Drohiczyński Przegląd Naukowy

Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego

Nr 10/2018

Marcin Gomółka

Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny
w Siedlcach

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie,
działalność, likwidacja

Castellany of Łuków in the Middle Ages – Foundation,
Crew, Functions

Słowa kluczowe:
Łuków, średniowiecze, kasztelania, kasztelan, obsada
Key words:
Łuków, Middle Ages, castellany, castellan, crew

Streszczenie

Niniejszy artykuł dotyczy powstania kasztelanii łukowskiej, jej ob-

sady oraz pełnionych funkcji w okresie średniowiecza. W artykule zwróco-
no uwagę na ramy czasowe funkcjonowania kasztelanii (połowa XIII w.-
lata 30. XV w.), wyszczególniono również wzmiankowanych w źródłach
kasztelanów łukowskich. Bardzo ważnym aspektem artykułu było wyeks-
ponowanie funkcji, jakie pełniła kasztelania łukowska w pierwszym okresie
swej działalności (XIII w.) i w czasach późniejszych. W artykule rozpatrzo-
no także związane z analizowaną problematyką hipotezy badaczy-
mediewistów (m.in. O. Halecki, Z. Kaczmarczyk), dokonując ich weryfika-
cji w oparciu o źródła historyczne i literaturę przedmiotu. Wysunięto rów-
nież własne przypuszczenia, które starano się przekonywująco udowodnić
w oparciu o materiał źródłowy. W końcowej części artykułu przedstawiono
podsumowanie, będące z jednej strony próbą odpowiedzi na zasygnalizo-
wane problemy badawcze, z drugiej zaś zestawieniem określonych wnio-
sków i konkluzji.

Marcin Gomółka

284

Abstract

The subject matter of this article is the foundation of the Castellany

of Łuków as well as its crew and functions in the Middle Ages. The article
draws attention to the timeframe of operations of the castellany (mid-13th
century – 1430s) and lists Castellans of Łuków mentioned in sources.
A very important aspect of the article is to emphasize functions of the Cas-
tellany of Łuków in the first period of its operations (13th century) and in
later times. The article also considers hypotheses of medievalist researchers
(including Halecki and Kaczmarczyk) relating to the issues being analysed,
providing their verification based on historical sources and literature on the
subject. Moreover, the article includes the author’s own assumptions, who
makes an attempt to prove them convincingly based on the source material.
The final part of the article presents a summary that, on the one hand, is an
attempt at providing answers to the mentioned research problems and, on
the other hand, is a statement of specific conclusions and deductions.


Wstęp

Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie funkcjonowania

kasztelanii łukowskiej w epoce średniowiecza, ze szczególnym uwzględnie-
niem czasu powstania, obsady oraz pełnionych funkcji. Podjęcie wspomnia-
nego spektrum badań wynika z faktu ważności Łukowa w XIII-XIV w., któ-
ry jako gród typowo pograniczny bronił północnej Lubelszczyzny oraz zie-
mi sandomierskiej przed najazdami Litwinów, Jaćwingów, Prusów i Rusi-
nów. Pod względem chronologicznym artykuł obejmuje okres od początku
XIII w. do lat 30. XV stulecia. Tak rozległa cezura jest wypadkową pierw-
szych wzmianek o kasztelanii łukowskiej (1258 r.), jak również zanikiem
urzędu i przejęciem jego kompetencji przez starostów. Problematyka kaszte-
lanii łukowskiej znalazła odbicie w pracach m.in. Agnieszki Teterycz-
Puzio

1

, Stanisława Litaka

2

, Zygmunta Wojciechowskiego

3

, Stanisława Ar-

nolda

4

, Kazimierza Myślińskiego

5

, Henryka Mierzwińskiego

6

, Oskara Ha-

1

A. Teterycz-Puzio, Geneza województwa sandomierskiego, Słupsk 2001.

2

S. Litak, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku. Studium geo-

graficzno-historyczne, „Roczniki Humanistyczne” 12 (1964), z. 2, s. 5-131.

3

Z. Wojciechowski, Ze studiów nad organizacją państwa polskiego za Piastów, Lwów

1924.

4

S. Arnold, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (w. XII-

XIII), „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polskiej Akademii Umiejętności” 2 (1927),
s. 1-126.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

285

leckiego

7

. Badacze ci koncentrowali się przede wszystkim na terytorialnej

przynależności kasztelanii, mniej miejsca poświęcając jej obsadzie oraz peł-
nionym funkcjom.

Powstanie kasztelanii łukowskiej i jej funkcje

Pierwsza wzmianka źródłowa odnosząca się do kasztelana łukow-

skiego pochodzi z 1258 r. Występuje on anonimowo w wydanym w Zawi-
choście dokumencie księcia krakowsko-sandomierskiego Bolesława Wsty-
dliwego dla biskupstwa płockiego

8

. Wspomniany dokument potwierdza, że

Kock i wsie należące do klucza kockiego zostały nadane katedrze płockiej
przez rządzącego ziemią łukowską i sandomierską jednego z przodków Bo-
lesława Wstydliwego

9

. Nadanie faktycznie mogło mieć miejsce jeszcze

przed 1194 r., a za najbardziej prawdopodobnego ofiarodawcę należy uznać
ostatniego syna Bolesława Krzywoustego Kazimierza Sprawiedliwego

10

.

W treści dokumentu czytamy o nadaniu immunitetu dla kockiego

klucza dóbr, zwalniającego miejscowość oraz okoliczne wsie od świadczeń
sądowo-ekonomicznych na rzecz dworu książęcego, pobieranych przez wy-
znaczonych do tego celu urzędników, w tym kasztelana łukowskiego. Na
mocy przywileju mieszkańcy Kocka i przyległych wsi zostali zwolnieni
z obowiązku uczestnictwa w wyprawach wojennych, z zastrzeżeniem dzia-
łań przeciwko poganom organizowanych przez księcia bądź wojewodę. Za
inne udogodnienie należy uznać likwidację szeregu danin i posług o charak-
terze cywilnym i militarnym wynikających z ciężarów prawa książęcego
(stróża, powóz, przewóz, narzaz, podworowe, podymne), jak również regale
bobrowego. Przywilej znosił także obowiązek budowy oraz naprawy gro-

5

K. Myśliński, Najstarsza miejska historia Lubelszczyzny w świetle dokumentu Konrada

Mazowieckiego z roku około 1239, w: Studia historyczne. Księga jubileuszowa z okazji 70-
letniej rocznicy urodzin prof. dr Stanisława Arnolda, Warszawa 1965.

6

H. Mierzwiński, Dzieje Kocka do 1939 roku, Warszawa 1990.

7

O. Halecki, Powołanie księcia Władysława Opolskiego na tron krakowski w r. 1273,

„Kwartalnik Historyczny” 27 (1913), s. 213-315.

8

Dokument został wystawiony na prośbę biskupa płockiego Andrzeja II Ciołka; H. Mierz-

wiński, Problem osadnictwa pogranicza mazowiecko-podlaskiego w pierwszych wiekach
państwowości polskiej na przykładzie Kocka, „Rocznik Międzyrzecki” 8 (1976), s. 14.

9

Kodeks Dyplomatyczny Małopolski (KDM), wyd. F. Piekosiński, t. 1, Kraków 1876, nr 51.

10

A. Teterycz-Puzio, Na rozstajnych drogach, Słupsk 2012, s. 163-166; A. Sochacka, Wła-

sność ziemska w województwie lubelskim w średniowieczu, Lublin 1987, s. 14.

Marcin Gomółka

286

dów poza Lublinem i Łukowem. Z tytułu otrzymanych ulg miejscowa lud-
ność została zobligowana do udzielania stacji dla łowców książęcych

11

.

Immunitet dla kockiego klucza dóbr oznaczał wyłączenie tych ziem

spod władzy Bolesława Wstydliwego oraz kasztelanii łukowskiej i przejście
pod jurysdykcję biskupów płockich

12

. Pomijając kwestie własności anali-

zowany dokument pokazuje, że kasztelan łukowski jako urzędnik reprezen-
tujący w zarządzanej przez siebie jednostce władzę księcia posiadał szerokie
uprawnienia. Kompetencje te mogły z jednej strony wynikać z uprawnień
kasztelanów, z drugiej zaś wiązać się z wykonywaniem zadań o szczególnej
ważności na pograniczu

13

.

W myśl typologii S. Arnolda kasztelanię łukowską w XIII w. należy

zaliczyć do ośrodków nieterytorialnych, posiadających znaczenie ściśle
wojskowe, utworzonych w celach obronnych i zlokalizowanych na pograni-
czu danego państwa. Należy pamiętać, że w tym okresie kasztelania łukow-
ska była najdalej wysuniętym na wschód bastionem ziemi sandomierskiej,
stanowiąc bufor przeciwko najazdom Jaćwingów, Litwinów, Prusów i Ru-
sinów

14

. Zmiana charakteru kasztelanii na terytorialny nastąpiła dopiero pod

koniec XIV w., a spowodowało ją szereg czynników natury politycznej
(podbój Prusów i Jaćwieży przez Zakon Krzyżacki, unia polsko-litewska
w Krewie). Duże znaczenie miały również przywileje dla Łukowa ze strony
biskupa Bodzanty i króla Kazimierza Wielkiego. Doprowadziło to do zdy-
namizowania rozwoju miasta pod względem gospodarczym.

Kasztelan łukowski czuwał nad wypełnianiem przez ludność posług

i regulowaniem danin wynikających z ciężarów prawa książęcego. Doku-
ment upoważnia również do stwierdzenia, iż w podległym sobie okręgu kie-
rował sprawami wojskowymi (pospolite ruszenie, budowa i reparacja gro-
dów

15

), w imieniu monarchy kontrolował też regale bobrowe. Innych kom-

11

KDM I, nr 51.

12

K. Modzelewski, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego, Poznań 2000, s. 97.

13

A. Teterycz, Urzędnicy sandomierscy w okresie rozbicia dzielnicowego: geneza, znacze-

nie, koncepcje, „Słupskie Studia Historyczne” 8 (2000), s. 53.

14

W swym podziale S. Arnold wyróżnił także kasztelanie terytorialne, które obejmowały

całą ludność mieszkającą na określonym terytorium; S. Arnold, Terytoria plemienne, s. 6-7.

15

Uprawnienia tego typu w ramach zwykłych kompetencji kasztelanów kwestionuje Fran-

ciszek Dąbrowski, podkreślając, iż podjęcie decyzji o budowie i reparacji grodów znajdo-
wało się w gestii panującego. Nadzór nad tzw. robotami fortyfikacyjnymi sprawował
urzędnik z najbliższego otoczenia panującego, nie zaś kasztelan. Wydaje się, że w przypad-
ku kasztelanii łukowskiej kasztelan mógł kierować tego typu pracami wykonując zadania
o szczególnej ważności na pograniczu; F. Dąbrowski, Studia nad administracją kasztelań-
ską Polski XIII wieku, Warszawa 20007, s. 83-84.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

287

petencji kasztelana dokument Bolesława Wstydliwego nie wymienia. Moż-
na je zrekonstruować odwołując się do obszernej literatury przedmiotu. Na-
leży wspomnieć w tym miejscu zwłaszcza o uprawnieniach natury sądowni-
czej i policyjnej

16

. Kasztelan sprawował sądy osobiście, niekiedy zastępo-

wał go sędzia grodowy (iudex castri)

17

. Sąd kasztelański posiadał prawo fe-

rowania wyroków śmierci, okaleczania, konfiskaty mienia. Podczas targów
kasztelan przewodniczył tzw. sądowi targowemu

18

. Do obowiązków kaszte-

lana należało wykrywanie przestępstw, wraz ze ściganiem winowajców

19

i doprowadzaniem ich przed oblicze wymiaru sprawiedliwości

20

. Ze spraw

wojskowych kasztelan dowodził obroną okręgu i grodu

21

, ekspedycją z pod-

legającego mu obszaru, nadzorował również rąbanie przesieki

22

. Do jurys-

dykcji kasztelana należała również ochrona miru drogowego, ze względu na
pobieranie dochodów z myt

23

.

Niewątpliwie kompetencje kasztelana łukowskiego w XIII w. były

odbiciem tych uprawnień, które urzędnicy ci posiadali w całej Polsce. Gene-
ralnie kasztelanowie sprawowali jurysdykcję administracyjną oraz o charak-
terze kryminalnym i cywilnym. Pierwsza opierała się na prawie stanowio-
nym, druga z kolei zwyczajowym

24

. W poszczególnych czynnościach

wspomagali kasztelana podlegający mu urzędnicy. Należeli do nich chorąży
i włodarz

25

, a także wojski

26

.

Organizacja kasztelańska zaczęła kształtować się w Polsce pod ko-

niec XII, ewentualnie na początku XIII w., początkowo na Śląsku, a następ-
nie na terenie Wielkopolski i Małopolski

27

. W wielu aspektach wzorowała

się ona na niemieckich burgrabstwach i zastąpiła istniejący od czasów

16

A. Teterycz-Puzio, Geneza województwa, s. 146.

17

D. Kała, Co w świetle źródeł prymarnych wiadomo o kompetencjach urzędników mało-

polskich z XIII wieku, „Historia Slavorum Occidentis” 7 (2014), z. 2, s. 168.

18

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa

1997, s. 76.

19

Z. Góralski, Urzędnicy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 72.

20

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju, s. 76.

21

Tamże, s. 67.

22

F. Dąbrowski, Studia nad administracją, s. 107.

23

K. Modzelewski, Organizacja grodowa u progu epoki lokacji, „Kwartalnik Historii Kul-

tury Materialnej” 28 (1980), z. 3, s. 333.

24

F. Dąbrowski, Studia nad administracją, s. 191.

25

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju, s. 67.

26

Na temat prerogatyw wojskiego por. F. Dąbrowski, Studia nad administracją, s. 15-52.

27

S. Gawlas, O kształt zjednoczonego królestwa. Niemieckie władztwo terytorialne a gene-

za społeczno-ustrojowej odrębności Polski, Warszawa 1996, s. 74-75.

Marcin Gomółka

288

wczesnopiastowskich system grodowy

28

. Powstające kasztelanie tworzyły

sieć ośrodków zarządu terytorialnego w poszczególnych dzielnicach

29

. Za

błędne należy jednak uznać stwierdzenie, jakoby organizacja kasztelańska
była w prostej linii kontynuacją systemu grodowego. Warto jednak podkre-
ślić, że niektóre z grodów wczesnopiastowskich przyjęły w XIII w. funkcje
typowe dla ośrodków kasztelańskich

30

.

Istnienie grodu w Łukowie poświadcza (castrum Lucow) bulla pa-

pieża Aleksandra IV z 1 lutego 1257 r. dotycząca powtórnego utworzenia
diecezji łukowskiej i powierzenia jej franciszkaninowi Bartłomiejowi z Pra-
gi

31

. Dokładna data powstania grodu nie jest znana. Należy jednak pamiętać,

że pierwsze budowle drewniano-ziemne pojawiły się na Równinie Łukow-
skiej w IX w. (Dołhołęka

32

, Krzesk Królowa-Niwa

33

). Z przełomu X/XI w.

pochodzi osiedle obronne z Huszlewa

34

. Późniejszy rodowód posiadają gro-

dziska ze Strzyżewa

35

, Tuchowicza

36

i Dziewul

37

. Możliwe, że gród łukow-

ski wzniesiono w XII w., a więc znacznie wcześniej niż obiekty w Strzyże-

28

Zob. prace m.in.: K. Buczek, Z badań nad organizacją grodową w Polsce wczesnofeu-

dalnej. Problem terytorialności grodów kasztelańskich, „Kwartalnik Historyczny”
77 (1970), z. 1, s. 3-31; T. Lalik, Organizacja grodowo-prowincjonalna w Polsce XI i po-
czątków XII w., „Studia z dziejów osadnictwa” 5 (1967), s. 5-51; K. Modzelewski, Grody
i dwory w gospodarce polskiej monarchii wczesnofeudalnej: cz. I: osady służebne
a dwory książęce, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 21 (1973), z. 1, s. 3-35; Tenże,
Grody i dwory w gospodarce polskiej monarchii wczesnofeudalnej: cz. II: gospodarcze
funkcje organizacji grodowej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 21 (1973), z. 2,
s. 157-189; S. Zajączkowski, Uwagi nad terytorialno-administracyjnym ustrojem Polski
XII w., „Czasopismo Prawno-Historyczne” 7 (1955), z. 1, s. 285-322.

29

A. Teterycz-Puzio, Wczesnopiastowska organizacja administracyjna w X i XI wieku,

„Słupskie Studia Historyczne” 9 (2001), s. 254.

30

Z. Kurnatowska, Z badań nad przemianami organizacji terytorialnej w państwie pierw-

szych Piastów, „Studia Lednickie” 2 (1991), s. 18.

31

Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae gentium que finitimarum illustrantia collecta

(VMPL), wyd. A. Theiner, t. I, Romae 1860, nr 143.

32

M. Miśkiewicz, W okresie wczesnego średniowiecza, w: Północna Lubelszczyzna. Od

pradziejów po okres nowożytny, red. E. Banasiewicz-Szykuła, Lublin 2003, s. 83-86.

33

J. Kalaga, Z przeszłości ziem polskich i nadbużańskich, Sokołów Podlaski 1994,

s. 42- 49.

34

M. Dulinicz, R. Żukowski, Grodzisko w Huszlewie, powiat Łosice, w: Problemy prze-

szłości Mazowsza i Podlasia, red. M. Dulinicz, t. 3, Warszawa 2005, s. 263-275.

35

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chle-

bowski, W. Walewski, Warszawa 1890, s. 490.

36

B. Wetoszka, W średniowieczu i nowożytności, w: Północna Lubelszczyzna. Od pradzie-

jów po okres nowożytny, red. E. Banasiewicz-Szykuła, Lublin 2003, s. 119-134.

37

Z. Szczepańczuk, Odkrycie archeologiczne wsi Grodzisko koło Zbuczyna, „Prace archi-

walno-konserwatorskie na terenie województwa siedleckiego” 6 (1989), s. 29-33.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

289

wie i Tuchowiczu. Stwierdzenie to należy jednak traktować tylko i wyłącz-
nie w kategoriach historycznej hipotezy. Do dzisiejszych czasów nie za-
chowały się nawet najmniejsze pozostałości grodu. Mogła zniszczyć je póź-
niejsza zabudowa, ewentualnie prace melioracyjne prowadzone w dolinie
przepływającej przez Łuków Krzny Południowej. Biorąc pod uwagę fakt, że
nazwa miejscowości pochodzi od rdzenia łuk-, który występuje obocznie
z łęg- oraz ług- (nizina, teren podmokły)

38

położenie łukowskiego grodu

można lokalizować na obszarze bagnistym, w zakolu (łuku) Krzny Połu-
dniowej.

Na początku XIII w. Polsce dokonał się proces reorganizacji zarządu

terytorialnego. W efekcie system grodowy zastąpiła organizacja kasztelań-
ska. Na terenie ziemi sandomierskiej system kasztelanii zaczął kształtować
się już pod koniec XII w.

39

. W latach 1210-1230 powstało dziewięć takich

jednostek

40

.

Kasztelania łukowska wzmiankowana jest dopiero pod rokiem 1258,

a więc stosunkowo późno. Jak twierdził Z. Wojciechowski, jej istnienie było
jedynie epizodem związanym ze staraniami Bolesława Wstydliwego
o utworzenie biskupstwa w Łukowie

41

, mającego chrystianizować Litwi-

nów, Jaćwingów oraz zapewnić obsługę duszpasterską mieszkańców pery-
feryjnych obszarów diecezji krakowskiej. Uzasadniając swą hipotezę
Z. Wojciechowski powołał się na dokument Konrada Mazowieckiego
z 1239 r., który lokalizuje Kock nie na obszarze kasztelanii łukowskiej, lecz
w pobliżu Lublina (in pogost circa Lublyn)

42

. Interpretując ten zapis można

stwierdzić, że Kock stanowił część pewnego obszaru (pogost), którego cen-
trum był Lublin

43

. Mogła być to również inna miejscowość, przy założeniu

sąsiedztwa wspomnianego pogostu z Lublinem. Niewątpliwie wspomniany
obszar należy identyfikować z opolem. Jak sugerował S. Litak status teryto-
rium opolnego jeszcze przed powstaniem kasztelanii posiadał Łuków

44

. Za-

38

K. Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987,

s. 141-142.

39

Pod rokiem 1198 wzmiankowany jest kasztelan sandomierski Jakub; Urzędnicy małopol-

scy XII-XV w. Spisy, opr. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P.K. Woj-
ciechowski, B. Wyrozumska, red. A. Gąsiorowski, t. 4, Wrocław 1990, nr 726, s. 172.

40

Były to: kasztelania wiślicka, małogoska, żarnowska, lubelska, połaniecka, czechowska,

sieciechowska, zawichojska oraz radomska.

41

Z. Wojciechowski, Ze studiów nad organizacją, s. 52.

42

Kodeks Dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego (KDKM), wyd. Tadeusz Lubomirski,

Warszawa 1863, s. 337-338.

43

K. Myśliński, Najstarsza miejska historia Lubelszczyzny, s. 297.

44

S. Litak, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem, s. 25.

Marcin Gomółka

290

kładając przyjęcie interpretacji S. Litaka to właśnie Łuków byłby centrum
pogostu, do którego należał również Kock. Zdaniem S. Arnolda granica
opola łukowskiego dochodziła aż do Wieprza i Tyśmienicy

45

.

Biorąc pod uwagę słuszność twierdzenia Z. Wojciechowskiego nale-

ży stwierdzić, że położona na peryferiach ziemi sandomierskiej kasztelania
łukowska faktycznie mogła powstać w momencie starań Bolesława Wsty-
dliwego o erygowanie biskupstwa i pełnić rolę ośrodka władzy państwowej,
funkcjonującego równolegle z nowo utworzoną diecezją

46

. Samo biskup-

stwo powołano 13 lipca 1254 r. na mocy bulli „Ad audientiam nostram pe-
rvenit” papieża Innocentego IV

47

, planując powierzenie sakry biskupiej

franciszkaninowi Bartłomiejowi z Pragi. Dalsze prace związane z rozwojem
diecezji łukowskiej wstrzymano na skutek kontrakcji Zakonu Krzyżackiego.
Wskrzeszenie biskupstwa nastąpiło w lutym 1257 r., a podstawą ku temu
była bulla papieża Aleksandra IV „Dilectus filius nobilis vir”

48

. Biskupem

papież mianował wspomnianego już Bartłomieja z Pragi. Niewykluczone,
że zbrojnym ramieniem biskupstwa i ochroną dla prowadzonej przez Bole-
sława Wstydliwego akcji misyjnej miał być zakon templariuszy. Trudno
powiedzieć czy zakonnicy faktycznie znaleźli się w Łukowie. Fakt ten bar-
dzo trudno umiejscowić w czasoprzestrzeni historycznej ze względu na brak
materiału źródłowego. Hipotetycznie należy stwierdzić, że templariusze
przybyli do Łukowa w związku z wskrzeszeniem biskupstwa w 1257 r.,
ewentualnie kilka lat wcześniej. Ich pobyt w grodzie nad Krzną mógł trwać
kilka miesięcy i zakończyć się wraz z upadkiem biskupstwa

49

w sierpniu

1257 r., bądź dopiero w 1263 r.

50

. Bardzo prawdopodobna jest również sy-

tuacja, że Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona nie był
zainteresowany pobytem w Łukowie, nie chcąc wdawać się w awanturę
z Zakonem Krzyżackim. Jest to oczywiście tylko hipoteza, której sprawdze-
nie uniemożliwia brak źródeł historycznych.

45

S. Arnold, Terytoria plemienne, s. 93.

46

Z. Wojciechowski, Ze studiów nad organizacją, s. 52.

47

VMPL I, nr 119.

48

VMPL I, nr 143.

49

O upadku biskupstwa przesądziły działania Zakonu Krzyżackiego, które spowodowały

odebranie przez papieża pełnomocnictw biskupowi Bartłomiejowi z Pragi.

50

M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich,

Warszawa 1999, s. 63-64.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

291

Kształt terytorialny

W nauce istnieją przypuszczenia jakoby terytorium kasztelanii łu-

kowskiej wydzielono w całości bądź części z ziem należących wcześniej do
okręgu podległego władzy kasztelanów lubelskich bądź sieciechowskich.

W dokumencie z 1258 r. znajduje się wzmianka jakoby uprawnienia

sądownicze na terenie klucza kockiego poza kasztelanem łukowskim posia-
dali także inni sędziowie (ita quod nec Castellanus noster de Lucow, nec
alicuius castri iudices (…) aliquod debeat vel audeat exercere)

51

. Interpretu-

jąc ten fakt K. Myśliński zauważył, że po utworzeniu kasztelanii łukowskiej
administracja ziemska nad dolnym Wieprzem znajdowała się nie tylko
w gestii urzędników grodu łukowskiego, ale i przedstawicieli innych okrę-
gów, działających tam wcześniej. Powodem takiego stanu rzeczy miał być
zbyt powolny rozwój aparatu administracyjnego w nowej jednostce. Po-
wstanie kasztelanii łukowskiej mogło spowodować interwencję u księcia
Bolesława Wstydliwego biskupa Andrzeja II Ciołka, dotyczącą zniesienia
ciężarów prawa książęcego na terenie klucza kockiego. Ulegając prośbom
biskupa książę wystawił przywilej z 1258 r. Nie jest wykluczone, iż Kock
i tereny wokół tej miejscowości należały do kasztelanii lubelskiej, o której
źródła wzmiankują po raz pierwszy w 1227 r.

52

, a następnie w połowie

XIII w., przeszły pod zwierzchnictwo Łukowa.

Za przypuszczeniem tym

mógłby przemawiać przywoływany już zwrot „pogost circa Lublyn”

53

.

Pewne znamiona prawdopodobieństwa nosi również hipoteza mó-

wiąca, że obszar włości kockiej włączono pod jurysdykcję kasztelanii łu-
kowskiej wydzielając go z ośrodka sieciechowskiego. Uzasadniając wspo-
mnianą hipotezę H. Mierzwiński wskazał za K. Myślińskim na obecność
kasztelanii łukowskiej w początkach XIV w. w strukturach archidiakonatu
radomskiego, nie zaś lubelskiego, co poświadczają rejestry świętopietrza
z lat 1325-1327

54

. Do tegoż archidiakonatu należała również parafia p.w.

św. Wawrzyńca w Sieciechowie. Dodać należy, iż w I połowie
XIII w. Sieciechów pełnił ważną rolę strategiczną kontrolując ujście Wie-
prza do Wisły, a także broniąc przepraw na środkowej Wiśle

55

.

51

KDM I, nr 51.

52

Urzędnicy małopolscy XII-XV w. Spisy, nr 513, s. 138.

53

K. Myśliński, Najstarsza miejska historia Lubelszczyzny, s. 295-296.

54

Monumenta Poloniae Vaticana (MPV), wyd. J. Ptaśnik, t. 1, Cracoviae 1913, s. 171, 246.

55

K. Pacuski, Mazowsze wobec walk o władzę w Polsce na przełomie XIII/XIV w., „Kwar-

talnik Historyczny” 85 (1978), z. 3, s. 588-589.

Marcin Gomółka

292

Inny z argumentów wiąże się z domniemanym opanowaniem w la-

tach 40. XIII w. Lublina przez księcia halicko-włodzimierskiego Daniela

56

.

W efekcie wszyscy, którzy chcieli dotrzeć do Łukowa wykorzystywali trakt
prowadzący od strony Radomia i Sieciechowa, wiodący przez Kock

57

. Dal-

sze pozostawanie Lublina pod władzą Daniela oraz wyłączenie tego miasta
z ruchu drogowego groziło osłabieniem znaczenia kasztelanii lubelskiej,
a nawet jej upadkiem.

W kwestii przynależności kasztelanii łukowskiej wypowiedział się

także Kazimierz Pacuski, sugerując, iż zajmowany przez nią obszar mógł
w całości należeć do ziemi sieciechowskiej. Zdaniem tegoż badacza teryto-
rium kasztelanii łukowskiej pokrywały w XIII w. rozległe pustki osadnicze,
spowodowane najazdami Litwinów i Jaćwingów. Brak obsady ośrodka łu-
kowskiego od końca XIII, do lat. 80. XIV w. należy według niego tłuma-
czyć podporządkowaniem tegoż terenu kasztelanom sieciechowskim, kon-
trolującym jak wcześniej wspomniano szlak przeprawowy na środkowej
Wiśle. Uniezależnienie od Sieciechowa miało nastąpić dopiero pod koniec
XIV w. Właśnie wtedy na skutek zmiany biegu Wisły Sieciechów stracił na
znaczeniu na rzecz Stężycy, Łuków natomiast związał się z przeżywającą
dynamiczny rozwój ziemią lubelską, która w 1474 r. zyskała status odręb-
nego województwa

58

.

Omówione tu hipotezy trudno przekonywująco zweryfikować wsku-

tek braku materiału źródłowego. Można tylko przypuszczać, iż w połowie
XIII w. do nowo powstałej kasztelanii łukowskiej przyłączono tereny poło-
żone wokół Kocka i okolic, należące od końca lat 20. XIII w. do kasztelanii
lubelskiej ewentualnie sieciechowskiej.

Pierwszy znany kasztelan łukowski

Pierwszym wymienionym z imienia kasztelanem łukowskim był Ra-

cibor, który zginął w bitwie pod Bogucinem, gdzie książę Bolesław Wsty-
dliwy pokonał siły Władysława opolskiego. Poległy urzędnik należał do
stronników księcia krakowsko-sandomierskiego

59

. Zdaniem Jana Długosza

56

Mieszkańcy Lublina złożyli Danielowi przysięgę wierności, co może wskazywać, że Da-

niel nie opanował Lublina; A. Teterycz-Puzio, Przyczyny i cele najazdów litewskich na
ziemię sandomierską w XIII w., „Rocznik Lubelski” 35 (2009), s. 10.

57

H. Mierzwiński, Dzieje Kocka, s. 24-25.

58

K. Pacuski, Mazowsze wobec walk, s. 590.

59

R. Orłowski, J.R. Szaflik, Dzieje miasta Łukowa, Lublin 1962, s. 13.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

293

do starcia doszło 2 czerwca 1273 r.

60

. Daty tej nie potwierdzają jednak inne

źródła, dotyczące bitwy pod Bogucinem (np. Rocznik Traski). Analogiczną
sytuację mamy w przypadku wyszczególnienia imion poległych stronników
Bolesława Wstydliwego (Świętosław syn Włodzimierza, kasztelan łukowski
Racibor). Ich personalia wymienił jedynie J. Długosz. Na kwestie te zwrócił
uwagę Aleksander Semkowicz w swej krytycznej analizie dzieła history-
ka

61

. Wypada zatem zastanowić się skąd XV-wieczny dziejopis dysponował

dzienną datą bitwy pod Bogucinem, jak również personaliami poległych
stronników księcia krakowsko-sandomierskiego? Możliwe, że korzystał
z nieznanego źródła, które nawet we fragmentach nie zachowało się do dzi-
siejszych czasów

62

. Istnieje też ewentualność, że zarówno datę dzienną star-

cia pod Bogucinem, jak i imiona zabitych rycerzy Długosz po prostu zmy-
ślił. W postępowaniu takim trudno jednak doszukać się jakiegoś logicznego
uzasadnienia.

Pierwsza fragmentaryczna wzmianka o przyszłym kasztelanie po-

chodziła zdaniem O. Haleckiego z 14 września 1255 r.

63

. Racibor pełnił

wówczas rolę pośrednika w czynnościach prawnych (ordinator cause)
w dokumencie Bolesława Wstydliwego, wystawionym w Osieku

64

, nadają-

cym wieś Bossowice

65

rycerzowi Falko

66

. W dwa lata później Racibor wy-

stępował jako właściciel Podłęża

67

. W 1239 r. w posiadanie tej miejscowo-

ści wszedł kasztelan krakowski Klemens z Ruszczy, uzyskując ją drogą za-
miany od opata tynieckiego

68

. Wydaje się niemożliwe, aby Racibor spod

60

J. Długosz, Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, ks. VII, Varsaviae 1964, s. 182.

61

A. Semkowicz, Krytyczny rozbiór dziejów polskich Jana Długosza, Kraków 1887, s. 292.

62

Zdaniem Gerarda Labudy J. Długosz faktycznie rozporządzał źródłem, które nie dotrwa-

ło do naszych czasów. Jego zarysy występują w przekazach dziejopisa z lat 1182-1264, nie
dotyczą zatem bitwy pod Bogucinem. Zaginiona kronika mogła powstać po 1260 r., a jej
autorem był prawdopodobnie dominikanin Wincenty z Kielczy; G. Labuda, Zaginiona kro-
nika w Rocznikach Jana Długosza, Poznań 1983.

63

O. Halecki, Powołanie księcia Władysława Opolskiego, s. 279.

64

Miasto położone w województwie świętokrzyskim, powiat staszowski.

65

Obecnie Bossowice leżą w województwie świętokrzyskim (powiat buski, gmina Stopni-

ca).

66

KDM II, nr 448.

67

Wieś w województwie małopolskim, powiat wielicki, gmina Niepołomice; Kodeks Dy-

plomatyczny Polski (CDP), wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, t. III, Warszawa 1858,
nr 35.

68

Klemens z Ruszczy otrzymał Ostrów i Podłęże, opat zaś Łętkowice i Woźniki. W ten

sposób Ostrów i Podłęże powróciły do Klemensa, będąc przez pewien czas własnością
klasztoru benedyktynek w Staniątkach. Fundatorem tegoż klasztoru był w 1228 r. właśnie
Klemens z Ruszczy i jego żona Racława, pierwszą ksienią zaś ich córka Wisenna; A. Baran
Rola cystersów mogilskich w zagospodarowaniu terenu dawnego księstwa zatorskiego

Marcin Gomółka

294

Bogucina i pośrednik w czynnościach prawnych oraz właściciel Podłęża
z 1257 r. były tymi samymi osobami, co usiłował sugerować O. Halecki.
Większe znamiona prawdopodobieństwa nosi natomiast stwierdzenie Fran-
ciszka Piekosińskiego identyfikującego właściciela Podłęża z późniejszym
proboszczem klasztoru w Staniątkach Raciborem Jakubowiczem

69

.

Według O. Haleckiego kasztelan Racibor wywodził się z rodu Rad-

wanitów

70

. Na poparcie swej tezy badacz nie przedstawił właściwie żadnych

dowodów, posługując się jedynie domysłami. Za przodka Radwanitów
z ziemi krakowskiej O. Halecki uważał rycerza Radwana, brata właściciela
wsi Bieżanów

71

, o imieniu identycznym jak walczący pod Bogucinem za-

rządca grodu w Łukowie. W 1212 r. wspomniany Radwan zrzekł się praw
do Bieżanowa na rzecz wdowy po bracie, co potwierdza stosowny doku-
ment

72

.

Związki kasztelana łukowskiego z Radwanitami z ziemi krakowskiej

O. Halecki starał się tłumaczyć wybitną rolą, jaką ród ten odegrał broniąc
dzielnicy Bolesława Wstydliwego przed Władysławem opolskim

73

.

W 1274 r. książę krakowsko-sandomierski wydał dokument określający
granice pomiędzy kasztelanią oświęcimską i zatorską, a ziemią krakowską,
przekazując Władysławowi opolskiemu tereny położone pomiędzy Skawą
a Skawinką z wydzieleniem pasa wsi

74

dla rycerzy Radwanitów, które pozo-

stały w ziemi krakowskiej. Radwanici otrzymali od księcia przywilej lokacji
nowych wsi na prawie polskim bądź magdeburskim, mogli również polo-
wać na zwierzynę w okolicznych lasach

75

. W takich okolicznościach po-

wstał tzw. korytarz radwanicki, zwany też włością trzebolską.

Czy kasztelan łukowski Racibor należał do rodu Radwanitów? Wy-

daje się to mało prawdopodobne, choć z drugiej strony nie jest też do końca
wykluczone. Szczupłość informacji źródłowych nie upoważnia jednak do
zbyt daleko idących wniosków, a opieranie się jedynie na domysłach i przy-

(XIII-XVII w.), „Wadoviana: Przegląd Historyczno-Kulturalny” 17 (2014), s. 14; J. Kło-
czowski, Wspólnoty zakonne w średniowiecznej Polsce, Kraków 2010, s. 193-194.

69

F. Piekosiński, Rycerstwo polskie wieków średnich, t. 3, Kraków 1901, s. 121.

70

O. Halecki, Powołanie księcia Władysława Opolskiego, s. 279.

71

Dawniej wieś znajdująca się przy traktacie prowadzącym do Wieliczki i Bochni, obecnie

obszar Krakowa.

72

Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława (KDKK), wyd. F. Piekosiński,

t. I, Kraków 1874, nr 8.

73

O. Halecki, Powołanie księcia Władysława Opolskiego, s. 279.

74

Jedną z wsi była uważana za gniazdo rodowe Radwanitów Marcyporęba. Obecnie leży

ona w powiecie wadowickim, gmina Brzeźnica.

75

CDP I, nr 59.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

295

puszczeniach, jak czyni to O. Halecki nie przynosi nic poza trudnymi do
zweryfikowania hipotezami.

Źródła nie pozwalają stwierdzić, od kiedy Racibor piastował god-

ność kasztelana. Warto jednak zauważyć, że Bolesław Wstydliwy musiał
mieć silne argumenty przemawiające za oddaniem kasztelanii w ręce tegoż
człowieka. Możliwe, że decydujące w tym względzie okazały się osobiste
przymioty rycerza, takie jak odwaga, a także wierność osobie księcia

76

.

Trzeba pamiętać, że kasztelania łukowska leżała na peryferiach ziemi san-
domierskiej i najważniejszym jej zadaniem była obrona od północy Lu-
belszczyzny i Sandomierszczyzny przed najazdami Litwinów, Jaćwingów
i plemion pruskich oraz Rusinów

77

.

Plemiona pogańskie i Rusini wielokrotnie dokonywały najazdów na

Małopolskę. Ataki te ściśle wiązały się z polityką Konrada Mazowieckiego,
który dążył do opanowania Krakowa

78

, wykorzystując w swych planach po-

gan jako sprzymierzeńców oraz żołnierzy najemnych

79

. Konrad Mazowiecki

wyprawiał się na Kraków pięciokrotnie, tj. w latach: 1229, 1241, 1243,
1244 oraz 1246

80

. W 1244 r. spustoszeniu uległy ziemia lubelska, łukowska

oraz sieciechowska

81

. Najazd był dziełem plemion pruskich

82

, niewykluczo-

ne, że połączony z uderzeniem Rusinów Daniela Romanowicza na teren
Podgórza oraz dorzecze Sanu

83

. W 1246 r. w okolicach Łukowa w związku

z ostatnim najazdem Konrada Mazowieckiego na Kraków znaleźli się Rusi-
ni

84

. W tym momencie warto byłoby zastanowić się, jaką rolę w swych pla-

nach przypisywał Konrad Mazowiecki terytorium łukowskiemu? Wydaje
się, że książę zdawał sobie sprawę z faktu, że kontrola ziemi łukowskiej
umożliwiłaby mu utrzymywanie bezpośredniej łączności ze wschodnimi so-
jusznikami. W efekcie zarówno poganie, jak i Rusini mogliby bez prze-
szkód wspomagać go w wyprawach na Kraków. Z pewnością wiedział

76

O. Halecki, Powołanie księcia Władysława Opolskiego, s. 280.

77

G. Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniejszych do współ-

czesności, t. 1, Poznań 1998, s. 47.

78

A. Teterycz-Puzio, Przyczyny i cele najazdów litewskich, s. 9.

79

W Kronice Wielkopolskiej znajduje się informacja, że Konrad Mazowiecki używał wyna-

jętych Jaćwingów, Litwinów, Prusów, Skowitów i Żmudzinów do pustoszenia ziem Bole-
sława Wstydliwego; Kronika Wielkopolska, tłum. K. Abgarowicz, R. 62, Warszawa 1965,
s. 210.

80

G. Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich, s. 35.

81

R. Orłowski, J.R. Szaflik, Dzieje miasta, s. 13.

82

Monumenta Poloniae Historica. Nova Series, wyd. Z. Kozłowska-Budkowa, t. 5, War-

szawa 1978, s. 80, 241.

83

G. Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn 1999, s. 91-92.

84

A. Teterycz-Puzio, Przyczyny i cele najazdów litewskich, s. 11.

Marcin Gomółka

296

o tym także Bolesław Wstydliwy, doceniając rolę i znaczenie kasztelanii łu-
kowskiej w podtrzymaniu jego panowania w Krakowie. Jest rzeczą bardzo
prawdopodobną, że gród łukowski był silnie umocniony, niemożliwy do
zdobycia przez pogan i Rusinów. Jak pokazała praktyka kolejnych najaz-
dów (lata 40. XIII w., i później) napastnicy jedynie plądrowali ziemię łu-
kowską, nie mając większych szans w walce z wyszkolonym rycerstwem
polskim (bitwa pod Rovnem). Zatem Konrad Mazowiecki choć zapewne
dostrzegał strategiczne znaczenie terytorium łukowskiego, nie żywił chyba
większych nadziei na jego opanowanie i utrzymanie.

W 1273 r. na ziemię lubelską oraz prawdopodobnie łukowską ude-

rzyli Litwini. Moment ataku został starannie wybrany. Niewykluczone, że
doszło do niego po bitwie pod Bogucinem. Kasztelania łukowska na skutek
śmierci Racibora pozostawała wówczas zapewne nie obsadzona, co sprzyja-
ło litewskiej penetracji w głąb ziem polskich. Trzeba też pamiętać, że
w momencie litewskiego najazdu Małopolska była ogarnięta wojną domo-
wą. Jak przypuszczają niektórzy badacze pewną rolę w najeździe litewskim
mógł odegrać biskup krakowski Paweł z Przemankowa, kontaktując się
z Litwinami. Podłożem tych kontaktów mogła być misja chrystianizacyjna
na Litwie

85

. Z drugiej strony trudno przypuszczać, aby biskup podjął jakąś

zakulisową grę z wrogiem

86

. Najazd oznaczał zniszczenie terenów jego die-

cezji, a co za tym idzie znaczną redukcję osiąganych dochodów

87

. Sojusz

duchownego z poganami byłby równoznaczny z jego całkowitą izolacją

88

.

Warto też wspomnieć, że w ugodzie Pawła z Przemankowa i Leszka Czar-
nego widnieje zapis, że książę będzie ochraniał dobra diecezji przed poga-
nami

89

. Gdyby biskup współpracował z Litwinami zapewne nie potrzebo-

wałby takiego zabezpieczenia

90

.

Niewątpliwie Racibor popierał politykę Bolesława Wstydliwego.

Jednym z problemów tej polityki był ostry konflikt księcia krakowskiego
z księciem Władysławem opolskim. Tło antagonizmu leżało w czesko-
węgierskiej rywalizacji o spadek po wymarłej w 1247 r. dynastii Babenber-
gów. Książęta śląscy poparli króla Czech Przemysła Ottokara II, Bolesław

85

G. Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich, s. 46-47.

86

J. Gawron, Czarna legenda biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa, „Annales

UMCS” 71 (2016), s. 34.

87

W. Karasiewicz, Paweł z Przemankowa, biskup 1266-1292, „Nasza Przeszłość” 9 (1959),

s. 189.

88

M. Maciejowski, Orientacje polityczne biskupów metropolii gnieźnieńskiej 1283-1320,

Kraków 2007, s. 103.

89

KDKK I, nr 85.

90

M. Maciejowski, Orientacje polityczne, s. 103.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

297

Wstydliwy stanął natomiast po stronie Węgier. Stało się tak ze względu na
koligacje rodzinne wiążące go z domem Arpadów

91

.

W 1273 r. wybuchł bunt rycerstwa i duchowieństwa małopolskiego

(Sułek Młodszy z Niedźwiedzia, kasztelan wiślicki Dobiesław, biskup Pa-
weł z Przemankowa). Buntownicy kwestionowali zarówno politykę zagra-
niczną, jak i wewnętrzną Bolesława Wstydliwego (popieranie Węgier,
wzmacnianie władzy książęcej poprzez czerpanie dochodów z nowo loko-
wanych miast, egzekwowanie wyroków sądowych oraz regale łowieckie-
go)

92

. Należy również wspomnieć o kwestii sukcesji tronu w dzielnicy kra-

kowsko-sandomierskiej po bezpotomnej śmierci Bolesława. W 1265 r. Bo-
lesław Wstydliwy dokonał adopcji księcia łęczycko-sieradzkiego Leszka
Czarnego, czyniąc go swym dziedzicem oraz następcą w kontrolowanych
przez siebie posiadłościach

93

. Czy rebelianci wystąpili przeciwko przyszłym

rządom Leszka Czarnego w Krakowie? Wydaje się to mało prawdopodob-
ne, zważywszy na fakt, że adopcja musiała zyskać poparcie możnowładztwa
w 1265 r.

94

. W 1271 r. Leszek Czarny przeszedł do obozu czeskiego, co

spowodowało, że Bolesław Wstydliwy przestał uważać go za swojego so-
jusznika i następcę. Nowym kandydatem do objęcia tronu w Krakowie zo-
stał Konrad II czerski. Wydaje się, że to przeciwko tej kandydaturze został
wzniecony bunt w 1273 r.

95

. Buntownicy ofiarowali tron krakowski Włady-

sławowi opolskiemu. Do rozstrzygającego starcia doszło w czerwcu 1273 r.
pod Bogucinem, gdzie rebelianci ponieśli porażkę

96

. W tej właśnie bitwie

poległ walczący po stronie Bolesława Wstydliwego kasztelan łukowski Ra-
cibor.

Kasztelania w mroku dziejów

Dalsze dzieje kasztelanii łukowskiej, począwszy od śmierci Racibo-

ra, a skończywszy na początkach panowania Ludwika Węgierskiego są
niemożliwe do rekonstrukcji ze względu na brak przekazów historycznych
dotyczących tegoż zagadnienia. Trudno także odpowiedzieć na pytanie: czy

91

N. Mika, Walka o spadek po Babenbergach, Racibórz 2008, s. 76.

92

P. Żmudzki, Studium podzielonego królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000,

s. 233-237.

93

J. Gawron, Czarna legenda biskupa, s. 28-29.

94

P. Żmudzki, Studium podzielonego, s. 233.

95

Tamże, s. 233-234.

96

B. Włodarski, Polityczna rola biskupów krakowskich w XIII w., „Nasza Przeszłość” 27

(1967), s. 52.

Marcin Gomółka

298

urząd kasztelański zanikł samoistnie, czy może brak informacji w źródłach
został spowodowany przez innego rodzaju czynniki?

Warto w tym miejscu bliżej przyjrzeć się hipotezie Zdzisława

Kaczmarczyka, który podkreślał, że w czasach panowania Kazimierza
Wielkiego kasztelania łukowska pozostawała wakująca, a jej uprawnienia
przejął podobny ośrodek władzy w Zadybiu

97

. Źródła historyczne z okresu

średniowiecza wspominają trzech kasztelanów zadybskich: Strzesza, Lasotę
i Klemensa Ciołka. Kasztelana Strzesza widzimy na liście świadków w do-
kumencie Kazimierza Wielkiego z 1333 r.

98

. Lasota z kolei wzmiankowany

jest w latach 1345

99

i 1354

100

, zaś Klemens Ciołek w 1425 r.

101

. Gwoli ści-

słości należy podkreślić, że dokumenty, w których występują kasztelanowie
zadybscy, w najmniejszym nawet stopniu nie odnoszą się do ziemi łukow-
skiej, co osłabia hipotezę Z. Kaczmarczyka. Ponadto w 1425 r., gdy po-
twierdzone jest piastowanie godności kasztelana zadybskiego przez Kle-
mensa Ciołka ośrodek łukowski był już obsadzony. Z tych też względów
w latach 20. XV w. obszar kasztelanii łukowskiej nie mógł podlegać kaszte-
lanom zadybskim. Rozciągnięcie jurysdykcji na ziemię łukowską byłoby
możliwe tylko w wypadku dwóch pierwszych wymienionych w źródłach
kasztelanów zadybskich, a więc Strzesza i Lasoty.

Czy hipoteza Z. Kaczmarczyka jest słuszna? Zadybie leżało w okre-

sie średniowiecza w ziemi stężyckiej (parafia Żelechów, archidiakonat ra-
domski). Miejscowość ta nie znajdowała się zatem od Łukowa w zbyt dużej
odległości. W odróżnieniu od łukowskiej kasztelania zadybska nie była jed-
nak placówką pograniczną i nie posiadała znaczenia strategicznego, związa-
nego z obroną terytorium Lubelszczyzny i Sandomierszczyzny, a później
całego kraju przed najazdami pogan. Wypada stwierdzić, iż pod koniec XIII
i w XIV w. najazdy Prusów i Jaćwingów coraz mniej zagrażały Polsce ze
względu na systematyczny podbój ich ziem przez Zakon Krzyżacki

102

. Ak-

tualny pozostawał natomiast problem litewski. W 1282 r. Litwini najechali
ziemię sandomierską. Dokonawszy rzezi i mordów, zagarnęli wielkie łupy
oraz sześć tysięcy Polaków w niewolę. Niedaleko Łukowa, pod wsią Rowne
(Rovne) zostali doścignięci przez księcia krakowskiego Leszka Czarnego.

97

Z. Kaczmarczyk, Monarchia Kazimierza Wielkiego, t. 1, Poznań 1939, s. 101.

98

KDM III, nr 635; Strezo de Zadibe.

99

KDM III, nr 675; Lassothi castellano de Zadupe.

100

KDM III, nr 709; Lasota castellanus de Zadib.

101

Urzędnicy małopolscy XII-XV w. Spisy, nr 1149, s. 258.

102

Ostatni najazd jaćwieski na Polskę miał miejsce w 1282 roku. Państwo Jaćwingów prze-

stało ostatecznie istnieć w rok później. Przyczyną upadku były intensywne rejzy krzyżackie
z lat 1276-1283; G. Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich, s. 31, 49.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

299

Litwini ponieśli klęskę, a jeńcy oraz łupy zostały odzyskane

103

. Ziemię łu-

kowską splądrowali Litwini także w 1350 r.

104

. Był to szerszy najazd, który

rozpoczął się od złupienia Włodzimierza i Lwowa oraz opanowania Bełza,
Brześcia i innych mniejszych grodów

105

. Następnie Litwini pod wodzą

Kiejstuta i Lubarta wyruszyli z Brześcia, spustoszyli ziemię łukowską, lu-
belską, sandomierską i radomską

106

, docierając w maju 1350 r. do Łęczycy,

a potem na Mazowsze

107

. Działania strony litewskiej stanowiły odwet za ak-

tywność Kazimierza Wielkiego na Rusi w 1349 r.

Wydaje się mało prawdopodobne, by kasztelania łukowska pozosta-

wała nieobsadzona od momentu śmierci Racibora aż do początków pano-
wania Ludwika Węgierskiego, czyli przez okres stu lat. Nie przekonuje
również hipoteza Z. Kaczmarczyka, jakoby rolę Łukowa pełniła w XIV w.
kasztelania w Zadybiu. Przeniesienie urzędu kasztelańskiego do Zadybia nie
miało bowiem ani głębszego uzasadnienia administracyjnego, ani tym bar-
dziej strategicznego.

Można, zatem przypuszczać, iż w latach 1273-1373 kasztelania łu-

kowska posiadała swego zarządcę i funkcjonowała w sposób właściwy, nie
zachowały się jednak żadne wzmianki źródłowe mogące potwierdzić wysu-
niętą tezę. Zdaniem O. Haleckiego tego typu sytuacja była spowodowana
faktem, iż w Łukowie bardzo rzadko wystawiano jakikolwiek dokument

108

.

Przyczyniło się to do braku informacji źródłowych zarówno na temat funk-
cjonowania kasztelani, jak i jej obsady. Inna z teorii – podobna zresztą za-
kłada, że kasztelanowie łukowscy posiadali bardzo dużo obowiązków i nie
mogli opuszczać podległego sobie terytorium. W efekcie nie przebywali
w otoczeniu panującego księcia bądź króla i nie znajdowali się wśród
świadków dokumentów

109

.

Kasztelania łukowska w późnym średniowieczu

Drugim wzmiankowanym w źródłach z imienia kasztelanem łukow-

skim był Piotr. Po raz pierwszy spotykamy go w dokumencie wystawionym

103

Tamże, s. 49; P. Żmudzki, Studium podzielonego, s. 305-309.

104

J. Długosz, Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, ks. IX, Varsaviae 1964, s. 258-

259.

105

T. Nowak, W sprawie najazdu litewskiego na ziemię łęczycką w 1350 r., „Acta Universi-

tatis Lodziensis”, 1983, 14, s. 87.

106

G. Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich, s. 63.

107

T. Nowak, W sprawie najazdu litewskiego, s. 84.

108

O. Halecki, Powołanie księcia Władysława Opolskiego, s. 279.

109

R. Orłowski, J.R. Szaflik, Dzieje miasta, s. 14.

Marcin Gomółka

300

w Sandomierzu 9 września 1373 r. Kasztelan występuje tam jako jeden
z sześciu świadków prawomocności granic pomiędzy położonymi w pobliżu
Skaryszewa (dziś powiat radomski) wsiami Odechów i Kobylany

110

. Pra-

womocność tychże granic udowodnił opat sieciechowski Świętosław,
w oparciu o stosowny dokument podkomorski. Zaświadczyli natomiast sę-
dzia ziemi sandomierskiej

Pełka oraz podsędek Marek

111

. W 1375 r. kaszte-

lan Piotr znajduje się na liście świadków w dokumentach wystawionych
przez królową Elżbietę Łokietkównę. Dokument z 1 sierpnia potwierdza
prawo składu soli dla mieszkańców Sandomierza

112

, drugi zaś (również ta

sama data) sankcjonuje nadanie sołectwa w Jastkowicach sołtysowi Mikoła-
jowi przez starostę sandomierskiego Drogosza z Chrobrzy

113

.

Tylko jedna fragmentaryczna wzmianka poświęcona jest bliżej nie-

znanemu Florianowi. Figuruje on pod rokiem 1384 jako jeden z testatorów
w sporze wielmoży Klemensa i jego brata Tomasza

114

. Wśród świadków

dokumentu występuje na ostatnim miejscu jako Florianus Lucowsci, bez ty-
tułu (castellanus) potwierdzającego pozostawanie na urzędzie kasztelana.
Gwoli ścisłości warto dodać, że tylko jeden z sześciu świadków posiada ty-
tulaturę urzędniczą. Jest nim otwierający testację łowczy (Sbisco venator).
Nie wiemy jakie funkcje pełnili pozostali. Trudno przypuszczać, by niezna-
ny, odnotowany na liście świadków jako ostatni i w dokumencie nie pierw-
szej przecież wagi Florianus Lucowsci faktycznie piastował godność kasz-
telana łukowskiego

115

.

Nieco więcej wiadomo natomiast o Boksie z Olszowej

116

, dziedzicu

Kobylanki Dolnej i Górnej

117

oraz części Klęczan

118

. Pierwsza wzmianka

o tym urzędniku pochodzi z 15 września 1391 r. Właśnie wtedy Boksa
zrzekł się prawa własności gruntu na rzecz Mikołaja Wyczliczki

119

. Należy

podkreślić, że kasztelan łukowski borykał się z ciągłymi problemami finan-

110

Wieś Kobylany należała do klasztoru benedyktynów w Sieciechowie.

111

Zbiór Dokumentów Małopolskich (ZDM), wyd. S. Kuraś, cz. I, Wrocław-Warszawa-

Kraków 1962, nr 143.

112

KDM I, nr 329.

113

KDM III, nr 877.

114

Starodawne Prawa Polskiego Pomniki (SPPP), wyd. B. Ulanowski, cz. 1, t. 8, Kraków

1884, nr 2784.

115

Wątpliwości w tym względzie mają również autorzy Urzędników małopolskich XII-XIV

wieku, umieszczając przy informacjach o Florianie znak zapytania, por. nr 603a, s. 149.

116

Wieś w województwie łęczyckim, powiat brzeziński.

117

Wsie w dawnym powiecie bieckim, teren ten należy obecnie do powiatu gorlickiego.

118

Obecnie powiat gorlicki.

119

Księgi ławnicze krakowskie 1365-1376 i 1390-1397, wyd. S. Krzyżanowski, Kraków

1904, nr 1376, s. 164.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

301

sowymi

120

. By spłacić długi sprzedał nawet jeden z folwarków położonych

w diecezji krakowskiej, za który uzyskał sumę 20 grzywien

121

.

Boksa zmarł w 1401 lub 1402 r.

122

. Wydaje się, iż urzędnik ten bar-

dzo rzadko przebywał w Łukowie zaabsorbowany procesami i własnymi
sprawami majątkowymi. Z tych też względów raczej nie zajmował się pod-
ległą sobie kasztelanią.

Ostatni w średniowieczu kasztelanowie łukowscy to Niemierza

i Stanisław z Obór herbu Pierzchała. Pierwszy wzmiankowany jest pod ro-
kiem 1415

123

, drugi natomiast w roku 1428

124

. Stanisław z Obór występuje

także pod datą 9 lutego 1409 r. w Księdze Ziemi Czerskiej jako kasztelan
liwski

125

. Nie jest do końca jasne w jakich okolicznościach otrzymał kaszte-

lanię łukowską. Zmarł jesienią 1433 r., możliwe, że wiosną roku następne-
go.

Podsumowanie

Podsumowując rozważania dotyczące powstania kasztelanii łukow-

skiej w średniowieczu, należy stwierdzić, że jej utworzenie mogło wiązać
się z planami księcia Bolesława Wstydliwego dotyczącymi erygowania bi-
skupstwa misyjnego dla Jaćwingów i Litwinów oraz mieszkańców peryfe-
ryjnych obszarów diecezji krakowskiej. Kasztelania pełniła bardzo ważną
rolę zarówno w systemie obronnym ziemi sandomierskiej (bufor przed na-
jazdami pogan i Rusinów), jak i sądowo-administracyjnym (nadzór nad
przestrzeganiem ciężarów prawa książęcego, egzekwowanie wyroków).
Mówiąc o funkcjach kasztelanii warto wspomnieć, że w grodzie łukowskim
mogli znaleźć się templariusze, ochraniający utworzone przez Bolesława
Wstydliwego biskupstwo.

Począwszy od śmierci kasztelana Racibora pod Bogucinem

w 1273 r. źródła przez sto lat nie wymieniają żadnego kasztelana łukow-
skiego. Przyjęta hipoteza zakłada, że kasztelania funkcjonowała, ale w Łu-
kowie bardzo rzadko wystawiano dokumenty, ponadto kasztelanowie mieli
zbyt dużo obowiązków, by opuszczać podległą sobie jednostkę. Nie figuro-

120

SPPP, cz. 1, t. 8, nr 207, 225, 662.

121

Tamże, nr 276.

122

Urzędnicy małopolscy XII-XV w. Spisy, nr 604, s. 149.

123

Archiwum Komisji Historycznej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie (AKH),

wyd. K. Fedorowicz, t. 8, Kraków 1888, s. 175.

124

Urzędnicy małopolscy XII-XV w. Spisy, nr 606, s. 149.

125

Księga Ziemi Czerskiej, wyd. J.T. Lubomirski, Warszawa 1879, nr 127.

Marcin Gomółka

302

wali, więc jako świadkowie w dokumentach wystawianych przez książąt
krakowskich i królów Polski.

W XIV/XV w. zakres władzy kasztelanów uległ znacznemu ograni-

czeniu. W ich rękach pozostawiono jedynie prawo do pobierania ceł oraz
opłaty targowej

126

. Kompetencje kasztelanów w zakresie administracji i są-

downictwa przejęli starostowie

127

, sprowadzając ich rolę do czysto honoro-

wej. Pierwszy starosta na terenie ziemi łukowskiej pojawia się w 1421 roku.
Był nim sekretarz Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda oraz sędzia
ziemski poznański Mikołaj z Sepna

128

.

W XIV w. kasztelania łukowska straciła charakter pograniczny, sta-

jąc się typową jednostką terytorialną. Zostało to spowodowane zaprzesta-
niem najazdów przez pogan i Rusinów. Terytorium łukowskie zaczęło także
dynamicznie rozwijać się pod względem gospodarczym. Duży wpływ na
wspomniany rozwój miały przywileje wydane w 1359 r. i dziesięć lat póź-
niej przez biskupa krakowskiego Bodzantę

129

oraz króla Kazimierza Wiel-

kiego

130

.

Urząd kasztelana łukowskiego odnowiono w 1775 r., powierzając go

pisarzowi politycznemu i publicyście Jackowi Jezierskiemu herbu Nowi-
na

131

.

Bibliografia

Źródła

Archiwum Komisji Historycznej Polskiej Akademii Umiejętności w Krako-

wie (AKH), wyd. K. Fedorowicz, t. 8, Kraków 1888.

Długosz J., Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, ks. VII, IX, Var-

saviae 1964.

Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława (KDKK), wyd.

F. Piekosiński, t. 1, Kraków 1874.

Kodeks Dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego (KDKM), wyd. Tadeusz

Lubomirski, Warszawa 1863.

126

A. Gąsiorowski, Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie jagiellońskiej,

Warszawa-Poznań 1981, s. 9.

127

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju, s. 110.

128

Urzędnicy małopolscy XII-XV w. Spisy, nr 1325, s. 293.

129

KDM III, nr 730; Zwolnienie od płacenia dziesięciny na okres 30 lat.

130

R. Orłowski, J.R. Szaflik, Dzieje miasta, s. 15; Prawo wolnego miasta, nadanie gruntów

mieszkańcom.

131

Z. Wolski, Łuków i Ziemia Łukowska, Łuków 1996, s. 30-31.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

303

Kodeks Dyplomatyczny Małopolski (KDM), wyd. F. Piekosiński, t. 1-3,

Kraków 1876.

Kodeks Dyplomatyczny Polski (CDP), wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkow-

ski, t. 3, Warszawa 1858.

Kronika Wielkopolska, tłum. K. Abgarowicz, R. 62, Warszawa 1965.
Księga Ziemi Czerskiej, wyd. J. T. Lubomirski, Warszawa 1879.
Księgi ławnicze krakowskie 1365-1376 i 1390-1397, wyd. S. Krzyżanowski,

Kraków 1904.

Monumenta Poloniae Historica. Nova Series, wyd. Z. Kozłowska-

Budkowa, t. 5, Warszawa 1978.

Starodawne Prawa Polskiego Pomniki (SPPP), wyd. B. Ulanowski, cz. 1,

t. 8, Kraków 1884.

Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae gentium que finitimarum illus-

trantia collecta (VMPL), wyd. A. Theiner, t. 1, Romae 1860.

Zbiór Dokumentów Małopolskich (ZDM), wyd. S. Kuraś, cz. 1, Wrocław-

Warszawa-Kraków 1962.

Opracowania

Arnold S., Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastow-

skiej (w. XII-XIII), „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polskiej
Akademii Umiejętności” 2 (1927), s. 1-126.

Baran A. Rola cystersów mogilskich w zagospodarowaniu terenu dawnego

księstwa zatorskiego (XIII-XVII w.), „Wadoviana: Przegląd Historycz-
no-Kulturalny” 17 (2014), s. 7-39.

Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego,

Warszawa 1997.

Błaszczyk G., Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniej-

szych do współczesności, t. 1, Poznań 1998.

Buczek K., Z badań nad organizacją grodową w Polsce wczesnofeudalnej.

Problem terytorialności grodów kasztelańskich, „Kwartalnik Histo-
ryczny” 77 (1970), z. 1, s. 3-31.

Dąbrowski F., Studia nad administracją kasztelańską Polski XIII wieku,

Warszawa 2007.

Dulinicz M., Żukowski R., Grodzisko w Huszlewie, powiat Łosice, w: Pro-

blemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, red. M. Dulinicz, t. 3, War-
szawa 2005.

Gawron J., Czarna legenda biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa,

„Annales UMCS” 71 (2016), s. 25-64.

Marcin Gomółka

304

Gąsiorowski A., Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie ja-

giellońskiej, Warszawa, Poznań 1981.

Góralski Z., Urzędnicy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983.
Halecki O., Powołanie księcia Władysława Opolskiego na tron krakowski

w r. 1273, „Kwartalnik Historyczny” 27 (1913), s. 213-315.

Karasiewicz W., Paweł z Przemankowa, biskup 1266-1292, „Nasza Prze-

szłość” 9 (1959), s. 157-246.

Kalaga J., Z przeszłości ziem polskich i nadbużańskich, Sokołów Podlaski

1994.

Kała D., Co w świetle źródeł prymarnych wiadomo o kompetencjach urzęd-

ników małopolskich z XIII wieku, „Historia Slavorum Occidentis”
2 (2014), s. 156-175.

Kaczmarczyk Z., Monarchia Kazimierza Wielkiego, t. 1. Poznań 1939.
Kłoczowski J., Wspólnoty zakonne w średniowiecznej Polsce, Kraków 2010.
Kurnatowska Z., Z badań nad przemianami organizacji terytorialnej w pań-

stwie pierwszych Piastów, „Studia Lednickie” 2 (1991), s. 11-22.

Labuda G., Zaginiona kronika w Rocznikach Jana Długosza, Poznań 1983.
Lalik T., Organizacja grodowo-prowincjonalna w Polsce XI i początków

XII w., „Studia z dziejów osadnictwa” 5 (1967), s. 5-51.

Litak S., Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku.

Studium geograficzno-historyczne, „Roczniki Humanistyczne” 12
(1964), s. 5-131.

Maciejowski M., Orientacje polityczne biskupów metropolii gnieźnieńskiej

1283-1320, Kraków 2007.

Mierzwiński H., Dzieje Kocka do roku 1939, Warszawa 1990.
Mierzwiński H., Problem osadnictwa pogranicza mazowiecko-podlaskiego

w pierwszych wiekach państwowości polskiej na przykładzie Kocka,
„Rocznik Międzyrzecki” 8 (1976), s. 5-19.

Mika N., Walka o spadek po Babenbergach, Racibórz 2008.
Miśkiewicz M., W okresie wczesnego średniowiecza, w: Północna Lubelsz-

czyzna. Od pradziejów po okres nowożytny, red. E. Banasiewicz-
Szykuła, Lublin 2003.

Modzelewski K., Grody i dwory w gospodarce polskiej monarchii wczesno-

feudalnej: cz. I: osady służebne a dwory książęce, „Kwartalnik Histo-
rii Kultury Materialnej” 21 (1973), z. 1, s. 3-35.

Modzelewski K., Grody i dwory w gospodarce polskiej monarchii wczesno-

feudalnej: cz. II: gospodarcze funkcje organizacji grodowej, „Kwar-
talnik Historii Kultury Materialnej” 21 (1973), z. 2, s. 157-189.

Kasztelania łukowska w średniowieczu – powstanie, działalność, likwidacja

305

Modzelewski K., Organizacja grodowa u progu epoki lokacji, „Kwartalnik

Historii Kultury Materialnej” 28 (1980), s. 329-340.

Modzelewski K., Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego, Poznań

2000.

Myśliński K., Najstarsza miejska historia Lubelszczyzny w świetle doku-

mentu Konrada Mazowieckiego z roku około 1239, w: Studia histo-
ryczne. Księga jubileuszowa z okazji 70-letniej rocznicy urodzin prof.
dr Stanisława Arnolda, Warszawa 1965.

Nowak T., W sprawie najazdu litewskiego na ziemię łęczycką w 1350 r.,

„Acta Universitatis Lodziensis” 14 (1983), s. 83-96.

Pacuski K. (1978), Mazowsze wobec walk o władzę w Polsce na przełomie

XIII/XIV w., „Kwartalnik Historyczny” 8 (1978), s. 585-605.

Piekosiński F., Rycerstwo polskie wieków średnich, t. 3, Kraków 1901.
Rymut K., Nazwy miast Polski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź

1987.

Orłowski R., Szaflik J.R., Dzieje miasta Łukowa, Lublin 1962.
Semkowicz A., Krytyczny rozbiór dziejów polskich Jana Długosza, Kraków

1887.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,

red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1890.

Sochacka A., Własność ziemska w województwie lubelskim w średniowie-

czu, Lublin 1987.

Starnawska M., Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na zie-

miach polskich, Warszawa 1999.

Szczepańczuk Z., Odkrycie archeologiczne wsi Grodzisko koło Zbuczyna,

„Prace archiwalno-konserwatorskie na terenie województwa siedlec-
kiego” 6 (1989), s. 29-33.

Teterycz-Puzio A., Geneza województwa sandomierskiego, Słupsk 2001.
Teterycz-Puzio A., Na rozstajnych drogach, Słupsk 2012.
Teterycz-Puzio A., Przyczyny i cele najazdów litewskich na ziemię sando-

mierską w XIII w., „Rocznik Lubelski” 35 (2009), s. 9-22.

Teterycz A., Urzędnicy sandomierscy w okresie rozbicia dzielnicowego: ge-

neza, znaczenie, koncepcje, „Słupskie Studia Historyczne” 8 (2000),
s. 39-63.

Teterycz-Puzio A., Wczesnopiastowska organizacja administracyjna

w X i XI wieku, „Słupskie Studia Historyczne” 9 (2001), s. 245-257.

Urzędnicy małopolscy XII-XV w. Spisy, opr. J. Kurtyka, T. Nowakowski,

F. Sikora, A. Sochacka, P. K. Wojciechowski, B. Wyrozumska, red.
A. Gąsiorowski, t. 4, Wrocław 1990.

Marcin Gomółka

306

Wetoszka B., W średniowieczu i nowożytności, w: Północna Lubelszczyzna.

Od pradziejów po okres nowożytny, red. E. Banasiewicz-Szykuła, Lu-
blin 2003.

Włodarski B., Polityczna rola biskupów krakowskich w XIII w., „Nasza

Przeszłość” 27 (1967), s. 29-62.

Wojciechowski Z., Ze studiów nad organizacją państwa polskiego za Pia-

stów, Lwów 1924.

Wolski Z., Łuków i Ziemia Łukowska, Łuków 1996.
Zajączkowski S., Uwagi nad terytorialno-administracyjnym ustrojem Polski

XII w., „Czasopismo Prawno-Historyczne” 7 (1955), z. 1, s. 285-322.

Żmudzki P., Studium podzielonego królestwa. Książę Leszek Czarny, War-

szawa 2000.

Mgr Marcin Gomółka – doktorant na Uniwersytecie Przyrodniczo-

Humanistycznym w Siedlcach, kierunek historia; zainteresowania: historia
Łukowa i okolic, historia starożytna i średniowieczna, wojskowość Polski
w XVII w.; przygotowywana rozprawa doktorska: Dzieje ziemi łukowskiej
w średniowieczu.