TOKSYCZNY WSTYD

John Bradshaw

Fragment:

Dziecko uczy się wstydzić zanim jeszcze potrafi mówić. Dlatego bardzo trudno

jest określić, czym jest wstyd. Jest on jedną z tych zdrowych, ludzkich mocy, które w

pewnych okolicznościach przeradzają się w ciężką chorobę duszy. Możemy więc

wyróżnić dwie postacie wstydu: wstyd zdrowy, ożywczy, oraz wstyd toksyczny,

niszczący. Wstyd toksyczny jest niezwykle bolesnym przeżyciem wewnętrznym,

spowodowanym nieoczekiwanym odsłonię-ciem. Jest głęboką raną wewnętrzną. Izoluje

nas od nas samych i od innych ludzi. Pod wpływem toksycznego wstydu wyrzekamy się

samych siebie. (...)

Pierwotne mechanizmy obronne ego

W sytuacji poważnego zagrożenia Ja uruchamia się automatyczny proces

samoobrony zwany systemem pierwotnych mechanizmów obrony ego. System ten po raz

pierwszy nazwał i opisał Freud. Każdy z nas stosuje od czasu do czasu mechanizmy

obronne, w które wyposażyła nas natura. Z założenia nie powinny być one stosowane

stale, ale tylko w określonych sytuacjach. Dziecko jest istotą bezradną i bezsilną. Z

chwilą przyjścia na świat jego Ja jest niezróżnicowane. Każde dziecko musi wytworzyć

wokół swego Ja odpowiednie granice. Nabyć określone umiejętności. Mechanizmy

obronne bar-dziej są potrzebne dziecku niż dorosłemu. Dopóki dziecko nie wytworzy

silnych granic, posługuje się w razie zagrożenia Ja mechanizmami obronnymi. Dziecko,

by móc wytworzyć odpowiednie granice, potrzebuje rodziców, którzy sami mają mocne

granice. Rodzice, których osobowość ukształtowała się na bazie wstydu, takich granic nie

mają. Kiedy człowiek żyje w przekonaniu, że jest z założenia ułomny i

niepełnowartościowy, cały świat wydaje mu się ułomny i bezwartościowy. Toksyczny

wstyd nie zna granic. A dziecko pozbawione ochronnych granic nie ma szans na

przetrwanie. Życie bez granic porównać można do życia w domu pozbawionym drzwi,

lub w kraju pozbawionym tak granic, jak i wojska, gotowego tych granic bronić. Natura

wyposażyła dzieci nie tylko w egocentryzm, ale i w pierwotne mechanizmy obronne,

zastępujące granice. Dzięki mechanizmom obronnym dziecko ma szanse wytrzymać

sytuacje, które w przeciwnym razie byłyby nie do wytrzymania.

Zaprzeczanie i tworzenie iluzorycznych więzi

Jednym z najprymitywniejszych mechanizmów obronnych jest zaprzeczenie. W

obliczu zagrożenia dziecko zaprzecza temu, co się dzieje, albo zaprzecza, jakoby mu się z

tego powodu działa jakakolwiek krzywda, albo zaprzecza, jakoby dana sytuacja miała

jakikolwiek wpływ na jego życie. Pojęcie zaprzeczenia, wprowadzone przez Freuda,

rozwinął Robert Firestone. Jego zdaniem najprymitywniejszą postacią tego mechanizmu

obronnego jest „iluzoryczna więź”. Pod tym pojęciem rozumie on złudne przekonanie

zawstydzanego dziecka, że łączy je z rodzicami silna więź. Paradoksalnie, im większa

dziecku dzieje się krzywda, tym silniejsze złudzenie więzi. Proces tworzenia silnej więzi

dziecka z osobą, która je wykorzystuje, to jeden z najbardziej zdumiewających aspektów

mechanizmu indukowania wstydu. Rodzice, którzy krzywdzą swoje dziecko, zwykle

robią to w sposób nieprzewidywalny, przypadkowy. Dziecko, któremu dzieje się

krzywda, traci poczucie własnej wartości i zaczyna się wstydzić. Im bardziej traci

szacunek do samego siebie, tym mniejszą ma możliwość wyboru. Przekonane, że nie ma

innej możliwości, dziecko trzyma się kurczowo krzywdziciela. Istotą iluzorycznej więzi

(która naprawdę jest niewolą) jest złudne przekonanie, że druga osoba jest do naszej

dyspozycji, kocha nas, chroni. Iluzoryczna więź przypomina fatamorganę. Gdy już raz

się wytworzy, działa automatycznie i nieświadomie.

Wyparcie

Gdy wydarzy się coś, co przekracza granice tolerancji człowieka, sygnalizują o

tym silne emocje. Emocje to rodzaj energii-w-ruchu. Sygnalizują utratę czegoś,

zagrożenie, stan nasycenia. Gdy ktoś, kogo kochamy odchodzi, smucimy się. Gdy coś

nam zagraża, rzeczywiście lub potencjalnie, złościmy się lub się boimy. Radość

sygnalizuje spełnienie, zaspokojenie potrzeb. Ilekroć dziecko jest w taki lub inny sposób

porzucane i przez to zawstydzane, złości się, smuci, ma poczucie krzywdy. Owładnięci

wstydem rodzice wstydzą się wszelkich emocji, nie tolerują więc żadnych przejawów

emocji u dziecka. Kiedy dziecko okazuje emocje, zawstydzają je. Dziecko uczy się

wypierać emocje, dzięki czemu przestaje je odczuwać. Nie wiadomo dokładnie, na czym

polega mechanizm wyparcia. Z pewnością wiąże się jednak z napinaniem mięśni, zmianą

rytmu oddychania, rezygnacją z fantazji. Wyparcie emocji powoduje uczucie

odrętwienia. Cały mechanizm unikania emocji przypieczętowany zostaje zanikiem

świadomości faktu, że się czegoś unika.

Wymazywanie z pamięci subiektywnych doświadczeń

Kaufmann przypuszcza, że mechanizm obronny wyparcia jest bezpośrednio

związany z zawstydzaniem emocji. Zdaniem tego autora, kiedy człowiek jest ciągle

zawstydzany za okazywanie emocji, ucieka w świat, w którym wszelkie subiektywne

przeżycia ulegają wymazaniu. Wymazywanie doświadczeń równoznaczne jest z ich

wypieraniem. Zanim emocja zostanie wyrażona, przeżywana jest wewnętrznie. (...)

Oszustwa emocjonalne

Fragmenty wewnętrznych doświadczeń, które ulęgły odszczepieniu (uczuć,

potrzeb, popędów), próbują znaleźć ujście. Przypominają wygłodniale psy, które

zamknięto w piwnicy. Trzeba je za wszelką cenę uciszyć. Można to uczynić poprzez tzw.

konwersję uczuć. Polega ona na tym, że uczucie zabronione lub wstydliwe zamieniamy

na inne, łatwiej dające się zaakceptować lub mniej bolesne. Widzieliśmy już, jak ten

mechanizm działa w przypadku uczuć o charakterze seksualnym. Uczucia wstydliwe

zastąpić można innymi uczuciami. Podobnie dzieje się ze złością. Złość często ulega

wyparciu i zamienia się w uczucie łatwiejsze do tolerowania lub mniej przez rodzinę

tępione, np. poczucie krzywdy czy winy. Zamiast odczuwać złość, człowiek odczuwa coś

innego, bardziej strawnego.

Trzyletni Jaś jest wściekły, bo mama obiecała mu, że go zaprowadzi do centrum

zabawy, ale teraz próbuje się z tej obietnicy wykręcić. Chłopczyk wrzeszczy i tupie

nóżkami (jak to jest w zwyczaju u trzylatków), oznajmia mamie, że ją nienawidzi. Ale

mama jest osobą współuzależnioną i dogłębnie zawstydzoną. Panicznie boi się złości, u

siebie i u innych. Kiedy Jaś się złości, uruchamia w matce złość wobec własnych

rodziców. A ponieważ emocja ta wyzwala w niej wstyd i poczucie winy, próbuje się z

tym uporać zawstydzając syna. Wyjaśnia mu zatem, że gniewając się na nią, sprawia jej

wielką przykrość. A ponieważ jeszcze jako mała dziewczynka nauczyła się złość

przekształcać w smutek, zaczyna płakać. Kobiety często płaczą, kiedy się gniewają.

A oto scenka z dzieciństwa mamy: tata się na nią gniewa, bo zamiast iść spać,

ciągle się bawi w swoim pokoju. Tata zaczyna krzyczeć, ona w bek. Tacie robi się

głupio, więc bierze córeczkę na ręce i ją przytula. Przynosi szklankę soku i kołysze ją do

snu. Już jako mała dziewczynka mama Jasia zrozumiała, że rodzice smutek akceptują,

więc nauczyła się przekupywać ich smutkiem. Złością niczego nie mogła zwojować.

Więc gdy Jaś krzyczy, że ją nienawidzi, rozpłakuje się i mówi, że może się kiedyś tak

zdarzyć, że on będzie jej potrzebował, a jej nie będzie. Może mu nawet zagrozić, że

pójdzie sobie i umrze! Biednemu Jasiowi grunt się usuwa spod nóg. Czuje się porzucony,

jest przerażony, boi się, że mama go zostawi. Biegnie do niej pełen poczucia winy.

Świadomość gniewu znika, ustępując miejsca poczuciu winy. Ja sam przez większość

życia ze strachu tłumiłem złość. Ilekroć zdarzyło mi się na kogoś rozgniewać,

natychmiast zaczynałem się bać. Byłem wręcz przerażony. Nawet jeżeli nikt mi nie

zabraniał wyrażania gniewu, usta mi drgały, głos mi się załamywał, cały się trząsłem.

Eric Berne, twórca analizy transakcyjnej, nazwał ten rodzaj odczucia „procesem

konwersji”. Ja to nazywam oszustwem przemiany. Emocjonalne oszustwo to

usankcjonowane przez rodzinę uczucie, którym zastępuje się uczucie nieakceptowane,

wstydliwe.