności (teorie) w praktyce. 

Czy socjologia jest dyscypliną naukową?

Socjologia jest dyscypliną naukową, ponieważ jest nauką zinstytucjonalizowaną, prowadzi badania, których 

rezultaty są wykorzystywane w praktyce.

Omów instytucjonalizację socjologii.

W 1838r. August Comte wprowadza nazwę ,,socjologia’’ na określenie nowej (aczkolwiek posiadającej długą 

historię jako refleksja nad społeczeństwem) nauki. W 1892r. powstaje pierwszy wydział socjologii na 

Uniwersytecie w Chicago; w 1895r. pierwsza katedra socjologii w Europie – Uniwersytet w Bordeaux (kieruje nią 

Durkheim); pierwsza organizacja zrzeszająca socjologów utworzona w 1909r. (Amerykańskie Stowarzyszenie 

Socjologiczne). W Polsce pierwszą katedrę socjologii (na wydziale prawa Uniwersytetu Warszawskiego) obejmuje 

Leon Petrażycki; w 1920r. Florian Znaniecki założycielem katedry socjologii w Poznaniu.

Instytucjonalizacja socjologii – uznanie socjologii za dyscyplinę nauki przez utworzenie katedr, instytutów 

badawczych, periodyków, stowarzyszeń oraz utworzenie stanowisk zawodowych dla socjologów-praktyków.

Teoria naukowa

Definicja pozytywistyczna: teoria naukowa to zbiór twierdzeń między którymi zachodzą logiczne związki i dzięki 

którym można wyprowadzić nowe twierdzenia o rzeczywistości.

Turner twierdzi, że teorie to opowieści o tym, jak i dlaczego następują wydarzenia.

Do czego potrzebna jest teoria naukowa?

Teoria potrzebna jest do rozpoczęcia badania; najpierw musi być teoria – po to, by wiedzieć z jakiego punktu 

widzenia będziemy ujmować np. społeczeństwo; teoria pozwala na wyprowadzenie wniosków, wyjaśnień, na 

spojrzenie, jakie są powiązania między badanymi zjawiskami; umożliwia także postawienie nowych problemów.

Główne teorie naukowe w socjologii i jakie czynniki przyjmują jako wyjaśniające zjawiska społeczne.

Funkcjonalizm – analiza sił i struktur społecznych pod kątem ich konsekwencji dla spełniania potrzeb i wymogów 

całości społecznych.

Teoria ewolucyjna – mechanizmy ewolucji używane do analizy dynamiki procesów społecznych.

Teoria konfliktu – bada, jak systemy nierówności rodzą konflikty między rządzącymi a podporządkowanymi.

Teoria wymiany – ujmuje procesy społeczne jako wymianę zasobów.

Interakcjonizm – dąży do rozumienia dynamiki spotkań twarzą w twarz między jednostkami.

Teoria strukturalistyczna – światem społecznym kierują podstawowe wzory tkwiące w symbolach lub kulturowych 

formach stosunków społecznych.

Teoria krytyczna – celem jest posługiwanie się teorią do krytyki sposobów zorganizowania świata społecznego 

oraz poglądu, że nauka jest użytecznym sposobem rozumienia świata społecznego. 

Pojęcie paradygmatu i pojęcie nauki normalnej.

Paradygmat to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej 

nauki

. Teorii i pojęć tworzących paradygmat raczej 

się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu kiedy paradygmat jest twórczy poznawczo - tzn. za jego pomocą 

można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi (historycznymi), którymi zajmuje się dana 

nauka.

Z tą nauką ,,normalną’’ to chyba błąd jest, może chodziło jej o naukę formalną? Podaję definicję nauki formalnej: 

grupa 

nauk

 wyróżniona ze względu ma kryterium przedmiotowe (dedukcyjność), przeciwstawiająca się 

naukom 

realnym

 (nazywanym też empirycznymi).

Przedmiotem badań nauk formalnych są pojęcia i związki między liczbami i pojęciami – konstrukcje abstrakcyjne, 

świat bytów idealnych. Zaliczają się do nich 

matematyka

, 

logika i

 

prakseologia

. 

38

Wewnętrzne warunki uprawiania socjologii?

Intersubiektywność, intersubiektywna komunikowalność (wszyscy muszą dany problem tak samo rozumieć), 

sprawdzalność twierdzeń (warunek obiektywności twierdzeń naukowych), cechy, które opisujemy teoretycznie 

muszą mieć odzwierciedlenie w cechach obserwowalnych.

Zewnętrzne warunki uprawiania socjologii?

Podstawowym warunkiem jest istnienie odideologizowanego społeczeństwa. Istotą odideologizowanego 

społeczeństwa jest to że, każdy człowiek ma możliwość swobodnej wypowiedzi i prawo do własnych poglądów. 

Podstawową konsekwencją odideologizowania społeczeństwa dla socjologii jest akceptowana powszechnie 

oczywistość sytuacji, w której ludzie mają różne interesy, różne poglądy i różne opinie. Taka sytuacja może mieć 

miejsce tylko w przypadku demokratycznego, pluralistycznego społeczeństwa.

Czym wiedza naukowa różni się od innych typów wiedzy?

Typy wiedzy (wg Turnera):

1. Ideologia – empiryczna i ewaluacyjna

2. Religia – ewaluacyjna, nie jest empiryczna

3. Logika – nie jest ani empiryczna ani ewaluacyjna

4. Nauka – jest empiryczna, ale nie jest ewaluacyjna.

Nauka dąży więc do poznania świata poprzez empirię, lecz nie ocenia przedmiotu swego poznania i tym właśnie 

różni się od pozostałych typów wiedzy.

Omów i wyjaśnij schemat poznania naukowego wg. Jerzego Brzezińskiego.

Wychodzimy od faktów, obserwowalnych elementów świata; poprzez indukcję formułujemy uogólnienia 

(jesteśmy teraz w świecie konstrukcji teoretycznych), następnie formułujemy przewidywania, prognozy dotyczące 

rzeczywistości; na końcu powracamy do świata empirii po to, by sprawdzić czy nasze prognozy się spełniły. 

Przyjmuję się, że schemat ten jest niepoprawny, jako poprawny uznaje się schemat zaproponowany przez Karla 

Poppera 

Etapy procesu badawczego we współczesnej teorii nauki (model teoria-empiria – teoria).

Popper twierdzi, że wychodzimy od teorii (wstępna wiedza, którą mamy) i przez nią badamy fakty. Obserwacja 

faktów zakłada perspektywę poznania, a perspektywa sprawia, że poznajemy subiektywnie, ponieważ posiadamy 

początkowo jakąś wiedzę. Na końcu zaś z powrotem powracamy do teorii – po to, by ją sfalsyfikować bądź 

uprawdopodobnić.

Socjologia jako nauka. 

Socjologia – jest to nauka o zjawiskach, procesach społecznych i społeczeństwie, czyli zbiorowości ludzkiej 

znajdującej się na ograniczonej przestrzeni, współpracującej ze sobą w taki sposób, by zapewnić swym członkom 

istnienie i rozwój. 

Przedmiotem socjologii są zjawiska i procesy zachodzące w różnych formach życia zbiorowego. 

Socjologia bada: instytucje, zbiorowości np. grupy społeczne, zawodowe, procesy, stosunki, zjawiska kulturowe, 

ruchy społeczne, świadomość społeczną

Socjologia znajduje się na niskim szczeblu naukowości, ponieważ:

• Ma krótką historię, więc nie rozwinęła się w pełni naukowej wiedzy o metodach i technikach 

gromadzenia danych.

• Przedmiot badań socjologii napotyka wiele utrudnień w procesie poznania.

• Brak jej jednoznacznej terminologii oraz posługiwanie się pojęciami wieloznacznymi i często 

zapożyczonymi z innych dyscyplin.

• Brak precyzyjności w formułowaniu definicji i ogólnych twierdzeń.

Jakie można wyróżnić typy wiedzy w społeczeństwie?

'wiedza'- termin odnosi się do każdego typu idei i sposobów myślenia od wierzeń ludowych po ścisłą naukę. ; 

przekonanie etyczne, założenia poznawcze, stwierdzenia doświadczalne, sądy syntetyczne, przekonania 

polityczne, kategorie myślowe. teorie eschatologiczne, normy moralne, założenia ontologiczne, obserwacja 

faktów empirycznych.

'nienaturalne' formy wiedzy uporządkowane pod względem stopnia nienaturalności (na podstawie Merton 

39

'teoria socjologiczna i struktura społ. str 503):

1) mit i podanie

2) wiedza zawarta w naturalnym języku ludu

3) wiedza religijna

4) podstawowe odmiany wiedzy mistycznej

5) wiedza filozoficzno-matematyczna

6) pozytywna (matematyka, nauki przyrodnicze i humanistyczne)

7) wiedza technologiczna

- potoczna

-naukowa

- artystyczno-literacka

- spekulatywna

-irracjonalna

Teoria socjologiczna i jej składniki.

Teoria socjologiczna obejmuje zbiór wzajemnie powiązanych twierdzeń pojęć hipotez które albo próbują 

wyjaśniać elementy rzeczywistości społecznej wykorzystując w tym celu odpowiednie założenia metodologiczno-

filozoficzne albo postulują kierunek przyszłych badań lub porządkują stan aktualnej wiedzy socjologicznej. 

Składniki teorii: 

1) Ogólna orientacja teoretyczno- metodologiczna 

a) podstawowe założenie o charakterze rzeczywistości społecznej - tezy ontologiczne 

b) założenia o szansach i granicach poznania społecznego 

2) Model pojęciowy- powiązane kategorie analityczne składające się na wizję świata społecznego, jego budowy, 

mechanizmów funkcjonalnych, sposób jego interpretacji obejmujący definicje klasyfikujące  i typologie. 

3) Szczególna teoria empiryczna - zespół powiązanych twierdzeń o zależnościach między zmiennymi cechami 

obserwowanych zjawisk 

Założenia ontologiczne i metodologiczne – orientacja pozytywistyczna i humanistyczna.

Założenia ontologiczne dotyczą refleksji nad zjawiskiem bycia i bytu, jego genezą, klasyfikacją bytów, określaniem 

właściwości, struktury i charakteru rzeczywistości. Podstawowa przesłanka ontologiczna to np. przekonanie, że 

społeczeństwo jest analogią organizmu. Założenia metodologiczne dotyczą metod, badań, procedur badawczych, 

postępowania i typów wnioskowania, stosowanych określonej dyscyplinie naukowej, sposoby analizowania ich 

wartości poznawczej, np. badanie społeczeństwa w ten sam sposób jak organizmu biologicznego. 

Wg orientacji pozytywistycznej socjologia powinna stosować identyczne procedury badawcze podobnie jak nauki 

przyrodnicze np. obserwacje. Orientacja humanistyczna uznaje konieczność stosowania w socjologii 

specyficznych i nieznanych przyrodoznawstwu metod poznawczych, np. introspekcja czy empatia, by poznać 

motywy i reakcje działań różnych jednostek. 

Ważniejsze współczesne orientacje w socjologii (funkcjonalizm, teoria konfliktu, teoria wymiany, teoria 

symbolicznej interakcji)

Funkcjonalizm - postrzeganie społeczeństwa jako zorganizowany kompleks wzajemnie ze sobą powiązanych 

instytucji, zmierzających do integracji i zapewnienia równowagi całemu systemowi społecznemu. Społeczeństwo 

jest więc systemem składającym się z wzajemnie powiązanych części, z których każda pełni określoną funkcję w 

tym systemie, system ten ulega zmianom, ale w sposób stopniowy i ewolucyjny, największym zmianom ulegają 

społeczne makrostruktury, podczas gdy mikrostruktury społeczne i kulturowe pozostają zasadniczo niezmienione, 

system dąży do zachowania ładu, czyli prawidłowego funkcjonowania, tworzy więc pewną hierarchię.

Teoria konfliktu  -  wyjaśnia głównie przyczyny powstawania, rozwój, sposób ujawniania się i konsekwencje 

sprzeczności społecznych, wynikających ze ścierania się różnych interesów, a także zajmuje się ich typologiami, 

klasyfikacjami i metodami rozwiązywania oraz sposobami kontrolowania owych sprzeczności.

Teoria wymiany - ujmuje takie elementy rzeczywistości społecznej jak interakcja społeczna, porządek społeczny 

czy struktura społeczna, w kategoriach interpersonalnych relacji – wymiany dóbr, usług oraz innych materialnych 

a także niematerialnych korzyści i świadczeń. Opiera się na założeniu, iż działanie społeczne polega na ciągłej 

wymianie dóbr, akceptacji, aprobaty i prestiżu, przyczyniających się do utrwalania systemu.

Teoria symbolicznej interakcji – człowiek podlega całemu splotowi rozmaitych ograniczeń i usiłuje się 

przystosować się do otaczającego go środowiska społecznego, utrwalając właściwości sprzyjające adaptacji. 

40

Kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń 

symboli, odbywająca się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi.

Język nauki. 

Jakie są elementy języka nauki?

Podstawowym narzędziem wszelkiego myślenia (również naukowego) jest język, czyli zasób możliwie 

ostrych, precyzyjnych, jednoznacznych pojęć. Aby móc poruszać się w świecie teorii socjologicznych, w świecie 

socjologii, trzeba nauczyć się myśleć i mówić w socjologicznym języku (takimi pojęciami są np.: normy, wartości, 

role społeczne, refleksyjność). Język, narzędzie międzyludzkiej komunikacji, posiada w swym działaniu pewne 

własności pożądane oraz skutki uboczne. Tymi skutkami ubocznymi jest np. wieloznaczność pojęć, nieokreśloność 

sensu wyrażeń, metaforyczność, nieostrość pojęć. Dlatego podstawowym sposobem usuwania owych 

niepożądanych skutków jest definiowanie (posłużenie się definicją). 

Niekiedy - szczególnie w naukach społecznych - język nauki jest dość bliski potocznemu. Ale co najmniej 

niektórzy użytkownicy języka nauk społecznych bardziej dbają o jasność, precyzję i jednoznaczność, niż to na ogół 

robi się w języku potocznym. Język nauki różni się od języka potocznego koncentracją na funkcji poznawczej i (w 

mniejszym stopniu) metajęzykowej.

Język nauki określony jest przede wszystkim dzięki temu, że poszczególnym elementom dziedziny badań 

przyporządkowane są terminy oznaczające te elementy. Występują w nim terminy oznaczające obiekty - 

elementy badanego uniwersum, terminy oznaczające zbiory elementów uniwersum i terminy oznaczające relacje 

wchodzące w skład charakterystyki. Zbiór terminów danego języka nazywa się słownikiem.

W języku nauki możliwe jest na ogół budowanie funkcji zdaniowych, w których występują zmienne. 

Funkcje zdaniowe można przekształcać w zdania, podstawiając nazwy elementów dziedziny badań w miejsce 

zmiennych. W języku nauki występują też na ogół stałe logiczne, przede wszystkim spójniki międzyzdaniowe i 

kwantyfikatory.

Omów koncepcję języka jako systemu u Ferdinanda de Saussure'a.

Określił język jako stały zbiór (dokładniej: system) norm społecznych, umożliwiających porozumiewanie się. 

Podobnie jak Jan Niecisław Baudouin de Courtenay odróżniał język jako system znaków od mówienia, które jest 

indywidualną realizacją tegoż systemu.

Według Saussure'a jedynym i prawdziwym przedmiotem językoznawstwa był język rozpatrywany sam w sobie. 

Dokonał on rozróżnienia między językiem (langue) i mówieniem (parole). Język jest systemem znaków i reguł ich 

tworzenia, który nie może być wytworem pojedynczego człowieka, jest pewną abstrakcją, która urzeczywistnia 

się w indywidualnych aktach werbalnych (mówieniu). Zadaniem lingwistyki winno być precyzyjne oddzielenie 

systemu języka (langue) od konkretnej jednostkowej wypowiedzi (parole).

Nierówności społeczne i stratyfikacja społeczna.

 

Struktura jako forma społeczna.

Struktura społeczna jest układem wzajemnie powiązanych elementów składowych społeczeństwa, np. ról 

społecznych czy pozycji, między którymi zachodzą mniej lub bardziej dynamiczne procesy oraz występuje 

hierarchia społeczna. Jest to też układ stosunków społecznych pomiędzy poszczególnymi osobami, kategoriami 

społecznymi lub organizacjami. Struktury społeczne  stanowią zasadnicze elementy każdego społeczeństwa.

Czynniki kształtujące strukturę społeczną 

•

poziom rozwoju ekonomicznego

•

społeczny podział pracy

•

zasoby siły roboczej

•

stosunki własnościowe

•

proporcje między sektorami gospodarki

Mikro-, mezo-, makro- i megastruktury.

- mikrostruktury- to małe struktury społeczne, których podstawowymi elementami są jednostki lub pełnione 

przez nie role społeczne. Zasadniczą cechą mikrostruktur są relacje bezpośrednie (face to face) między jej 

członkami. Najważniejszym typem są małe grupy społeczne np. rodzina 

- mezostruktury – to struktura pośrednia pod względem rozmiarów i cech między makro- a mikrostrukturą 

- makrostruktury – to duże struktury społeczne, których elementami są zbiorowości. Do makrostruktur zalicza się 

41

takie zbiorowości jak naród, klasy, warstwy, zbiorowości terytorialne, wyznaniowe, etniczne itp. 

- megastruktury – np. społeczeństwo

Aspekty struktury (normatywna, idealna, interesów, interakcyjna)

Wymiar normatywny - powiązana i charakterystyczna dla danej zbiorowości sieć norm, wartości instytucji; 

rzeczywiste, konkretne działania ludzi, charakter powinnościowy 

Wymiar idealny -  powiązana i rozpowszechniona w danej zbiorowości sieć idei, poglądów, przekonań, wizji. Nie 

mają charakteru powinnościowego, lecz kategoryczny; tworzą horyzont mentalny; kształtują przebieg życia 

społecznego. 

Wymiar interakcyjny - powiązana i typowa dla danej zbiorowości sieć wzajemnie ukierunkowanych i 

zorientowanych działań; ma istotny wpływ na podjęcie takich a nie innych interakcji 

Wymiar interesów -  rozkład dostępu do dóbr społecznie uznanych za pożądane np. pieniądze, zdrowie, prestiż, 

władza 

Determinacja strukturalna.

Determinacja strukturalna to ograniczający i stymulujący wpływ struktur na działania jednostki lub zbiorowości. 

Człowiek będący członkiem pewnej struktury społecznej zachowuje się tak, jak narzuca mu logika danej struktury 

społecznej. Rozróżniamy aspekt pozytywny i negatywny. Aspekt negatywny – ograniczający, krępujący wolność, 

ekspresje itp. (więźniowie). Pozytywny aspekt wyraża się tym, że uczestnictwo w pewnych strukturach 

społecznych pozwala nam na określone zachowania, daje nam możliwość robienia czegoś, realizowania się, 

możemy pełnić rolę podmiotową. Istniejące struktury społeczne tworzą ramy, w których przebiegają ludzkie 

działania. 

Struktura społeczna a skład społeczny.

Struktura społeczna jest układem wzajemnie powiązanych elementów składowych 

społeczeństwa

, np. ról 

społecznych czy 

pozycji

, między którymi zachodzą mniej lub bardziej dynamiczne procesy oraz występuje 

hierarchia społeczna

. Jest to też układ stosunków społecznych pomiędzy poszczególnymi osobami, 

kategoriami 

społecznymi

 lub 

organizacjami

. Struktury społeczne  stanowią zasadnicze elementy każdego społeczeństwa. Skład 

społeczny obejmuje kategorie ludzi wyodrębnionych ze względu na jakieś ważne dla życia społecznego kryteria 

oraz odzwierciedla stosunki ilościowe między nimi.

Czym jest stratyfikacja? ( Słownik pojęć socjologicznych) 

Stratyfikacja, inaczej "uwarstwienie społeczne" , pojęcie wyrażające fakt, że wszelka 

społeczność

 składa się z 

poziomów pozostających ze sobą w relacjach nadrzędności i podporządkowania. Mierzona jest dostępnością do 

pięciu podstawowych zasobów społecznych, jakimi są: 

władza

, pieniądze, prestiż, wykształcenie, zdrowie. 

Mówiąc prościej, stratyfikacja oznacza, że każde 

społeczeństwo

 ma pewien system rang: pewne warstwy stoją 

wyżej, inne zaś niżej. Ich suma stanowi system stratyfikacyjny danego społeczeństwa. 

Historia

 zna cztery 

podstawowe systemy stratyfikacji społeczeństw ludzkich: 

niewolnictwo

, system kastowy, system stanowy i 

system 

klasowy

.

Formy stratyfikacyjne (kasty, stany, klasy, warstwy) 

Warstwa społeczna - pojęcie warstwy społecznej wprowadził 

Max Weber

. Pojęcie można rozumieć na trzy 

sposoby: 1) Część 

klasy

, czyli 

grupa

 wewnątrzklasowa, np. mała i wielka burżuazja 2) 

kategoria

 społeczno-

zawodowa, którą wyodrębnia się ze względu na miejsce i rolę w 

społeczeństwie

 3) grupa ludzi żyjących w 

podobnych warunkach, tworząca wspólnotę 

obyczajów

, stylu życia, np. młodzież, chłopi, renciści.

Klasy społeczne - wielkie zbiorowości społeczne charakteryzujące się zróżnicowanym dostępem do bogactwa, 

władzy i wiedzy. Zróżnicowanie to ma charakter trwały (samoodtwarzający się). Klasy społeczne to jeden z 

podstawowych elementów struktury społecznej, odnoszący się do zasadniczych podziałów (zróżnicowań) 

występujących w obrębie współczesnych społeczeństw. 

Kasta- element systemu stratyfikacyjnego charakteryzujący się hierarchicznym uporządkowaniem i członkostwem 

przypisanym. Zakazane są kontakty między członkami poszczególnych kast, wykluczona jest ruchliwość społeczna. 

Kasty istniały i istnieją nadal w różnych społeczeństwach, jednak ze względu na swoją ilość szczególnie 

charakterystyczne są dla społeczeństwa indyjskiego, gdzie system kastowy wzmacniany jest i utrwalany przez 

tradycyjne tabu hinduizmu.

Stany - zamknięta 

zbiorowość społeczna

 w 

społeczeństwie

 

feudalnym

, różniąca się od innych pozycją 

42

ekonomiczną

 swoich członków, jak też ich pozycją 

prawno

-

społeczną

 (wyraźnie wyodrębnionych prawach, 

obowiązkach, przywilejach, przy czym najbardziej uprzywilejowaną grupą byli feudałowie świeccy).

Zróżnicowania, podziały a nierówności społeczne.

Zróżnicowanie społeczne - wynik empirycznych badań 

socjologicznych

, które mają na celu dowiedzenie między 

jakimi 

grupami społecznymi

 występują zróżnicowania (ujęcie podmiotowe) oraz pod jakimi względami występują 

te różnice (ujęcie przedmiotowe).

Do najczęściej stosowanych kryteriów podziału społeczeństwa na grupy należą:

•

kryterium miejsca zamieszkania

•

kryterium klasowo-warstwowe

•

kryterium społeczno zawodowe

•

kryterium aktywności zawodowej

•

kryterium płci

•

kryterium wieku

Nierówność społeczna – sytuacja w której bogactwo, prestiż i władza są nierówno podzielone pomiędzy członków 

danego społeczeństwa

Podział społeczny - różnice klasowo – warstwowe, różnice między dużymi zbiorowościami, występujące w 

obrębie społeczeństwa, w dostępie do władzy, przywilejów i stanowisk.

Stratyfikacja społeczeństwa polskiego.

Próbę przedstawienia stratyfikacji społeczeństwa warto jest rozpocząć od zakończenia I Wojny Światowej, gdyż od 

tego momentu zmiany zachodzące w stratyfikacji społecznej w naszym kraju nabierały tempa i przebiegały w 

sposób dynamiczny i złożony. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku w Polsce można było wyróżnić sześć 

podstawowych warstw społecznych. Dominowała gospodarka rolna. Część ziemi znajdowała się w rękach 

ówczesnego ziemiaństwa. Chłopi którzy byli jedną z warstw społecznych żyli z gospodarstw które posiadali, 

jednakże były one bardzo rozdrobnione co stwarzało olbrzymie bezrobocie. Klasa robotnicza była niezbyt liczna 

ze względu na „raczkujący” przemysł. Drobnomieszczaństwo jako klasa była stosunkowo słaba, a inteligencję w 

tym okresie wyodrębniano na podstawie już wykształcenia średniego.  W okresie międzywojennym można było 

zaobserwować tendencję do zmniejszania się klasy chłopskiej, której część zasilała pozostałe warstwy, a głównie 

klasę robotniczą. Podczas II Wojny Światowej okupanci zarówno niemieccy jak i sowieccy wsławili się 

systematycznymi akcjami wyniszczającymi inteligencję, a zwłaszcza jednostki które mogły objąć role przywódcze. 

Postępowało również ekonomiczne wyniszczanie klasy robotniczej poprzez warunki ekonomiczne. Wszystkie klasy 

społeczne dotknęła także wywózka ludzi do pracy niewolniczej w Niemczech. 

Po zakończeniu II Wojny Światowej Polska znalazła się pod wpływem ówczesnego ZSRR, co łączyło się z 

wprowadzeniem ustroju opartego na tamtejszych wzorcach, początkowo w zamaskowanej, a po kilku latach w 

otwartej formie. Po przeprowadzeniu reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu przestała istnieć burżuazja i 

ziemiaństwo. Tym samym zmieniła się struktura społeczeństwa z sześcioczłonowej na czteroczłonową.

Scharakteryzuj nierówności społeczne we współczesnej Polsce.

System stratyfikacji społecznej utrzymuje się w praktycznie każdym bardziej lub mniej rozwiniętym 

społeczeństwie. Stratyfikacja wiąże się głównie z nierównomiernym rozdziałem dóbr ekonomicznych. 

Zróżnicowany podział tych dóbr społecznych określa stratyfikację społeczną i przyczynia się do jej powstawania. 

Istniejący system stratyfikacji utrzymuje się dlatego, iż nierównomiernie rozdzielone dobra są przekazywane 

kolejnym pokoleniom.

Nierówności społeczne oznaczają nierówny podział dóbr materialnych, a także niematerialnych w społeczeństwie. 

Nierówność społeczna oznacza taki stan, w którym jakaś jednostka lub grupa z racji swojej pozycji społecznej 

korzysta w większym stopniu niż inni z przywilejów, a także dóbr będących przedmiotem powszechnych aspiracji.

Główne obszary nierówności społecznych:

· płeć;

· władza;

· wykształcenie;

· prestiż i szacunek;

· uprzedzenia i dyskryminacje;

· bogactwa materialne.

43

Charakterystyka nierówności społecznych:

a) płeć:

· różnice socjokulturowe, a nie biologiczne, określające, co jest odpowiednie dla

kobiety a co dla mężczyzny;

· faworyzowanie mężczyzn, którzy w większym stopniu gromadzą władzę, bogactwo

i prestiż;

· podział pracy – kobiety zajmują się dziećmi i gospodarstwem domowym, mężczyźni

pracą zarobkową;

· zróżnicowane poglądy na temat każdej płci – przekonanie na temat natury, zdolności

i wspólnych celów kobiet;

· odczuwanie przez mężczyzn zagrożenia ich dominacji.

b) władza:

· nierówności w sferze wpływów, obowiązków, praw, podziału pracy i płacy pomiędzy

rządzącymi a rządzonymi.

c) wykształcenie:

· niewykwalifikowany i wykwalifikowany pracownik różnią się charakterem

wykonywanej pracy i ilością otrzymywanych dóbr.

d) prestiż i szacunek:

· różne poszanowanie osób, niekoniecznie w oparciu o miernik ekonomiczny;

· nierówność prestiżu może wynikać z użyteczności lub poczucia sprawiedliwości

działania określonego człowieka np. lekarz i sprzątaczka, czy też cech osobowości

(np. charyzma).

e) uprzedzenia i dyskryminacja:

· podział ludzi według np. koloru skóry – wyższość rasy białej, wyznania – wyższość

chrześcijaństwa;

· stereotyp w odniesieniu do grup społecznych i etnicznych (Polak, Włoch, Anglik

Żyd), zawodowych (lekarz, prawnik, sprzątaczka), klasowych (robotnik, inteligent);

· dyskryminacje ubogich narodowości (Rumuni);

· uprzedzenia i dyskryminacja podsycane przez poczucie zagrożenia ekonomicznego,

politycznego, społecznego, militarnego8.

f) bogactwa materialne:

· dystans pomiędzy krajami zamożnymi a ubogimi pod względem poziomu rozwoju

gospodarczego i dobrobytu narodów;

· zróżnicowany stanu majątkowego ludności: bogaty i biedny.

Omów "stare" i "nowe" kryteria stratyfikacyjne.

TEORIE STRATYFIKACJI.

Wielu socjologów próbowało wyjaśnić za pomocą różnych teorii istnienie stratyfikacji społecznej. Najbardziej 

popularne były trzy spośród nich.

Teoria konfliktu (KAROL MARKS) zakłada że istnieją tylko dwie podstawowe klasy w społeczeństwie: ci, którzy 

posiadają środki produkcji, oraz ci którzy ich nie posiadają. Według Marksa za powstanie stratyfikacji 

odpowiedzialny jest kapitalizm jako system ekonomiczny, który zmusza robotników, do tego aby produkowali 

więcej niż jest to potrzebne im samym i właścicielom środków produkcji. 

Ujęcie wielowymiarowe (MAX WEBER) było w istocie rzeczy atakiem na teorię Marksa. Weber uważał, iż 

analizowanie stratyfikacji społecznej oparte tylko na nierówności ekonomicznej jest zbyt sztywne. Według 

Webera istnieją trzy odrębne sfery różnicujące społeczeństwo: ekonomiczna, społeczna i polityczna. Jednostka 

wcale nie musi zajmować wysokiej pozycji jednocześnie we wszystkich trzech sferach może np. mieć wysoką 

pozycję w jednej z nich a niską lub średnią w pozostałych.

Ujęcie funkcjonalistyczne (KINGSLEY DAVIS, WILBERT MOORE),zostało sformułowane w 1945 r. i mówi, iż 

stratyfikacja społeczna jest nieunikniona i potrzebna. W ujęciu tym społeczeństwo składa się z pozycji 

społecznych. Jeśli ma ono funkcjonować należycie, najwyższe pozycje społeczne powinny zajmować osoby 

najlepiej wykwalifikowane.

STRATYFIKACJA POLSKIEGO SPOŁECZEŃSTWA.

INTELIGENCJA

W porównaniu do okresu międzywojennego inteligencja uległa istotnym przemianom. Inteligencja określana jest 

44

mianem warstwy społecznej gdyż tworzą ją osoby zatrudnione na "nierobotniczych stanowiskach pracy". 

KLASA ŚREDNIA

W okresie powojennym została ona dość znacznie zredukowana przez państwo i uznana jako relikt poprzedniej 

formacji społeczno-ustrojowej. Spowodowało to tendencję do podejmowania przez tę klasę przedsięwzięć które 

szybko przyniosły dochód i wycofywania się z nich. W okresie przemian jakie dokonywały się w Polsce na 

przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych na skutek wprowadzenia gospodarki wolnorynkowej, 

nastąpił bardzo intensywny rozwój tej klasy który trwa do dnia dzisiejszego. Daje się zaobserwować, iż z czasem 

wzrasta jakość dóbr i usług wykonywanych i świadczonych przez przedsiębiorców prywatnych coraz częściej 

powołują się oni na tendencję swoich firm, oraz dostosowują się do gustów klientów. 

Klasa ta w coraz większym stopniu także oddziaływuje na współczesne życie gospodarcze w Polsce.

KLASA ROBOTNICZA

Po II Wojnie Światowej Klasa ta była zasilana głównie z ówczesnej klasy chłopskiej. Byli to początkowo ludzie o 

niskich kwalifikacjach. W miarę rozwoju przemysłu rosła rola odpowiedniego wykształcenia. Coraz więcej ludzi z 

klasy robotniczej zdobywało wykształcenie techniczne, a nawet wyższe.. Obecnie klasa ta nieco się zmniejszyła i 

panuje w niej dość duże bezrobocie, które jest efektem panowania poprzedniego systemu, a także 

wprowadzeniem nowoczesnych maszyn i technologii w których potrzeba coraz mniej pracy ludzkiej.

KLASA CHŁOPSKA

Po przeprowadzonej reformie rolnej wzrosła ilość gospodarstw indywidualnych. Jednakże w Polsce na wzór 

sowiecki próbowano skolektywizować rolnictwo, jednakże te zamierzenia nie zostały w pełni zrealizowane. Z 

klasy chłopskiej w dalszym ciągu można było zaobserwować systematyczny odpływ ludności. Głównie zasilała ona 

klasę robotniczą, stanowiąc początkowo tanią siłę roboczą, nie posiadająca większego wykształcenia.

Po pewnym czasie klasa chłopska zaczynała być lepiej wykształcona, zarówno pod kątem wykonywanego zawodu, 

jak i zasilała szeregi inteligencji. W czasach Polski Ludowej klasa chłopska zmniejszyła się o połowę. Dopiero na 

początku lat osiemdziesiątych odpływ ludności wiejskiej został zahamowany. Na początku lat dziewięćdziesiątych, 

gdy PGR-y straciły rację bytu zdecydowanie zwiększyło się bezrobocie na wsi. W ostatnich latach nastąpiły 

zasadnicze zmiany pozycji społecznej, oraz postawy chłopów gospodarujących indywidualnie. Gospodarka rolna 

uległa ekonomizacji. U współczesnego rolnika liczy się coraz bardziej rachunek nakładów i zysków, wprowadza on 

nowoczesne metody gospodarowania. Trudności znalezienia pracy i mieszkania w mieście, podniesienie poziomu 

wykształcenia rolniczego, większy stopień niezależności sprawia, że coraz więcej ludzi zostaje na wsiach.

M. Weber – klasy, warstwa społeczna.

M. Weber, Klasy stany partie



stanowisko Maxa Webera ujmuje istnienie klas społecznych z ukształtowaniem się w XIX w. w krajach 

europejskich ustroju kapitalistycznego



posługuje się pojęciem – godność – prestiż, stan – warstwa



ład społeczny, ład ekonomiczny, ład polityczny

KLASY (wg Maxa Webera) → kategorie ludności różniące się sytuacją ekonomiczną na rynku kapitalistycznym, na 

którym   panuje   współzawodnictwo   i   konkurencja,   klasy   są   ugrupowaniami   ludzi   o   jednakowym   położeniu 

rynkowym, które determinuje szanse życiowe poszczególnych klas, klasy nie są grupami społecznymi, gdyż nie 

posiadają   organizacji   wewnętrznej,   stanowią   podłoże   powstawania   grup   (np.   związki   zawodowe,   partie 

polityczne)



klasa robotnicza – Erwerklassen



klasa posiadaczy – Besitzklassen



„walka klas” w ujęciu M. Webera odbywa się jedynie w sferze działalności gospodarczej



nie   można   sprowadzać   wszystkich   konfliktów   ideologicznych   czy   politycznych   do   klasowych 

uwarunkowań



obok zróżnicowania klasowego występuje autonomiczne zróżnicowanie wg statusów (stratyfikacja)

WARSTWA SPOŁECZNA (wg Maxa Webera) → zbiór ludzi, który uznaje siebie i jest uznawany przez innych za 

wyższy lub niższy społecznie ze względu na zajmowane pozycje społeczne, warstwy są grupami, posiadającymi 

określony poziom prestiżu oraz reprezentują określony styl życia

WARSTWA   SPOŁECZNA   (wg   Jana   Szczepańskiego)  →   zbiór   ludzi,   mniej   lub   bardziej   oddzielony   od   innych 

kryteriami   wyższości   lub   niższości   społecznej,   Przy   czym   podstawą   tego   oddzielenia   jest   pewien   dystans 

społeczny oparty na kryteriach posiadania, stylu życia, wyobrażenia 

45

Koncepcja Marksa. 

Marks 



społeczeństwo opiera się na (społecznym) ekonomicznym przymusie pracy (nie ma tego obecnie – teraz 

ma on charakter polityczny)



społeczeństwo zaszczepia nam „wirus umysłu”



struktura społeczna nie jest prosta ani złożona



stosunek własności środków produkcji nie jest warunkiem istnienia klas



pojawiają się warstwy



decydująca dla ekonomicznej pozycji ludzi jest własność, posiadanie dóbr

Rodzina.

 

Przedstaw socjologiczną definicję rodziny i wymień podstawowe funkcje rodziny.

Rodzina to grupa bezpośrednio spokrewnionych ze sobą osób, której dorośli członkowie przejmują 

odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi. Więzy rodzinne to związki ustanowione między jednostkami poprzez 

małżeństwo lub pokrewieństwo. Małżeństwo można zdefiniować jako uznany i aprobowany społecznie związek 

seksualny dwojga dorosłych ludzi.

Rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa, stanowi jego najmniejszą, a zarazem 

podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną. Jest dla człowieka, tzw. grupą podstawową, tzn. grupą 

z którą on jest bardzo ściśle związany znaczną częścią swojej osobowości i ważnymi pełnionymi przez siebie 

rolami społecznymi (rola męża, ojca, żony, matki, żywiciela rodziny itp.). Jest także przeważnie dlań, tzw. grupą 

odniesienia, z którą świadomie i mocne identyfikuje się jako jej członek i reprezentant, współtworzy i przejmuje 

kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania.

Funkcjonalizm:  Zdaniem socjologów należących do szkoły funkcjonalistycznej w społeczeństwach 

nowoczesnych rodzina nuklearna ma do odegrania pewne określone role. Wraz z początkiem industrializacji 

rodzina jako gospodarcza jednostka wytwórcza straciła na znaczeniu. Jej zadania skupiły się wokół reprodukcji, 

wychowania dzieci i socjalizacji. Wg Persons’a  dwie główne funkcje rodziny to socjalizacja pierwotna i stabilizacja 

osobowości. Socjalizacja pierwotna to proces w którym dzieci poznają normy kulturowe społeczeństwa, w jakim 

przyszły na świat. Dzieje się to we wczesnym dzieciństwie, zatem rodzina jest najważniejszą instancją formowania 

osobowości człowieka. Stabilizacja osobowości dotyczy emocjonalnego wsparcia, jakiego rodzina udziela swoim 

dorosłym członkom. Rolą małżeństw jest pomoc w utrzymaniu i zachowaniu zdrowia przez dwie dojrzałe osoby. 

Krytyka funkcjonalistycznej wizji rodziny: Podkreślając znaczenie rodziny w spełnianiu określonych funkcji 

, obaj teoretycy pomijają role innych instytucji społecznych, jak rząd, środki przekazu i szkoła, w zakresie 

socjalizacji dzieci. Teorie te ignorują również różnorodność modeli rodziny nuklearnej. Rodziny, które nie 

pasowały do „ideału” białych przedstawicieli klasy średniej z dobrych dzielnic, były postrzegane jako 

„dewiacyjne”.

Inne funkcje rodziny (Franciszek Adamski), ze względu na analizę rodziny jako grupy i instytucji 

społecznej:

instytucjonalne – dotyczące rodziny i małżeństwa jako instytucji społecznej

prokreacyjna (biologiczna) ma podtrzymywać ciągłość społeczną;

ekonomiczna – dostarczanie dóbr materialnych;

opiekuńcza – zabezpieczenie członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych, gdy sami

                        nie są w stanie sobie poradzić;

socjalizacyjna – wprowadzenie członków rodziny w życie społeczne;

stratyfikacyjna – gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy;

integracyjna – funkcja społecznej kontroli zachowań członków rodziny;

osobowe -  dotyczą rodziny jako grupy społecznej:

małżeńska – zaspokajająca potrzeby życia intymnego małżonków

rodzicielska-zaspokajająca potrzeby rodzicielskie rodziców i dzieci

braterska – zaspokajająca potrzeby uczuciowe braci i sióstr.

Omów   wpływ   procesów   modernizacji   na   funkcje   i   strukturę   rodziny   (od   struktury   wielofunkcyjnej   do 

specjalizacji funkcji)

W  minionych  latach   w   literaturze   socjologicznej     pojawiło   się  wiele  ważnych   pozycji   poświęconych 

rodzinie.   Są   one   głównie   poświęcone   ważniejszym   przemianom   w   zakresie   modeli   rodziny-   powstawaniu   i 

46

zanikaniu rodzin i gospodarstw domowych, oraz temu, czego jednostki spodziewają się po związkach osobistych. 

Przedmiotem zainteresowania autorów jest wzrost liczby rozwodów i odsetka rodziców samotnie wychowujących 

dzieci, powstawanie wielorodzin i rodzin gejowskich, oraz powszechny zwyczaj mieszkania razem bez ślubu. 

Zmian   tych   nie   można   zrozumieć   w   oderwaniu   od   większych   przemian   zachodzących   w   późnej   epoce 

nowoczesnej.   Aby   uchwycić   związek   między   zmianami   w   życiu   osobistym   jednostek   a   szerszymi   wzorami 

przemian,   należy   zwrócić   uwagę   na   procesy   dokonujące   się   w   skali   społeczeństw,   a   nawet   globu.   W 

nowoczesnych czasach związki osobiste przestają być czystko osobiste. Przedmiotem uzgodnienia są w nich nie 

tylko   sprawy   miłości,   seksu,   dzieci,   małżeństwa   i   obowiązków   domowych,   lecz   też   kwestie   pracy,   polityki, 

ekonomii, powołania i nierówności. Przed nowoczesnymi parami stoi dziś szeroka gama problemów- od tych 

najbardziej przyziemnych, do najbardziej fundamentalnych.

Omów  przemiany   funkcji   rodziny   we   współczesnych  społeczeństwach   (od  funkcji   makrostrukturalnych  do 

funkcji mikrostrukturalnych)

W   książce   „The   Normal   Chaos   of   Love”   Ulrich   Beck   I   Elisabeth   Beck-Gernsheim   przyglądają   się 

niespokojnej naturze relacji osobistych, małżeństw i wzorów życia rodzinnego na tle gwałtownych przemian 

zachodzących w świecie. Ich zdaniem tradycje, reguły i wskazówki, które rządziły związkami osobistymi, przestały 

obowiązywać,   a   jednostki   staja   dziś   wobec   konieczności   wyboru   spośród   nieskończonej   liczby   możliwości 

tworzenia, poprawy, naprawy i rozwiązywania swoich związków z innymi. Fakt, że ludzie wchodzą w związki 

małżeńskie z własnej woli, a nie z powodów ekonomicznych, jest źródłem swobody, ale niesie też nowe napięcia. 

W rzeczy samej małżeństwo wymaga dziś wiele pracy i wysiłku. Epoka, w której żyjemy obfituje w sprzeczne 

interesy   związane   z   rodziną,   pracą,   miłością   i   swobodą   w   realizacji   indywidualnych   celów.   Te   sprzeczności 

szczególnie dają o sobie znać w relacjach osobistych, zwłaszcza, gdy trzeba mieć na uwadze dwa, a nie jeden 

„życiorys zawodowy”. Nie tylko mężczyźni, ale coraz więcej kobiet podejmuje karierę zawodową. Kiedyś kobiety 

pracowały poza domem raczej w niepełnym wymiarze godzin, lub rezygnowały z pracy na dłuższy czas, by zająć 

się wychowywaniem dzieci. Wzory te nie są już jednak wyraźne, kobiety, podobnie jak mężczyźni kładą nacisk na 

realizację   swoich   planów   zawodowych   i   potrzeb   osobistych.   Narasta   antagonizm   między   mężczyznami   i 

kobietami, „walka płci” jest wg autorów największym dramatem naszych czasów, a dowodem na to jest rozwój 

poradnictwa małżeńskiego, sądów rodzinnych, grup samopomocy małżeńskiej i wzrost liczny rozwodów. Ale 

mimo, że małżeństwo i życie rodzinne zdają się bardziej kruche niż kiedykolwiek przedtem, wciąż są dla ludzi 

bardzo ważne.

Rośnie ilość rozwodów, ale również ilość powtórnych małżeństw. Maleje wskaźnik urodzeń, lecz rośnie 

popyt na leczenie bezpłodności. Mniej ludzi decyduje się na małżeństwo, ale pragnienie posiadania u swego boku 

bliskiej osoby nie słabnie. Zdaniem autorów walka płci jest najlepszym dowodem na istnienie głodu miłości.

Wymień i scharakteryzuj modele współczesnej rodziny.

Stosunki rodzinne są zawsze osadzone w kontekście szerszej grupy krewnych. Prawie we wszystkich 

społeczeństwach  można  odnaleźć   strukturę  nazywaną   przez  socjologów   rodziną  nuklearną,  składającą   się  z 

dwojga dorosłych ludzi tworzących z własnymi bądź adoptowanymi dziećmi wspólne gospodarstwo domowe. 

Kiedy bliscy krewni , nie tylko małżeństwo z dziećmi stanowią jedno gospodarstwo domowe lub pozostają ze sobą 

w bliskich stosunkach, mówimy o rodzinie poszerzonej. Rodzina poszerzona może obejmować dziadków, braci z 

żonami, siostry z mężami, ciotki i siostrzeńców.  Małżeństwo bezdzietne formalnie nie jest nazywane rodziną. Od 

paru   dziesiątków   lat   przybywa   rodziców   samotnie   wychowujących   dzieci.   Chociaż   rodziców   samotnie 

wychowujących dzieci mogą łączyć podobne problemy materialne i niekorzystna sytuacja społeczna, nie mają 

wspólnej tożsamości (różne drogi wchodzenia w samotne rodzicielstwo i wychodzenia z niego). Pojęcie rodziny 

odbudowanej   dotyczy   rodziny,   w   której   przynajmniej   jedna   z   dorosłych   osób   ma   dzieci   z   poprzedniego 

małżeństwa   lub   związku.   Wyróżnić   należy   jeszcze   pojęcie   nieobecnego   ojca   (kiedy   ojciec   nie   uczestniczy 

wystarczająco w procesie wychowywania dzieci), oraz kobiet i par, które nie mają dzieci z wyboru.

Typy rodzin: 

- Rodzina mała - składa się z pary małżeńskiej i niepełnoletnich dzieci. Natomiast kontakty osobowe z 

krewnymi są ograniczone do najbliższych członków rodziny.

- Rodzina duża - zawiera się w niej kilka pokoleń krewnych żyjących we wspólnym gospodarstwie. Są one 

przynajmniej trzy pokoleniowe, a krewni w jej ramach są połączeni wspólnotą majątkową.

 - Rodzina duża zmodyfikowana - jest to wielopokoleniowa, bliska sobie grupa rodzinna, nie mieszkająca 

jednak we wspólnym gospodarstwie.

Rodzaje rodzin:

47

 - Monogamiczne - zawierające dwoje małżonków;

  - Poligamiczne - zawierające np. jednego mężczyzna wiele kobiet (poligynia) lub jedną kobietę wielu 

mężczyzn (poliandria). Związki wielu kobiet i wielu mężczyzn nazywamy multilateralizmem;

 - Endogamiczne - oboje małżonków pochodzi z jednej zbiorowości;

 - Egzogamiczne - małżonkowie pochodzą z różnych zbiorowości;

 - Patriarchalne - w rodzinie dominuje mężczyzna;

 - Matriarchalne - w rodzinie dominuje kobieta;

 - Egalitarne - nie ma dominacji kobiety ani mężczyzny jest za to równy podział pracy 

 - Patrylinearne - dziedziczenie nazwiska i majątku występuje po ojcu;

 -  Matrylinearna - dziedziczenie nazwiska i majątku następuje po matce

Wyjaśnij różnice między modelem rodziny tradycyjnej a modelem rodziny partnerskiej. 

Tradycyjna rodzina składa się z dwóch osób pozostających  ze sobą w związku małżeńskim  oraz ich 

potomków. Członków takiej rodziny łączy małżeństwo oraz pokrewieństwo, które może przybierać charakter 

powinowactwa rzeczywistego (między rodzicami i własnymi dziećmi) lub zastępczego (między matką, ojcem i 

dziećmi przybranymi). Tradycyjna rodzina przybiera najczęściej charakter rodziny nuklearnej. Głową rodziny jest 

tu najczęściej ojciec (patriarchat), nie istnieje faktyczny podział obowiązków. 

Na przestrzeni wieków rola i model rodziny ulegały powolnej ewolucji; w wielu XIX, a już w szczególności 

XX grupa ta zmieniała się już z pokolenia na pokolenie. Przyczyniły się do tego wiele czynników m. in. rewolucja  

obyczajowa,   postępująca   laicyzacja,   a   także   indywidualizacja   tych   społeczeństw,   wcześniejsze   dojrzewanie 

biologiczne młodzieży związane z lepszymi warunkami życia, ruch emancypacji kobiet, rozpowszechnienie się 

kultury masowej, rosnące oddziaływanie mediów na społeczeństwa czy wzrastająca ilość wolnego czasu. Te i inne 

czynniki znalazły przełożenie na zachodzące przemiany obyczajów życia rodzinnego i ewolucji modelu rodziny XXI 

wieku.

 Współcześnie upowszechnił się partnerski typ rodziny - w klasie średniej i w rodzinach inteligenckich 

uchodzi już prawie za normę. W takiej rodzinie pracują zwykle obydwoje małżonkowie i przynajmniej 

teoretycznie oboje w podobnym stopniu zajmują się prowadzeniem domu i wychowywaniem potomstwa. 

Praktycznie częściej sprawami domu zajmuje się oczywiście kobieta, ale i tak podział ról jest bardziej elastyczny 

niż w rodzinach tradycyjnych, gdzie mężczyzna zarabiał na utrzymanie rodziny, a kobieta zajmowała się w 

wychowywaniem dzieci i domem.

Wyjaśnij, jakie są związki między prokreacją, seksem a małżeństwem.

Ważnym aspektem zmian społecznych w Polsce przemiany demograficzne. W stosunku do okresu przed 

zmianą ustrojową przesuwa się („opóźnia się”) wiek zawierania małżeństw, kobiety coraz później zaczynają rodzić 

dzieci   i   rodzą   ich   mniej,   coraz   więcej   dzieci   rodzi   się   poza   małżeństwem.   Następują   również   zmiany   w 

obyczajowości. Coraz więcej młodych par mieszka ze sobą razem, nie myśląc o ślubie albo odkładając ślub na 

dalszą przyszłość, a młodzi ludzie, którzy postanowili się pobrać, czekają ze ślubem nawet rok i dłużej, by móc 

urządzić wesele. Rośnie odsetek rozwodów w stosunku do zawieranych małżeństw – ale w ostatnich dwóch 

latach trend ten zatrzymał się. Nawet kościół katolicki coraz łatwiej „unieważnia” małżeństwa.

INNE PYTANIA, ZAGADNIENIA !!! 

Źródła i etapy rozwoju socjologii. Czynniki opóźniające jej powstanie.

Socjologia - wiedza o społeczeństwie; socjo- społeczny, wspólny zrzeszony; logos-nauka, wiedza. Już w 

starożytności istniała na wysokim poziomie ogólnie pojęta myśl społeczna. Zaś socjologia jako nauka o 

społeczeństwie miała trzech ojców. Pierwszym (w europejskim kręgu kulturowym) był Platon, następnie J.B. Vico 

oraz, tak powszechnie wymieniany za jedynego, A. Comte. W 1837r. nastąpił rozwój socjologii jako dyscypliny 

naukowej. Autorem pojęcia jest August Comte, autor książki pt. "Kurs filozofii pozytywnej", w której umieścił 

metody i techniki jakimi ma się posługiwać socjolog. W Polsce rozwój socjologii nastąpił po I wojnie światowej. 

Ojcem socjologii polskiej jest Florian Znaniecki.

Socjologia jest nauką liczącą około półtora wieku. Kształtowanie się socjologii stanowiło długotrwały proces:

1. Etap - Przednaukowy (inkubacyjny) – prapoczątki, formowanie się podstaw socjologii. Geneza myśli społ. i

socj., wiedza, mądrość ludowa; refleksje mędrców (filozofia społ.)

2. Etap - Naukowy – formalne narodziny socjologii.

Socjologia jest produktem 4 rewolucji naukowych:

48

I. Wyodrębnienie porządku ludzkiego z traktowanego jako całości porządku przyrody.

II. Odróżnienie społeczeństwa od państwa (XVII w.)

III. Wyznaczenie i zaakceptowanie postulatów systematycznej refleksji nad społeczeństwem, która

wyznaczałaby prawa. Rozróżnienie między naukami idiograficznymi (hist. – procesy jednostkowe i

unikalne) i nomotetycznymi ( prawa następstwa czasowego i współistnienia zjawisk ).

IV. Unaukowienie refleksji o społ., ustanowienie ściślejszych rygorów formalnych, formalna kontrola danych

empirycznych.

Czynniki opóźniające powstanie socjologii: 

- Trudność dokładnego określenia i złożoność przedmiotu socjologii. 

- Szybkie zmiany. Powolny rozwój metodologii nauk społecznych, zwłaszcza tych, które stanowią fundament 

warsztatu socjologii empirycznej. 

- Brak ogólnie zaakceptowanej definicji społeczeństwa i innych centralnych kategorii pojęciowych (analitycznych) 

Przykłady czynników, które pozwoliły, by powstała socjologia:

- podziały społeczne 

- zjawiska biedy, bezdomności 

- nierówności wśród grup społecznych 

- rozwój kapitalizmu 

- bunty, kryzys społeczny 

Socjologia wśród nauk. Socjologia a nauki podstawowe, socjologia a nauki społeczne.

Socjologia posiada wiele punktów stycznych z innymi naukami. Na pierwszym miejscu znajduje się psychologia, a

zwłaszcza psych. społ. Na pograniczu socjologii, psych., psych. społ. oraz psychoanalizy rozwinęły się dwie teorie

szczególnie ważne dla socjologii: teoria zachowania się całych zbiorowości w rożnych sytuacjach oraz zach. się

jednostki w sytuacjach społ. Do opracowania tych teorii potrzebna była też historia, ekonomia, prawoznawstwo,

etnografia i etnologia (antropologia kulturalna). Socjologia korzysta też z materiałów demografii, geografii społ.,

gospodarczej, historii kultury, statystyki. Charakterystyczne tylko dla socjologii jest poszukiwanie praw, zjawisk

zachodzących między ludźmi, badanie struktur, poszukiwanie sił społ. Socjologa interesuje to co jest specyficznie

społeczne tzn. wynikające z wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie. Granice między socjologią a innymi 

naukami są często niewyraźne. Są one płynne i zmienne.  

- Antropologia a socjologia. Wyróżnia się antropologię fizyczną (zajmuje się ona człowiekiem jako gatunkiem 

przyrodniczym) i kulturową (społeczną). Ta druga przez długi czas zajmowała się pierwotnym społeczeństwem. 

- Psychologia a socjologia-  Psychologia społeczna zajmuje się tym w jaki sposób obecność innych ludzi i sytuacje 

społeczne wpływają na myśli, uczucia i zachowania jednostek. Z perspektywy socjologii bada wpływ osobniczych i 

gatunkowych cech psychologicznych na sposób jego funkcjonowania w zbiorowościach i na przebieg procesów 

społecznych. 

- Ekonomia a socjologia. Zajmuje się indywidualnymi i zbiorowymi decyzjami dotyczącymi produkcji, dystrybucji i 

konsumpcji dóbr i usług. W obrębie socjologii istnieje subdyscyplina- socjologia ekonomiczna usytuowana na 

pograniczu obu nauk. Współczesna ekonomia interesuje się też zachowaniami jednostek, problematyką sposobu 

podejmowania przez nie decyzji oraz ich racjonalność, co jest przedmiotem uwagi również innych nauk 

społecznych.  Wiele kategorii zaczerpniętych z ekonomii stało się narzędziem analizy socjologicznej lub weszło do 

socjologicznego języka opisu rzeczywistości społecznej np. kapitał społeczny, kapitał kulturowy. 

- Nauki polityczne a socjologia. Podstawowym przedmiotem zainteresowania jest tu władza, jej źródła i sposoby 

sprawowania na poziomie państwa. Mają one wspólną z socjologią historię (przez długi czas społeczeństwo nie 

było postrzegane jako coś odrębnego od państwa). Istnieje socjologia polityki. 

Warianty ujmowania przedmiotu socjologii (ogólny, działowy, subdyscyplinarny) 

ujęcie ogólne socjologii -  nauka o społeczeństwie, życiu społecznym, interakcjach społecznych, strukturze 

społeczeństwa 

ujęcie subdyscyplinarne socjologii -  np. socjologia rodziny, socjologia zbrodni, narodu, kultury, moralności, 

polityki, patologie społeczne.

ujęcie działowe socjologii - teoria socjologii, historia myśli socjologicznej, socjografia, socjotechnika, metodologia 

badań społecznych 

Socjologia ogólna a socjologie szczegółowe. Zadania socjologii. 

Socjologia ogólna to ogólne metody, pojęcia. Na podstawie materiałów, uogólnień, prawidłowości ustalonych w 

49

badaniach szczegółowych, tworzy teorie obejmujące zespoły zjawisk występujących w społeczeństwach. Jej 

zadaniem jest także definiowanie pojęć. Socjologia szczegółowa  natomiast, to zbiór różnych subdyscyplin 

socjologii dotyczących poszczególnych dziedzin życia społecznego, wyróżnionych na podstawie różnorodnych 

kryteriów. Zakres badań tych subdyscyplin krzyżuje się (badania grup i zbiorowości społecznych, badania 

instytucji społecznych, badania procesów i zjawisk społecznych) Socjologia ogólna ma wpływ na rozwój 

subdyscyplin socjologicznych. 

Zadania socjologii: 

- Opis rzeczywistości społecznej (życia społecznego) 

- Wyjaśnianie rzeczywistości społecznej 

- Wykrywanie prawidłowości (praw) dotyczących życia społecznego 

- Weryfikacja wiedzy socjologicznej; obalanie mitów, wyobrażeń, stereotypów funkcjonujących w społeczeństwie 

- Popularyzacja wiedzy 

- Kształtowanie praktyki życia społecznego

Typy badań (rodzaje, zastosowanie, wady i zalety).

- Monograficzne – koncentrowanie uwagi na zjawisku, procesie bądź grupie, jego szczegółowy opis 

uwarunkowania. Najlepsze i najbardziej wszechstronne. Często przekładają się na dłuższy okres czasu. Są 

najciekawsze np. wywiady kwestionariuszowe, ankiety, sondaże. Przedmiot determinuje podejście do badania. 

- Sondażowe – badanie opinii, poglądów, postaw, najczęściej na dużych grupach za pomocą różnych metod 

badań, prowadzonych przez ankieterów, uzyskiwanie odpowiedzi od respondentów. Wadą jest obowiązująca 

płytka analiza problemu. Pytamy w nich o mało istotne rzeczy. Zaletą jest szybkie przeprowadzenie badania, 

szybka analiza problemu - tanie, szybkie, efektywne. 

- Ankietowe – badanie faktów społecznych, danych empirycznych za pomocą technik ankietowych. Wadą jest 

brak kontaktu z ankieterem.

- Pilotażowe - badania wstępne przed zasadniczą fazą badań, które mają wnieść weryfikację przygotowanych 

wcześniej narzędzi. Zaletą jest to, że eliminują różne typy błędów np. niejasność pewnych kategorii. 

- Panelowe – dwukrotne lub wielokrotne badanie tej samej zbiorowości, na ten sam temat, lecz w różnym czasie. 

Badanie wykonujemy na tej samej zbiorowości, by określić jaki ma wpływ czynnik czasu na dane zjawisko czy 

proces.  

- Eksperymentalne - przeprowadzenie eksperymentu, badanie czy nastąpiła zmiana w zachowaniu po 

wprowadzeniu bodźca. 

- Socjometryczne – badanie przeprowadzane tylko na małych grupach. Badanie więzi, autorytetów, uznania.

Kultura a cywilizacja.

Kultura w szerszym znaczeniu to ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka, wszystko to, co nie 

powstało na drodze naturalnej, ale jest rezultatem działania ludzi. W węższym znaczeniu system wyuczonych, 

przekazywanych przez transmisję międzypokoleniową zobiektywizowanych wartości, norm, wzorów zachowania, 

idei oraz wierzeń wspólnych dla danej zbiorowości społecznej, wytworzonych w toku współżycia i współdziałania 

ludzi. W najwęższym znaczeniu jest to system trwałych wartości duchowych związanych ze sztuką, nauką, religią 

czy filozofią, tworzonych bezinteresownie, dla nich samych ze względu na „cele wyższe” a nie dla realizacji 

potrzeb materialnych. Cywilizacja jest to: po pierwsze część kultury obejmująca ogół wytworów materialnych 

oraz umiejętności technicznych i produkcyjnych uzyskanych prze dane społeczeństwo w procesie rozwoju, 

umożliwiających opanowanie przyrody a także realizację rozmaitych celów praktycznych. Po drugie odrębna 

całość społeczno-kulturowa charakteryzująca się istnieniem rolnictwa, skupieniem na zwartym, na ogół 

niewielkim, obszarze dużej liczby ludności, dóbr i usług, istnieniem stratyfikacji społecznej oraz struktur 

politycznych wykraczających po za rodzinę czy klan (organizacja państwowa).

Wartości kultury. Typologia wartości.

Wartości kultury to kulturowo uwarunkowane, ustanawiane i przekazywane poglądy na to, co pożądane, 

korzystne i wartościowe w danej rzeczywistości społecznej. Poglądy te wchodzą we wzajemne relacje wg 

hierarchii, tworząc w obrębie określonej kultury system wartości i norm.

 Wartości kultury można rozumieć na dwa sposoby:

2.

w ujęciu 

obiektywistycznym

 - jako cechę, czy własność obiektywną, przysługującą danemu 

przedmiotowi,

3.

w ujęciu 

subiektywistycznym

 - jako cechę, czy własność, przypisaną mu przez jakiś podmiot.

50

W obu ujęciach, wobec przedmiotu zaliczonego do wartości kultury, podmiot (jednostka lub zbiorowość) 

przyjmuje postawę pełną szacunku i przypisuje temu przedmiotowi ważną rolę.

Wartość można podzielić na :

- wartości dodatnie- jeżeli dana rzecz jest traktowana pozytywnie

- wartości ujemne- jeżeli mówimy o danej rzeczy negatywnie

- wartości względne- jeżeli dana rzecz jest oceniana pod jakimś względem i je można podzielić na:

4. wartości utylitarne- ze względu na użyteczność rzeczy;

5. wartości instrumentalne- ze względu na to, że dana rzecz jest środkiem prowadzącym do celu;

wartości przyjemnościowe (hedonistyczne)- ze względu na to, że dostarczają przyjemności;

Subkultura – kontrkultura – kultura alternatywna

Subkultura – kultura grupy społecznej lub zbiorowości, różniąca się w podstawowych społeczno-kulturowych 

aspektach od kultury szerszego środowiska. Różnice te dotyczą przede wszystkim wartości i norm społecznych, 

zwyczajów, tradycji, religii i języka. Subkultura określa grupę społeczną i jej kulturę wyodrębnioną według 

jakiegoś kryterium np. zawodowego, etnicznego, religijnego, demograficznego itd.

Kontrkultura – termin wprowadzony przez T. Roszaka, określenie spontanicznego ruchu kulturowego o 

niejednorodnej genezie, na który składają się nieformalne grupy rówieśnicze młodych ludzi, odrzucających 

wartości, normy i wzory zachowania powszechnie uznawane w dominującej kulturze Zachodu oraz 

wprowadzających na ich miejsce własne, opozycyjne w stosunku do oficjalnego porządku społecznego style życia, 

zasady, wartości i cele.

Kultura alternatywna – typ kultury, przeciwstawny kulturze dominującej w danym społeczeństwie czy 

społeczności. Powstaje zawsze w opozycji do kultury oficjalnej, popularnej, skomercjalizowanej, propagowanej 

przez oficjalne media. Kultura alternatywna nie walczy z tradycyjną kulturą, a jej znaczeniem jest przede 

wszystkim odmienne spojrzenie na sztukę, muzykę, medycynę, a nawet sposób odżywiania, ale również inne 

dziedziny życia. W medycynie będą to niekonwencjonalne metody leczenia, takie jak akupunktura i akupresura. 

Na co dzień kulturę tę możemy odnaleźć w odmiennej diecie, np. wegetariańskiej. W muzyce klasycznej były to 

kompozycje kakofoniczne, oparte na dysharmonii i dysonansie, w jazzie powstanie free jazzu, w malarstwie zaś 

sztuka abstrakcyjna.

Wpływ kultury na życie (socjalizacja, kreowanie wzorów osobowych i wzorów zachowań, ustalanie systemów 

wartości i kryteriów określających wartości)

Kultura potrafi wpływać na życie społeczne, odbywa się to za pomocą procesu socjalizacji poprzez:

- wartości i ustalenia wartości

- twory i wzory działania- postępowanie dzięki któremu wiemy jak musimy postępować

- kultura stwarza modele instytucji społecznych: rodzina, partie polityczne.

Kultura ma znaczny wpływ na życie ludzi. Dzięki niej kształtuje się osobowość jednostek. Człowiek uczy się norm i 

wzorców akceptowanych w danym społeczeństwie, ustanawia hierarchię wartości, ponieważ kultura wskazuje, co 

jest godne uznania i naśladowania, umożliwia rozwój społeczny. Określa wzorce w architekturze, sztuce, muzyce. 

Dorobek kultury przekazywany jest kolejnym pokoleniom, dzięki czemu narody zachowują ciągłość, trwałość w 

czasie. Kultura determinuje zachowania i procesy psychiczne swoich członków, a sama kultura jest produktem 

ludzkich interakcji i jako taka stanowi element niemal wszystkich sytuacji społecznych, w których znajdują się 

ludzie. Ponieważ kultury ukształtowane w różnych miejscach kuli ziemskiej mogą różnić się od siebie, wobec tego 

różnić się będą od siebie zachowania i życie społeczne uczestników tych kultur.

Ład a nieład. Ład społeczny – typy i rodzaje.

Ład społeczny to stan funkcjonowania i przebiegu zachowań jednostek zapewniający istnienie, trwanie i rozwój 

zbiorowości jako całości. Opiera się na współpracy i konsensusie. Z ładem społecznym związane jest pojęcie 

równowagi społecznej. W funkcjonalizmie każde społeczeństwo dąży do osiągnięcia wewnętrznej równowagi. 

Taki samoregulujący się system dążący do równowagi i harmonii społecznej nazywa się właśnie ładem 

społecznym. Każda zmiana jest przejściem z jednego ładu społecznego do drugiego.

Ossowski wytypował 4 rodzaje ładu społecznego poprzez skrzyżowanie następujących kategorii działań:

- koordynacji lub jej braku

- podejmowania działań w ramach systemu pod wpływem ingerencji innych ośrodków lub jej braku

a) ład przedstawień zbiorowych - zachowania ludzi wyznaczane są przez wspólne warunki, wzory oraz normy, 

51

powinność człowieka jest tożsama z jego bytem, pozycja społeczna każdego człowieka wyznaczana jest raz na 

zawsze, usankcjonowana kryteriami przez niego samego wyznawanymi, może istnieć niezależnie od tego czy 

istnieje jakiś wspólny środek decyzyjny

b) ład monocentryczny - istnieje 1 wyraźny ośrodek decyzyjny, jednostki traktowane są przedmiotowo i 

instrumentalnie, występuje w państwach autorytarnych i mniejszych strukturach (organizacjach totalnych), 

społeczeństwa oparte na ładzie monocentrycznym powinny być badane przez cybernetykę społeczną (naukę o 

sterowaniu)

c) ład policentryczny - wynik wzajemnego oddziaływania różnych ośrodków decyzyjnych, istnieje wiele ośrodków 

decyzyjnych i brak jest koordynacji (np.: społeczeństwo liberalne), końcowy rezultat działań podejmowanych 

przez elementy takiego ładu jest nieprzewidywalny, dopóki dane zdarzenie się nie zakończy

d) ład czwarty (postmonocentryczny) - mimo istnienia wielu ośrodków decyzyjnych działania w jego obrębie są 

skoordynowane, polega na zorganizowanym współdziałaniu, obiekt badań współczesnej socjologii

Komponenty ładu społecznego a typy społeczeństw współczesnego świata.

Komponenty ładu społecznego:

- System wartości

- System polityczny (sposób rządzenia)

- System gospodarczy (sposób gospodarowania)

Typologie współczesnych społeczeństw:

a) społeczeństwo narodowe

b) społeczeństwo globalne

c) społeczeństwa nordyckie (skandynawskie i holenderskie)(ekspansywny kapitalizm z wysokim poziomem 

regulacji konsumpcji, zacierający granice podziałów klasowych, słabo zarysowane podziały stratyfikacyjne, silnie 

uformowane klasy społeczne, wysoki poziom zatrudnienia, silny system państwowy, najwyższy na świecie poziom 

emancypacji kobiet, skrzyżowanie moralności protestanckiej z socjaldemokracją)

d) społeczeństwo bezklasowe i nieegalitarne wg Ossowskiego (ZSRR)

e) społeczeństwo klasowe i egalitarne wg Ossowskiego (USA)(podział na klasy ze względu na własność prywatną, 

egalitarność to zrównanie w poziomie życia)

f) społeczeństwo klasowe bardziej klasowe (USA)(niższa egalitarność niż w państwach skandynawskich, 

konkurencyjny typ społeczeństwa, dualizacja struktur społeczno – ekonomicznych, duża różnica między sektorem 

konkurencyjnym, a zmonopolizowanym (większe bezpieczeństwo socjalne w sektorze publicznym) zdolność do 

generowania dynamicznego rozowju nauki, technologii, produkcji masowej, zdolność do absorpcji imigrantów, 

wielkie zbiorowości podlegające deprywacji (czarni, hispanies)

- wysoki stopień emancypacji kobiet, ulotność więzi społecznych (społeczeństwo podróżujące za pracą), zdolność 

do generowania dynamicznego rozowju nauki, technologii, produkcji masowej, zdolność do absorpcji imigrantów, 

wielkie zbiorowości podlegające deprywacji (czarni, hispanies), wysoki stopień emancypacji kobiet, ulotność 

więzi społecznych (społeczeństwo podróżujące za pracą)

g) ustratyfikowane społeczeństwa zachodnie (Austria, Niemcy)

h) elitarne społeczeństwa klasowe (Francja, Niemcy)(wyższy poziom konfliktów społecznych i politycznych w 

porównaniu z punktem g), wyraźne różnice społeczno – ekonomiczne np.: w dostępie do oświaty, wykluczenie 

społeczne specyficznych grup)

i) dalekowschodnie społeczeństwa kapitalistyczne (płynne przejście od struktur przedkapitalistycznych do 

kapitalistycznych, silny interwencjonizm państwowy, wysoki poziom autokratyzmu politycznego, silny 

kolektywizm, niski poziom praw obywatelskim, jest to społeczeństwo korporacyjne charakteryzujące się wysokim 

poziomem wzrostu gospodarczego, zatrudnienia, życia i konsumpcji, egalitarności, korupcją, systemem oświaty 

zdegradowanym do funkcji selekcji społecznej, dualizacją gospodarki między wielkie korporacje i resztę)

Wskaźniki efektywności systemowej społeczeństw (ekonomiczne, polityczne, społeczne)

Ekonomiczne - rodzaj stosunków społeczno-gospodarczych, innowacyjność itp., wielkość: importu, eksportu, PKB; 

wysokość stopy bezrobocia oraz stopy inflacji, średnia wysokość płacy minimalnej, wysokość zadłużenia 

państwowego  

Polityczne - system władzy/ centralny / prawicowy/ lewicowy /liberalny /konserwatywny , wolność wyborów 

parlamentarnych / zaangażowanie obywatelskie, partyjność, aktywność społeczna 

Społeczne - migracje wewnętrzne, emigracja imigracja, poziom wykształcenia społeczeństwa / określane w 

spisach powszechnych, zmiany zachodzące w samej strukturze społecznej / śluby/ rozwody, przyrost naturalny / 

52

liczba urodzeń / liczba zgonów, stopa bezrobocia, poziom bezdomności, polityka socjalna państwa (jej wydolność)

Relacje między narodem a państwem. Naród a społeczeństwo. Społeczeństwo a państwo. 

Naród – wspólnota o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w 

procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych członków. Państwo – polityczna, suwerenna, 

terytorialna i obligatoryjna organizacja społeczeństwa. Organizuje i koordynuje prace dużych grup społecznych. 

Społeczeństwo to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym 

tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, 

wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne 

instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy 

narodu.

Naród posiada wszystkie cechy społeczeństwa, społeczeństwo nie wszystkie cechy narodu. Członkami 

społeczeństwa stajemy się automatycznie (obywatelstwo), członkami narodu poprzez świadomość narodową 

(tradycje, losy dziejowe, wartości).  Naród nie jest tożsamy z państwem. Naród jest zorganizowaną zbiorowością 

społeczną podległą nie państwu, lecz przywództwu. 

Pojęcie społeczeństwa. Typologia społeczeństw.

Społeczeństwo to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym 

tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, 

wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne 

instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy 

narodu.

Ze względu na duże różnice pomiędzy współczesnymi i historycznymi społeczeństwami wyróżnia się ze względu 

na stopień rozwoju społeczeństwa:

•

tradycyjne

•

przemysłowe

•

poprzemysłowe.

W przypadku społeczeństw tradycyjnych, terminem tym określa się formy społeczeństw przedindustrialnych i 

wyróżnia się różne formy ich rozwoju:

•

społeczeństwo zbieracko-myśliwskie

•

społeczeństwo rolnicze

W okresie formowania się społeczeństw przemysłowych powstawały takie jego określenia jak:

•

społeczeństwo masowe

•

społeczeństwo obywatelskie

•

społeczeństwo otwarte

społeczeństwo nowoczesne i ponowoczesne

Postindustrialne koncepcje społeczeństwa (D. Bell, A. Toffler)

Wg A. Tofflera:

Przepływ pracowników ze sfery produkcyjnej do nieprodukcyjnej. Coraz więcej ludzi pracuje w usługach. Wzrost 

znaczenia prac związanych ze świadczeniem usług oraz przetwarzaniem informacji. Istotna jest wiedza naukowa, 

wyższe wykształcenie, praca w zespołach badawczych. Wymaga ona współpracy, rozwijania partycypacji członków 

społeczeństwa. Dynamiczny rozwój badań naukowych. Kapitał intelektualny – wiedza. Można go mnożyć bez 

ograniczeń i wiele osób może go     jednocześnie stosować, np. używać ten sam system symboli czy informacji. 

Sprzyjanie kreatywności, innowacyjności. Ludzie chcą mieć wpływ na decyzje dotyczące ich życia. Społeczeństwo 

postprzemysłowe nie zastępuje społeczeństwa przemysłowego, a nawet rolniczego. Postępujący natomiast 

rozwój przemysłu warunkuje istotne zmniejszanie się liczby zatrudnionych osób w rolnictwie oraz wzrost 

wydajności w tym sektorze.

Wg D. Bella:

W społeczeństwie postindustrialnym możemy obserwować istotny wzrost znaczenia systemu kulturowego, który 

znacząco wyprzedził pozostałe systemy: polityczny i struktury społecznej. Zmiana dominującej technologii z 

energetycznej na informatyczną.  Podstawą ekonomiczną jest przemysł oparty na nauce, a głównymi zasobami – 

kapitał ludzki. Istotnymi są problemy polityki naukowej i oświatowej. Wzrost znaczenia planowania, 

prognozowania rozwoju; kontrolowania technologii; Dominacja kryteriów pragmatycznych i technokratycznych 

53

przy zaniku racji  ideologicznych, czy etycznych. Coraz większą rolę odgrywają naukowcy i inżynierowie. Dominują 

w strukturze zawodowej. Przesunięcie znaczenia sektorów gospodarki – dominacja sektora usług, przy znacznym 

spadku sektora przemysłowego i bardzo dużym spadku sektora rolniczego. Zwiększa się liczba zatrudnionych osób 

w usługach służących człowiekowi, przede wszystkim takich, jak: finanse, ubezpieczenie, opieka zdrowotna, 

szkolnictwo, badania naukowe. Także zmiana struktury klasowej – miejsce burżuazji zajmują wysoko 

wykwalifikowani robotnicy. Pojawiają się nowe technologie „intelektualne” (wykorzystywanie nowych surowców, 

materiałów) oraz nowe techniki podejmowania decyzji. Wzrost znaczenia wiedzy teoretycznej jako źródła 

informacji. Centralność wiedzy teoretycznej – filar, na którym opiera się nowa technologia, wzrost gospodarczy 

oraz stratyfikacja i organizacja społeczeństwa.

Społeczeństwo obywatelskie.

Społeczeństwo charakteryzujące się aktywnością i zdolnością do samoorganizacji oraz określania i osiągania 

wyznaczonych celów bez impulsu ze strony władzy państwowej. Społeczeństwo obywatelskie potrafi działać 

niezależnie od instytucji państwowych. Niezależność nie musi oznaczać rywalizacji społeczeństwa z władzą, która 

występuje zazwyczaj w państwach, w których ustrój polityczny jest sprzeczny z wolą większości obywateli. 

Podstawową cechą społeczeństwa obywatelskiego jest świadomość jego członków potrzeb wspólnoty oraz 

dążenie do ich zaspokajania, czyli zainteresowanie sprawami społeczeństwa (społeczności) oraz poczucie 

odpowiedzialności za jego dobro.

Społeczeństwo informatyczne.

Tym terminem określa się społeczeństwo, w którym towarem staje się informacja traktowana jako szczególne 

dobro niematerialne, równoważne lub cenniejsze nawet od dóbr materialnych. Przewiduje się rozwój usług 

związanych z 3P (przechowywanie, przesyłanie, przetwarzanie informacji).Społeczeństwo informacyjne odnosi się 

do technicznych narzędzi komunikacji, magazynowania i przekształcania informacji.

Funkcje:

•

Edukacyjna – upowszechnienie wiedzy naukowej oraz uświadamianie znaczenia podnoszenia kwalifikacji.

•

Komunikacyjna – Społeczeństwo informacyjne ma za zadanie stworzenie możliwości komunikowania się 

wielu różnorodnych grup w obrębie całości społeczeństwa globalnego.

•

Socjalizacyjna i aktywizująca – mobilizacja osób czasowo lub stale wyłączonych z możliwości 

swobodnego funkcjonowania społeczeństwa. Cechuje się także wykonywaniem zawodu bez konieczności 

wychodzenia z domu i aktywizacją niepełnosprawnych.

•

Partycypacyjna – możliwość prowadzenia debat i głosowania w internecie.

•

Organizatorska – tworzenie warunków konkurencyjności na rynku.

•

Ochronna i kontrolna – stworzenie mechanizmów obrony obywateli i instytucji przed wirtualną 

przestępczością.

Społeczeństwo ryzyka wg U. Beck’a

Autorem tego określenia jest niemiecki socjolog Ulrich Beck. Społeczeństwo ryzyka to określenie konsekwencji 

wynikających z rozwoju społeczeństwa przemysłowego, spowodowanych rozwojem cywilizacyjnym i technologii, 

których skutkami są nieodwracalne zmiany, nad którymi nie można zapanować. Skażenie środowiska, globalne 

ocieplenie spowodowane emisją CO2 i metanu, zagrożenia zewnętrzne (np. susze) będą uzupełniane sytuacjami 

spowodowanymi przez działania człowieka. Podstawowe rodzaje ryzyka według Becka to: ryzyko ekologiczne, 

zdrowotne, informatyczne i społeczne (indywidualizacja i osamotnienie, masowe bezrobocie, wykształcenie bez 

zatrudnienia, zmiana relacji między płciami).

Koncepcje struktury społecznej.

Koncepcja organiczna (zwana również funkcjonalno-strukturalną) - głoszona Augusta Comte’a (francuskiego 

filozofa i socjologa) i Herberta Spencera (angielskiego filozofa i socjologa) według które, wszystkie elementy 

społeczeństwa są jednakowo ważne, tworzą całość poprzez wytwarzanie wzajemnych więzi i zależności. Tak 

pojęte społeczeństwo ma szanse na rozwój i właściwe funkcjonowanie.

Koncepcja klasowa - twórcą tej koncepcji był Karol Marks (niemiecki filozof, ekonomista i działacz polityczny), 

według którego społeczeństwo dzieli się na klasy właścicieli środków produkcji i najemnych pracowników. Według 

Marksa cechą każdego społeczeństwa jest walka pomiędzy klasa posiadającą i wytwarzającą, a pracownikami. Ten 

konflikt jest przyczyną zmian społecznych. Często koncepcję Marksa nazywa się z tego powodu koncepcją 

konfliktów klasowych.

54

Koncepcja warstwowa - twórcą której był Max Weber (niemiecki ekonomista, prawnik teoretyk polityki), uznający 

podział społeczeństwa na warstwy w zależności od wysokości dochodu, zajmowanej pozycji społecznej, prestiżu, 

uznania, czy udziału w sprawowaniu władzy. Według koncepcji warstwowej społeczeństwo wyróżnia warstwy od 

najniższej do najwyższej.
Koncepcja interakcyjna - reprezentowana m.in. przez Herberta Blumera (amerykańskiego socjologa), według 

której nieistotne są elementy społeczeństwa, ale interakcje zachodzące pomiędzy ludźmi podejmującymi 

wspólne zadanie. 

55