Feliks Dzierżyński

Feliks Dzierżyński, 1923

Sulima

Data urodzenia

11 września 1877

Miejsce urodzenia Oziembłowo

(obecnie
Dzierżynowo),
Imperium Rosyjskie

Data śmierci

20 lipca 1926

Miejsce śmierci

Moskwa

Rodzina

Dzierżyńscy

Rodzice

Edmund Dzierżyński
Helena z
Januszewskich

Małżeństwo

Zofia Muszkat

Dzieci

Jan

Feliks Dzierżyński

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Feliks Dzierżyński ros. Феликс Эдмундович
Дзержинский, ps. partyjne: "Jacek", "Jakub", "Franek",
"Astronom", "Józef", "Domański" (ur. 11 września

[1]

1877

w Oziembłowie

[2][3]

, w Puszczy Nalibockiej, zm. 20 lipca

1926 w Moskwie) – polski i rosyjski działacz
socjalistyczny i komunistyczny, twórca i szef pierwszych
sowieckich organów bezpieczeństwa: Czeka, GPU i
OGPU, symbol terroru w rewolucyjnej i porewolucyjnej
Rosji, zyskał przez to miano "Żelazny Feliks", "Krwawy
Feliks" i "Czerwony Kat". Uważany za jednego z twórców
państwa radzieckiego.

Spis treści

■ 1 Korzenie
■ 2 Działalność opozycyjna wobec caratu
■ 3 Działalność w Rosji sowieckiej i ZSRR
■ 4 Kult Feliksa Dzierżyńskiego
■ 5 Przypisy
■ 6 Bibliografia
■ 7 Linki zewnętrzne
■ 8 Zobacz też

Korzenie

Feliks był synem nauczyciela fizyki i matematyki,
Edmunda Dzierżyńskiego i Heleny

[4]

z Januszewskich. Poza

nim Dzierżyńscy mieli jeszcze 3 córki i 5 synów: Aldonę
(1870-1966), Jadwigę (1871-1949), Wandę

[5]

(1878-1892),

Witolda (1867-1868), Stanisława (1872-1917), Kazimierza
(1875-1943), Ignacego (1879-1953) i Władysława (1881-
1942). Ojciec zdobył wykształcenie na petersburskich
uczelniach jako "kandydat nauk"

[6]

, pełnił w roku 1869

urząd doradcy trybunału (ros. надворный советник) i
został odznaczony przez cara Orderem św. Anny. Matka,
również osoba wykształcona, była miłośniczką muzyki,
literatury polskiej i światowej, znającą biegle kilka
języków.

Ojciec z racji słabego zdrowia szybko przeszedł na
emeryturę, a niewielki, 100 ha majątek rodzinny

Strona 1 z 6

Feliks Dzierżyński – Wikipedia, wolna encyklopedia

2010-12-29

http://pl.wikipedia.org/wiki/Feliks_Dzier%C5%BCy%C5%84ski

Feliks Dzierżyński, akta Ochrany,

1902

Feliks Dzierżyński, Kraków, 1912

Feliks Dzierżyński, lata

młodzieńcze

wydzierżawiał; rodzinę utrzymywał z pieniędzy
uzyskiwanych za dzierżawę i stosunkowo małej emerytury
nauczycielskiej. Sytuację materialną rodziny pogorszyła jego
śmierć (1882). Utrzymanie rodziny i opieka nad 8 dziećmi
spadła na barki matki; ojciec przed śmiercią każdemu z 4
synów zapewnił po 1000 rubli na naukę. Aby umożliwić
dzieciom kształcenie, w 1887 matka wraz z nimi przeniosła
się do Wilna, gdzie Feliks rozpoczął naukę w gimnazjum,
którą kontynuował do 1896. Powtarzał I klasę, głównie ze
względu na język rosyjski, którego nauka przychodziła mu z
trudem; z powodzeniem dawał sobie natomiast radę z
przedmiotami ścisłymi, szczególnie z matematyką i fizyką;
jak większość polskich uczniów tamtego okresu Dzierżyński,
obok wykładanej po rosyjsku literatury i historii Rosji, w
systemie samokształceniowym uczył się historii i literatury
polskiej. Okres gimnazjalny wspominał niechętnie, podobnie
jak i jego bracia; raziły w gimnazjum tresura uczniów,
szpiclowanie, obowiązek modłów za cara i jego rodzinę.
Przejawiał w gimnazjum buntowniczą postawę, będąc z
natury porywczym. Nie uzyskał matury i nie odbył studiów
uniwersyteckich. Tłumaczył wiersze Dierżawina, Puszkina,
Lermontowa, Niekrasowa, Kolcowa i sam pisał wiersze

[7][8]

.

Umiał grać na fortepianie, wykonywał utwory Fryderyka
Chopina i Stanisława Moniuszki

[7]

.

Działalność opozycyjna wobec caratu

Jeszcze w gimnazjum (1894) związał się z polską
socjaldemokracją (współzałożyciel SDKPiL w 1900 roku).
W 1897 Litewska Socjaldemokratyczna Partia, w której
działał, skierowała go do Kowna, gdzie redagował nielegalną gazetę
w języku polskim "Robotnik Kowieński", używając pseudonimu
"Jacek". Został aresztowany 29 lipca 1897, był więziony w Kownie i
Wilnie

[9]

, a w następnym roku zesłano go na 3 lata do Nolińska w

guberni wiackiej; przeniesiony do Kajgrodu w tejże guberni, 28
sierpnia 1899 zbiegł z zesłania i przybył do Warszawy. Został
ponownie aresztowany w Warszawie 4 lutego 1900 i osadzony w X
Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, następnie w więzieniu w
Siedlcach, po czym zesłano go do Wierchojańska na Syberii; stamtąd
zbiegł 25 czerwca 1902 i przybył do Berlina. Wszedł w skład
Komitetu Zagranicznego SDKPiL oraz zaczął wydawać "Czerwony
Sztandar". Brał udział w wydarzeniach z lat 1905-1907 m.in.
prowadząc demonstrację 1 maja 1905 nazwaną wówczas przez PPS
"krwawą awanturą" (Dzierżyński zachował się jak prowokator,
konfident Ochrany - wyprowadził demonstrację pod lufy
karabinów carskich wojsk)

[10]

, za co został aresztowany 30

lipca 1905, osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej i
skazany na 11 lat zesłania; został zwolniony w następstwie
amnestii 2 listopada 1905. 26 grudnia 1906 został
aresztowany i zwolniony za kaucją, którą dostarczył władzom

Strona 2 z 6

Feliks Dzierżyński – Wikipedia, wolna encyklopedia

2010-12-29

http://pl.wikipedia.org/wiki/Feliks_Dzier%C5%BCy%C5%84ski

Feliks Dzierżyński, 1919

Dzierżyński niosący trumnę Lenina

Popiersie Dzierżyńskiego przed

zrekonstruowanym dworkiem

Dzierzyńskich - Muzeum Feliksa

Dzierżyńskiego w Dzierżynowie na

Białorusi

więziennym jego brat Ignacy. Aresztowany znowu w
Warszawie 16 kwietnia 1908 osadzony został - jak zwykle -
w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. W 1909 został
zesłany na Syberię, skąd pod koniec roku zbiegł. W 1910 w
celach leczniczych przybył do Włoch, na wyspę Capri.
Poznał tam Maksima Gorkiego, który wspomagał go
wcześniej finansowo.

Po powrocie do Krakowa 10 listopada 1910 w kościele św.
Mikołaja poślubił Zofię Julię Muszkat. Zofia Muszkat była
córką działacza socjalistycznego Zygmunta Muszkata,
wywodzącego się ze środowiska żydowskiego. 23 czerwca
1911 urodził mu się jedyny syn - Jan.

1 września 1912 został po raz 6. aresztowany. 2 lata spędził
w znanym mu już X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej.
Aresztowanie uniemożliwiło mu współpracę z Leninem,
który 1912-14 przebywał w Krakowie i w Białym Dunajcu.
Po rozprawie sądowej 29 kwietnia 1914 został skazany na 3
lata katorgi. W związku z wybuchem I wojny światowej 28
lipca 1914 deportowano go z Warszawy do Orła w głębi
Rosji, następnie przeniesiono do więzienia w Mceńsku, a w
końcu, po ponownym osadzeniu i skazaniu na 6 lat katorgi,
osadzono w więzieniu Butyrki w Moskwie.

1 marca 1917 rewolucyjne oddziały zdobyły więzienie i
uwolniły więźniów politycznych, wśród nich
Dzierżyńskiego. Po wyjściu na wolność poparł on z miejsca
nurt bolszewicki rewolucji lutowej. W Moskwie występował
przeciwko mienszewikom i eserowcom, przez jakiś czas
ukrywał się w domu jednego z adwokatów moskiewskich,
Aleksandra Lednickiego (współtwórcy rosyjskiej Partii
Konstytucyjno-Demokratycznej (tzw. kadetów)). Lednicki
zaopatrzył Dzierżyńskiego w ubranie i pieniądze i pomógł
mu udać się z czasem z Moskwy do Piotrogrodu, gdzie
znajdowało się centrum rewolucyjnych zdarzeń; przybył tam
także Lenin, przetransportowany przez Niemców specjalnym
pociągiem. Dzierżyński był wdzięczny Lednickiemu za
okazaną pomoc; po przejęciu władzy w Rosji przez
bolszewików dzięki poparciu Dzierżyńskiego mogło przez
jakiś czas istnieć w Moskwie dyplomatyczne
przedstawicielstwo Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego
(wcześniej Komisja Likwidacyjna do spraw Królestwa
Polskiego), którym kierował Lednicki.

Działalność w Rosji sowieckiej i ZSRR

Podczas rewolucji należał do ścisłego kierownictwa partii
bolszewików, był bliskim współpracownikiem Lenina. W
latach 1917-1926 stał na czele Nadzwyczajnej Komisji ds.

Strona 3 z 6

Feliks Dzierżyński – Wikipedia, wolna encyklopedia

2010-12-29

http://pl.wikipedia.org/wiki/Feliks_Dzier%C5%BCy%C5%84ski

Dzierżyński na znaczku z NRD

Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (ros. ЧК, Czeka,
czerezwyczajka), która była odpowiedzialna za masowe
zbrodnie na "wrogach ludu": przeciwnikach politycznych, ale
także "obcych klasowo" ziemianach, przedsiębiorcach,
duchownych. W 1920 członek samozwańczego
Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w
Białymstoku. W latach 1921-1924 komisarz ludowy
komunikacji, od 1924 przewodniczący Najwyższej Rady
Gospodarczej ZSRR. Po reorganizacji Czeka był szefem
powstałych na jej miejsce GPU i OGPU. Był zwolennikiem wprowadzenia NEP-u. Po śmierci
Lenina w walce o władzę w partii bolszewickiej opowiedział się po stronie Józefa Stalina.
Przyczynił się walnie do zwycięstwa i ugruntowania rządów bolszewickich w Rosji. Jako kierownik
Czeka i GPU stosował terror, tępiąc masowo przeciwników. Wraz ze Stalinem i Zinowiewem
przeprowadził usunięcie Trockiego

[11]

.

Zmarł na atak serca w trakcie posiedzenia Komitetu Centralnego WKP(b).

Autor książek:

■ Pamiętnik więźnia (1908)
■ Pisma Wybrane (1951)
■ The Trust (1990)

[12]

.

Kult Feliksa Dzierżyńskiego

Po śmierci Dzierżyńskiego miasto Kojdanów, znajdujące się blisko jego miejsca urodzenia, nazwano
od jego nazwiska ("Dzierżyńsk") (w latach 30. XX wieku stolica autonomicznego obwodu polskiego
- Dzierżyńszczyzny). Jego nazwiskiem nazwano również niezliczoną liczbę ulic, szkół i innych
instytucji. Również najwyższe wzniesienie Białorusi otrzymało jego nazwisko (Dzierżyńska Góra,
345 m). W Rosji jego imieniem nazwano Stalingradzką Fabrykę Traktorów. 26 lipca 1926 roku jego
imię otrzymała 8 Dywizja Strzelców.

W latach 1950-1989 imię Dzierżyńskiego nosił plac Bankowy w Warszawie na samym placu
wznosił się jego pomnik.

Imię Dzierżyńskiego nosiło w czasach komunistycznych szereg zakładów i instytucji:

■ Akademia Spraw Wewnętrznych,
■ Wyższa Szkoła Oficerska w Legionowie,
■ Wojskowa Akademia Polityczna,
■ Centrum Szkolenia Wojskowej Służby Wewnętrznej
■ Fabryka Samochodów Ciężarowych "Star" (obecnie MAN Bus Sp. z o.o.),
■ Spółdzielnia Pracy Usług Szklarskich "Pyroflex"

[13]

,

a także niezliczona liczba ulic na terenie Polski. W 1978 zwodowano masowiec dla Polskiej Żeglugi
Morskiej typu B571/I "Feliks Dzierżyński"

[14]

przemianowany w 1990 na "Reduta Ordona",

złomowany w Chittagong po 2008

[15]

.

Pomnik Dzierżyńskiego na Łubiance w Moskwie przetrwał dwa lata dłużej. W 2006 roku jego
pomniejszona kopia została ustawiona na terenie Akademii Wojskowej w Mińsku na Białorusi,
gdzie Dzierżyński nadal czczony jest jako bohater narodowy przez reżim Alaksandra Łukaszenki. W
dniu 7 października 2004 r. otwarte zostało muzeum Feliksa Dzierżyńskiego w zrekonstruowanym

Strona 4 z 6

Feliks Dzierżyński – Wikipedia, wolna encyklopedia

2010-12-29

http://pl.wikipedia.org/wiki/Feliks_Dzier%C5%BCy%C5%84ski

dworku Dzierżyńskich (oryginalny został spalony przez Niemców w lipcu 1943 r.). W otwarciu
uczestniczył prezydent Białorusi - Aleksander Łukaszenka.

Obecnie (2008 rok), oprócz Kojdanowa na Białorusi, istnieją jeszcze dwa miasta - jedno w Rosji a
drugie na Ukrainie, nazwane "Dzierżyńsk", na cześć Feliksa Dzierżyńskiego. Na jednej z
centralnych ulic białoruskiego Mińska i w ukraińskich miastach Dzierżyńsk i Ługańsk (dawny
Woroszyłowgrad) stoją nadal jego pomniki.

Przypisy

1. ↑ 30 sierpnia według starego stylu
2. ↑ nazwa zmieniona przez Dzierżyńskich już po urodzeniu Feliksa [za:] Alwida Antonina Bajor. Na tropach

bohaterów opowieści Józefa Mackiewicza „Krasnyj pomieszczik” (http://www.magwil.lt/archiwum/2007/mag-
10/paz-20.htm) . „Magazyn Wileński” (http://www.magwil.lt) . Nr 10, ss. 33-37, 10 2007. ISSN 0236-4719
(http://worldcat.org/issn/0236-4719)

(

pol.

)

. [dostęp 1 grudnia 2009].

3. ↑ Oziembłowo (http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VII/785) w Słowniku geograficznym

Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VII (Netrebka – Perepiat) z 1886 r.

4. ↑ Helena Januszewska: drzewo genealogiczne Dzierżyńskich (http://aordycz.com/aord2/1172.html)

(

pol.

)

.

[dostęp 3 grudnia 2009].

5. ↑ zginęła w wypadku na polowaniu [za:] Alwida Antonina Bajor. Na tropach bohaterów opowieści Józefa

Mackiewicza „Krasnyj pomieszczik” (http://www.magwil.lt/archiwum/2007/mag-10/paz-20.htm) . „Magazyn
Wileński” (http://www.magwil.lt) . Nr 10, ss. 33-37, 10 2007. ISSN 0236-4719 (http://worldcat.org/issn/0236-
4719)

(

pol.

)

. [dostęp 1 grudnia 2009].

6. ↑ co odpowiada dzisiejszemu stopniowi doktora
7. ↑

7,0 7,1

Alwida Antonina Bajor. Na tropach bohaterów opowieści Józefa Mackiewicza „Krasnyj

pomieszczik” (Mickuńskie impresje) (http://www.magwil.lt/archiwum/2006/mww8/srp-15.htm) . „Magazyn
Wileński” (http://www.magwil.lt) . Nr 8, ss. 30-35, 8 2006. ISSN 0236-4719 (http://worldcat.org/issn/0236-
4719)

(

pol.

)

. [dostęp 3 grudnia 2009].

8. ↑ wiersze niedawno wydane w Rosji [za:] Wacław Radzowinowicz: Nowe czasy, stare metody

(http://wyborcza.pl/1,76842,6982293,Nowe_czasy__stare_metody.html)

(

pol.

)

. Gazeta Wyborcza. [dostęp 1

grudnia 2009].

9. ↑ informacja opublikowana na stronach więzienia (http://www.ltik.lt) /

10. ↑ "„Popychaniem do bezcelowych krwawych awantur” nazwał organ Polskiej Partii Socjalistycznej

"Robotnik" wyczyn Dzierżyńskiego z 1 maja 1905 roku. Otóż rywalizująca z PPS grupa lewicowych radykałów
zwących się Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy postanowiła urządzić pochód. Kilkuset ludzi
zebrało się w rejonie Okopowej. Potem przeszli na Twardą i weszli na Żelazną, gdzie dołączyło do nich
podobno kilka tysięcy demonstrantów z zakończonych wcześniej pochodów innych organizacji. Tłum
prowadzony przez Dzierżyńskiego doszedł do Alei Jerozolimskich, w których – jak było wcześniej wiadomo –
stało wojsko. Padła salwa. Pochód „rozbiegł się, nie stawiając najlżejszego oporu”. Jak twierdzili
współcześni, 25 osób runęło na bruk. Rannych zostało 20 ludzi. Po latach komuna poprawiła tę martyrologię
na 50 zabitych i 100 rannych. To był największy rewolucyjny sukces Dzierżyńskiego w Warszawie, a PPS
zarzuciła SdKPiL „pogoń za rozgłosem”." [za:] Rafał Jabłoński: Utracony nos czekisty
(http://www.zyciewarszawy.pl/artykul/257088,419450.html)

(

pol.

)

. Życie Warszawy, 12 listopada 2009.

[dostęp 18 listopada 2009].

11. ↑ Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna, Wydawnictwo Gutenberga Helge Fergo Kraków, t.IV, wyd.II

Wyd."Gutenberg-Print",W-wa 1994. ISBN 83-86381-00-0 ISBN 83-86381-06-X

12. ↑ Feliks Dzerzhinskiĭ: The Trust. Alexandria, VA: Center for Intelligence Studies, 1990, s. 30. OCLC

230380317 (http://worldcat.org/oclc/230380317) .

(

ang.

)

13. ↑ Spółdzielnia Pracy Usług Szklarskich "Pyroflex" - Firma (http://www.pyroflex.com.pl/?p=firma)

(

pol.

)

.

[dostęp 16 grudnia 2009].

14. ↑ Statki polskich armatorów a Lloyd's Register - historia (http://www.lr.org.pl/index.php?

page=uslugi_morskie;PrezentacjaLR;4)

(

pol.

)

. Lloyd's Register Polska. [dostęp 1 grudnia 2009].

15. ↑ Navires en escale à Saint-Nazaire Avril 2009 (http://www.marine-

marchande.net/Petits_Reportages/Guegueniat/Navires2009/2009-04/0-avril.html)

(

fr.

)

. [dostęp 1 grudnia 2009].

Bibliografia

Strona 5 z 6

Feliks Dzierżyński – Wikipedia, wolna encyklopedia

2010-12-29

http://pl.wikipedia.org/wiki/Feliks_Dzier%C5%BCy%C5%84ski

■ "Feliks Dzierżyński". Wojskowa Akademia Polityczna im. Feliksa Dzierżyńskiego w

Warszawie 1972, stron. 36. [Z okazji 95 rocznicy urodzin patrona uczelni Feliksa
Dzierżyńskiego opracowanie w którym zamieszczono: Autobiografie F. Dzierżyńskiego,
Komunikat Egzekutywy Międzynarodówki Komunistycznej, Komunikat KC KPP, oraz list M.
Gorkiego o F. Dzierżyńskim.

■ Leonid Mleczin, "Ojcowie terroru", t. I "Dzierżyński, Mienżyński, Jagoda", Warszawa, 2003
■ Bogdan Jaxa-Ronikier "Dzierżyński. Czerwony kat", I wyd. 1933

Strona 6 z 6

Feliks Dzierżyński – Wikipedia, wolna encyklopedia

2010-12-29

http://pl.wikipedia.org/wiki/Feliks_Dzier%C5%BCy%C5%84ski