MAREK AURELIUSZ ROZMYŚLANIA

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

Marek Aureliusz

ROZMY

LANIA

Przeło

ył Marian Reiter, wybór

Marek Aureliusz (121-180), adoptowany przez cesarza Antoniona Piusa, obj

ł tron w 161 r. Cho

cywilizacja rzymska osi

ła wówczas szczyty, to na granicach panował niepokój i Marek sp

dzał czas

na nieustannych kampaniach wojennych. Filozoficzne notatki, jakie sporz

dzał - po grecku - w wolnych

chwilach, wydano po jego

mierci jako Rozmy

lania. Wyra

ny jest w nich wpływ Epikteta, liczne idee

pochodz

od my

licieli odległych od stoicyzmu, nawet od najwi

kszego wroga wczesnych stoików,

Epikura.

Rozmy

lania to zbiór uwag zestawionych w kolejno

ci przypadkowej. Dokonuj

c poni

szego wyboru

kierowałem si

własnymi gustami i zainteresowaniami, starałem si

, aby ten sam temat nie powtarzał

zbyt wiele razy. W.S.

KSI

GA DRUGA

1. Zaczynaj

c dzie

, powiedz sobie: zetkn

z lud

mi natr

tnymi, niewdzi

cznymi,

zuchwałymi, podst

pnymi, zło

liwymi, niespołecznymi. Wszystkie te wady powstały u

nich z powodu braku rozeznania złego i dobrego. Mnie za

, którym zbadał natur

dobra,

e jest pi

kne, i zła,

e jest brzydkie, i natur

człowieka grzesz

cego,

e jest mi

pokrewnym, nie dlatego

e ma w sobie krew i pochodzenie to samo, ale

e ma i

rozs

dek, i boski pierwiastek, nikt nie mo

e wyrz

dzi

nic złego. Nikt mnie bowiem nie

uwikła w brzydot

. Nie mog

czu

gniewu wobec krewnego ani go nienawidzi

Zrodzili

my si

bowiem do wspólnej pracy, tak jak nogi, jak r

ce, jak brwi, jak rz

bów górnych i dolnych. Wzajemne wi

c szkodzenie sobie jest przeciwne naturze,

wzajemnym za

szkodzeniem jest uczucie gniewu i nienawi

ci.

2. To, czym jestem, składa si

z ciała, tchu, woli. Precz z ksi

ąż

kami! Ju

nie dawaj si

poci

ąć

! Nie wolno! Ale, jakoby ju

na ło

mierci, popatrz ze wzgard

na ciało: Oto

kupa kału i gnatów, tkanina, plecionka

gien,

ył, t

tnic. Rozwa

teraz, czym te

jest

dech? Wiatrem. I to nie zawsze jest on tym samym, lecz ka

dej chwili wyrzuca si

go i

znowu wci

ga. Trzeci

ęś

składow

jest wola. Zastanów si

. Jeste

starcem, nie

pozwól ju

, by sług

była, by szła jak marionetka za dzikim pop

dem, by była

niezadowolona z losu tera

niejszego lub by chciała unikn

ąć

losu tego, który ci

czeka w

przyszło

ci.

3. Dzieła boskie s

pełne opatrzno

ci. Ale i w dziełach przypadku wida

albo działanie

praw natury, albo działanie praw wynikłych z powi

zania i splotu faktów, które s

dziełem

opatrzno

ci. Wszystko stamt

d płynie, ale z tym ł

czy si

konieczno

ść

i po

ytek cało

wszech

wiata, którego jeste

stk

. To za

jest dobre dla ka

dej cz

stki natury, co

przynosi z sob

natura wszech

wiata i co słu

y do jej zachowania. Czynnikami za

zachowania

wiata s

i przemiany pierwiastków, i ciał zło

onych. To niech ci wystarczy,

niech ci zawsze słu

y jako pewnik. Łaknienie za

ksi

ąż

ek precz od siebie rzu

, by

nie

umierał w

ród narzeka

, lecz spokojnie, a bogom szczerze i serdecznie wdzi

czny.

4. Pomnij, od jak dawna to odraczasz i ile te

sposobno

ci otrzymałe

od bogów, a z nich

nie korzystasz. Raz ju

nale

y odczu

, jakiego

wiata jeste

stk

i jakiemu to władcy

swój pocz

tek zawdzi

czasz. I

e masz wymierzony kres czasu. A je

eli go nie u

yjesz

dla uzyskania pogody ducha, zniknie on i ty znikniesz, a po raz drugi nie powróci!

9. Nale

y zawsze pami

o tym, czym jest natura

wiata, a czym moja. I o tym, w jakim

ona do tamtej pozostaje stosunku, i o tym, jak

ona jest cz

stk

jakiej cało

ci, i o tym,

Strona 1 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

nikt nie ma siły powstrzymania ci

, aby

w ka

dej chwili nie czynił lub nie mówił tego, co

jest zgodne z natur

, której jeste

stk

11. Tak nale

y wszystko czyni

i mówi

i o wszystkim my

, jakby si

miało odej

ść

ycia. Odej

ść

od ludzi, je

eli bogowie istniej

, niczym nie jest strasznym; nie

wydaliby ci

bowiem na pastw

zła. Je

eli za

ich nie ma lub je

eli ich ludzie nic nie

obchodz

, po có

wiecie pozbawionym bogów lub pozbawionym opatrzno

ci?

Ale

i oni s

, i sprawy ludzkie ich obchodz

. I

eby człowiek nie wpadł w nieszcz

ęś

cia

istotne, od niego zupełnie zawisłym uczynili. A gdyby i poza tym było jakie zło, to i tak
pami

taliby o tym, aby od ka

dego człowieka to było zawisłe, by w nie nie popadł. Co

nie robi człowieka złym, jak

e mo

e uczyni

ycie człowieka złym? Ani wi

nie

wiadomie, ani

wiadomie (a to wtedy, gdyby mogła ustrzec si

bł

du lub go

naprawi

) nie popełniłaby tego bł

du wszechnatura, ani by tak dalece nie zawiniła, czy to

wskutek niemocy, czy wskutek niezdarno

ci, aby zło i dobro przypadało w udziale na

równi i bez planu ludziom dobrym i złym. Ale

mier

ycie, sława i niesława, cierpienie i

rozkosz, bogactwo i ubóstwo, wszystko to na równi przypada ludziom złym i dobrym, bo
nie jest ani pi

kne, ani brzydkie. Nie jest to wi

c dobre ani złe.

13. Nie ma nieszcz

ęś

liwej istoty nad człowieka, który około wszystkiego si

ci i

trzno

ci ziemi (jak mówi

) bada, i wysnuwa wnioski o tym, co si

dzieje w duszach

bli

nich, a nie widzi,

e mu wystarcza jedynie obcowanie z demonem wewn

trz siebie i

szczera dla niego słu

ba. Słu

ba za

jego - to utrzymywa

go wolnym od nami

tno

ci i

nierozwagi, i niezadowolenia z tego, co si

dzieje z woli bogów i ludzi. Co bowiem od

bogów pochodzi, jest czcigodne dla ich doskonało

ci; czyny za

ludzkie miłe s

dla

pokrewie

stwa, a czasem jakby i politowania godne dla braku poznania złego i dobrego.

lepota to nie mniejsza ni

ta, która nie pozwala rozró

nia

rzeczy białych od czarnych.

14. A chocia

miał

jeszcze trzy tysi

ce lat albo dziesi

ęć

tysi

cy razy dłu

ej,

przecie

pami

taj o tym,

e nikt innego nie traci

ycia nad to, którym

yje, a innym nie

yje, jak tym, które traci. Najdłu

sze wi

c równa si

najkrótszemu. Tera

niejszo

ść

jest

bowiem równa u wszystkich, a wi

c i to, co si

traci, jest równe. Tak wi

c to, co si

traci,

przedstawia si

jako pozbawione czasu co do długo

ci. Nikt bowiem nie mo

e straci

tego, co ju

przeszło lub co przyjdzie. Jak

e bowiem mo

na by

pozbawionym tego,

czego si

nie ma? O tym wi

c dwojgu trzeba pami

: po pierwsze o tym,

e wszystko

od wieków w podobny sposób si

dzieje i wci

ąż

powtarza, i o tym,

e jest wszystko

jedno, czy si

dzie patrzyło na te same rzeczy lat sto czy dwie

cie, czy przez

wieczno

ść

. I o drugim,

e i człowiek bardzo stary, i ten, który ma umrze

we wczesnej

młodo

ci, trac

po równi. Tylko tera

niejszo

ci bowiem maj

pozbawieni (je

eli

na powiedzie

e i j

posiadaj

), a nie traci si

, czego si

nie ma.

17. Długo

ść

ycia ludzkiego - to punkcik, istota - płynna, spostrzeganie - niejasne, zespół

całego ciała - to zgnilizna, dusza - wir, los - to zagadka, sława - rzecz niepewna. Krótko
mówi

c, wszystko, co zwi

zane z ciałem, to rzeka, co z dusz

, to sen i mara.

ycie - to

wojna i przystanek chwilowy w podró

y, wspomnieniem po

miertnym - zapomnienie. Có

c mo

e posłu

za ostoj

? Tylko jedno: filozofia. A ona zasadza si

utrzymywaniu naszego demona bez zmazy i szkody, aby był silniejszym nad
przyjemno

ść

i cierpienie, by nic nie czynił bez rozwagi ani w sposób fałszywy i obłudny,

by nie pragn

ł od nikogo niczego. I by wszystkie zdarzenia i losy przyjmował jako

pochodz

ce sk

stamt

d, sk

d sam przyszedł. A przede wszystkim, by w ka

dym

poło

eniu

mierci oczekiwał z otuch

, w prze

wiadczeniu,

e to nic innego jak rozkład

pierwiastków, z których ka

de stworzenie si

składa. Je

eli za

samym pierwiastkom

niestraszna jest przemiana nieustanna jednego w drugi, dlaczego by si

obawia

przemiany i rozkładu wszystkich? Przecie

to dzieje si

zgodnie z prawami natury. A nic

nie jest złe, co jest zgodne z natur

Strona 2 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

KSI

GA TRZECIA

1. Nie tylko to powinno si

wzi

ąć

pod rozwag

e co dnia zu

ywa si

ycie i pozostaje

coraz mniejsza jego cz

stka, ale i to,

e gdyby si

miało

bardzo długo, to jest

niepewne, czy starczy równej na dalsz

przyszło

ść

bystro

ci potrzebnej do zrozumienia

wypadków i do zrozumienia nauki maj

cej na celu badanie spraw boskich i ludzkich. Gdy

bowiem zacznie dziecinnie

, pozostanie wprawdzie zdolno

ść

oddychania i karmienia

, i tworzenia wyobra

, i po

żą

danie itd., ale ga

nie zdolno

ść

władania sob

samym i

umiej

tnego zdawania sobie sprawy z obowi

zków, i porz

dkowania zjawisk, i zdolno

ść

dzania, czy ju

nale

y st

d wynie

ść

samemu, i to wszystko, co w wysokim stopniu

wymaga umysłu wy

wiczonego. Nale

y si

c spieszy

, i to nie tylko dlatego,

dej chwili bli

si stajemy si

mierci, ale i dlatego,

e ustaje zdolno

ść

wnikania w

zdarzenia i ich zrozumienia.

7. Nie poczytuj nigdy tego za po

yteczne dla siebie, co ci

kiedy

e zmusi

złamania słowa, opuszczenia drogi wstydu, do nienawi

ci wzgl

dem kogo

, do

podejrze

, przekle

stw, obłudy, po

żą

dania czego

, co by wymagało murów i zasłon. Kto

bowiem obrał dla siebie słu

swego rozumu i demona, i tajemnic jego cnoty, ten nie

przybiera maski tragicznej, nie wzdycha, nie b

dzie po

żą

dał ani pustkowia, ani tłumu. A

co najwa

niejsze, w

yciu swym ani nie b

dzie ubiegał si

o nic, ani unikał czegokolwiek.

A b

dzie mu to oboj

tne zupełnie, czy na dłu

szy, czy na krótszy przeci

g czasu b

dzie

korzystał z usług duszy swej zamkni

tej w ciało. Bo cho

by mu ju

przyszło odej

ść

, to

odejdzie tak pogodnie, jakby miał spełni

inny jaki obowi

zek - jeden z tych, które daj

spełni

z powag

i skromno

. A na to tylko przez

ycie całe zwraca baczno

ść

, by

umysł nie poszedł w kierunku niegodnym stworzenia rozumnego i społecznego.

11. Do tego, co powiedziałem, musz

doda

jeszcze jedn

zasad

: konieczne jest

odgraniczenie i utworzenie zawsze dokładnego obrazu z danego wra

enia tak, by mo

je widzie

takim, jakim ono jest w swej istocie, widziane w cało

ci i rozdzielone na cz

ęś

ci,

i by mo

na uprzytomni

sobie jego wła

ciwe imi

i imiona tych rzeczy, z których jest

zło

one, tudzie

tych, na które si

rozło

y. Nic bowiem nie daje takiej wielko

ci ducha,

jak zdolno

ść

wnikni

cia w ka

de zdarzenie w

yciu w sposób odpowiedni i istotny i

zdolno

ść

zachowania takiego punktu widzenia, aby ci zawsze było jasne, dla jakiego to

szeregu zjawisk i jak

to zdarzenie korzy

ść

przynosi, jak

przedstawia warto

ść

dla

wszech

wiata, a jak

dla człowieka jako obywatela pa

stwa najwy

szego, w którym

stwa inne s

jakby domami, czym jest samo w sobie, jakie s

jego cz

ęś

ci składowe i

jak długi czas mo

e przetrwa

to, co u mnie w tej chwili wywołuje pewne wra

enie. I jak

wobec niego nale

y zachowa

: czy łagodnie, m

ęż

nie, szczerze, ufnie, z

zadowoleniem i prostot

itd. Dlatego nale

y przy ka

dym wydarzeniu powiedzie

sobie:

to przychodzi z woli bogów, to za

z powodu szczególnego zbiegu i nawijaj

cego si

splotu wypadków, z woli losu albo z powodu takiego wła

nie zderzenia si

wypadków lub

z powodu przypadku, a to z r

ki współplemie

ca i krewnego, i przyjaciela, który jednak

nie wie, co dla niego jest stosowne według praw natury. Ale ja wiem dobrze i dlatego
zachowuj

wobec niego

yczliwie i sprawiedliwie, stosownie do naturalnego prawa

współ

ycia. Zarazem oczywi

cie uwzgl

dniam stosownie do warto

ci i rzeczy oboj

tne.

16. Ciało, dusza, rozum: do ciała nale

żą

wra

enia, do duszy pop

dy, do rozumu zasady.

Zdolno

ść

odbierania wra

ma bydło; i dzikie zwierz

ta, i obojnaki, i Falarys, i Neron

ulegaj

pop

dom. I

ść

za przewodem rozumu ku temu, co si

wydaje obowi

zkiem, mog

i ci, którzy w bogów nie wierz

i ojczyzn

zdradzaj

, i działaj

tylko przy drzwiach

zamkni

tych. Je

eli wi

c według tego, co powiedziałem, to jest wspólne, to pozostaje

jako swoista cecha człowieka dobrego: miłowa

i z ch

przyjmowa

to, co mu si

zdarza i co los mu zsyła, demona w piersi mieszkaj

cego nie plami

ani nie niepokoi

tłumem wyobra

, lecz utrzymywa

w łagodno

ci, w ufnym poddaniu si

bogu, by nie

mówił nic wbrew prawdzie ani czynił wbrew sprawiedliwo

ci. A chocia

by i wszyscy

Strona 3 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

ludzie mu nie wierzyli,

yje po prostu, skromnie i pogodnie, nie unosi si

gniewem na

nikogo i nie daje si

zwróci

z drogi wiod

cej do celu

ycia, do którego powinien doj

ść

czystym, spokojnym, łagodnym, bez przymusu pogodzonym ze swym losem.

KSI

GA CZWARTA

3. Ustroni sobie szukaj

na wsi, nad morzem lub w górach. I ty zwyczajnie bardzo za tym

sknisz. Wszystko to jest bardzo niem

dre, bo przecie

na usun

ąć

, kiedykolwiek

zechcesz, w gł

b siebie. Nigdzie bowiem nie schroni si

człowiek spokojniej i łatwiej jak

do duszy własnej, zwłaszcza ten, kto ma tak

ustro

wewn

trzn

e si

natychmiast

zupełny znajdzie spokój, je

eli w ni

wpatrzy. A nic innego nie nazywam spokojem

jak wewn

trzny ład. Jak najcz

ęś

ciej wi

c dostarczaj sam sobie tej ustroni i od

wie

sam siebie. A krótkie to niech b

i elementarne zasady, które ci wystarcz

natychmiastowego otwarcia tej ustroni i spowoduj

e opu

cisz j

w usposobieniu

gotowym do cierpliwego znoszenia stosunków, do których wracasz. Z czegó

bowiem

jeste

niezadowolony? Z przewrotno

ci ludzi? Zastanowiwszy si

jeszcze raz nad tym -

co jest rzecz

rozstrzygni

e stworzenia rozumne istniej

dla wzajemnej pomocy i

wyrozumiało

ść

jest cz

ęś

sprawiedliwo

ci, i

e bł

wbrew swej ch

ci, i nad tym, ilu

to ludzi zmarło i w proch si

rozsypało, którzy z sob

nawzajem walczyli, nawzajem si

podejrzewali, nienawidzili, szli z sob

na no

e - o tym pomy

l i odpocznij wreszcie! Mo

jeste

niezadowolony z losu? Przypomnij sobie alternatyw

: albo opatrzno

ść

, albo

atomy, i dowody twierdzenia,

wiat - to pa

stwo. Mo

e pop

dy cielesne ci

trapi

Pomy

e dusza nie ulega

adnemu wpływowi, ani łagodnemu, ani gwałtownemu, skoro

tylko sama w sobie zamknie i własn

moc sobie u

wiadomi, i przypomnij sobie to

wszystko, co

słyszał i przyswoił sobie z nauki o przykro

ci i przyjemno

ci. Mo

e ci

żą

dza sławy marnej niepokoi? Popatrz, jak szybko wszystko ulega zapomnieniu! Popatrz

na ogrom niezmierzonego przed tob

czasu i po tobie, jak pró

ny jest ten brz

k sławy,

jak s

zmienni w s

dzie i jak go nie maj

ci, którzy ci si

zdaj

sław

głosi

, jak

szczupłe miejsce, do którego si

ta sława ogranicza. Cała bowiem ziemia - to punkcik, a

w niej jakim

e k

cikiem cz

ęść

zamieszkana! A w niej ilu

jest i co za jedni ci, co ci

chwali

maj

! Pami

taj wi

c o tym,

e mo

esz cofn

ąć

do tej własnej ustroni, a przede

wszystkim nie daj si

poci

tu i tam, nie upieraj si

przy niczym, lecz b

wolnym i

patrz na rzeczy jako m

ąż

, jako człowiek, jako obywatel, jako stworzenie

miertelne. Dwa

pewniki niech b

ród podr

cznych, na których si

oprzesz: jeden,

e wypadki

zewn

trzne duszy nie dotykaj

, lecz stoj

spokojnie poza ni

, a wszelki niepokój jest

jedynie skutkiem wewn

trznego s

du, i drugi,

e wszystko, co widzisz, wnet ulega

zmianie i wnet zniknie. I zawsze miej w pami

ci, ilu ju

zmian sam byłe

wiadkiem.

wiat - to zmiana,

ycie - to wyobra

enie.

4. Je

eli nam jest wspólna zdolno

ść

lenia, to i wspólny jest rozs

dek, na mocy

którego jeste

my istotami my

cymi. A w takim razie jest i wspólny rozs

dek, który nam

nakazuje co

czyni

lub nie. A w takim razie i prawo mamy wspólne. A w takim razie

jeste

my współobywatelami. A w takim razie jeste

my członkami jakiego

organizmu

stwowego. A w takim razie

wiat jest poniek

d pa

stwem. Co bowiem innego mie

dzie na my

li ten, kto powie,

e cały ród ludzki tworzy wspólny organizm pa

stwowy?

Stamt

d to, z tego wspólnego pa

stwa, mamy i zdolno

ść

lenia, i s

dzenia, i poczucie

prawa. Bo sk

eby? Bo jak cz

ęść

nasza ziemska oddzieliła si

od jakiej

ziemi, a to, co

wilgotne, z innego pierwiastka, a i to, czym oddychamy, z jakiego

ródła pochodzi, i

ciepłota, i to, co ogniste, z jakiego

sobie wła

ciwego

ródła (nic bowiem z niczego

pochodzi i w nic si

obraca), tak wi

c i zdolno

ść

lenia gdzie

musi mie

swój

pocz

tek.

10. Wszystko, co si

dzieje, dzieje si

sprawiedliwie. Do tego przekonania przyjdziesz,

gdy si

nad tym dokładnie zastanowisz. A nie my

tylko o nast

pstwie naturalnym

rzeczy, lecz o zasadzie słuszno

ci, o tym,

e wida

w tym jakby wol

kogo

, kto rozdziela

Strona 4 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

wszystko według zasługi. Tej drogi dzier

, jak zacz

łe

, a cokolwiek czynisz, czy

tym poczuciu mianowicie, by by

dobrym w tym znaczeniu, w jakim rozumie si

wła

ciwie

poj

cie: dobry. Uwa

aj na to przy ka

dym czynie.

12. Nale

y zawsze mie

w pogotowiu dwa postanowienia, jedno: czyni

jedynie to, co ci

rozum królewski i prawodawczy nasuwa dla dobra ludzi, i drugie: zmieni

d, gdy ci

kto

sprostuje i odwiedzie od jakiego

mniemania. Zmiana ta jednak zawsze powinna

wypływa

jedynie z pewnego przekonania,

e to jest słuszne, po

yteczne, dla ogółu itd.,

a nie,

e to jest miłe lub sław

przynie

ść

14. Zaistniałe

jako cz

stka. Znikniesz w tym, co ci

stworzyło. A raczej zostaniesz na

powrót wchłoni

ty w my

l twórcz

według zasady przemiany.

17. Nie

yj tak, jakby

miał

lat dziesi

ęć

tysi

cy. Los wisi nad tob

. Dopóki

yjesz,

dopóki mo

na, b

dobrym.

21. Je

eli dusze trwale bytuj

, jak

e je od niepami

tnych czasów ogarnia powietrze? A

jak

ziemia zmie

ci ciała ludzi grzebanych od tak dawna? Jak tu ich przemiana

nast

puj

ca po pewnym okresie trwania i rozkład umo

liwia wolne miejsca dla trupów,

tak i dusze, unosz

ce si

w przestrze

powietrzn

, po pewnym okresie istnienia ulegaj

przemianie i rozprószeniu, a wchłaniane na powrót do my

li twórczej wszech

wiata

zostawiaj

miejsce wolne swym nast

pcom. Taka byłaby odpowied

przy hipotezie o

istnieniu po

miertnym dusz. Nale

y za

uwzgl

dni

nie tylko mnóstwo tak grzebanych

ciał, ale i mnogo

ść

stworze

zjadanych codziennie przez nas i inne stworzenia. Jak

wielka bowiem ich liczba trawi si

i w ten sposób idzie jakby do grobu w ciałach tych,

którzy si

nimi

ywi

. A przecie

ziemia je ogarnia, przemieniaj

c w krew i zmieniaj

c w

pierwiastek powietrzny lub ognisty. Jakie w tym wszystkim jest ziarno prawdy? - Rozdział
na materi

i twórcz

przyczyn

26. Przyjrzałe

tamtemu, popatrz i na to. Nie napełniaj sam siebie niepokojem, sam

poskrom! Grzeszy kto? - Na swój rachunek grzeszy. - Spotkało ci

co? - To dobrze.

To, co ci

spotyka, było ci od pocz

tku przeznaczone z cało

ci wszech

wiata i z tob

sprz

ęż

one. Jednym słowem:

ycie jest krótkie. Korzystaj z tera

niejszo

ci w sposób

rozumny i słuszny. B

rozs

dny w odpoczynku.

32. Pomy

l, dla własnej nauki, o czasach Wespazjana, a zobaczysz,

e ludzie

enili si

wychowywali dzieci, chorowali, umierali, walczyli z sob

, urz

dzali uroczysto

ci,

handlowali, uprawiali rol

, schlebiali, byli zarozumiali, podejrzewali, knuli spiski, niektórzy

błagali o

mier

, narzekali z powodu losu, kochali si

, zbierali skarby, po

żą

dali

konsulatów i tronu. Owo to ich

ycie ju

nigdzie nie istnieje. Znowu przejd

do czasów

Trajana. I tam to samo, i owo

ycie znikło. Tak samo popatrz na inne nagrobki wszystkich

czasów i ludów i zobacz, ilu to zmarłszy w krótkim czasie upadło i rozło

yło si

pierwiastki. A przede wszystkim przypomnij sobie tych, których sam znałe

, jak wyci

gali

ce po rzeczy marne, a zaniedbywali czyni

to, co jest zgodne z ich własnym ustrojem,

tego trzyma

kami i z

bami i tym si

zadowala

. Konieczne za

jest pami

tym,

e i zaj

cie si

spraw

ma swoj

warto

ść

i miar

. Albowiem nie b

dziesz czuł

niezadowolenia wtedy tylko, gdy b

dziesz si

zajmował rzeczami wagi drobniejszej nie

cej, ni

nale

33. Zwykłe niegdy

wyrazy s

teraz pustym d

kiem. Tak te

i nazwiska ludzi niegdy

wielce wielbionych teraz s

jakby pustym d

kiem: Kamillus, Caeso, Yolesus,

Dentatus, a wkrótce Scy -pion, i Kato, potem i August, potem i Hadrian, i Antonin.
Wszystko bowiem przemija i przechodzi szybko w legend

, a wnet okrywa si

zupełnym

zapomnieniem. A mówi

to o tych, którzy tak przedziwnie jako

błyszczeli. Po innych

bowiem wraz ze

mierci

ladu, ni wie

ci. Czym

e za

jest w ogóle wła

ciwie wieczna

Strona 5 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

pami

ęć

? Cał

marno

. O có

c nale

y si

stara

? O to jedno: sprawiedliwy umysł i

działalno

ść

yteczn

dla ogółu, i mow

niezdoln

nigdy do kłamstwa, i umysł pogodnie

przyjmuj

cy to, co si

dzieje, wszystko, jako rzecz konieczn

, jako rzecz zrozumiał

, jako

to, co płynie z tego samego, co i my, pocz

tku i

ródła.

37. Wnet umrzesz, a jeszcze nie jeste

ani prosty, ani spokojny, ani wolny od

podejrzenia,

e co

zewn

trznego mo

e ci szkod

wyrz

dzi

, ani

yczliwy dla

wszystkich, ani nie pojmujesz,

e rozum polega jedynie na post

powaniu sprawiedliwym.

45. W nast

pstwie rzeczy po sobie nast

puj

cych wida

zawsze pewien zwi

zek. Bo nie

jest to jakoby wyliczanie szczegółów bez zwi

zku, poł

czonych tylko w my

li, ale

poł

czenie rozumne. I jak to, co jest, jest uło

one w sposób harmonijny, tak i to, co si

dzieje, okazuje nie proste nast

pstwo, ale cudowny jaki

zwi

zek.

KSI

GA PI

1. Rankiem, gdy si

niech

tnie budzisz, pomy

l sobie: budz

do trudu człowieka.

Czy

c czu

mam niezadowolonym,

e id

do pracy, dla której si

zrodziłem i

zesłany zostałem na

wiat? Czy na tom stworzony, bym si

wygrzewał, wyleguj

c w

łó

ku? Ale to przyjemniejsze. Czy

zrodziłe

dla przyjemno

ci? Czy

nie do trudu, nie

do pracy? Czy

nie widzisz, jak ro

linki, wróbelki, mrówki, paj

ki, pszczoły czyni

, co do

nich nale

y, a stosownie do sił swoich przyczyniaj

do harmonii

wiata? A ty nie

chcesz czyni

tego, co jest człowieczym? Nie

pieszysz do obowi

zków nało

onych tw

natur

? - Ale

trzeba wypocz

ąć

. - Nie przecz

! Zaiste i w tym dała miar

natura. A dała i

miar

jedzenia i picia. A przecie

ty idziesz poza granic

, poza potrzeb

. Tylko nie w

pracy, owszem, tu zostajesz "w granicy mo

ci". Albowiem sam siebie nie miłujesz, w

przeciwnym razie bowiem kochałby

i sw

natur

, i jej wol

. Inni, którzy swe zaj

cia

miłuj

, w trudach około nich si

niszcz

, zapominaj

c o k

pieli i jedzeniu. Ty za

natur

mniej cenisz ni

snycerz snycerstwo albo tancerz sztuk

taneczn

, albo sk

piec

pieni

dz, albo człowiek ambitny sław

. Oni te

, co

umiłowawszy, nie przenosz

jadła

ani spoczynku nad zwi

kszenie tego, ku czemu ich

żą

dza ci

gnie. Tobie za

czynno

dla dobra publicznego wydaj

mniej cenne i godne mniejszego wyt

ęż

enia?

8. Jak si

mówi: Asklepios zalecił temu jazd

konn

albo zimne k

piele, albo chodzenie

boso - tak i powiedzie

na: natura wszechrzeczy zaleciła temu chorob

albo

kalectwo, albo strat

, albo co

innego w tym rodzaju. Tam bowiem "przepisał", "zalecił"

oznacza tyle, co: "zalecił mu to jako stosowne dla zdrowia". A tu to, co si

demu

wydarza, jakby mu zostało zalecone jako stosowne dla losu przeznaczonego. Tak
bowiem mówimy i my,

e co

nam składa, jak budowniczowie mówi

o kamieniach

kwadratowych w murach lub piramidach,

e si

składaj

, gdy si

z sob

w pewnym

powi

zaniu. W ogóle bowiem istnieje jedna harmonia. A jak z wszystkich ciał

wszech

wiat wypełnia si

w ciało tak pełne, tak z wszystkich przyczyn wypełnia si

cało

ść

, przyczyna najwy

sza: los. Wiedz

o tym za

, co mówi

, i ludzie zupełnie pro

ci.

Mówi

bowiem: to mu si

zdarzyło. A wi

c to było darowane albo to mu było zalecone.

Przyjmujmy wi

c to tak, jak zalecenia Asklepiosa. I w nich bowiem jest wiele goryczy, a

przecie

przyjmujemy je ch

tnie w nadziei zdrowia. Zachowuj si

wobec tego, co jest

wypełnieniem i wyko

czeniem przepisów wszechnatury, jak wobec swego zdrowia. I

tnie przyjmuj ka

de wydarzenie, chocia

by si

zdawało zbyt przykre, bo ono

prowadzi tam, prowadzi do zdrowia wszech

wiata, do powodzenia i pomy

lno

ci Zeusa.

Nie byłby, on bowiem tego nikomu nadarzył, gdyby to nie było zarazem darem dla
cało

ci. Albowiem i jakakolwiek natura nie zdarza nic niestosownego dla przedmiotu,

którym rz

dzi. Dla dwu wi

c powodów nale

y z miło

przyjmowa

to, co si

wydarza:

po pierwsze dlatego,

e tobie si

to stało i tobie zostało zalecone, i do ciebie w jakim

pozostawało stosunku, sprz

ęż

one z tob

od wieków, z przyczyn przedwiecznych, po

wtóre za

dlatego,

e dla zarz

dcy

wiata jest i to, co jednostkom si

wydarza,

Strona 6 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

czynnikiem powodzenia i doskonało

ci wszech

wiata, a - na Zeusa! - nawet samego

istnienia. Kaleczy si

bowiem cało

ść

, gdyby

nawet w drobnostce przerwał zwi

zek i

spójni

tak cz

stek fizycznych, jak i przyczyn. Przerywasz za

- o ile to w twej mocy -

eli si

czujesz z czego

niezadowolonym, i jakoby niweczysz.

10. Sprawy

wiata s

okryte tak

jak

ąś

tajemniczo

e filozofom, i to nie małym ani

pierwszym lepszym, wydaj

zupełnie nie do poj

cia. A nawet samym stoikom wydaj

trudne do poj

cia. A wszelkie nasze uj

cie zmienne. A gdzie

jest nieomylny

człowiek? Przejd

teraz do samych przedmiotów. Jak krótkotrwałe i marne, mo

liwe do

osi

gni

cia i przez nierz

dnika, i nierz

dnic

, i rabusia. A nast

pnie przejd

charakterów ludzi współ

cych. Trudno

cierpie

i charakter najmilszego z nich, a ju

nie mówi

o tym,

e i siebie z trudno

znosi. Zupełnie wi

c nie rozumiem, jak przy

takiej ciemno

ci, przy takiej brudocie, przy takim falowaniu bytu i czasu, przyczyn i

skutków mogłoby by

godne poszanowania lub w ogóle po

żą

dania. Przeciwnie,

powinno si

ze spokojem samemu czeka

na rozkład naturalny, a nie z

yma

powodu zatrzymania, lecz z ufno

polega

na tych jedynie prawdach: po pierwsze,

nic mi si

nie zdarzy, co nie jest zgodne z prawami wszech

wiata, po wtóre,

e mam moc

nie popełni

nic wbrew memu bogu i demonowi. Nie ma bowiem nikogo, kto by mi

zmusił do grzechu przeciw niemu.

13. Składam si

z pierwiastka przyczyny i tworzywa. Ani jedno, ani drugie nie zmarnieje

w nic, tak jak nie powstało z niczego. Ka

da wi

c moja cz

stka przez przemian

przejdzie w jak

ąś

stk

wszech

wiata. A owa znowu w inn

jak

ąś

stk

wszech

wiata si

zmieni. I tak w niesko

czono

ść

. Tak

to przemian

i ja powstałem, i

moi rodzice, i tak wstecz w niesko

czono

ść

. A nie stałoby na przeszkodzie takiemu

pojmowaniu, chocia

wiat był urz

dzany w okresach

le odgraniczonych.

16. Od tego, co sobie cz

sto wyobra

asz, zawisł twój sposób my

lenia. Dusza bowiem

barwi si

wyobra

eniami. Napawaj wi

c j

szeregiem takich wyobra

, na przykład:

gdzie mo

, tam mo

dobrze. Mo

w pałacu, mo

na wi

c i w pałacu

dobrze. Albo: wszystko d

ąż

y do tego, dla czego zostało stworzone. Do czego za

ąż

y, w tym jego cel. A gdzie cel, tam i korzy

ść

, i dobro wszystkiego. Dobrem wi

stworzenia rozumnego - współ

ycie. Dawno bowiem udowodniono,

my zrodzeni do

współ

ycia. Czy

nie jasne,

e ni

sze istoty stworzone dla wy

szych, a wy

sze dla siebie

nawzajem? Wy

sze za

od nie

ywotnych s

ywotne, od

ywotnych za

- obdarzone

rozumem.

19. Wypadki zewn

trzne ani troszeczk

nie dotykaj

duszy ani nie maj

wst

pu do

duszy, ani nie mog

duszy zmieni

, ani poruszy

. Zmienia si

i porusza ona sama siebie.

A do jakich s

dów sama si

wzniesie, takie wydaje o tym, co si

jej zdarza z zewn

trz.

22. Co pa

stwu nie jest szkodliwe, nie przynosi szkody i obywatelowi. Przy ka

dym

wyobra

eniu szkody - nast

puj

cej trzymaj si

zasady: je

eli to pa

stwu szkody nie

przyniosło, i mnie nie przyniosło. A je

eli pa

stwo szkod

ponosi, nie nale

y gniewa

na tego, kto przynosi szkod

stwu, lecz wskaza

mu, w czym zbł

dził.

25. Kto

grzeszy czym

przeciw mnie? Zobaczy skutek. Ma własne usposobienie, własny

sposób działania. A ja mam teraz to, co mi mie

e natura wszechrzeczy, a czyni

to,

co mi teraz czyni

e natura moja.

30. Rozum wszech

wiata ma na celu współ

ycie. Stworzył wi

c istoty ni

sze dla

szych. A wy

sze przystosował do siebie wzajem. Widzisz, jak wszystko uło

ył pod - i

współrz

dnie i wydzielił ka

demu, co mu si

nale

y, a istoty najwy

sze sprz

gł w

harmoni

wzajemn

Strona 7 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

KSI

GA SZÓSTA

16. Nie jest to cenne,

e wydzielamy z siebie wyziewy, jak ro

liny, ani

e oddychamy, jak

bydło i dzikie zwierz

ta, ani

e doznajemy wra

i wyobra

, ani

e pop

dy nami

poruszaj

, ani

e tworzymy gromady, ani

e si

karmimy: jest to bowiem wydzielanie

strawionych cz

ęś

ci pokarmu. Có

c jest cenne? Oklaski zbiera

? Nie. Ani te

oklaski

za po

rednictwem j

zyków. Pochwała bowiem tłumu to oklaski j

zyków. A wi

c i sław

odrzuciłe

? Có

pozostaje cennego? Moim zdaniem: działa

i przestawa

działa

zgodnie z wła

ciwym sobie ustrojem, do czego te

zmierzaj

rzemiosła i sztuka. Wszelka

bowiem sztuka stara si

o to, by jej twór odpowiadał celowi, dla którego go stworzono.

Winiarz piel

gnuj

cy winn

latoro

l i koniuszy, i psiarczyk do tego d

ąż

y. Systemy te

wychowawcze i nauka podobny cel maj

na oku. To wi

c jest cenne. A gdy to si

powiedzie, to nie b

dziesz starał si

naby

nic innego dla siebie. Nie przestaniesz ceni

wielu innych rzeczy? To nie b

dziesz ani wolny, ani zadowolony z siebie, ani panem

nami

tno

ci. Musisz bowiem czu

zazdro

ść

, zawi

ść

i nieufno

ść

wobec tych, którzy ci

mog

owych rzeczy pozbawi

, a zdradne mie

li wobec tych, którzy maj

to, co ty

cenisz. W ogóle musi czu

niepokój ten, kto ich brak czuje. A w dodatku i bogom wiele

rzeczy ma do zganienia. A poszanowanie i cze

ść

dla własnej duszy uczyni ci

miłym

sobie, ludziom wdzi

cznym, wobec bogów uległym, to jest wielbi

cym to, co oni

przeznaczaj

i układaj

24. Aleksander Macedo

ski i jego poganiacz mułów po

mierci ten sam los osi

li.

Zaiste bowiem wchłoni

ci zostali w t

sam

l twórcz

wszech

wiata albo rozprószyli

w równy sposób w atomy.

42. Wszyscy współdziałamy dla jednego celu: jedni

wiadomie i z przekonania, inni

nie

wiadomie. Tak i Heraklit, jak mi si

zdaje, mówi o

cych, nazywaj

c ich

pracownikami i robotnikami przy dziełach

wiata. A ka

dy działa inaczej. Nawet i ten,

który to gani, działa wiele, i ten, który usiłuje przeciwdziała

temu, co si

dzieje, i to

usun

ąć

. Wszech

wiat bowiem potrzebuje i takiego. A wi

c - pozostaje tylko - u

wiadom

sobie, do kogo si

przył

czasz. Ów bowiem, który rz

dzi wszech

wiatem, w ka

dym

razie skorzysta z ciebie i przyjmie ci

do jakiego

działu pracowników i pomocników.

Byle

tylko nie stał tak

ęś

, jak ów bezwarto

ciowy i

mieszny wiersz dramatu,

wspomniany przez Chryzyppa.

44. Je

eli bogowie uradzili co

o mnie i o tym, co mi

ma spotka

, to uradzili dobrze.

Niełatwo bowiem wyobrazi

sobie boga niezdolnego do m

drego postanowienia. A z

jakiego te

powodu mieliby d

ąż

do wyrz

dzania mi krzywdy? Có

by z tego przyszło im

albo cało

ci, która im przede wszystkim le

y na sercu? A je

eli nic nie postanowili

osobno o mnie, to z pewno

postanowienie jakie

powzi

li co do cało

ci, a wi

c w

nast

pstwie tego powinienem uznawa

i kocha

i to tak

e, co mi przypadnie. A je

eli nie

przedsi

bior

postanowie

co do niczego - my

l to bezbo

na - to nie czcijmy ich, nie

módlmy si

, nie wzywajmy ich w słowach przysi

gi i nie czy

my innych rzeczy, które

czynimy, wierz

c w obecno

ść

i współbytno

ść

bogów. Je

eli rzeczywi

cie nie

przedsi

bior

postanowie

adnej sprawie, która nas dotyczy, to ja mam władz

postanowienia sam o sobie. Mog

oceni

to, co mi jest po

yteczne. A po

yteczne jest dla

dego to, co jest zgodne z jego ustrojem i natur

. Natura za

moja jest obdarzona

rozumem i stworzona do

ycia społecznego. Miastem i ojczyzn

jako Antoninowi jest mi

Rzym, jako człowiekowi -

wiat. To wi

c tylko jest dla mnie dobre, co jest po

yteczne dla

tych pa

stw.

KSI

GA SIÓDMA

9. Wszystko jest nawzajem powi

zane, a w

zeł to

ty. A zgoła nic nie ma, co by

nawzajem było sobie obce. Uło

one to bowiem zostało we wspólny ład i współtworzy

Strona 8 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

porz

dek w porz

dku tego samego

wiata. Jeden bowiem jest

wiat, a składa si

wszystko, i bóg jeden we wszystkim, i jedna istota, i jedno prawo, jeden rozum wspólny
wszystkich stworze

rozumnych i prawda jedna. I jeden wreszcie ideał doskonało

stworze

o wspólnym pochodzeniu i wspólnym rozumie.

13. Czym s

w jednostkach członki ciała, w takim te

stosunku wewn

trznym pozostaj

do siebie stworzenia obdarzone rozumem, jakkolwiek przedstawiaj

cało

ci odr

bne,

stworzone do jednego jakiego

współdziałania. U

wiadomienie tej prawdy tym łatwiej ci

przyjdzie, je

eli cz

sto b

dziesz mówił: jestem członkiem cało

ci zło

onej z istot

rozumnych. A je

eli powiesz sobie (zmieniaj

c liter

e jeste

jej cz

ęś

, to miło

ść

twa

ku ludziom nie płynie z serca. A

wiadczenie dobra jeszcze nie przenika rado

nie twej

wiadomo

ci. Czynisz to jeszcze tylko jako rzecz przystojn

, a nie,

e sobie samemu

wiadczysz dobro.

14. Niech, jaka chce, przykro

ść

zewn

trzna dotyka tego, co mo

e odczu

przykro

ść

tego

rodzaju. Przykro

ść

odczuwszy, u

ali si

, je

eli zechce. Ja za

nie odczuwam przykro

ci,

chyba

e wydam s

d o pewnym zdarzeniu,

e jest nieszcz

ęś

ciem, a mam moc nie

wydawa

du.

64. Gdy ci

dotknie jakikolwiek ból, pami

taj o tym,

e nie ma w nim nic ha

cego i

nie osłabia ducha, który tob

kieruje. Nie wyrz

dza mu bowiem szkody ani w tej jego

wła

ciwo

ci,

e jest obdarzony zdolno

rozumowania, ani w tej,

e ma d

ąż

społeczne. A gdy ci

ból dotknie, niech ci

zawsze umocni zdanie Epikura,

e nie jest on

ani niemo

liwy do zniesienia, ani wieczny, o ile sobie przypomnisz,

e wszystko jest

ograniczone, i o ile go twa wyobra

nia nie powi

kszy. I o tym pami

taj,

e wiele

przykro

ci, które s

tym samym, co ból, przecie

uchodzi naszej uwagi, tak

e nie

czujemy,

e s

przykre, na przykład bezsenno

ść

, gor

czka, brak apetytu. Gdyby ci si

c co z tego wydało przykre, powiedz sobie,

e ulegasz bólowi.

KSI

GA ÓSMA

3. Czym jest Aleksander, Gajus i Pompejusz wobec Diogenesa, Heraklita i Sokratesa? Ci
znali istot

rzeczy i ich przyczyny, i tworzywo, a wola ich była zawsze taka sama. A tam

wzgl

d na jakie rzeczy, a zale

ść

od jakich!

13. Zawsze i przy ka

dym - o ile to mo

liwe - spostrze

eniu badaj je pod wzgl

dem

przyrodniczym, uczuciowym i logicznym.

47. Je

eli ci

trapi co

zewn

trznego, to nie to ci dolega, ale twój własny s

d o tym. A ten

zmieni

- ju

jest w twej mocy. Je

eli ci za

przykro

ść

sprawia jeden ze stanów twego

własnego usposobienia, to któ

ci wzbrania my

l twoj

sprostowa

? Podobnie, gdyby

czuł strapionym,

e nie mo

esz okaza

swej działalno

ci w sposób, który ci si

zdaje

rozumny, to czemu

trapisz, a nie zabierzesz do pracy? - Ale silniejsza nade mnie

przeszkoda uniemo

liwia mi to. - O to si

nie trap, nie w tobie bowiem powód,

e nie

pracujesz. - Ale

ycie nie przedstawia dla mnie warto

ci, gdy w tym kierunku nie b

pracował. - Opu

ść

ycie z t

pogod

ducha, z jak

umiera człowiek czynny, przy

tym

yczliwie patrz

cy na przeszkody.

54. Powinno si

nie tylko współoddycha

powietrzem otaczaj

cym, ale i współrozumnym

z rozumem, który wszystko przenika. Moc bowiem rozumna nie mniej rozlana jest we

wszystkim i przenika ka

dego, kto j

umie do siebie wci

ąć

, jak powietrze tego, kto

umie oddycha

KSI

GA DZIEWI

Strona 9 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

1. Kto popełnia nieprawo

ść

, jest bezbo

ny. Skoro bowiem wszechnatura stworzyła istoty

rozumne dla wzajemnej korzy

ci, by sobie nawzajem stosownie do potrzeby pomagały, a

nigdy nie szkodziły, jasne jest,

e ten, kto działa wbrew jej zamiarowi, wyst

puje przeciw

temu najczcigodniejszemu bóstwu. I kłamca grzeszy przeciw temu

bóstwu.

Wszechnatura bowiem jest natur

rzeczywisto

ci, a rzeczywisto

ść

jest zwi

zana z cał

tera

niejszo

stosunkiem przyjaznym. Prócz tego nazywa si

ona prawd

, jest te

przyczyn

wszelkiej prawdy.

wiadomy wi

c kłamca wyst

puje przeciw bóstwu o tyle,

oszukuj

c popełnia nieprawo

ść

. A nie

wiadomy - o tyle,

e post

puje wbrew woli

wszechnatury i burzy jej porz

dek, wypowiadaj

c walk

naturze wszech

wiata. Ale i

przeciw sobie wyst

puje ten, kogo poci

gaj

rzeczy sprzeczne z prawd

. Otrzymał był

bowiem od wszechnatury uzdolnienie tego rodzaju,

e przez zaniedbanie rozwini

cia go

nie jest teraz zdolny odró

kłamstwa od prawdy. A i ten, kto si

ubiega za rozkoszami

jako za dobrem, a unika przykro

ci jako zła, grzeszy przeciw bóstwu. Człowiek taki nieraz

czu

musi niech

ęć

do wszechnatury, mniemaj

e niesłusznie wymierza co

ludziom

złym i dobrym, bo cz

sto ludzie

li opływaj

w rozkosze i maj

rodki po temu, a ludzie

dobrzy natrafiaj

na przykro

ci i na warunki, które przykro

ść

stwarzaj

. Prócz tego ten,

kto boi si

przykro

ci, b

dzie si

kiedy

z pewno

obawiał i tego, co zdarzy si

wszech

wiecie. A to ju

jest wyst

pkiem przeciw bogu. A kto goni za rozkoszami, nie

wstrzyma si

od niesprawiedliwo

ci. A to jest jasn

bezbo

. Powinni si

wobec tego, co wszechnatura uwa

a za rzecz oboj

(nie stworzyłaby bowiem tego i

tamtego, gdyby nie uwa

ała tego za sprawy oboj

tne), zachowywa

oboj

tnie ludzie,

którzy chc

post

powa

zgodnie z wszechnatur

i b

c z ni

jednej my

li. Kto wi

c nie

patrzy oboj

tnie na przykro

ść

i rozkosz albo na

mier

czy

ycie, albo sław

lub brak

sławy, co wszystko oboj

tne jest dla wszechnatury, ten widocznie grzeszy przeciw

bóstwu. A mówi

e wszechnatura zachowuje si

wobec powy

szych oboj

tnie, w tym

znaczeniu,

e zdarzaj

one bez jakiegokolwiek osobnego uzasadnienia w my

l prawa

przyczynowo

ci, jako skutek jakiego

pierwotnego postanowienia opatrzno

ci, która

wzi

ła si

, od jakiego

pocz

tku zacz

wszy, do tego wła

nie urz

dzania

wiata,

zebrawszy w cało

ść

pewne prawzory rzeczy przyszłych i odgraniczywszy siły twórcze

substancji, zmian i ich nast

pstw.

4. Kto grzeszy, grzeszy przeciw sobie. Kto popełnia nieprawo

ść

, wobec siebie samego j

popełnia, bo robi si

złym.

9. Wszystko, co jest członkiem jakiej

cało

ci, lgnie do tego, co jest z nim jednego

pochodzenia. Wszystko, co ziemskie, chyli si

ku ziemi. Wszelka wilgo

zlewa si

razem,

podobnie i powietrze, tak

e trzeba u

ywa

przemocy dla rozł

czenia. Wprawdzie ogie

ąż

y ku górze ze wzgl

du na ogie

elementarny, ale jest gotów do zł

czenia si

wszelkim ogniem na ziemi, tak

e i wszelki przedmiot materialny, nieco tylko suchszy,

jest łatwo zapalny. Dzieje si

to dlatego,

e za mało zawiera w sobie pierwiastków, które

uniemo

liwiaj

ogie

. A wi

c i wszystko to, co jest członkiem wszechnatury rozumnej,

lgnie tak samo, albo i bardziej, do tego, co wspólnego jest pochodzenia. Im jest bowiem
silniejsze od innych istot, tym ch

tniej ł

czy si

i zlewa z pokrewnymi. A wi

c - niedaleko

c - u istot nierozumnych znajdziesz roje, stada, karmienie młodych i jakby stosunki

miłosne. Maj

bowiem na tym stopniu dusz

, a zmysł towarzyski okazuje si

u nich

silniejszy ni

u traw albo kamieni, albo drzewa. U stworze

rozumem obdarzonych

istniej

stwa i przyja

nie, i rody, i zgromadzenia, a w czasie wojen układy i rozejmy. A

u istot jeszcze wy

szych, chocia

nawet z dala istniej

od siebie, jest jakby jaka

jedno

ść

, na przykład u gwiazd. Tak wi

c podniesienie si

na stopie

szy mo

wytworzy

sympati

nawet u tych istot, które istniej

z dala od siebie. A popatrz na to, co

teraz dzieje. To

tylko istoty rozumem obdarzone zapomniały obecnie o tym

wzajemnym ku sobie ci

ąż

eniu i o tej wzajemnej ł

czno

ci, a d

ąż

ci do zlania si

tylko nie zobaczysz. A przecie

, chocia

stroni

od siebie, mimo to splataj

z sob

Przemaga bowiem natura. Gdy si

temu uwa

nie przypatrzysz, zobaczysz to, co mówi

Strona 10 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

Łatwiej bowiem mógłby

znale

źć

jak

ąś

odrobin

ziemi nie stykaj

z inn

odrobin

ziemi ni

człowieka zupełnie odci

tego od zwi

zku z lud

mi.

17. Dla kamienia rzuconego w gór

nie jest niczym złym,

e spadł na dół, ani dobrym,

go podrzucono.

27. Gdy ci

ludzie gani

lub nienawidz

, lub gdy złe pogłoski o tobie rozpuszczaj

, zbli

do ich duszyczek, przeniknij i zobacz, jacy te

oni s

. A zobaczysz,

e nie masz

powodu m

czy

nad tym, aby ludzie ci mieli taki, a nie inny s

d o tobie. Mimo to

trzeba si

do nich odnosi

yczliwie, jako do przyjaciół przyrodzonych. Bogowie te

pomagaj

im w rozmaity sposób: za po

rednictwem snów, wró

b, w tym mianowicie, na

czym im zale

28. Kolisty bieg wszech

wiata jest zawsze ten sam: w dół, w gór

, z wieczno

ci w

wieczno

ść

. A wszechrozum albo kieruje swe postanowienia ku ka

demu z osobna (a

eli tak, przyjmij z poddaniem si

skutek jego postanowienia), albo jedno raz

postanowienie powzi

ł, a reszta zdarze

jest skutkiem lub wypływa jedno z drugiego.

Albo te

to atomy czy niedziałki. Krótko mówi

c, je

eli bóg, to wszystko dobrze si

dzieje, je

eli za

"na o

lep", to aby

i ty nie "na o

lep". Wnet nas wszystkich pokryje

ziemia. Nast

pnie i ona ulegnie przemianie. I owe rzeczy ulegn

przemianie

niesko

czonej. Nast

pnie znowu niesko

czonej. A kto si

zastanawia nad falowaniem i

szybko

zmian i przemian, gardzi

dzie wszystkim, co

miertelne.

29. Wszech

wiata przyczyna - to potok rw

cy: wszystko unosi. Jak marne s

te istotki

ludzkie, te, które zajmuj

sprawami społecznymi i - jak s

- post

puj

filozoficznie!

Jak bez znaczenia! A wi

c, człowiecze? Czy

to, czego w tej chwili wymaga natura. Gdy

ci to b

dzie dane, d

ąż

naprzód, a nie ogl

daj si

na to, czy kto

o tym b

dzie wiedział.

Nie spodziewaj si

nadej

cia rzeczypospolitej Plato

skiej. Lecz b

zadowolony, je

eli

cho

krok robisz najmniejszy. I tego b

przekonania,

e w tym wypadku nic nie jest

małe. Któ

e zmieni

zasady ludzkie? A bez zmiany zasad czegó

innego mo

na si

spodziewa

jak nie słu

alczej niewoli ludzi, którzy j

, a z pozoru ci

słuchaj

? Ano

teraz mów mi o Aleksandrze i Filipie, i Demetriosie z Faleronu! Pójd

za nimi, je

eli

poznali wol

wszechnatury i sami stali si

swymi wychowawcami. A je

eli tylko rol

tragiczn

odegrali, to

nikt mnie nie skazał na to, bym ich na

ladował. Prostota i

skromno

ść

- oto owoc filozofii. Nie ci

gnij mnie ku pysze pełnej namaszczenia.

32. Mo

esz uwolni

od niesłychanie wielu strapie

, bo wszystkie tkwi

w twym

dzie. A wnet te

zyskasz szeroki pogl

d, gdy my

ogarniesz wszech

wiat, a

obejmiesz ni

niezmierzon

wieczno

ść

, a pomy

lisz o szybkiej zmianie cz

ęś

ci ka

dego

przedmiotu, jak on krótko trwa od urodzenia do rozkładu, jaka jest otchła

czasu przed

jego urodzeniem i jaka równie

przepa

ść

czasu po jego rozkładzie.

33. Wszystko, co widzisz, wnet ulegnie zepsuciu, a i ci, którzy to psucie si

powolne

widz

, wnet sami zgnij

. A kto umrze jako podeszły starzec, zrówna si

z tym, kto umarł

w kwiecie młodo

ci.

39. Albo wszystko płynie z jednego

ródła rozumnego, jakby ku jednemu ciału, i cz

stka

nie powinna czu

niezadowolenia z tego, co dzieje si

dla korzy

ci cało

ci, albo s

tylko

atomy i nic innego jak bezładna ich mieszanina i nast

pnie rozprószenie. Czemu

c niepokoisz? Powiedz do swej woli: jeste

trupem, zgnilizn

, dzikim zwierz

ciem,

obłudnikiem, bydl

ciem na pastwisku.

40. Albo

adnej władzy nie maj

bogowie, albo maj

. Je

eli wi

c nie maj

, po co si

modlisz? A je

eli maj

, czemu

raczej nie modlisz o ten ich dar, by

nie czuł strachu

przed niczym, nie po

żą

dał niczego, by

nie czuł przykro

ci z jakiegokolwiek powodu, ni

Strona 11 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

o to, aby czego

takiego dozna

lub czego

nie dozna

? Bo je

eli w ogóle maj

moc

udzielania pomocy ludziom, to i w tym kierunku jej u

yczy

mog

. Ale mo

e mi

odpowiesz: bogowie uczynili to zawisłym ode mnie. To czy nie lepiej korzysta

z tego

swobodnie, co jest zawisłe od ciebie, ni

jak niewolnik, w poni

eniu goni

za tym, co od

ciebie nie zawisło? A któ

ci powiedział,

e bogowie nie u

yczaj

nam swej pomocy i w

tych sprawach, które od nas zawisły? Zacznij wi

c o to si

modli

, a zobaczysz. Ten

modli si

: jakbym mógł si

przespa

z t

kobiet

! A ty módl si

: obym nie pragn

ł jej

miło

ci! Inny: jak si

pozb

tamtego! A ty: obym nie czuł potrzeby pozbycia si

go!

Inny: obym dziecka nie stracił! A ty: obym si

nie l

kał straty! W ogóle tak si

módl, a

zobaczysz skutek.

41. Gdym był chory - opowiada Epikur - nie rozmawiałem o cierpieniach ciała i nie
rozprawiałem o niczym takim - mówi - z tymi, którzy mi

odwiedzali. Ale zajmowałem si

jak poprzednio, zasadami przyrody i tym mianowicie, jak si

to dzieje,

e umysł, który

odczuwa wra

enia cielesne, przecie

pozostaje spokojny i swoiste swe dobro utrzymuje

nietkni

te. I nie dawałem - opowiada - sposobno

ci lekarzom do nadymania si

e co

robi

, alem

ył dobrze i pi

knie. To rób, co i on, w chorobie i innym utrapieniu. Jest to

bowiem wspóln

zasad

wszystkich szkół filozoficznych: nie sprzeniewierza

filozoficznemu na

wiat pogl

dowi w jakiejkolwiek przygodzie, nie plotkowa

z lud

niewykształconymi i nie znaj

cymi tajników przyrody, a zaj

ąć

prac

bie

żą

rodkami, które j

ułatwiaj

KSI

GA DZIESI

5. Od wieków przygotowywało si

dla ciebie to, cokolwiek ci

spotka

e. A splot

przyczyn splótł si

od wieków na twe istnienie i jego przypadło

ci.

6. Czy s

atomy, czy natura organicznie spojona, tej zasady przede wszystkim si

trzymaj: jestem cz

ęś

cało

ci zostaj

cej pod władz

natury. I tej: stoj

w pewnym

zwi

zku z cz

stkami, które wspólne ze mn

maj

pochodzenie. Maj

c bowiem to w

pami

ci,

e jestem cz

ęś

, nie b

czuł niezadowolonym z udziału, który mi

przypadł z cało

ci. Nic bowiem nie jest szkodliwe dla cz

ęś

ci, co jest korzystne dla cało

ci.

A cało

ść

nie zawiera w sobie nic takiego, co by dla niej nie było korzystne. Wszystkie

bowiem natury t

maj

cech

wspóln

, a natura wszech

wiata tym si

ród nich

odznacza,

adna przyczyna poza ni

żą

ca nie zmusza jej do stworzenia czego

, co

by jej było szkodliwe. Na podstawie wi

c przekonania,

e jestem cz

ęś

takiej cało

ci,

czu

zadowolenie z ka

dego zdarzenia. O ile za

jestem w pewnym zwi

zku z

ęś

ciami o równym ze mn

pochodzeniu, nie popełni

nic niespołecznego. Owszem,

maj

c wzgl

d na pokrewie

stwo, wszelkie swe d

ąż

enie skieruj

do pracy dla ogółu

ytecznej, a od przeciwnej odwiod

. A gdy tak b

działał,

ycie mi musi płyn

ąć

pomy

lnie. Tak samo, jak uzna

musisz za pomy

lne

ycie obywatela, który kroczy drog

cielon

czynami obywatelskimi i z rado

spełnia obowi

zki nało

one na

przez

stwo.

20. Dla ka

dego człowieka korzystne jest to, czego mu udziela wszechnatura. I wtedy

jest korzystne, kiedy mu udziela.

26. Nasienie w łono matki wrzuciwszy, odszedł, a potem inna siła przyczynowa,
wzi

wszy pod sw

władz

, pracuje i tworzy dzieci

. Z takiego pocz

tku jaki skutek!

Znowu

dziecko połyka pokarm gardłem, a potem inna siła przyczynowa, wzi

wszy pod

władz

, tworzy zdolno

ść

odczuwania i pop

d, i w ogóle

ycie, i sił

itd. Ile i jakie

skutki! Badaj wi

c te tajemnicze zdarzenia i odczuwaj t

sił

, tak jak odczuwamy sił

która nas ku ziemi ci

gnie i w gór

podnosi. Nie oczyma, ale mimo to wyra

nie.

Strona 12 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

27. Niech ci to zawsze stoi w pami

ci,

e wszystko to, co si

teraz dzieje, działo si

przedtem. A my

l i o tym, co b

dzie si

działo. A niech ci stan

przed oczyma wszystkie

dramaty i utwory sceniczne o tre

ci podobnej, ile

ich poznał z do

wiadczenia własnego

lub opowiada

dawniejszych, na przykład cały dwór Hadriana, i cały dwór Antonina, i cały

dwór Filipa, Aleksandra, Krezusa. Wszystko to bowiem było tym samym, tylko osoby były
inne.

31. Zobaczywszy Satyriona, pomy

l o Sokratyku lub Eutychesie, lub Hymenie. A

zobaczywszy Eufratesa, pomy

l o Eutychionie i Sylwanie. A zobaczywszy Alkifrona,

pomy

l o Tropajoforze. A zobaczywszy Ksenofonta, pomy

l o Krytonie lub Sewerze. A

popatrzywszy na siebie, pomy

l o którym

z cezarów i przy ka

dym człowieku pomy

l o

innym odpowiednim. Nast

pnie postaw sobie pytanie: gdzie

c s

oni? Nigdzie albo

byle gdzie. W ten bowiem sposób b

dziesz zawsze patrzał na sprawy ludzkie jako na

dym i nic. Zwłaszcza gdy sobie te

przypomnisz,

e co raz uległo przemianie, ju

nigdy

na wieczno

ść

cał

nie b

dzie tak istniało. Po co si

c wysilasz? Czemu

nie

wystarcza ci to, by

ten krótki czas godnie prze

ył? Przed jakim materiałem i zadaniem

uciekasz? Czym

e jest bowiem to wszystko jak nie

wiczeniem rozs

dku, który na

sprawy

ycia patrzy jasno i naukowo? Nie usuwaj si

c od tego, a

je sobie

przyswoisz, tak jak zdrowy

oł

dek wszystko sobie przyswaja albo jak ogie

płon

stwarza sobie płomie

wiatło z tego, cokolwiek we

wrzucisz.

KSI

GA JEDENASTA

1. Te s

swoiste cechy duszy rozumnej: sam

siebie widzi, sama siebie rozkłada na

ęś

ci, robi siebie tak

, jak

chce, sama spo

ywa owoc, który wydaje (owoce bowiem

lin i odpowiadaj

ce cz

ęś

ci zwierz

t inni spo

ywaj

), osi

ga cel swoisty, gdziekolwiek

koniec

ycia spotka. Nie tak, jak przy ta

cu lub na scenie itp., gdzie cała czynno

ść

zostaje bez ko

ca w razie jakiej

przeszkody. Ale na czymkolwiek i kiedykolwiek si

zatrzyma, zamiar swój doprowadza do pełni i bez uszczerbku. Tak,

e mo

powiedzie

: mam wszystko, co moje. Prócz tego przebiega cały wszech

wiat i pró

naokoło, i jego form

, pod

ąż

a w bezmiar wieczno

ci, pojmuje i rozwa

a okresowe

wszechodradzanie si

i dochodzi do poznania,

e potomkowie nasi nic bardziej nowego

widzie

nie b

ani nasi przodkowie nic bardziej niezwykłego nie widzieli, tak

e i

człowiek czterdziestoletni o pewnej bystro

ci umysłu zna cał

przeszło

ść

i przyszło

ść

l prawa jednostajno

ci. Wła

ciwo

jest duszy rozumnej i miło

ść

bli

nich,

prawda, skromno

ść

i powa

anie siebie nad wszystko inne, co jest i wła

ciwo

prawa.

W ten sposób nie zachodzi

adna ró

nica mi

dzy rozumem id

cym drog

prost

rozumem id

cym drog

sprawiedliwo

ci.

3. Jaka

to jest dusza, gotowa, gdy ju

zajdzie potrzeba odł

czenia si

od ciała, albo

zgasn

ąć

, albo rozprószy

, albo dalej trwa

! Byle ta gotowo

ść

szła z własnego

postanowienia, nie przez prosty upór, jak u chrze

cijan, ale w sposób rozumny i

powa

ny, i tak, by innego mogła przekona

, bez maski tragicznej.

6. Pierwotnie wystawiano tragedie, aby uzmysłowi

przypadło

ycia i pouczy

musz

zdarza

na mocy praw przyrodzonych i

e nie powinni

my czu

niech

ci na

kszej arenie

yciowej z powodu tych zdarze

, które nas na scenie tak zajmuj

. Widzi

bowiem,

e tak si

dzia

musi i

e nawet ci, którzy wybuchn

li wołaniem: "Biada,

Cyteronie!" znosz

to. A niejedn

yteczn

l wyczytuje si

w dziełach

dramaturgów. Szczególnie tak

np.: "Je

li mnie i me dzieci opu

ciły bogi, i to ma te

swój

powód." Albo: "Na to, co si

wydarzy, gniewa

nie wolno!" Albo: "Zrywaj owoce

ycia,

jak z pełnego kłosu!" A po tragedii wprowadzono star

komedi

, nacechowan

swobod

satyryczn

i przypominaj

z wielk

otwarto

, a nie bez po

ytku, konieczno

ść

pozbycia si

zarozumiało

ci. St

d i Diogenes niejedno z niej przej

ł. Czym jest

nast

puj

ca z kolei komedia

rednia i po co te

potem wprowadzono komedi

nowsz

Strona 13 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

która wnet wyrodziła si

w sztuczki mimiczne, niech mi kto powie! Wiem ja dobrze,

e i w

niej napotyka si

niejedn

l po

yteczn

, ale jaki te

cel ma cało

ść

zakroju tego

rodzaju poezji i dramaturgii?

12. Kula duszy zachowuje sw

posta

, gdy ani nie po

żą

da niczego poza sob

, ani si

sobie zamyka, ani si

rozprasza, ani w miejscu osiada, ale błyszczy

wiatłem, którym

widzi prawd

wsz

dzie i w sobie.

16. Zdolno

ść

ycia najszcz

ęś

liwszego tkwi w duszy, byle człowiek był oboj

tny wobec

spraw oboj

tnych. A b

dzie oboj

tny, gdy b

dzie patrzył na ka

z osobna,

rozebrawszy j

raz na cz

ęś

ci składowe, to znowu jako na cało

ść

, a b

dzie pami

tał o

tym,

adna sprawa nie wtłacza w nas s

du o sobie i sama do nas nie idzie. Ale

wszystko pozostaje na swym miejscu, a my to wydajemy o nim s

dy i jakoby je w sobie

ryjemy, chocia

emy ich tam nie ry

i mo

emy, gdyby si

d jaki gdzie tajemnie

wytworzył, natychmiast go stamt

d wymaza

. A przez krótki czas b

dzie potrzebna tego

rodzaju ostro

ść

, bo wnet ustanie

ycie. A có

w tym zreszt

trudnego, je

eli tak jest?

li bowiem to dzieje si

naturalnie, to niech ci b

dzie miłe i łatwe do wykonania, a gdy

jest naturze przeciwne, wybadaj, co jest zgodne z tw

natur

, i tym si

zajmij, cho

by ci

to sławy nie przyniosło. A kto szuka wła

ciwego sobie dobra, ka

demu si

przebacza.

KSI

GA DWUNASTA

3. Trzy s

twe cz

ęś

ci składowe: ciało, dech, rozum. Z tych dwie pierwsze s

twymi tak

długo, jak długo si

o nie stara

musisz, a jedynie trzecia jest twoj

bezwzgl

dnie. A

eli oddalisz od siebie, to jest od swego umysłu, wszystko to, co inni czyni

lub mówi

albo co

sam uczynił lub powiedział, i to, co ci

niepokoi jako przyszło

ść

, i to, co z tob

jest zł

czone, ale od wyboru niezawisłe jako własno

ść

ciała, które ci

otacza, i tchu z nim

spojonego, i to, co toczy nurt

ycia zewn

trz ciebie płyn

cy, tak by twa zdolno

ść

umysłowa, wyj

ta ze zwi

zku z tym, co jest z tob

zł

czone przeznaczeniem wspólnym,

czysta i niezawisła

yła w zakresie siebie samej, post

puj

c sprawiedliwie i chc

c tego,

co si

dzieje, i mówi

c prawd

, je

eli oddalisz - powtarzam - od tej woli twej to, co z ni

jest zł

czone na podstawie wpływów zewn

trznych, i przyszło

ść

, i przeszło

ść

, a

stworzysz z siebie to, czym jest Empedoklesowa "kula okr

gła, dumna z otaczaj

cej j

samotno

ci", a stara

dziesz jedynie o to

ycie, którym

yjesz, to jest o

tera

niejszo

ść

- b

dziesz mógł prze

reszt

ycia a

mierci bez niepokoju, w

zgodzie z miło

dla twego demona.

5. Jak

bogowie, którzy wszystko urz

dzili pi

knie i z miło

dla ludzi, to tylko mogli

przeoczy

e niektórzy z ludzi, nawet bardzo zacni i z bóstwem jakby przymierzem

cisłym zwi

zani, a dla uczynków zbo

nych i dzieł pobo

nych z bóstwem w stosunku

poufało

ci pozostaj

cy, raz zmarłszy, ju

nigdy na powrót nie otrzymuj

bytu, lecz na

zawsze gasn

? - Je

eli tak jest istotnie, b

przekonany,

e gdyby powinno było by

inaczej, to zrobiliby to byli. Gdyby to bowiem było słuszne, to byłoby i mo

liwe, a gdyby to

było zgodne z natur

, to byłaby to z sob

przyniosła natura. Z tego wi

e tak nie jest

(je

eli tak nie jest), nabierz wiary,

e tak by

nie powinno było. I sam bowiem widzisz,

to dociekanie jest ch

prawowania si

z bóstwem, a nie prawowaliby

my si

tak z

bogami, gdyby nie byli najlepszymi i najsprawiedliwszymi. A je

eli tak jest, to z

omini

ciem słuszno

ci i rozs

dku nie przeoczyliby

adnego zaniedbania w urz

dzeniu

spraw wszech

wiata.

11. Co za moc ma człowiek! Czyni

to tylko, co zasłu

y na pochwał

boga, i wszystko

przyjmowa

, co mu przeznaczy bóg!

13. Jak

e jest

mieszny i obcy

yciu człowiek, który dziwi si

jakiemukolwiek zdarzeniu w

yciu!

Strona 14 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

14. Albo konieczno

ść

przeznaczenia i porz

dek niezmienny, albo opatrzno

ść

dobrotliwa,

albo mieszanina bezpa

skiej przypadkowo

ci. Je

eli wi

c konieczno

ść

niezmienna,

dlaczego

z ni

walczysz? Je

eli opatrzno

ść

, skłonna do przebaczenia, zasłu

sobie na

pomoc bóstwa. A je

eli mieszanina bezrz

dna, to ciesz si

e w takim wirze masz w

sobie samym umysł jako kierownika. A gdy ci

wir ze sob

unosi, niech unosi ciało, dech

itd., umysłu bowiem nie porwie z sob

21. Wnet b

dziesz nikim nigdzie - a tak samo b

dzie z tym, co teraz widzisz i z lud

mi,

którzy teraz

. Wszystko bowiem rodzi si

dla zmiany, przemiany i zniszczenia, aby co

innego w to miejsce mogło powsta

24. Trzy te zasady powinno si

mie

zawsze w pogotowiu: co do post

powania, aby

nigdy nie działa

na o

lep i nie inaczej, jakby post

piła sama sprawiedliwo

ść

; co do

zdarze

zewn

trznych,

e albo s

dziełem przypadku, albo opatrzno

ci - a nie nale

y si

gniewa

ani na przypadek, ani

ali

na opatrzno

ść

Po wtóre: nale

y rozwa

, jak

jest ka

da istota, od jej pocz

cia do chwili otrzymania

duszy i od chwili, w której dusz

otrzymała, do chwili, gdy j

oddaje, i z jakich cz

ęś

ci si

składa, i w jakie si

rozkłada.

Po trzecie: gdyby

nagle w powietrze uniesiony mógł z góry popatrze

na sprawy ludzkie

i ich rozliczno

ść

, wiedz,

e lekcewa

yłby

je, przejrzawszy od razu cały obszar istot

mieszkaj

cych w powietrzu i eterze. I wiedz,

e ilekro

mógł wznie

ść

w gór

, to

samo zawsze widziałby

równe co do kształtu i krótkie co do czasu. A te rzeczy s

podstaw

dumy naszej!

26. Je

eli ci si

nie podoba, to

zapomniał o tym,

e wszystko dzieje si

w my

wszechnatury, i o tym,

e bł

d jest obcy, a oprócz tego i o tym,

e wszystko to, co si

dzieje, tak samo zawsze si

działo, dzia

dzie i dzisiaj wsz

dzie si

dzieje. I o tym, jak

wielkie jest pokrewie

stwo człowieka z całym rodzajem ludzkim. Nie jest to bowiem

wspólno

ść

krwi lub nasienia, ale umysłu. Zapomniałe

i o tym,

e umysł ka

dego

człowieka to bóg i

e stamt

d wypłyn

ł. I o tym,

e nikt nie ma nic swego własnego, lecz

e i dzieci

, i ciało, i nawet dusza z tamtego przychodz

wiata. I o tym,

e wszystko

polega na s

dzie. I o tym,

e ka

dy człowiek

yje jedynie tera

niejszo

i t

traci.

28. Pytaj

cym si

: gdzie

widział bogów i sk

d wywnioskowałe

ich istnienie,

e ich

tak czcisz? - odpowiadam: najpierw, widzialni s

i wzrokiem. Po wtóre, i duszy swej

przecie

nie widziałem, a mimo to powa

am j

. Tak wi

c i o istnieniu bogów wnioskuj

tego, w czym ci

gle ich pot

gi do

wiadczam; a wi

c i czci

ich otaczam.

Strona 15 z 15

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Etyka, Marek Aureliusz - Rozmyślania, Marek Aureliusz „Rozmyślania”
Marek Aureliusz Rozmyślania
Marek Aureliusz Rozmyślania
Marek Aureliusz Rozmyślania
Marek Aureliusz Rozmyślania Tekst
Marek Aureliusz Rozmyslania
Marek Aureliusz Rozmyslania Ksiega VI
Marek Aureliusz Rozmyslania 2
Marek Aureliusz Rozmyslania
Marek Aureliusz Rozmyslania fragm ksiegia II i III

więcej podobnych podstron