KAMPINOSKI PARK

NA RO DO WY

PAMIĄTKI

HISTORII I KUL TU RY

Folder sfinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska

i Gospodarki Wodnej w Warszawie

Kampinoski Park Narodowy

05-080 Izabelin, ul. Tetmajera 38,

tel.: [phone],

fax: [phone]

e-mail:[e-mail]

www: kampinoski-pn.gov.pl

Centrum Edukacji

Kampinoskiego Par ku Na ro do we go,

05-080 Izabelin, ul. Tet ma je ra 38,

tel.: [phone] w. 301

e-mail: [e-mail]

Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny

im. Romana i Jadwigi Kobendzów

Granica, 05-085 Kampinos

tel./fax: [phone].

[e-mail]

Ośrodek Hodowli Żubrów

im. Pre zy den ta RP I. Mo ścic kie go,

97-213 Smar dze wi ce, ul. To man ka 9,

tel. [phone].

[e-mail]

Tekst: Grzegorz Okołów

Zdjęcia: Katarzyna Fidler, Grzegorz Okołów

Mapka: Piotr Fidler

Redakcja: Andrzej Lubański

Projekt graficzny: Piotr Fidler

© Copyright: Kampinoski Park Narodowy 2009

Informacja turystyczna

Pamiątki historii i kultury

Celem powołania Kampinoskiego Parku Narodowego obok

ochrony przyrody była ochrona pamiątek historii i kultury znajdu-

jących się na terenie Puszczy Kampinoskiej. Położenie geograficzne

puszczy przesądziło o tym, że jej dzieje są szczególnie związane

z historią wojen i powstań, jakich los nie szczędził Polsce. Każde

z tych wydarzeń miało tu swój – pisany patriotyzmem, determinacją

walki o Ojczyznę, bohaterstwem i krwią – scenariusz.

W 1410 r. zachodnim skrajem puszczy Władysław Jagiełło

podążał pod Grunwald. 30 czerwca na wysokości Czerwińska

przeprawił się wraz z rycerstwem małopolskim przez Wisłę po

tzw. moście łyżwowym (zbudowanym na łodziach). Podczas

insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r. północnym obrzeżem

puszczy podążały z Warszawy przez Kazuń i Wilków do Wielkopol-

ski wojska gen. Henryka Dąbrowskiego. W październiku w rejonie

Brochowa i Kamionu doszło do walk z Prusakami. Puszcza dała

schronienie powstańcom 1863 r. Tutaj warszawska młodzież chro-

niła się przed branką do carskiego wojska. Dworek w Kampinosie

był siedzibą sztabu Zygmunta Padlewskiego. Powstańczy oddział

„Dzieci Warszawy” 14 IV 1863 r. stoczył bitwę z wojskami carskim

pod Budą Zaborowską.

Najwięcej śladów pozostawiła jednak w Puszczy Kampinoskiej

II wojna światowa. W dniach 9–20 IX 1939 r. rozegrała się nad

Bzurą największa bitwa kampanii wrześniowej: armie polskie „Po-

znań” i „Pomorze” starły się z wojskami niemieckimi. Po począt-

kowych sukcesach wojsk polskich, wojska niemieckie rozpoczęły

natarcie, większość sił polskich została okrążona i rozbita, część

oddziałów polskich przebiła się z okrążenia i 14/15 IX przekroczy-

ła Bzurę pod Brochowem. Droga przez puszczę do Warszawy nie

była łatwa, wolno poruszające się piaszczystymi drogami wojska

napotykały liczne umocnione pozycje wroga, były dziesiątkowane

przez niemieckie czołgi i samoloty. 19 IX rozbitym oddziałom dro-

gę na Warszawę utorowała brawurowa szarża 14. Pułku Ułanów

Jazłowieckich pod Wólką Węglową. Wrześniowy szlak żołnierzy

znaczony jest wojennymi cmentarzami oraz mogiłami rozsianymi

po całej puszczy. W puszczy i na jej przedpolach poległo ok. 9,5 tys.

żołnierzy, co stanowi ok. 15% ogólnych strat Wojska Polskiego we

wrześniu 1939 r.

Począwszy od XII 1939 do VII 1941 r. na terenie dawnych

magazy nów broni w okolicach wsi Palmiry hitlerowcy dokonywali

Rataj, wiceprezydent Warszawy Jan Pohoski, olimpijczyk Janusz

Kusociński, błogosławiony ks. Zygmunt Sajna. Egzekucje, o których

świat nigdy nie miał się dowiedzieć wyszły na jaw dzięki leśnikom

(gajowy Adam Herbański) i miejscowej ludności.

Pociecha – Krzyż „Jerzyków” upamiętniający ciężkie walki toczone

wokół Pociechy na przełomie VIII i IX 1939 r. przez Powstańcze

Oddziały Specjalne „Jerzyki” pod dowództwem por. Jerzego Strzał-

kowskiego „Jerzego”, które osłaniały obóz partyzancki w rejonie

Wierszy.

Sosna Powstańców 1863 – sosna rosnąca na skraju lasu we wsi

Górki, na której carscy kozacy wieszali niedobitków z oddziału

powstańczego mjr. Walerego Remiszewskiego, którzy uszli żywi

z bitwy pod Zaborowem Leśnym. Sosna uschła i runęła na ziemię

w 1984 r., miała 350 cm obwodu w pierśnicy, 22 m wysokości i oko-

ło 170 lat. Legenda głosiła, że jej zwieszające się ku ziemi konary

wygięły się tak od ciężaru ludzkich ciał. Obok sosny pamiątkowe

krzyże ku czci powstańców oraz odsłonięty w 2001 r. pamiątkowy

głaz z tablicą ku czci poległych.

Sieraków – kamień pamiątkowy ku czci 5 żołnierzy Armii Krajowej,

którzy VI 1944 r. wpadli pod Sierakowem w zasadzkę i zostali zamor-

dowani przez hitlerowskich żandarmów, oraz kamień z tablicą ku czci

mieszkańców Sierakowa zamordowanych w okresie okupacji.

Śladów – obelisk na wale przeciwpowodziowym Wisły upamięt-

niający żołnierzy polskich i mieszkańców okolicznych wiosek

zamordowanych przez hitlerowców 18 IX 1939 r. Śmierć poniosło

252 żołnierzy i 106 osób cywilnych.

Truskaw – pomnik ku czci poległych i zamordowanych mieszkańców

podczas II wojny światowej. Truskaw w czasie wojny ucierpiał najbar-

dziej ze wszystkich puszczańskich wsi: hitlerowcy dwukrotnie spalili

całą wieś (IX 1939 r. oraz VIII 1944 r.) i zabili wielu mieszkańców.

Oddziały Grupy „Kampinos” AK toczyły tutaj walki na przełomie

VIII i IX 1944 r.

Wiersze – cmentarz partyzancki z mogiłami 54 żołnierzy AK Grupy

„Kampinos”. Na cmentarzu znajduje się urna z ziemią z pobojowisk

na terenie Puszczy oraz tablice ku czci kapelanów zgrupowania, m.in.

ks. Stefana Wyszyńskiego ps. „Radwan III”, późniejszego Prymasa

Tysiąclecia. Na wydmie obok cmentarza pomnik Niepodległej Rzecz-

pospolitej Kampinoskiej.

nakład 5000 egz.

Cmentarz w Palmirach

Pomnik w Izabelinie ku czci leśników Puszczy Kampinoskiej poległych i za-

mordowanych w czasie II wojny światowej (z lewej) i Mogiła Powstańców

z 1863 r. w Zaborowie Leśnym

Cmentarz wojenny w Laskach

Więcej informacji turystycznych dostępnych jest na naszej stronie internetowej:

www.kampinoski-pn.gov.pl

Wiktorów – cmentarz żołnierzy września 1939 r. i zamordowanych

Polaków przez żandarmerię hitlerowską w szkole w Zaborowie.

Zaborów – kwatera wojskowa na cmentarzu z grobami 40 żołnierzy

3. pułku piechoty legionowej oraz 32. pułku piechoty poległych

13 IX 1939 r.

Mogiła Powstańców 1863 r. w Zaborowie Leśnym

– zbiorowa mogiła 76 młodych powstańców poległych 14 IV 1863 r.

Ukrywający się w Puszczy Kampinoskiej słabo uzbrojony 250-oso-

bowy oddział dowodzony przez Walerego Remiszewskiego stoczył

walkę i został rozbity przez liczący 500 żołnierzy oddział carski. Na

mogile metalowy krzyż z symboliczną liczbą 76 gwoździ postawiony

po odzyskaniu niepodległości, który wykonała młodzież pracująca

w cukrowni „Michałów”, oraz pamiątkowy kamień odsłonięty

w 1964 r.

Laski

• Drewniana kaplica z 1925 r. projektu Łukasza Wolskiego; wznie-

siona na terenie Zakładu dla Niewidomych. Na terenie cmentarz

założycieli zakładu, sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża oraz

wielu wybitnych Polaków.

Leszno

• Neogotycki kościół z 1898 r. projektu Konstantego Wojciechow-

skiego.

• Późnobarokowy pałac z 1 poł. XVIII w., obecnie własność BGŻ.

• Budynki XIX-wiecznej cukrowni.

Leoncin

• Neogotycki kościół z 1885 r. projektu Józefa Piusa Dziekońskiego.

• Kaplica cmentarna z 1798 r. (przeniesiona z Głuska w 1881 r.).

Lipków

• Klasycystyczny kościół z 1792 r.

• Klasycystyczny dworek z końca XVIII w., w przeszłości własność

m.in. rodziny Szetkiewiczów, z której pochodziła Maria, żona Hen-

ryka Sienkiewicza. Okolice te pisarz uwiecznił później na kartach

powieści Ogniem i mieczem, w Lipkowie sytuując pojedynek Woło-

dyjowskiego z Bohunem.

• Grób Józefa Paschalisa Jakubowicza, założyciela działającej

w Lipkowie znanej wytwórni szlacheckich pasów polskich.

Łomna

• Klasycystyczny kościół z 1872 r. projektu Henryka Marconiego.

Modlin

• XIX w. Twierdza Modlin.

• Ruiny neorenesansowego spichlerza w widłach Narwi i Wisły.

Secymin–Nowiny

• Drewniany zbór luterański zbudowany przez kolonistów w 1923 r.

• Kościół parafialny – Sanktuarium Matki Bożej Radosnej Opiekunki

Przyrody; wewnątrz obraz Matki Bożej koronowany w Roku Jubile-

uszowym 2000 przez Prymasa Polski Józefa Glempa.

Stare Babice

• Barokowy kościół z 1728 r., przed świątynią XIX-wieczna figura

św. Kingi.

Tułowice

• Dwór klasycystyczny z ok. 1800 r. otoczony zabytkowym parkiem,

obecnie własność artysty malarza Andrzeja Novaka-Zemplińskiego.

Zaborów

• Klasycystyczny kościół z 1791 r. projektu Hilarego Szpilowskiego.

• Pałac eklektyczny z 1903 r. otoczony parkiem z 1 poł. XIX w.;

obecnie w rękach prywatnych.

Zaborówek

• Klasycystyczny pałacyk z XIX w., obecnie w rękach prywatnych.

Zakroczym

• Gotycko-renesansowy kościół farny z XVI–XVII w.

• Zespół klasztorny kapucynów z XVIII w.

Zamczysko

• Grodzisko obronne z XIII w.

Żelazowa Wola

• Dom Urodzenia Fryderyka Chopina, obecnie muzeum kompozyto-

ra; wokół dworku zabytkowy park utworzony w latach 1931–1937.

Miejsca pamięci narodowej

Dąb Powstańców 1863 r. – rośnie na polanie Wystawa k. Bielin.

Według przekazu na jego konarach carscy kozacy wieszali pojma-

nych powstańców. Wiek drzewa oceniany jest na ponad 250 lat, ma

420 cm obwodu w pierśnicy.

Granica – cmentarz wojenny w kształcie stylizowanego orła z mogiła-

mi 800 żołnierzy, m.in. 7. Pułku Strzelców Konnych Wielkopolskich,

poległych 16–17 IX 1939 r.

Izabelin – pomnik ku czci leśników Puszczy Kampinoskiej poległych

i zamordowanych w czasie II wojny światowej.

Kamień Orlika – upamiętnia zwycięski pojedynek stoczony w 1939 r.

przez polskie tankietki TKS 20 z czołgami niemieckimi. Niemcy

stracili 3 czołgi. Dowodzona przez plut. pchor. Edmunda Orlika

tankietka starła się z niemieckim czołgiem dowodzonym przez księcia

Johannesa von Ratibor Hohenlohe, który poległ w tej walce.

Kamień Ułanów Jazłowieckich – kamień w uroczysku Nadłuże

upamiętniający szarżę konną 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich

na pierścień niemieckiego okrążenia Warszawy. Brawurowa szarża

otworzyła drogę do walczącej Warszawy dla Grupy Operacyjnej

Kawalerii gen. Romana Abrahama i pozostałym oddziałom armii

„Poznań” i „Pomorze”.

Kiełpin – na miejscowym cmentarzu obelisk i mogiły ok. 2500 żołnie-

rzy polskich z oddziałów Armii „Poznań”, którzy polegli 22 IX 1939 r.

pod Łomiankami w natarciu na pierścień wojsk hitlerowskich otacza-

jących walczącą Warszawę. Na cmentarzu znajduje się też pomnik

ku czci załogi amerykańskiego samolotu, zestrzelonej 18 IX 1944 r.

nad Dziekanowem Leśnym podczas lotu z pomocą dla powstańców

warszawskich.

Kwirynów k. Starych Babic – cmentarz wojskowy w mogiłami

ok. 400 żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r oraz grobami

partyzantów i osób cywilnych zamordowanych przez hitlerowców

podczas okupacji.

Laski – cmentarz wojenny z mogiłami 720 żołnierzy poległych

w okolicy IX 1939 r. oraz ok. 100 partyzantów Armii Krajowej

z lat 1943–44.

Leszno – cmentarz parafialny z kwaterą żołnierzy 84. płk piechoty

polskiej poległych IX 1939 r. oraz partyzantów ze zgrupowania AK

„Kampinos”. Obok Urzędu Gminy pomnik żołnierzy Grupy „Kam-

pinos” Armii Krajowej i mieszkańców Leszna pomordowanych

w latach 1939–44.

Opaleń – tablica ku pamięci żołnierzy VIII Rejonu AK, którzy

28 I 1944 r. wpadli w ręce żandarmerii w gajówce Opaleń podczas

czyszczenia broni w konspiracyjnym magazynie. Jeden z nich poległ

na miejscu, trzech zostało zamordowanych po wzięciu do niewoli,

w tym gajowy Wacław Miecznikowski „Pustelnik”.

Palmiry – cmentarz-mauzoleum z grobami 2115 ofiar potajemnych

egzekucji dokonywanych przez hitlerowców w Puszczy Kampino-

skiej w latach 1939–41i innych podwarszawskich lasach do 1943 r.

Spoczywają tu wybitni działacze polityczni i społeczni, naukowcy

i intelektualiści, sportowcy, twórcy kultury, męczennicy za wiarę,

m.in. marszałek sejmu i czołowy działacz ruchu ludowego Maciej

masowych egzekucji więźniów Pawiaka i innych więzień warszaw-

skich. Przez okres okupacji puszcza była schronieniem i miejscem

szkolenia żołnierzy AK. Do zgrupowania AK Kampinos dołączyło

zgrupowanie Stołpecko-Nalibockie, tworząc liczącą ponad 2500

partyzantów „Grupę Kampinos”. W puszczy powstaje obóz warow-

ny obejmujący wiele wsi. Teren ten, całkowicie wolny od okupanta,

przyjęło się wówczas nazywać „Niepodległą Rzeczpospolitą Kam-

pinoską”; stąd partyzanci przez 2 miesiące nieśli pomoc walczącej

Warszawie.

Na terenie Parku i jego strefy ochronnej znajduje się 39 obiektów

zabytkowych, w tym tak znane w świecie, jak dom urodzenia Fry-

deryka Chopina w Żelazowej Woli.

To wzajemne przenikanie się przyrody i historii wyróżnia KPN na

tle innych parków narodowych, a zarazem stanowi o jego niepowta-

rzalnej specyfice.

Zabytki architektury

Brochów

• Gotycko-renesansowy kościół o charakterze obronnym z połowy

XVI w, miejsce ślubu rodziców Fryderyka Chopina i chrztu kom-

pozytora.

Górki

• Pomnik upamiętniający setki poległych i zamordowanych miesz-

kańców okolicznych wiosek i całej Puszczy Kampinoskiej

Czerwińsk nad Wisłą

• Zespół opactwa Kanoników Regularnych (obecnie klasztor Sa-

lezjanów): bazylika w stylu romańskim z XII w., klasztor z XV w.;

najstarszy i najcenniejszy zabytek architektury obrzeża Puszczy.

Granica

• Budynek Muzeum Puszczy Kampinoskiej, jeden z kompleksu

zabytkowych drewnianych budynków nadleśnictwa Kampinos

wzniesionych w okresie międzywojennym.

• Skansen budownictwa puszczańskiego.

Kampinos

• Klasycystyczny dwór z początku XIX w., w czasie powstania

styczniowego był siedzibą sztabu Zygmunta Padlewskiego; obecnie

w rękach prywatnych.

• Drewniany barokowy kościół zbudowany w latach 1773–82

o fasadzie nawiązującej do świątyń murowanych.

Kościół w Brochowie

Klasycystyczny dworek w Lipkowie