185

POLICJA PAŃSTWOWA W WOJEWÓDZTWIE WOŁYŃSKIM

W LATACH 1921–1939.

ORGANIZACJA I GŁÓWNE KIERUNKI DZIAŁANIA

Robert LITWIŃSKI,

Instytut Historii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

1. Organizacja Policji Państwowej

Powołanie 24.07.1919 roku Policji Państwowej, było krokiem zmierzającym do

stworzenia jednolitego organu bezpieczeństwa publicznego. Wybrano wówczas pewien
model organizacyjny, który początkowo zorganizowano na terenie pięciu województw
(warszawskiego, łódzkiego, kieleckiego, lubelskiego, białostockiego) oraz miasta
stołecznego Warszawy.

Policja była organem wykonawczym władz państwowych i samorządowych z

ustawowym zadaniem ochrony bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego. W myśl
ustawy zorganizowano ją i wyszkolono na wzór wojskowy, a organizację terenową
przystosowano do podziału administracyjnego państwa. W związku z tym dzieliła się na:

a. komendy okręgowe, łączące kilka lub kilkanaście komend powiatowych,
b. komendy powiatowe odpowiadające terytorialnie powiatom,
c. komisariaty obejmujące większe miasta w powiatach lub dzielnice w dużych miastach,
d. posterunki stałe w gminach.
W miastach stanowiących samodzielną jednostkę administracyjną, była ona

organizowana na prawach komendy powiatowej (Komenda PP Miasta) lub okręgowej
(Komenda PP miasta stołecznego Warszawy).

Na czele policji stał komendant główny, zależny od ministra spraw wewnętrznych.

Do jego zadań należały czynności wykonawcze w zakresie organizacji, administracji,
zaopatrzenia, uzbrojenia, uzupełnień i wyszkolenia policji w państwie. Komendantowi
głównemu podlegali bezpośrednio komendanci okręgowi (wojewódzcy), którzy kierowali
policją na terenie województwa. Stanowisko komendanta okręgowego PP w Łucku
pełnili kolejno: Władysław Stupnicki (1920–1921), Władysław Góździewski (1921–1923),
Czesław Grabowski (1923–1927), Adolf Tarnawski (1927–1931), Jan Płotnicki (1931–
1935), Kazimierz Ziółkowski (1935–1936) i Roman Sztaba (1936–1939).

1

W zakresie zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, organa policyjne podlegały

przedstawicielom władz administracyjnych (komisarz rządowy, starosta, wojewoda),
podporządkowanych ministrowi spraw wewnętrznych. Poza tym urzędy prokuratorskie
i władze sądowe miały prawo wydawania bezpośrednich poleceń organom policyjnym,
zgodnie z zasadami zawartymi w ustawie postępowania karnego.

2

1

M. Mączyński, Policja Państwowa w II Rzeczypospolitej. Organizacyjno-prawne podstawy

funkcjonowania, Kraków 1997, s. 50, 198.

2

Ustawa o Policji Państwowej z 24.07.1919 r., «Dziennik Praw Państwa Polskiego» (dalej:

«DzPPP»), 1919, nr 61, poz. 363. Szerzej na ten temat R. Litwński, Policja Państwowa w
województwie lubelskim w latach 1919–1939, Lublin 2001, s. 25–39.

186

W związku z ówczesną sytuacją polityczną, w sierpniu 1919 roku policja została

zorganizowana na obszarze sześciu okręgów, mianowicie: warszawskiego (okręg I
PP), łódzkiego (okręg II PP), kieleckiego (okręg III PP), lubelskiego (okręg IV
PP), białostockiego (okręg V PP) i miasta stołecznego Warszawy (okręg VI PP).

3

W przepisach przejściowych do ustawy o PP zapowiedziano, że w miarę obejmowania
przez władze centralne administracji ziem byłego zaboru austriackiego, pruskiego i ziem
wschodnich byłego zaboru rosyjskiego, wprowadzana tam będzie organizacja policji.

4

Sytuacja województwa wołyńskiego była specyficzna. Należało ono do najbardziej

zróżnicowanych pod względem narodowościowym. Zamieszkiwane było przez
Ukraińców, Polaków, Żydów, Niemców, Czechów, Rosjan i Białorusinów. W 1931 roku
województwo liczyło ponad 2.085.600 mieszkańców. Z tego językiem polskim
posługiwało się 346600 osób, ukraińskim – 1.418.300, ruskim – 8600, białoruskim –
2400, rosyjskim 23400, niemieckim - 46900, hebrajskim – 205500, czeskim – 31000,
innym – 2800.

5

Po dodaniu do tego położenia geograficznego (województwo

3

Formalnie Komendy Okręgowe PP w tych okręgach, powołano rozkazem nr 6 KGPP z

20.08.1919 r., zob. Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Komenda Główna Policji
Państwowej (dalej: KGPP), sygn. 1, s. 9.

4

Ustawa o Policji Państwowej…, op. cit. W grudniu 1919 roku utworzono na terenie Galicji

policję, którą zaczęto organizować zgodnie z ustawą o PP. Na jej czele postawiono Komendanta
Policji Państwowej dla b. Galicji, mianowanego przez MSW, zob. Rozporządzenie wykonawcze
Ministra Spraw Wojskowych i Ministra Spraw Wewnętrznych w przedmiocie wcielenia
żandarmerii krajowej i policji wojskowej na obszarze byłej Galicji do Policji Państwowej na zasadzie
art. 3 przepisów przejściowych do Ustawy o Policji Państwowej z dnia 24 lipca 1919 r. (DzPPP, nr
61, poz. 363), z 12.11.1919 r. «Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej» (dalej: «DzURP»), 1919,
nr 87, poz. 475. Kolejnym krokiem było utworzenie na tych terenach trzech tymczasowych
Komend Okręgowych PP: Lwowskiej, Krakowskiej i Przemyskiej, zob. Rozporządzenie Ministra
Spraw Wewnętrznych z 14.11.1919, «DzURP», 1919, nr 91, poz. 494. Ostatecznie uregulowanie
organizacji Policji Państwowej na terenie Małopolski Wschodniej nastąpiło po utworzeniu
województw krakowskiego, lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego, zob. Ustawa z
dnia 3 grudnia 1920 r. o tymczasowej organizacji władz administracyjnych II instancji (województw)
na obszarze b. Królestwa Galicji i Lodomerii z W. Ks. Krakowskim oraz na wchodzących w skład
Rzeczypospolitej Polskiej obszarach Spisza i Orawy, «DzURP», 1920, nr 117, poz. 768.
Województwa te zaczęły funkcjonować od 1.09.1921 roku, zob. R. Hausner, Pierwsze
dwudziestolecie administracji spraw wewnętrznych, Warszawa 1939, s. 56. Okręgi policyjne
utworzone w byłym Królestwie Galicji i Lodomerii i Wielkim Księstwie Krakowskim z siedzibami
komend okręgowych we Lwowie, Krakowie i Przemyślu zostały w 1921 roku przystosowane pod
względem terytorialnym do obszarów odpowiednich województw. Siedziby komend okręgowych
w Krakowie (okręg VII PP) i Lwowie (okręg VIII PP) pozostały w tych miastach. Utworzona
przejściowo we Lwowie Komenda okręgowa «Wschód» została przeniesiona do Tarnopola
(okręg IX PP), a komenda okręgowa z Przemyśla do Stanisławowa (okręg X PP), zob.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w przedmiocie utworzenia Komend okręgowych
policji państwowej dla Województw: Lwowskiego, Krakowskiego, Stanisławowskiego i
Tarnopolskiego, «DzURP», 1921, nr 21, poz. 263. Natomiast Komenda PP dla b. Galicji została
zlikwidowana ostatecznie we wrześniu tego roku, zob. Rozporządzenie Ministra Spraw
Wewnętrznych z dnia 13 września 1921 roku w przedmiocie likwidacji «Komendy Policji
Państwowej dla b. Galicji», «DzURP», 1921, nr 82, poz. 574.

5

Mały Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 22.

187

nadgraniczne) oraz faktu, że ludność niepolska jawnie manifestowała swe separatystyczne
nastawienie, można sobie uświadomić wyjątkowość tego obszaru.

6

Od listopada 1918 do maja 1919 roku tereny, które następnie weszły w skład województwa

wołyńskiego, były stopniowo przejmowane przez wojsko i administrację (Łuck zajęto 16
maja).

7

Rozpoczęła wówczas działalność administracja ogólna na szczeblu powiatu. Dorobek

ten został jednak zniweczony w wyniku działań wojny polsko-radzieckiej w 1920 roku.
Ostateczne opanowanie Wołynia we wrześniu tego roku pozwoliło na kontynuowanie prac.
Aparatem administracyjnym początkowo kierował Zarząd Terenów Etapowych i
Przyfrontowych. Dopiero 1.03.1921 roku powołane zostało województwo wołyńskie.

8

W

jego skład weszło wówczas 9 powiatów (Dubno, Horochów, Kowel, Krzemieniec, Luboml,
Łuck, Ostróg, Równe i Włodzimierz Wołyński).

9

Jak stwierdza W. Mędrzecki, budowa

polskiego aparatu państwowego na Wołyniu napotykała wiele poważnych trudności. Koniec
regularnych działań wojennych jesienią 1920 roku nie oznaczał na Wołyniu przejścia do
spokojnej stabilizacji społecznej i politycznej. Związane to było przede wszystkim ze
stosunkiem ludności narodowości ukraińskiej do polskiej administracji.

10

Pod koniec 1920 roku podjęto działania zmierzające do wprowadzenia organizacji

policyjnej w okręgach administracyjnych wołyńskim, poleskim i nowogródzkim.
Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z 13 grudnia zapowiadało, że w wyniku
utworzenia władz administracyjnych II instancji na terenach ziem wschodnich byłego
zaboru rosyjskiego, objętych umową o preliminaryjnym pokoju i rozejmie, zostanie
tam wprowadzona organizacja Policji Państwowej. W związku z tym w styczniu
następnego roku zostały utworzone komendy okręgowe w Łucku (okręg XIII PP),
w Brześciu nad Bugiem (okręg XIV PP) i w Nowogródku (okręg XV PP).

11

6

Szerzej na ten temat zob. J. Kęsik, Województwo wołyńskie 1921-1939 w świetle liczb i

faktów, «Przegląd Wschodni», t. IV, z. 1(13), s. 99–137.

7

Z. Zaporowski, Wołyńskie Zjednoczenie Ukraińskie, Lublin 2000, s. 18.

8

W. Mędrzecki, Województwo wołyńskie 1921-1939. Elementy przemian cywilizacyjnych,

społecznych i politycznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1988, s. 15–16.

9

Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1920/1921, cz. 1, Warszawa 1921, s. 310. W

1924 roku został zlikwidowany powiat w Ostrogu. Utworzono natomiast nowe powiaty w

Kostopolu i Zdołbunowie, zob. Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1924, Warszawa

1925, s. 8. Natomiast w 1931 roku przyłączono powiat sarneński z województwa poleskiego.

10

W. Mędrzecki, op. cit., s. 16.

11

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 grudnia 1920 roku w przedmiocie

rociągnięcia mocy obowiązującej ustawy o policji państwowej z dnia 24 lipca 1919 r. (nr 61, poz.

363, DzPPP z r. 1919) na obszarach okręgów administracyjnych Wołyńskiego, Poleskiego i

Nowogródzkiego, «DzURP», 1921, nr 3, poz. 15. Następnie likwidacji uległa również Komenda PP b.

dzielnicy pruskiej, a Komendy Okręgowe PP w Poznaniu (okręg XI PP) i Toruniu (okręg XII PP)

zostały całkowicie podporządkowane KGPP w Warszawie, zob. Rozporządzenie w przedmiocie

zmiany rozporządzenia z dnia 11 czerwca 1920 r. poz. 264 Dziennika Urzędowego Ministerstwa

Dzielnicy Pruskiej Nr 31, o wprowadzeniu ustawy z dnia 24 lipca 1919 r. o policji państwowej

(DzPPP, nr 61, poz. 363) do b. Dzielnicy Pruskiej z 25.05.1921 r., [w:] A. Misiuk, A. Pepłoński,

Organizacja instytucji policyjnych w II Rzeczypospolitej. Wybór źródeł i dokumentów, Szczytno

1994, s. 99. Ostatnim krokiem do unifikacji organizacji PP było wydanie 26.07.1922 roku przez

ministra spraw wewnętrznych rozporządzenia ustanawiającego Komendę Okręgową PP w Wilnie

(okręg XVI PP), zob. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 26 lipca 1922 r. w

przedmiocie wprowadzenia organizacji policji państwowej na obszar Ziemi Wileńskiej, «DzURP»,

1922, nr 62, poz. 560; por. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 26 lipca 1922 r.

w przedmiocie organizacji policji państwowej na Ziemi Wileńskiej, ibidem, poz. 561.

188

Tabela nr 1.

Stan liczebny funkcjonariuszy i jednostek PP w województwie wołyńskim

w latach 1922–1930

Funkcjonariusze

Rok

Komendy

Powiatowe

Komisariaty Posterunki

Wyżsi Niżsi

Niżsi Służby

Śledczej

Urzędnicy

1922

9

?

143

40

1644

107

55

1923

9

?

143

38

1752

69

1924

9

5

210

65

2712

136

59

1925

9

3

146

55

1795

151

62

1926

10

5

184

47

1875

134

12

1927

10

4

184

36

1748

95

8

1928

10

5

192

36

1752

71

10

1929

10

5

194

36

1761

72

6

1930

10

5

193

36

1736

72

6

Źródło: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924; Rocznik Statystyki

Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925; Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej
1925/1926, Warszawa 1927; Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1927, Warszawa
1927; Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1928; Rocznik Statystyki
Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1929; Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej,
Warszawa 1930.

W momencie organizowania policji w województwie wołyńskim, powołano tam Komendę

Okręgową PP w Łucku, Komendę PP Miasta Łucka oraz Komendy Powiatowe PP w Dubnie,
Horochowie, Kowlu, Krzemieńcu, Lubomlu, Ostrogu, Równem i Włodzimierzu.

12

W

późniejszym czasie Komendę PP Miasta Łucka przekształcono na powiatową, a w 1924
roku utworzono dwie nowe komendy w Kostopolu i Zdołbunowie. W tym samym roku w
związku z likwidacją powiatu zlikwidowano Komendę Powiatową PP w Ostrogu. Natomiast
w 1931 roku z województwa poleskiego przeniesiono powiat sarneński, w rezultacie czego
tamtejsza komenda powiatowa weszła w skład XIII okręgu PP.

W marcu 1939 roku jednostki PP na terenie województwa wołyńskiego były

rozmieszczone następująco: w Łucku – Komenda Wojewódzka PP, Urząd Śledczy,
Wydział Śledczy, Komenda Powiatowa PP (podporządkowany był jej Komisariat PP w
Łucku oraz 19 posterunków gminnych), w powiecie dubieńskim – Komenda Powiatowa
PP w Dubnie (20 posterunków), w powiecie horochowskim - Komenda Powiatowa PP
w Horochowie (13 posterunków), w powiecie kostopolskim – Komenda Powiatowa
PP w Kostopolu (20 posterunków), w powiecie kowelskim – Komenda Powiatowa PP
w Kowlu (Wydział Śledczy, Rezerwa PP, Komisariat PP i 23 posterunki), w powiecie
krzemienieckim – Komenda Powiatowa PP w Krzemieńcu (Wydział Śledczy, Komisariat
PP, 14 posterunków), w powiecie lubomelskim – Komenda Powiatowa PP w Lubomlu
(10 posterunków), w powiecie rówieńskim – Komenda Powiatowa PP w Równem
(Wydział Śledczy, I i II Komisariat PP, 17 posterunków), w powiecie sarneńskim –
Komenda Powiatowa PP w Sarnach (20 posterunków), w powiecie włodzimierskim –

12

A. Misiuk, Policja Państwowa 1919-1939. Powstanie, organizacja, kierunki działania,

Warszawa 1996, s. 246.

189

Komenda Powiatowa PP we Włodzimierzu (14 posterunków), w powiecie
zdołbunowskim – Komenda Powiatowa PP w Zdołbunowie (Komisariat PP,
13 posterunków). Poza tym w Łucku stacjonowała 13 kompania Rezerwy Policyjnej
podporządkowana KGPP.

13

2. Zadania PP w województwie wołyńskim

Funkcjonowanie w ramach Policji Państwowej wyspecjalizowanych pionów (policja

polityczna,

14

służba śledcza), było spowodowane potrzebą skutecznego wykonywania

ustawowych obowiązków, a więc zapewnienia bezpieczeństwa, porządku i spokoju
publicznego. W przypadku województwa wołyńskiego, podobnie jak w innych
województwach nadgranicznych, dochodził jeszcze jeden element, mianowicie
sprawowanie pieczy nad kontrolą granic. Wołyńskie graniczyło przecież z ZSRR, a
kontrola granicy wschodniej przekraczanej stosunkowo często przez bandy dywersyjne,
była zadaniem bardzo odpowiedzialnym. Tak więc do spraw związanych ze zwalczaniem
przestępczości kryminalnej i politycznej, doszedł tam udział w kontroli ruchu granicznego
i udaremnianie przemytu.

Zapobieganie przestępstwom i ich ujawnianie, a więc dochodzenia kryminalne w zakresie

morderstw, przypadków zagrożenia życia, a także takie sprawy jak kradzieże, oszustwa,
fałszerstwa, wyłudzenia, lichwa, paserstwo itp. należały do kompetencji specjalnego pionu
w policji - służby śledczej. Na początku zaliczono do nich również sprawy przestępczości
politycznej, które po ukształtowaniu się defensywy policyjnej znalazły się w obowiązkach
nowej formacji. Na szczeblu okręgu powołano przy komendach okręgowych Urząd Śledczy.
Natomiast w powiatach tworzono podległe mu ekspozytury.

15

W 1922 roku na terenie województwa znajdowały się następujące urzędy policji

śledczej:

1. Okręgowy Urząd Śledczy przy Komendzie Okręgowej PP w Łucku,
2. Ekspozytura Śledcza przy Komendzie Powiatowej PP w Łucku obejmowała

powiaty: łucki i horochowski,

3. Ekspozytura Śledcza przy Komendzie Powiatowej PP w Równem obejmowała

powiaty: rówieński i ostroski,

4. Ekspozytura Śledcza przy Komendzie Powiatowej PP w Kowlu obejmowała

powiaty: kowelski, włodzimierski i lubomelski;

5. Ekspozytura Śledcza przy Komendzie Powiatowej PP w Dubnie obejmowała

powiaty: dubieński i krzemieniecki.

16

13

Dyslokacja Urzędów (Jednostek) Policyjnych 1938 (ze zmianami w 1939 roku), Warszawa

1938, s. 446–472.

14

Organa defensywy policyjnej w dwudziestoleciu międzywojennym przechodziły kilkakrotną

reorganizację. Zagadnieniami tymi zajmowały się kolejno: Inspektorat Defensywy Politycznej
(1919–1920), Wydział IV-D. (1920–1923), Służba Informacyjna (1923–1924), Policja Polityczna
(1925–1926). Po 1926 r. zagadnienia związane ze zwalczaniem przestępczości politycznej znalazły
się w zakresie obowiązków służby śledczej. Szerzej na ten temat, R. Litwiński, op. cit., s. 181–205.

15

R. Litwiński, op. cit., s. 227–233.

16

AAN, KGPP, sygn. 4, k. 168. Rozkaz nr 191 KGPP z 12.12.1922 r.

190

Na początku lat dwudziestych na terenie województwa widoczna była działalność

licznych grup przestępczych, napadających na dwory, dokonujących podpaleń oraz
prześladujących Ukraińców utrzymujących dobrosąsiedzkie kontakty z Polakami. W
związku z takim stanem rzeczy, komendant okręgowy w Łucku prosił komendę główną
o zwiększenie liczby funkcjonariuszy mundurowych co najmniej o 40% oraz służby
śledczej o 50%. Jednocześnie zwrócił się o kompletne wyposażenie policji we wszelkie
możliwe do uzyskania środki techniczne (uzbrojenie, motocykle i samochody). Jego
zdaniem zasługiwało to na uwzględnienie, gdyż niektóre z powiatów nie miały w ogóle
połączeń kolejowych. Szczególnie istotne było przydzielenie motocykli dla służby śledczej
i jednostek policji politycznej. Równocześnie komendant zaznaczył, że bardzo ważna
była kwestia założenia odpowiednich połączeń telefonicznych, ponieważ nie tylko były
problemy z prowadzeniem rozmów międzymiastowych ale również w obrębie tego
samego miasta. Dalej w swym uzasadnieniu pisał: «nie wystarczy jedynie powyższe projekty
wprowadzić w czyn, lecz musi się stworzyć warunki pracy – przez co należy rozumieć by
wszystkie czynniki powołać do współpracy – nie wystarczy podwyższyć etat Policji nie
dając jej możności zamieszkania; należy nadmienić, że obecne warunki mieszkaniowe
na Wołyniu wykluczają możność uzyskania jakiegokolwiek mieszkania chociażby
najskromniejszego. W przekonaniu, że tylko zupełne i natychmiastowe wykonanie
powyższych postulatów może zapobiec rozprzestrzenianiu się akcji sabotażowej zwraca
się uwagę, że zarządzenia powyższe mogą być skuteczne jeszcze w dobie obecnej, a zwłoka
może okazać się zgubną».

17

Taktyka pracy policji w dwudziestoleciu międzywojennym oparta była przede

wszystkim na prewencji. Była ona jedynym właściwym sposobem zapobiegania
przestępczości. Jej podstawą było dokładne zapoznanie się funkcjonariusza z daną
miejscowością i jej mieszkańcami, następnie prowadzenie uważnej obserwacji ruchów
ludności i wszelkich zjawisk związanych z bezpieczeństwem publicznym. Niezbędne
przy tym było stałe prowadzenie służby patrolowej.

18

Początkowo obowiązywał system,

według którego patrole były wysyłane w teren równomiernie, bez względu na to czy
stan bezpieczeństwa poszczególnych miejscowości wymagał tego, czy też nie. W marcu
1931 roku został on jednak zmieniony. Wprowadzono zasadę, że podstawą do wysyłania
patroli ma być wyłącznie potrzeba służby w danej miejscowości, pilność spraw które
wpłynęły na posterunek do załatwienia oraz jak najbardziej oszczędne dysponowanie
przydzielonymi środkami.

19

W przypadku naruszenia przepisów, funkcjonariusze policji zobowiązani byli do

natychmiastowej reakcji i podjęcia kroków represyjnych. Instrukcja służbowa rozróżniała
cztery sposoby wystąpienia policjanta: 1/ upomnienie wykraczającego, 2/ doniesienie w

17

AAN, Urząd Wojewódzki w Łucku, sygn. 979/54, k. 93-96.

18

W. Henszel, Organizacja i taktyka Policji Państwowej a bezpieczeństwo publiczne, «Gazeta

Administracji i Policji Państwowej», 1923, nr 23, s. 8.

19

AAN, Komenda Główna Policji Państwowej – dopływy (dalej: KGPP-dopływy), sygn.

103, k. 18–19.

191

urzędzie policyjnym, 3/ doprowadzenie winnego do urzędu policyjnego, 4/ aresztowanie.

20

W przewinieniach polegających na przekroczeniu rozporządzeń policyjno-
administracyjnych, gdy zachodziło uzasadnione przypuszczenie, że obwiniony nie działał
ze złej woli, policjant mógł zastosować jedynie upomnienie. Gdy chodziło o wykroczenie
lub gdy podejrzenie o przestępstwo było słabo uzasadnione, a jednocześnie nie było
obawy, że obwiniony ucieknie, policjant ograniczał się do doniesienia. Z kolei jeżeli nie
można było ustalić tożsamości obwinionego, lub gdy był on osobą nie mającą stałego
miejsca zamieszkania, policjant zobowiązany był doprowadzić go do urzędu policyjnego.
Poza tym funkcjonariusz miał prawo dokonania aresztowania na skutek nakazu władz
sądowych i prokuratorskich oraz uprawnionych do tego władz administracyjnych. Do
sposobów wystąpienia funkcjonariusza policji należy jeszcze zaliczyć rewizję oraz prawo
do użycia broni palnej.

21

System prewencyjny posiadał jednak również pewne niedociągnięcia. Wymagał

mianowicie aby stosunek ludności do policji oparty był na wzajemnym współdziałaniu.
W tym właśnie rodziło się pewne niebezpieczeństwo, jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt,
że do 1939 roku policji nie udało się nawiązać pełnej współpracy z obywatelami. Przede
wszystkim nie można było liczyć na dobrowolną współpracę osób karanych za różne
przestępstwa. Nawet używanie wobec nich środków nacisku (np. szantaż) niosło za
sobą niebezpieczeństwo, że dostarczone przez nich informacje będą nieprawdziwe.
Również bardzo trudno było pozyskać do współpracy (choć oczywiście zdarzały się
wyjątki) obywateli polskich spośród mniejszości narodowych. Szczególnie było to
widoczne na obszarach, gdzie ich liczba była stosunkowo wysoka (np. województwa:
nowogródzkie, poleskie, wołyńskie, lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie). Wreszcie
należy podkreślić, że w przypadku osób polskiej narodowości trudno mówić o masowej
sympatii do organów ścigania.

Zasadnicze zmiany w organizacji policji śledczej były spowodowane likwidacją w 1926

roku policji politycznej. Pion śledczy przejął wówczas jej kompetencje w zakresie spraw
politycznych. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z 8.04.1927 roku zapowiadało
tworzenie przy niektórych komendach powiatowych i komendach miast wydzielonych –
Wydziałów Śledczych, a przy komendach wojewódzkich – Urzędów Śledczych.

22

Ostatecznie 6 maja minister Felicjan S. Składkowski polecił komendantowi głównemu PP
utworzyć Urzędy Śledcze przy wszystkich komendach wojewódzkich PP oraz przy
Komendzie PP miasta stołecznego Warszawy. Jednocześnie nakazał powołanie wydziałów
śledczych przy komendach miejskich w Łodzi, Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Bydgoszczy,
Gnieźnie, Toruniu, Grudziądzu i Wilnie oraz przy wyznaczonych komendach powiatowych
(Warszawa, Płock, Włocławek, Piotrków, Kalisz, Kielce, Będzin, Radom, Częstochowa,
Lublin, Siedlce, Zamość, Białystok, Grodno, Tarnów, Przemyśl, Drohobycz, Rzeszów,

20

Tymczasowa Instrukcja dla Policji Państwowej poprzedzona ustawą o Policji Państwowej,

oprac. T. Wolfenburg i J. Misiewicz, Warszawa 1923, s. 135–136.

21

Ibidem, s. 151–152. Por. K. Stadler, Formy wystąpienia policjanta oraz zasady stosowania

niektórych środków przymusowych, Warszawa 1931, s. 32–35.

22

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 8.04.1927 r. o wydziałach i urzędach

śledczych, «DzURP», 1927, nr 40, poz. 358.

192

Tarnopol, Stanisławów, Stryj, Ostrów Wielkopolski, Tczew, Łuck, Kowel, Równe, Brześć,
Pińsk, Nowogródek, Baranowicze, Święciany, Wilejka).

23

Służbowy teren działania wydziałów śledczych na terenie województwa wołyńskiego

przedstawiał się następująco:

1. Wydział Śledczy w Równem obejmował powiaty: kostopolski, krzemieniecki,

rówieński, sarneński i zdołbunowski;

2. Wydział Śledczy w Łucku obejmował powiaty: dubieński, łucki i horochowski;
3. Wydział Śledczy w Kowlu obejmował powiaty: kowelski, lubomelski i

włodzimierski.

24

Jak wcześniej wspomniano, Wołyń był obszarem szczególnym pod względem

politycznym. Henryk Józewski obejmując stanowisko wojewody w Łucku zdawał sobie
sprawę z czekających na niego zadań.

25

Powstrzymanie wpływów ukraińskich

nacjonalistów promieniujących z Małopolski Wschodniej, wzmocnienie aparatu
państwowego oraz prowadzenie asymilacji państwowej było dużym wyzwaniem na
tym zróżnicowanym pod względem narodowościowym obszarze. Cele polityki polskiej
na Wołyniu mogły być jego zdaniem realizowane dwoma metodami. Jako bezwzględna
walka z wrogimi czynnikami (nacjonalizm ukraiński i działalność komunistów) oraz
poprzez wspieranie ośrodków przychylnych polskiej racji stanu. Policji wyznaczano
szczególną rolę, jako aparatowi prewencyjno-represyjnemu, przede wszystkim w
zwalczaniu właśnie nacjonalizmu ukraińskiego i działalności komunistycznej.

26

23

Bezpośrednie fachowe kierownictwo czynnościami wydziału należało do jego kierownika,

który w zakresie spraw śledczych był pomocnikiem komendanta jednostki ogólno-policyjnej i

referentem spraw śledczych. Do zadań Wydziałów Śledczych należało przede wszystkim

prowadzenie dochodzeń policyjnych w sprawach przestępstw politycznych i karnych,

wymagających fachowego przygotowania śledczego i środków technicznych, przekraczających

możliwości organów policji ogólnej. Natomiast podstawowym zadaniem Urzędu Śledczego był

nadzór nad pełnieniem służby śledczej przez organa PP na terenie województwa, koordynowanie

i kierownictwo wspólną akcją kilku jednostek, prowadzenie poszukiwań wojewódzkich, statystyk,

rejestracji oraz przeprowadzanie we własnym zakresie dochodzeń policyjnych w sprawach

szczególnej wagi. Naczelnik UŚ pełnił zastępstwo komendanta wojewódzkiego w sprawach

służby śledczej, Rozkaz nr 362 KGPP z 1927 r., [w:] Obowiązujące Rozkazy i Okólniki Komendanta

Głównego Policji Państwowej w układzie rzeczowym, oprac. H. Walczak, A. Barta, J. Płotnicki,

A. Robaczewski, J. Szeryński, Z. Krzyżanowski, Warszawa 1927, s. 29–32; zob. też Służba Śledcza.

Instrukcja, Warszawa 1929, s. 6–7.

24

Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 marca 1932 r. o służbowym terenie

działania wydziałów śledczych w województwie wołyński, «Dziennik Urzędowy Ministerstwa

Spraw Wewnętrznych», 1932, nr 4, poz. 34.

25

H. Józewski (1892–1981), członek Polskiej Organizacji Wojskowej. Po tzw. umowie

warszawskiej (21.04.1920 r.) wiceminister spraw wewnętrznych w rządach Ukraińskiej Republiki

Ludowej Isaaka Mazepy, a od 29.05.1920 Wiaczesława Prokopowycza. Uczestnik przygotowań

do zamachu majowego. W latach 1927–1928 szef gabinetu Prezesa Rady Ministrów. Od czerwca

1928 do marca 1938 r. wojewoda wołyński, autor tzw. programu wołyńskiego, nawiązującego

do sojuszu Piłsudski – Petlura. Dążył do wzmocnienia aparatu państwowego i poprawy sytuacji

gospodarczej Wołynia, parcelował ziemię między Ukraińców i dopuszczał ich do stanowisk w

administracji państwowej. Jednocześnie podporządkowywał państwu życie samorządowe,

chronił polskich osadników wojskowych i de facto zlikwidował szkolnictwo ukraińskie. Starał

się odgrodzić Wołyń od wpływów ukraińskich płynących z Małopolski Wschodniej.

26

Deržavnij Archiv Ternopilskoji Oblasti (dalej: DATO), f. 274, op. 1, sp. 1869, ark. 4-5.

Protokół odprawy komendantów powiatowych PP w województwie wołyńskim w dniach

2 i 3.10.1931 r. Szerzej na ten temat zob. H. Józewski, Zamiast pamiętnika (Prawosławie; Sprawa

ukraińska, Wołyń), «Zeszyty Historyczne», 1982, z. 60, s. 138–139.

193

Na przeszkodzie prowadzenia skutecznych działań stało jednak nieodpowiednie

przygotowanie organów policyjnych. Przedstawiciele administracji wojewódzkiej
podkreślali słabą orientację funkcjonariuszy służby mundurowej w sprawach politycznych
występujących na terenie województwa. Niezbędne było także prowadzenie stałej
obserwacji działaczy ukraińskich, ścisłej inwigilacji elementu napływowego z
województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego, zdecydowane ściganie
wszelkich przejawów dywersji oraz likwidowanie nielegalnych ugrupowań.

27

Do celów informacyjnych terenowe organa policji posługiwały się konfidentami i

informatorami.

28

Wywiad konfidencjonalny był podstawowym narzędziem służącym do

wykrywania przestępczości politycznej, a przede wszystkim śledzenia działalności partii i
organizacji wywrotowych. Konfidentów poza zbieraniem informacji, wykorzystywano
do działań dywersyjnych i prowokacyjnych. Działania o tym charakterze defensywa
policyjna podejmowała najczęściej wobec organizacji podważających panujący wówczas
porządek społeczno-polityczny. Konfident udzielał informacji o charakterze wewnętrznym
z działalności organizacji do której należał, informator natomiast dostarczał danych o
charakterze zewnętrznym i nie musiał być członkiem danego ugrupowania.

29

Obok wywiadu konfidencjonalnego, istotnym źródłem informacji na temat panującej

sytuacji była inwigilacja. Jej głównym celem było zapobieganie przestępstwom,

27

DATO, f. 274, op. 1, sp. 1869, ark. 9–10v.

28

Konfidenta odróżniano od zwykłego donosiciela (każdy miał prawo złożyć władzy

doniesienie o przestępstwie, przy tym występował on jawnie wymieniając swoje imię i nazwisko)
i od prowokatora, który podżegał do popełnienia przestępstwa, aby sprowokowanego oddać
następnie w ręce policji. Konfident nie zawsze pełnił usługi prowokatora. Najczęściej
spotykanymi motywami postępowania konfidenta była chęć uzyskania pieniężnego
wynagrodzenia, chęć zaszkodzenia komuś, nienawiść, chęć zemsty. Często spotykana była
jednak również chęć celowego wprowadzenia policji w błąd, aby uchronić kogoś przed jej
represjami, zob. L. Peiper, O instytucji konfidentów i prowokatorów, Lwów 1931, s. 1–7.

29

System prowokacji stosowany względem ruchu komunistycznego, polegał przede

wszystkim na nasyłaniu na organizacje partyjne różnego szczebla konfidentów, w celu
prowadzenia działań dezorganizujących i odśrodkowych. Prowokatorzy wykorzystywani przez
służby policyjne inspirowali niektóre działania komunistów, fabrykując jednocześnie fałszywe
dowody. Szerzej na ten temat zob. H. Kopczyk, A. Pepłoński, Zwalczanie ruchu
komunistycznego przez policję polityczną II Rzeczypospolitej (1918–1926), «Zeszyty Naukowe
ASW», 1982, nr 31, s. 52. Od konfidentów wymagano przede wszystkim dostarczania informacji
o składzie osobowym danej jednostki organizacyjnej, funkcjach poszczególnych członków,
imion i nazwisk, pseudonimów, kontaktów organizacyjnych, adresów zamieszkania członków,
ich rysopisów, wiadomości o konferencjach, masówkach, pogadankach, odczytach w których
brali udział z podaniem ilości obecnych, treści przemówień, rezolucji, uchwał itp. Ponadto
wymagano dostarczania policji okólników, pism, broszur i ulotek. Ważniejsze i istotniejsze dla
sprawy było pozyskanie konfidenta z kręgu komitetów miejscowych, dzielnicowych,
rejonowych i okręgowych. Zasadniczo współpracujących z policją konfidentów, można było
podzielić na stałych (płatnych, ideowych) i przypadkowych. Pozyskanie konfidenta było
ważnym elementem pracy defensywy, gdyż w zasadzie dostarczane przez niego informacje
obrazowały całokształt stosunków i nastrojów jakie panowały w poszczególnych
ugrupowaniach wywrotowych, Archiwum Państwowe w Lublinie, Komenda Wojewódzka
Policji Państwowej w Lublinie, sygn. 399, k. 36.

194

30

Rozróżniano trzy główne rodzaje inwigilacji: 1/ obserwację (ogólną i indywidualną

bezpośrednią), 2/ pościg (bezpośredni i pośredni), 3/ poszukiwania inwigilacyjne (lokalne,
okręgowe i państwowe). Obserwację ogólną przeprowadzała policja, za pomocą utrzymywania
stałego nadzoru w miejscach publicznych. Obserwację indywidualną dotyczącą
poszczególnych osób prowadziła policja w celu potwierdzenia dowodów stwierdzających
popełnienie przestępstwa już ujawnionego. Obserwacji bezpośredniej w myśl instrukcji
podlegały osoby oddane przez władze sądowe lub administracyjne pod dozór policyjny.
Obserwacja pośrednia prowadzona była natomiast przez osoby specjalnie w tym celu
zwerbowane, najczęściej spośród najbliższego otoczenia podejrzanej osoby. Poszukiwania
inwigilacyjne za zbiegłym sprawcą, wymagały współdziałania większej ilości urzędów
policyjnych i musiały być rozszerzone stosownie do potrzeb. W związku z tym dzielono je na
poszukiwania lokalne (na terenie powiatu), okręgowe (na terenie podlegającym okręgowej
komendzie PP – województwo) i państwowe na terenie kraju i poza jego granicami, zob. Rozkaz
nr 279 KGPP z 9.02.1925 r., [w:] Obowiązujące Rozkazy i Okólniki…, op. cit., s. 217–219.
Por. AAN, KGPP, sygn. 7, k. 9–12.

31

DATO, f. 274, op. 1, sp. 1869, ark. 29v. Protokół odprawy komendantów powiatowych PP

w województwie wołyńskim w dniach 2 i 3.10.1931 r.

32

AAN, Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Łucku (dalej: KWPPŁuck), sygn. 7,

k. 773. Pismo WŚ w Łucku do komendantów posterunków w powiecie z 17.09.1936 r.

wykrywanie i zatrzymanie sprawców oraz udowodnienie czynu występnego. Do
przeprowadzania tych zadań służyła poufna inwigilacja indywidualna (której podlegały
poszczególne osoby) i zbiorowa (dotycząca partii i organizacji społeczno-politycznych).
W wyniku inwigilacji zbierano informacje dotyczące działalności danego zrzeszenia,
składu osobowego, środków agitacyjnych i technicznych (lokale, czytelnie, drukarnie
itp.). W wypadku gdy w legalnej organizacji lub partii politycznej ujawnione zostały
tendencje zmierzające do lansowania ideologii wywrotowej, poddawano ją inwigilacji
poufnej.

30

Na początku lat trzydziestych bardzo dobrze zorganizowaną sieć konfidentów i

informatorów posiadała komenda powiatowa w Kowlu. Natomiast w przypadku
pozostałych powiatów, to zdaniem ówczesnego naczelnika Urzędu Śledczego w Łucku,
problem ten wyglądał tragicznie. Na jednej z odpraw komendantów powiatowych stwierdził:
«Przejawy przestępczości wywrotowej na terenie powiatu włodzimierskiego, lubomelskiego,
horochowskiego i łuckiego wskazują zupełnie dobitnie na tę okoliczność, że na terenach
tych powiatów działalność wywrotowa znajduje się w całej pełni, pomimo przeprowadzania
ostatnio masowych likwidacji grup wywrotowych». Zaznaczył jednocześnie, że brak informacji
konfidencjonalnych był wynikiem zdekonspirowania konfidentów.

31

W pracy służby śledczej można było zaobserwować również inne niedociągnięcia.

Widoczne one były w sposobie nadsyłania meldunków o rewizjach, aresztowaniach i
likwidacjach ruchu wywrotowego. W raportach dziennych nie podawano wszystkich
przeprowadzonych zatrzymań, o których urząd dowiadywał się z innych źródeł.
Kierownik Wydziału Śledczego w Łucku podkomisarz Władysław Chełmiński podkreślał,
że w powiecie łuckim zauważył zupełny brak inicjatywy i zainteresowania się
komendantów posterunków sprawami politycznymi. Spostrzeżenia swoje oparł na tym,
że wszystkie otrzymywane informacje o ruchu wywrotowym, były zazwyczaj
spóźnione.

32

Urząd Śledczy w Łucku do otrzymywanych materiałów dotyczących likwidacji

195

zbiorowych czy też pojedynczych zatrzymań członków poszczególnych organizacji
przykładał duże znaczenie. Szczególnie ważne były informacje na temat: a/ działalności
organizacji komunistycznych oraz istniejących partii przybudówkowych (Żydowskiej
Partii Robotniczej «Poale Syjon» i Niezależnej Socjalistycznej Partii Pracy, «Poale Syjon»
Lewicy, tzw. Aktywistów), b/ działalności Obozu Narodowo-Radykalnego i
współpracujących z nim członków Stronnictwa Narodowego, c/ działalności wywrotowej
ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego.

33

Pewną ilustracją działalności organów policyjnych w zakresie utrzymania

bezpieczeństwa publicznego mogą być dane z tabeli nr 2. Obejmuje ona ważniejsze
przestępstwa zameldowane i wykryte (tylko z lat 1922–1923) na terenie województwa
wołyńskiego. Najliczniejszą grupę stanowiły przypadki kradzieży. Dane te świadczą o
tym, że ich wykrywalność stała na niskim poziomie. Jednak co należy podkreślić, nie
była to winna jedynie organów policyjnych. Kradzieże bez włamania, z pola i lasu oraz
koni i bydła były zjawiskiem nagminnym ze względu na słabe zabezpieczenia stosowane
przez ludność. Poza tym bardzo często jednostki policji były zawiadamiane z bardzo
dużym opóźnieniem. Pozwalało to przestępcom na bezpieczne oddalenie się ze
skradzionymi przedmiotami, a nawet na ich sprzedanie. Na drugim miejscu znajdowały
się uszkodzenia cielesne (ogółem 21.851), co po dodaniu 898 osób zamordowanych
daje nam wysoką liczbę przypadków użycia przemocy wobec drugiej osoby. Kolejne
pozycje zajmowały: zakłócenie spokoju publicznego, przestępstwa przeciwko władzy,
lichwa i paskarstwo, włóczęgostwo i żebranina, oszustwa, potajemne gorzelnictwo,
zdrada główna i inne przestępstwa polityczne i dezercja.

W październiku 1931 roku na jednej z odpraw komendantów powiatowych w Łucku,

przedstawiciele władz administracyjnych podkreślali pogarszanie się stanu
bezpieczeństwa. Szczególnie zatrważające były braki w przygotowaniu samych
policjantów. Widoczne to było między innymi w zacieraniu śladów pozostawionych
przez przestępców, co było wynikiem nieodpowiedniego zachowania się funkcjonariuszy
na miejscu zdarzenia.

34

Jednocześnie naczelnik Urzędu Śledczego w Łucku nadkomisarz

33

Ibidem, k. 768–772. Pismo UŚ w Łucku do komend powiatowych w województwie

wołyńskim z 30.01.1936 r. W połowie lat trzydziestych na terenie Wołynia stwierdzono

występowanie licznych ruchów antypaństwowych. Przejawiało się to w działalności

Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, pozostającej pod wpływem radzieckiego wywiadu

oraz Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, która pomimo posunięć władz bezpieczeństwa

rozwijała swą działalność. Zdaniem władz wojskowych doszło do silnego spenetrowania przez

czynniki antypaństwowe nie tylko terenów wiejskich ale również ośrodków miejskich: Dubna,

Sarn, Włodzimierza, Łucka i Kowla. Proponowane środki zaradcze można podzielić na dwie

grupy: 1. negatywne – polegające na wzmocnieniu organów bezpieczeństwa i na

unieszkodliwieniu elementów antypaństwowych; 2. pozytywna – wzmacnianie elementów

polskiego stanu posiadania, stopniowe obsadzanie ważniejszych placówek przez element

polski z jednoczesnym eliminowaniem z nich mniejszości narodowych oraz pro państwowe

wychowanie tych mniejszości, zob. Meldunek Dowódcy Okręgu Korpusu nr II do I Wiceministra

Spraw Wojskowych w sprawie konferencji z Wojewodą Wołyńskim z 10 kwietnia 1935 roku,

[w:] Z. G. Kowalski, Materiały z konferencji Dowódcy Okręgu Korpusu nr II Lublin z Wojewodą

Wołyńskim w sprawach bezpieczeństwa województwa wołyńskiego, «Biuletyn Wojskowej

Służby Archiwalnej», 2002, nr 25, s. 304–305.

34

DATO, f. 274, op. 1, sp. 1869, ark. 12v. Protokół odprawy komendantów powiatowych PP

w województwie wołyńskim w dniach 2 i 3.10.1931 r.,

196

Ta

be

la

n

r

2.

Wa

żn

ie

js

ze

p

rz

est

ęp

st

w

a

za

m

el

do

w

an

e

i

w

yk

ry

te

p

rz

ez

p

ol

icj

ę

na

t

ere

ni

e

w

oj

ew

ódz

tw

a

wo

ły

ńs

ki

ego

197

Ta

be

la

n

r

2.

Wa

żn

ie

js

ze

p

rz

est

ęp

st

w

a

za

m

el

do

w

an

e

i

w

yk

ry

te

p

rz

ez

p

ol

icj

ę

na

t

ere

ni

e

w

oj

ew

ódz

tw

a

wo

ły

ńs

ki

ego

*

- łą

cz

ni

e

w

sz

ys

tk

ie

k

ra

dzie

że

. Ź

ró

dł

o:

R

oc

zn

ik

S

ta

ty

styki

R

ze

cz

ypo

spo

litej

P

ol

skiej

, W

ar

sza

w

a

1924

; R

oc

zn

ik

S

ta

ty

sty

ki

R

zec

zy

po

sp

olitej

P

ol

ski

ej

,

W

ar

sz

aw

a

192

5;

R

oc

zn

ik

S

ta

ty

styk

i

R

ze

cz

ypo

spo

li

tej

P

ol

sk

iej

1

925

/1

926

,

W

ar

sz

aw

a

192

7;

R

oc

zn

ik

S

ta

ty

styk

i

R

ze

cz

yp

os

po

li

tej

P

ol

ski

ej

1

927

, W

ar

sz

aw

a

192

7;

R

oc

zn

ik

S

ta

ty

styk

i R

ze

cz

yp

os

po

li

tej

P

ol

sk

iej

, W

ar

sz

aw

a

192

8;

R

oc

zn

ik

S

ta

ty

styk

i R

ze

cz

yp

os

po

li

tej

P

ol

sk

iej

,

W

ar

sza

w

a

19

29

; R

oc

zn

ik

S

ta

ty

styki

R

ze

cz

ypo

spo

litej

P

ol

skiej

, W

ar

sz

aw

a

1930.

198

Korneliusz Disterhoff zaznaczył, że na początku lat trzydziestych najbardziej szkodliwym
przejawem przestępczości kryminalnej były pożary, klasyfikowane w zdecydowanej
większości jako podpalenia zbrodnicze. Na kolejnym miejscu stały napady rabunkowe,
defraudacje i kradzieże. Wykrywalność właśnie tych przestępstw mogła, jego zdaniem,
świadczyć o skuteczności organów policyjnych.

35

Stan bezpieczeństwa publicznego miał również bezpośredni wpływ na zagrożenie życia

policjantów. W okresie od 1921 roku do 6.11.1930 roku na terenie województwa wołyńskiego
zginęło 27 funkcjonariuszy: posterunkowy Władysław Biegański, przodownik Tadeusz
Błaszczyk, aspirant Franciszek Borzycha, posterunkowy Joachim Ciepielewski, posterunkowy
Wojciech Derdy, posterunkowy Jan Gabryszak, posterunkowy Leon Gąsior, posterunkowy
Piotr Herman, starszy posterunkowy Roman Kęcki, posterunkowy Józef Kicka, posterunkowy
Franciszek Komorowski, starszy posterunkowy Zdzisław Kowalski, posterunkowy Konstanty
Krupczak, przodownik Wiktor Księżopolski, posterunkowy Wincenty Marciniak,
posterunkowy Jan Omelański, starszy przodownik Roman Paduszyński, posterunkowy Jan
Przybylak, posterunkowy Rościsław Sadowski, posterunkowy Józef Snochowski,
przodownik Izydor Spaczyński, posterunkowy August Stachurski, posterunkowy Wincenty
Szmigielski, posterunkowy Hieronim Tałałaj, posterunkowy Stanisław Walerysiak,
posterunkowy Jan Weyer, przodownik Jacek Witkowski.

36

Jak wspomniano na wstępie w przypadku województwa wołyńskiego dochodził policji

jeszcze jeden element działalności, a mianowicie udział w kontroli granicy wschodniej
oraz zwalczanie przemytu. Było to szczególnie widoczne w latach 1923–1924 gdy Policja
Państwowa samodzielnie sprawowała pieczę nad ochroną granicy. Po zawarciu umowy o
rozejmie jesienią 1920 roku, przejęła ona kontrolę linii demarkacyjnej oraz obszaru przyległego
po stronie polskiej (tzw. pasa neutralnego).

37

Funkcjonowaniu policji na granicy towarzyszyły

jednak liczne skargi. Dotyczyły one przede wszystkim nieznajomości wydanych instrukcji
oraz lekceważenia powierzonych obowiązków. Szczególnie częste były zażalenia na
nietaktowne odnoszenie się do osób przekraczających granicę.

38

3.09.1921 roku została wydana przez ministrów: spraw wewnętrznych, wojskowych

oraz skarbu instrukcja, dotycząca sprawowania kontroli na granicy wschodniej na
obszarze województw nowogródzkiego, poleskiego, tarnopolskiego i wołyńskiego. Na
jej podstawie kontrolę powierzono Batalionom Celnym oraz przydzielonym jej do pomocy
oddziałom Policji Państwowej. Do głównych zadań policji zaliczono kontrolę ruchu
osobowego i zapobieganie przedostawaniu się działaczy komunistycznych oraz materiałów
agitacyjnych z terenów Rosji Radzieckiej. Cała granica wschodnia pod względem służby
ochrony granic pozostawała pod wyłącznym zarządem Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych, które działało poprzez podległe mu organa administracji.

39

W maju 1923

roku Rada Ministrów zadecydowała, że całokształt spraw związanych z kontrolą granic
przejdzie z dniem 1 lipca do obowiązków organów policyjnych.

35

Ibidem, ark. 26v.-28.

36

AAN, KWPP Łuck, sygn. 1, k. 109. Dodatek do rozkazu nr 149 KWPP w Łucku z 6.11.1930 r.

37

H. Dominiczak, Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939,

Warszawa 1992, s. 58. Por. AAN, KGPP, sygn. 2, k. 158. Rozkaz nr 87 KGPP z 10.11.1920 r.

38

Ibidem, k. 160. Rozkaz nr 88 KGPP z 15.11.1920 r.

39

AAN, KGPP, sygn. 3, k. 131. Rozkaz nr 138 KGPP z 9.11.1921 r.

199

Pod względem organizacyjnym granica wschodnia została podzielona na odcinki

odpowiadające poszczególnym województwom. Odcinek województwa wołyńskiego
obejmował pododcinki: równieński, ostroski i krzemieniecki.

40

Do podstawowych zadań

policji zaliczono wówczas: 1. kontrolę ruchu osobowego i niedopuszczanie do
przekraczania granicy poza wyznaczonymi przejściami, 2. poszukiwanie, ściganie,
zatrzymywanie przemytników i odstawianie ich do odpowiednich władz,
3. zatrzymywanie na przygranicznych rzekach łodzi, statków i tratew, przybijających do
brzegów w miejscach niedozwolonych, 4. przeprowadzanie w wypadkach uzasadnionego
podejrzenia o przemytnictwo rewizji osób i lokali w pasie granicznym, 5. nadzór nad
budownictwem w pasie granicznym w związku z wymogami służby granicznej.

41

Jak się okazało w rzeczywistości organa policyjne nie były przygotowane do wykonywania

obowiązków granicznych. Pomijając kwestię odpowiedniego wyposażenia materiałowego,
panujące warunki mieszkaniowe na tamtych terenach, stosunek miejscowej ludności (głównie
przecież niepolskiej narodowości) do przedstawicieli polskiej administracji, niskie stany
osobowe, nieodpowiednie przygotowanie teoretyczne, to nie bez znaczenia był również sam
stosunek policjantów do tego rodzaju służby. Wykonywanie obowiązków na granicy
wschodniej było przez nich często postrzegane jako zło konieczne.

Sytuację utrudniały również panujące tam warunki polityczne. Ze względu na prowadzoną

przez ZSRR akcję zmierzającą do wyposażenia oddziałów dywersyjnych i ułatwienia im
przekraczania granicy, nawet dokładne zorganizowanie systemu wart i posterunków, zdaniem
władz policyjnych w Łucku było w wielu przypadkach niewystarczające. Często okazywało
się przy tym, że dywersanci nie tylko byli liczniejsi od sił policyjnych, ale również lepiej
wyposażeni. Wprawdzie wiele oddziałów zostało powstrzymanych ale znaczna ich liczba nadal
przekraczała granicę. Na przykład 5.09.1924 roku o godzinie 22.20 na odcinku posterunku
granicznego w Zakotach, usiłowała przekroczyć granicę grupa składająca się z 25 ludzi.
Zaskoczona otwarciem ognia przez wartę policyjną wycofała się.

42

W związku z działalnością

band dywersyjnych, na terenie województwa zostały rozlokowane poza pasem granicznym
oddziały wojskowe w celu zapewnienia bezpieczeństwa w powiatach przygranicznych.

43

Nie

wywiązywanie się przez policję z zadań granicznych, było jedną z przyczyn przekazania tych
obowiązków w listopadzie 1924 roku Korpusowi Ochrony Pogranicza.

Policja Państwowa została powołana w celu zapewnienia bezpieczeństwa publicznego

na terenie państwa poprzez działania prewencyjno-represyjne wobec przestępczości
kryminalnej i politycznej, która na obszarze województwa wołyńskiego była zjawiskiem
częstym. Sąsiedztwo ZSRR powodowało, że przedostawały się stamtąd różnego rodzaju
grupy dywersyjne, których zadaniem była destabilizacja życia społeczno-politycznego.
Od południa Wołyń sąsiadował z województwami Małopolski Wschodniej, skąd

40

Tymczasowa Instrukcja dla Funkcjonariuszów Policji Państwowej w służbie granicznej,

[w:] Tymczasowa Instrukcja…, op. cit., s. 339 i 351.

41

Ibidem, s. 352–353.

42

AAN, KWPPŁuck, sygn. 3, k. 94. Sprawozdanie miesięczne z ruchu zawodowego,

społecznego i politycznego KOPP w Łucku na terenie województwa wołyńskiego za miesiąc
wrzesień 1924 r.

43

Pismo UW w Łucku do komendanta XIII Okręgu PP w Łucku z 15.09.1924, AAN,

KWPPŁuck, sygn. 7, k. 196.

200

promieniowały wpływy polityczne ukraińskich nacjonalistów. Tak więc w województwie
tym istniała swoista polityczna mieszanka wybuchowa.

Należy wreszcie pamiętać, że do rąk ludności cywilnej stosunkowo łatwo dostawała

się broń palna, będącą pozostałością po działaniach w czasie I wojny światowej. Była
ona często wykorzystywana do prowadzenia działalności przestępczej. Poza tym zawsze
czasy wojenne przyczyniają się do zdeprawowania pewnej części społeczeństwa, co
staje się następnie przyczyną nieprzestrzegania obowiązującego prawa. Spotęgowane to
zostało jeszcze przez działania wojenne w 1920 roku. Te elementy oraz fakt zamieszkania
tego obszaru w znacznym stopniu przez ludność niepolską powodowały, że na policję
czekały trudne zadania, z realizacją których miała sporo kłopotów.