Prof. dr hab. Jerzy Robert Nowak

Czarna legenda dziejów Polski

Jan Paweł II apelował w listopadzie 1994 roku w kierowanych do młodzieży słowach: Nie zagubcie
pamięci, bo człowiek bez pamięci jest osobą pozbawioną przyszłości. W Polsce powojennej kolejne
pokolenia młodzieży miały to nieszczęście, że wciąż natykały się na uporczywe zabijanie pamięci
przez komunistycznych rządców, w interesie sowieckiego zwierzchnictwa. Począwszy od doby
stalinowskiej, gdy jak wspominał później słynny polski historyk profesor Tadeusz Manteuffel: wszystkie
powstałe w latach stalinowskich zarysy dziejów Polski czynią wrażenie, jak gdyby były pisane w
stolicach nieprzyjaznych nam państw zaborczych. Zabijanie narodowej pamięci kontynuowano dalej,
choć nie w tak wielkich rozmiarach, także i w następnych dziesięcioleciach PRL-u. Dość przypomnieć
całe wielkie kampanie ataków na powstania narodowe i "polską bohaterszczyznę" na przełomie lat 50.
i 60. czy ataki na "dzieje głupoty" Polaków w dobie jaruzelszczyzny, ówczesne wybielania Targowicy i
w. księcia Konstantego.

Nic dziwnego, że tak wiele osób oczekiwało po czerwcu 1989 roku, jako jednego z najbardziej
widomych objawów przemian, właśnie powiedzenia całej prawdy o historii Polski, skończenia z jej
przyczernianiem. Srodze się rozczarowali w swych nadziejach. W czasie, gdy jakże często najbardziej
wzruszające programy patriotyczne wędrują w telewizji na "zsyłkę po północy". Gdy można tłumaczyć
pominięcie w TVP ogólnopolskich uroczystości w dniu 28 marca 1993 r. ku czci 50-lecia akcji pod
Arsenałem, zorganizowanej przez harcerzy z Szarych Szeregów Armii Krajowej, tak jak zrobiła Nina
Terentiew: dla kilku dziadków nie będę przesuwała mojej audycji. Gdy tak, jak ostatnio, telewizja
publiczna nie zdobyła się nawet na oczekiwaną przez miliony Polaków bezpośrednią transmisję z
uroczystości w Katyniu. Gdy w najbardziej wpływowych polskojęzycznych przekaziorach dominuje
obraz Polski, tak kreowany, jakby go tworzyli najbardziej nieżyczliwi nam cudzoziemcy. I gdy, niestety,
prawie nie słychać głosów protestu przeciwko temu ze strony wybitnych profesjonalnych historyków.
Inna sprawa, że polska nauka historyczna poniosła w ostatnich kilkunastu latach ogromne straty,
straty nie do powetowania. Odeszli w zmrok tak wybitni znawcy naszych dziejów, jak: Kieniewicz,
Gieysztor, Czapliński, Skowronek, Łojek, Łepkowski. Za to tym bardziej nasiliło się w mediach
bezkarne hulanie publicystycznych "odbrązowiaczy" historii, zajętych oczernianiem dziejów, bo to
najwyraźniej jest popierane, odpowiednio forytowane i nagradzane. Niewiele osób zdaje sobie
sprawę, jak bardzo usilnie kreuje się na naszych oczach odpowiednio ponurą, czarną legendę dziejów
Polski. Tym szkicem chciałbym obudzić i zaalarmować tych wszystkich, którzy jeszcze nie dostrzegają
rozmiarów sączonych w mediach działań dla ukazania bezsensu i beznadziejności polskich dziejów,
działań dążących do zakompleksienia Polaków. Niech do końca stracą wiarę w siebie, i wierzą tylko w
mądrych zagranicznych "cywilizatorów"!

Nieuk-laureat z "Rzeczpospolitej"

Szczególnie obrzydliwym wyrazem "mody" na oszczercze przyczernianie obrazu dziejów Polski jest
wydana w 2000 roku przez Presspublicę książka filozofa Janusza A. Majcherka, zawierająca w części
poświęconej historii głównie artykuły publikowane w ostatnich latach na łamach "Rzeczpospolitej".
Pełnym antypolskiego jadu jest już otwierający tom Majcherka artykuł Poprawka z historii, za który
autor dostał tytuł "najlepszego publicysty 1999" od redakcji miesięcznika "Press". Nagrodzono zbiór
antypolskich brecht, wspieranych przez całkowitą ignorancję domorosłego historyka na temat
prawdziwych faktów z historii Polski i Europy.

Majcherek z werwą anonsuje, że chce zwalczyć powielane w oficjalnej - szkolno-podręcznikowej
historiografii "liczne schematy i stereotypy" ukształtowane jeszcze w dobie rozbiorowej "ku
pokrzepieniu serc" oraz w okresie komunistycznej propagandy - dla stworzenia zastępczej
legitymizacji ówczesnej władzy i uzasadnienia jej podporządkowania interesom Kremla. To, co głosi
Majcherek, to absolutne pomieszanie z poplątaniem. Jak można w ogóle stawiać znak równości
między tym, co pisano w dobie rozbiorów "dla pokrzepienia serc" a tym, co pisano o historii w dobie

PRL dla uzasadnienia jej podporządkowania interesom Kremla? Przecież w czasach PRL-u oficjalnie
wspierano nie argumenty historyczne dla "pokrzepienia serc", a dla ich upodlenia, pokazania, że
Polacy niepotrzebnie zderzali się z "jedynie słusznymi" celami swego rosyjskiego sąsiada, a ich
antyrosyjskie powstania były tylko "dziejami polskiej głupoty". Cała zaś Druga Rzeczypospolita -
według oficjalnych tez PRL-owskiej historiografii - była jednym wielkim pasmem głupot i zdrad.
Podobnie jak działania związanego z Londynem Polskiego Państwa Podziemnego. Co takie
komunistyczne wywody miały wspólnego z XIX-wiecznym "pokrzepianiem serc", to już jest przedziwny
sekret dywagacji pana Majcherka.

Próbując maksymalnie przyczernić obraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Janusz Majcherek stara
się przedstawić ówczesną Polskę jako kraj krzywdy i dyskryminacji innych narodów. Pisze o
utrudnianiu przez Polaków identyfikacji z interesami państwa rozlokowanych na zachodzie i północy,
przeważnie niemieckojęzycznych i protestanckich środowisk, jak i zamieszkałych na wschodzie i
południu, głównie na wsi, rzesz ruskich i prawosławnych. I dodaje: tym bardziej że jednych i drugich
jako mieszczan i chłopów, szlachecko-polski naród i tak dyskryminował. Publicysta-nieuk jak widać nie
wie nic o tym, że w rzeczywistości gros magnaterii i szlachty na wschodzie i na południu
dyskryminującej chłopów i mieszczan na wschodzie i na południu Polski stanowili panowie ruskiego
pochodzenia, typu Wiśniowieckich, a nie szlacheccy przybysze z Polski. Jak widać za wiele naczytał
się różnych stalinowskich uogólnień o "polskich panach". Niedouczonemu w wiedzy historycznej
Majcherkowi warto zacytować opinię historyka, skądinąd bardzo fetowanego w kręgach naszych
"Europejczyków" - profesora Janusza Tazbira. W publikowanym na łamach "Gazety Wyborczej"
artykule prof. Tazbir ośmieszał powielany przez historyków rosyjskich i sowieckich mit o tym, jakoby w
dawnej Polsce dokonywało się "wynaradawiania Rusinów" w warunkach brutalnego przymusu.
Zdaniem prof. Tazbira: Jest to podobny mit historyczny, jak twierdzenie, iż powstania kozackie były
walką uciskanych wyłącznie ruskich chłopów z czysto polską magnaterią. W istocie zaś słabo nieraz
spolonizowani królewięta kresowi musieli się ścierać z podanymi, wśród których sporą część stanowili
zbiegowie z ziem etnicznie polskich (J. Tazbir: Unia wielkich nadziei, "Gazeta Wyborcza" 17-18
sierpnia 1996 r.). W związku z twierdzeniami Majcherka o rzekomym "dyskryminowaniu" obcych
etnicznie mieszczan przez "szlachecko-polski naród", przypomnijmy oparte na znajomości faktów
historycznych oceny prof. Janusza Tazbira: W przeciwieństwie do przywilejów stanowych tolerancja
narodowościowa obejmowała nie tylko szlachtę, lecz również i inne warstwy ludności, z
mieszczaństwem na czele. Jak już wspominaliśmy, obce grupy etniczne mieszkające po miastach nie
doznawały z powodu swego pochodzenia żadnej dyskryminacji (J. Tazbir: Tradycje tolerancji religijnej
w Polsce, Warszawa 1980, s. 153).

I ten właśnie fakt sprawiał rzeczy tak szokujące dla niektórych zagranicznych obserwatorów sceny
polskiej pod koniec XVIII w. jak to, że złożona głównie z ludności niemieckiej i protestantów ludność
Gdańska w przeważającej części upierała się przy pozostaniu przy katolickiej Rzeczypospolitej,
broniąc się przed wpadnięciem pod rządy Prus. Skrajnie przyczerniający obraz dawnej Polski J.A.
Majcherek ani słowem nie wspomina o wyjątkowym znaczeniu trwającej przez stulecia
Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jako dobrowolnej unii dwóch narodów, które sfederowały się na
absolutnie równych prawach. W tamtych wiekach znano zaś na ogół federowanie "tylko na drodze
masowych egzekucji i zniszczenia". Tak na przykład "federowała się" Anglia z Irlandią, Szkocją czy
Walią. Wyjątkowe znaczenie polskiej unii z Litwą na tle tego, co się działo w ówczesnym świecie
eksponowali liczni zagraniczni badacze naszych dziejów. Na przykład świetny historyk amerykański
Robert Howard Lord (1885-1954) pisał o Rzeczypospolitej Obojga Narodów, że była to pierwsza przed
zjawieniem się Stanów Zjednoczonych, na szeroką skalę podjęta próba republiki federacyjnej.
Przypomnijmy również, jak słynny angielski pisarz polskiego pochodzenia Joseph Conrad wysławiał w
1916 roku w tekście Zbrodnia rozbiorów unię polsko-litewską jako jedyną w swoim rodzaju w historii
świata spontaniczną i całkowitą unię suwerennych państw, świadomie wybierających drogę pokoju.

Fałsze o polskiej "nietolerancji"

Ulubionym motywem nieuka-laureata, powracającym wciąż jak jedna z nici przewodnich jego
artykułów, jest podważanie znaczenia tolerancji w Polsce (por. J.A. Majcherek W poszukiwaniu nowej
tożsamości, Warszawa 2000, s. 12-13, 23, 41, 72, 209). Majcherek głosi, że: Legenda polskiej
tolerancji jest mocno zmitologizowana i zmistyfikowana, że co do tolerancji zaś, to kłopot z nią główny
ten, że rozwinęła się bardzo dawno i w toku dziejów słabła. Kiedy indziej twierdzi, że w Polsce dość
szybko nastąpił kres tolerancji, bo już w 1596 r. Kościół katolicki odmówił równouprawnienia (m.in.

wejścia do Senatu) biskupom unickim, a w 1658 r. nastąpiło wygnanie Braci Polskich i Czeskich, w
1673 r. - pozbawienie niekatolików dostępu do nobilitacji i indygenatu, w 1718 r. usunięcie ostatniego
posła kalwińskiego z Senatu). Za to na zachodzie nagle zaczął się, według Majcherka, rozkwit
tolerancji: po pokoju westfalskim w Europie prześladowania religijne stopniowo ustają, a niedługo
potem (List o tolerancji Johna Locke'a z 1689 r.) następuje szybki wzrost tolerancji i praw
obywatelskich

w

zachodnich

społeczeństwach.

Czy

J.A.

Majcherek

publicysta-nieuk

z

"Rzeczpospolitej" cokolwiek słyszał o tym, co działo się we Francji pod koniec XVII i na początku XVIII
wieku, a więc wtedy, gdy według niego nastąpił szybki wzrost tolerancji na Zachodzie? Czy słyszał o
odwołaniu przez króla Ludwika XIV w 1685 r. edyktu nantejskiego i postanowieniach
wprowadzających zakaz nabożeństw kalwińskich i wygnanie pastorów, nie mówiąc o surowych karach
wobec wszystkich, którzy chcieliby uchodzić przed tymi represjami za granice państwa (Francję
opuściło aż 100 tys. protestantów pomimo tych zakazów)? Czy słyszał o trwających całe lata
okrutnych dragonadach? A może coś słyszał o tym, że okrutne kary wobec hugenotów spowodowały
wybuch tzw. powstania kamisardów w latach 1702-1705? Przypomnijmy, że w "tolerancyjnej" Francji
protestanci odzyskali prawa cywilne dopiero w 1787 roku. I przypomnijmy także, jak w tej
"tolerancyjnej" Francji podczas rewolucji w latach 1792-1793 doszło do wybuchu prawdziwego amoku
antyreligijnego (topienia setek księży w Loarze, gilotynowanie karmelitanek, rzezi dziesiątków tysięcy
katolickich chłopów w Wandei).

Czy nasz nieuk z taką swadą powołujący się na List o tolerancji angielskiego filozofa Johna Locke'a z
1689 roku coś wie o tym, że w tejże "tolerancyjnej" Anglii dokładnie 30 lat później - w 1719 - roku
wydano straszne prawa karne przeciwko katolikom irlandzkim, zabraniające im w ogóle nabywania
ziemi w drodze kupna czy daru, czy nawet dzierżawienia jej na dłużej niż 31 lat? Inne postanowienie
zamykało katolikom drogę nawet do najdrobniejszych urzędów i funkcji publicznych i bardzo wielu
zawodów (np. nauczyciela, drukarza, księgarza). Dodajmy, że za pobyt biskupów czy zakonników w
Irlandii groziła kara śmierci (por. S. Grzybowski Historia Irlandii, Warszawa 1977, s. 242). Czy nieuk-
publicysta coś słyszał o wielkich, krwawych rozruchach antykatolickich w Londynie w 1780 roku,
znanych pod nazwą buntu Gordona? Czy słyszał o bezwzględnych prześladowaniach katolików w
Irlandii w XIX wieku? Czy coś wie o tym, że główną przyczyną wybuchu największego węgierskiego
powstania narodowego pod wodzą księcia Franciszka II Rakoczego w 1703 roku był okrutny sposób,
w jaki "tolerancyjna" Austria pod rządami fanatycznego rzecznika kontrreformacji - despotycznego
cesarza Leopolda I - prześladowała węgierskich protestantów? Czy nieuk z "Rzeczpospolitej" coś wie
o okrutnych prześladowaniach ludzi z innych niż prawosławne wyznań w Rosji carów w XVIII i XIX w.,
począwszy od mordu bazylianów w Połocku w 1705 roku za cara Piotra I, o tym, że tysiące rosyjskich
starowierców uciekało przed represjami do Polski? O tym, co przypomniał w 1890 r. rosyjski historyk
Wasilij A. Bilbasow, że w XVIII wieku odgrywała Polska w stosunku do emigracji rosyjskiej rolę
dzisiejszej Szwajcarii.

Gdyby nieuk-publicysta trochę więcej czytał, to dowiedziałby się, choćby z Dziejów Polski nowożytnej
Władysława Konopczyńskiego (Warszawa 1986, t. II, s. 183), że położenie różnowierców w Polsce
było nawet bez porównania lepsze niż położenie ich we Francji, Hiszpanii lub Austrii, a tym
bardziej niż położenie katolików w Anglii, Szwecji i Danii albo sytuacja unitów i starowierców w
Rosji. Dowiedziałby się również, że w Polsce w latach 1768 i 1773 zniesiono wszystkie poprzednie
ograniczenia wobec różnowierców, poza utrzymaniem jedynie zamknięcia przed nimi drogi do
stanowisk ministerialnych, krzeseł senatorskich i wyższych urzędów państwowych.

Dodajmy to, o czym najwyraźniej nie wie niedouczek z "Rzeczpospolitej" - w ostatnim ćwierćwieczu
istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej nie odnotowano żadnego śladu zatargów między katolikami a
przedstawicielami innych wyznań. Symbolem panującej wówczas tolerancji religijnej był wzniesiony w
Warszawie w latach 1777-1781 okazały budynek zboru luterańskiego, zbudowany przez słynnego
architekta Szymona Bogumiła Zuga. Wielki Sejm czteroletni uchwalił 3 maja 1791 r. pełną swobodę
kultu dla wszystkich wyznań, nie wyłączając nawet kwakrów, menonitów czy anabaptystów. Wszyscy
przedstawiciele innych wyznań, podobnie jak katolicy, pełnię praw obywatelskich, a w tym prawo
posłowania na sejmy i sejmiki, udziału w trybunałach sądowych etc. (Jedynie stanowiska ministrów
zastrzeżono dla katolików.) Bardzo wielką rolę w upowszechnieniu idei tolerancji religijnej w Polsce
odgrywały szkoły pod nadzorem powołanej w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej, pierwszego w
Europie ministerstwa oświaty. Uczyły one szacunku dla innych wyznań, wskazując na korzyści dla
narodu, wynikające z tolerancji religijnej. Przypomnijmy, że w takiej np. Anglii ograniczenia prawne
wobec katolików istniały jeszcze do 1829 roku, a w Szwecji nawet jeszcze 20 lat dłużej. Dodać można
przy tym, że np. w Szwajcarii uprzedzenia na tle religijnym jeszcze w 1847 roku doprowadziły do

wojny domowej między kantonami katolickimi a protestanckimi. W Hiszpanii w XIX wieku dochodziło
do przeróżnych wybuchów fanatyzmu religijnego i antyreligijnego (np. palenia kościołów), a jeszcze w
1936 roku fanatyzm antyreligijnej polityki republikanów był jedną z głównych przyczyn wybuchu
krwawej wojny domowej. Nie trzeba dodawać, co się dzieje jeszcze dziś pod koniec XX wieku w
północnej Irlandii między katolikami a protestantami.

Przypomniałem tak szeroko fakty o polskiej tolerancji, ponieważ w ostatnich latach coraz częściej
spotykamy się z oszczerczymi próbami jej podważania. Na łamach ulubionego organu J.A. Majcherka
"Rzeczpospolitej" wystąpił w tym stylu m.in. były autor tamtejszych przeglądów prasy pt. Na zdrowy
rozum - Szot. W przeglądzie prasy z 29-30 lipca 1995 r. Szot, powołując się na "odbrązowiające"
Polaków stwierdzenia "Gazety Pomorskiej" głosił, że przekonanie Polaków o tym, jakoby byli
niezwykle tolerancyjni, nie znajduje, poza chlubnymi wyjątkami, potwierdzenia w historii. Z
potępieniem przypominania o polskiej tolerancji wystąpił jeden z byłych luminarzy stanu wojennego,
Wacław Sadkowski, z nadania władz PRL były komisaryczny zarządca Pen Clubu w dobie
jaruzelszczyzny (por. uwagi na temat jego ówczesnych "wyczynów" w "Kulturze Niezależnej" z 1986
r., nr 22-23 i z 1987 r., nr 32). Występując na promocji albumu M. Niezabitowskiej i T.
Tomaszewskiego o współczesnych polskich Żydach, Sadkowski pochwalił autorów za to, że ustrzegli
się dwóch obrzydliwości (podkreślenie - J.R.N.), często przy tym temacie (żydowskim - J.R.N.)
popełnianych. Nie ma tam ani słowa o tolerancji i ani słowa o gościnności. Bo niby dlaczego
człowieka, który umie żyć z drugim człowiekiem, nazywać tolerancyjnym (por. A. Wróblewska
Samotni, biedni, starzy - ostatni Żydzi polscy, "Życie Warszawy" z 12 października 1993 r.). Mamy
więc nie pozwalać sobie na przypominanie polskiej tolerancji, a zamiast tego cierpliwie znosić
publicystyczne wybryki różnych nieuków w stylu Majcherka, oskarżających właśnie Polaków o
nietolerancję. I bezmyślnie godzić się z przedrukami różnych antypolskich głupot na ten temat (vide
przykład

Wichrów

wojny

popularnego amerykańskiego pisarza Hermana Wouka, gdzie można przeczytać taki oto szokujący
komentarz, włożony w usta żydowskiej postaci książki - doktora Jastrowa: Młodzi ludzie, a szczególnie
młodzi Amerykanie, nie zdają sobie sprawy, że europejska tolerancja wobec Żydów liczy sobie od
pięćdziesięciu do stu lat i nigdy głęboko się nie zakorzeniła. Do Polski, gdzie się urodziłem, w ogóle
nie doszła" (H. Wouk Wichry wojny, Warszawa 1993, t. I, Natalia, s. 38). Polskie wydawnictwo nie
zdobyło się nawet na opatrzenie krytycznym odnośnikiem tego tak ewidentnego, potwornego,
antypolskiego fałszu.

To nie Polacy wymyślili "zmistyfikowaną" legendę o polskiej tolerancji. Prawdę, a nie legendę, o
ogromnym znaczeniu polskiej tolerancji przyznawał nawet zatwardziały wróg Polski, pruski
feldmarszałek Helmut von Moltke, pisząc, że: Przez długi przeciąg czasu Polska przewyższała
wszystkie inne kraje Europy swoją tolerancją i to, że w Polsce panowała daleko większa tolerancja niż
we wszystkich innych krajach Europy. Wróg Polski von Moltke przyznawał więc to, czemu usiłuje dziś
zaprzeczyć polskojęzyczny filozof-nieuk J.A. Majcherek. To w Wielkiej Encyklopedii Francuskiej z
XVIII wieku, redagowanej przez skądinąd niezbyt lubiącego Polskę Denisa Diderota sławiono polską
tolerancją, przypominając, że naród polski brał bardzo mały udział we wszystkich wojnach religijnych
(...) jest to kraj, gdzie spalono najmniej ludzi za to, że pomylili się w dogmacie. Można by przytoczyć
świadectwa całego legionu cudzoziemców, wysławiających niezwykłe na tle całej ówczesnej Europy
rozmiary polskiej tolerancji religijnej (m.in. J. Bodina, T. Morysona, markiza d'Oria, J.S. Komenskyego,
C.C. de Rulhiere, lorda H. Broughama, L.A. Carracioliego, który pisał, że jeśli w Europie istniał naród
tolerancyjny, to byli nim bez wątpienia Polacy.

Majcherek stara się również maksymalnie podważyć pochwały pod adresem parlamentaryzmu dawnej
Polski, akcentując, że istnieją na świecie starsze i lepiej rozwinięte systemy parlamentarne, a to, co
było specyfiką polskiego, zaszczytu mu akurat nie przynosi: brak uporządkowanej i sprawnej władzy
wykonawczej (rządu) oraz zasada powszechnej zgody, czyli liberum veto. Nieukowi-publicyście z
"Rzeczpospolitej" radziłbym przeczytać to, co napisał o dokonaniach dawnej Rzeczypospolitej, choćby
w zakresie tradycji praw człowieka, Jerzy Surdykowski, skądinąd znany jako panegiryczny chwalca
Zachodu, jak najodleglejszy od polskich opcji narodowych. Otóż - według Surdykowskiego: szlachecka
Rzeczpospolita polsko-litewska miała już swoje pakty praw człowieka w drugiej połowie XV wieku,
ukształtowany system parlamentarny i trójpodział władz na początku XVI wieku - dwa i pół stulecia
przed Monteskiuszem (...) polska myśl demokratyczna - przez dwa stulecia udany i skuteczny -
eksperyment szlacheckiej demokracji oddziałały na zachodnioeuropejską myśl polityczną (...). Frycz
Modrzewski miał na pewno wpływ na Hugo Grotiusa - i tak dalej, i tak dalej, aż do wielkich postaci
francuskiego Oświecenia. Przecież Artykuły Henrykowskie z 1573 roku, opisujące całokształt ustroju

politycznego państwa, są w praktyce pierwszą polską konstytucją, o wiele wcześniejszą od
amerykańskiej, choć wtedy nie używano jeszcze tego miana (...) (J. Surdykowski Czego uczyć się od
Ameryki, "Rzeczpospolita" 5-6 lipca 1997 r.).

Nieukowi-lauretowi radziłbym również zajrzeć do prac cytowanego już znakomitego, zagranicznego
znawcy dziejów Polski, słynnego, amerykańskiego historyka Roberta Howarda Lorda. W książce
Polska (Lwów 1921) R.H. Lord pisał: Dawne państwo polskie to próba o wysoce oryginalnym i
zaciekawiającym charakterze (...). W szesnastym i siedemnastym wieku republika ta była
najswobodniejszym państwem w Europie, państwem, w którym przeważała wolność konstytucyjna,
obywatelska i umysłowa. Niedouczkowi z "Rzeczpospolitej" radziłbym zajrzeć również do obiektywnej
oceny historii dawnej Polski danej przez wybitnego niemieckiego historyka Harolda Laeuena w
książce Polnische Tragödie (wydanej w Stuttgarcie w 1955 r. - zyskała ona sobie trzy wydania w
Niemczech), Laeuen pisał w swej historii Polski z prawdziwym entuzjazmem o dawnej
Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako wspaniałym państwie ogromnych wolności politycznych i
religijnych, które przeciwstawiał prymitywnemu pruskiemu drylowi i carskiemu barbarzyństwu.
Pionierską rolę Polski w dziedzinie parlamentaryzmu najlepiej ilustrował fakt, że w XVI wieku aż 10
procent całego społeczeństwa wpływało na wybór posłów do parlamentu, podczas gdy w Anglii
jeszcze w 1832 roku tylko 4,9 procent ludności miało prawo wyborcze. Jeszcze w 1505 roku w Polsce
przyjęto uchwaloną na Sejmie ustawę nihil novi gwarantującą, że władcy nie będą mogli wprowadzać
żadnych nowych zarządzeń bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów do Sejmu. Ustawa Nihil
novi zapobiegła wszelkim możliwościom absolutnych działań ze strony królów, nie mówiąc już o
groźbie tyranii, tak częstej wówczas w innych krajach Europy. W Polsce już w 1505 roku, a więc na
sto kilkadziesiąt lat przed głośnym angielskim Habeas Corupus zapewniono bezpieczeństwo
obywatelom w sprawie groźby naruszenia ich praw i nietykalności osobistej przez arbitralne działania
króla i jego urzędników.

Nihilista "buszujący w historii"

Podobnym do Majcherka, maniakalnym wręcz, "przyczerniaczem" i "odbrązowiaczem" historii Polski
jest stały felietonista "Polityki" Ludwik Stomma. W felietonach, wydanych w 1993 r. w formie
książkowej pt. Królów polskich przypadki Stomma wybrał bardzo prostą metodę "odbrązowiania"
dziejów Polski. Polegała ona na apoteozowaniu największych niedołęgów i głupców lub szkodników z
historii Polski typu Władysława Hermana, Michała Korybuta Wiśniowieckiego czy Augusta II Sasa i
równoczesnego starannego mieszania z błotem największych władców polskich, jak: Bolesława
Chrobrego, Krzywoustego, Łokietka, Kazimierza Jagielończyka czy Batorego. Jak to trafnie
podsumował Bronisław Wildstein W "Rzeczpospolitej" z 6-7 listopada 1993 r.: Metoda Stommy jest
prosta. Jeśli monarcha jakiś jest w historii powszechnie uznany za gnuśnego, nieudolnego czy wręcz
zbrodniczego, Stomma prezentuje go jako wzór cnót; i na odwrót: jeżeli wydarzenie jakieś uznane
zostaje za brzemienne w złowrogie konsekwencje, Stomma robi wszystko, aby ukazać, że było
dokładnie przeciwnie. I dokonuje tego, absolutnie nie licząc się z udokumentowanymi faktami
historycznymi, dowolnie je fałszując i przeinaczając. Wildstein uznał taką metodę pisania za jaskrawy
przejaw "nihilizmu historycznego, buszowania w historii", byle tylko dowieść z góry wymyślonych tez.
Takich na przykład, jak w opowieści o Władysławie Hermanie ("Polityka", nr 42 z 1993 r.) dowodzącej,
że trucicielscy włoscy Borgowie różnili się od polskich Piastów tylko brakiem hipokryzji.

Przy tym wszystkim Stomma ciągle starannie zabiega o utrwalenie swego ulubionego schematu: źli
Polacy i dobrzy cudzoziemcy, biedni prześladowani Żydzi i dobrzy Niemcy. Źli Polacy, powszechnie
uważani za symbol patriotyzmu i "dobrzy" ci, którzy powszechnie uważani byli za zdrajców interesów
polskich. Na przykład "zły arcybiskup gnieźnieński" Świnka i "dobry" zniemczony biskup-buntownik
przeciw Łokietkowi - Muskata. "Zły" - "półpanek kujawski" - Łokietek, który niepotrzebne przeciwstawia
się "wielkim" wizjom Wacława II. "Płatny propagandysta" (Gal Anonim) i przedstawiony przez Stommę
(s. 124) jako największy karierowicz i dorobkiewicz w całej historii Polski Jan Zamoyski. Maksymalnie
wybielony August II Sas, tak konsekwentnie knujący na szkodę Polski, wyrasta u Stommy do roli
"przegranego tytana" jako utalentowany, "najbardziej wykształcony i najsubtelniej inteligentny, chcący
dobrze". I "przeszkadzający" mu w jego tak dobrych chęciach polski naród - Naród bezrządny i
zakleszczony w prymitywnych waśniach, pogardzający jednak wszystkim i wszystkimi dookoła (L.
Stomma: Królów polskich przypadki, Warszawa 1993, s. 156).

Typowe dla metody pisania L. Stommy, skądinąd gorliwego tropiciela "polskiego antysemityzmu", było
przedstawienie wydarzeń z czasów buntu niemieckich mieszczan w Krakowie za Łokietka. Stomma,
fałszując historię, przestawił tłumienie tego buntu niemieckich mieszczan jako okrutny pogrom Żydów.
Zmuszanie przez Polaków do wypowiadania przez mieszczan słów: soczewica, koło, miele młyn
(których niepoprawne wymówienie demaskowało Niemców) było według Stommy świadomym
morderczym tekstem polskich czternastowiecznych rasistów dla Żydów. Niemieccy mieszczanie
bowiem byli, według Stommy (s. 57), już dobrze zasymilowani i potrafili bez trudu przejść przez
niebezpieczną próbę. A ofiarą polskiej "krwiożerczości" padali jak zwykle biedni Żydzi (!).

Prof. Tazbir w pogoni za modą

Trudno się szczególnie dziwić, kiedy nieprawdziwe przyczerniające obraz Polski uogólnienia
wypowiadają różni publicyści i felietoniści tylu filozofa Majcherka i etnografa Stommy, nie mających
głębszego pojęcia o historii Polski. Prawdziwą przykrość sprawia jednak to, że za modą łatwych
pejoratywnych uogólnień o dziejach Polaków czasami idą nawet wybitni historycy, znani z erudycji.
Myślę tu przede wszystkim o prof. Januszu Tazbirze, jednym z najbardziej oczytanych i
wielostronnych polskich historyków, znanym z umiejętności łączenia wiedzy o historii politycznej z
głębokim znawstwem dziejów kultury, autorem piszącym świetną polszczyzną. Profesor Tazbir, który
tak samo zasłużył się książkami przypominającymi znaczenie polskiej tolerancji (m.in. Państwem bez
stosów), dziś wyraźnie powiela różne stereotypy z "Gazety Wyborczej", snując niczym nie
uzasadnione, za to "modne" i wielce "poprawne politycznie" uogólnienia o rzekomej polskiej
"megalomanii i ksenofobii" w dawnych wiekach. Szczególnie mocno rozpisuje się na ten temat w
książce Polska na zakrętach dziejów (por. np. s. 18, 37, 43, 192). Co zabawniejsze, jego piętnowania
domniemanej "megalomanii" i "ksenofobii" polskiej szlachty nierzadko gruntownie kontrastują z innymi
fragmentami jego książki. Kiedy na przykład pisze (s. 43), iż: Rozwój megalomanii narodowej, o której
wspominałem na wstępie, nie położył wcale kresu powszechnym narzekaniom wszystkich i na
wszystko. Jacyż dziwni byli ci polscy "megalomani", którzy będąc przepełnieni manią wielkości, wciąż
uparcie na wszystko narzekali?! Trudno tu nie zgodzić się z uwagą na temat książki prof. Tazbira,
zawartą w szkicu Roberta Kościelnego Historyk na zakręcie dziejów ("Arcana" nr 5/17 z 1997 r.)
pytającego: Jak pogodzić wybujałą samoakceptację z radykalną samokrytyką, wie chyba tylko autor.

Dawni Polacy, tak niefortunnie ganieni przez prof. Tazbira za rzekomą ksenofobię, w rzeczywistości
odznaczali się niezwykle życzliwym stosunkiem do cudzoziemców, na skalę wprost niespotykaną
nigdzie indziej w Europie. Teresa Chynczewska-Hennel pisała w źródłowej książce Rzeczpospolita
XVII wieku w oczach cudzoziemców (Wrocław 1993, s. 207), iż: Wszyscy cudzoziemcy zgodnie
wychwalali polską gościnność, nie spotykaną, jak twierdzili zgodnie, w żadnym innym kraju
europejskim (...). Od ubogiego węgierskiego studenta począwszy do wysokich dyplomatów
przybywających do Polski z różnych strony Europy - zetknięcie się z polską gościnnością pozostawiało
na wszystkich niezatarte wspomnienia. Można by bardzo długo wyliczać pełne zachwytu relacje
cudzoziemców o gościnności, z jaką traktują "obcych" w Polsce rzekomi polscy ksenofobi. Oto kilka
jakże wymownych przykładów. Francuski dworzanin Gaspar de Tende (Hauteville), który przebywał w
Polsce wiele lat za czasów króla Jana Kazimierza, wspominał: Polska szlachta jest z natury bardzo
uprzejma. Kiedy cudzoziemcy przejeżdżają przez ich kraj (...) goszczą ich jak mogą najlepiej (...).
Znałem takich, którzy gościli u siebie zupełnie nieznanych im Francuzów, Włochów czy Niemców,
żywiąc ich, póki nie znaleźli sobie zajęcia. Inny cudzoziemiec - Fryzyjczyk Ulryk Werdum - pisał, że
Polacy są ciekawi świata tak bardzo, iż zaczepiają każdego napotkanego po drodze podróżnego,
zapraszając czy wręcz zmuszając do odwiedzin najbliższej karczmy. Tam przy wspólnej wypitce
wypytują swego gościa o wszystko. Trudno chyba zaliczyć taką ciekawość świata do objawów
ksenofobii. Inny cudzoziemiec, francuski podróżnik po Polsce XVII wieku - Payen - pisał o niezwykłej
wręcz gościnności w Polsce, wyrażającej się w iście zaborczym wręcz stosunku do przypadkowo
napotykanego cudzoziemca, zmuszanego do długotrwałej gościny. Znana skądinąd z ostrości
spojrzenia pisarka francuska Germaine de Staël, nie ukrywając przeróżnych słabości Polski,
równocześnie zauważała: Czego jednak nie można się nachwalić, to dobroci ludu i szlachetności
możnych. Słynny XIX-wieczny historyk francuski tak pisał o Polakach dziś z taką swadą piętnowanych
jako rzekomych "ksenofobach": naród spomiędzy wszystkich najbardziej ludzki (...). Naród wspaniały,
gościnny, naród dający, że tak powiem, naród, dla której hojność bez granic była potrzebą serca (...).
Wystawiał podobne cechy Polaków słynny duński pisarz i krytyk żydowskiego pochodzenia George
Brandes (Morris Cohen), pisząc m.in.: Gościnność jest bardzo wielka i pełna smaku (...) Polska jest
symbolem, symbolem wszystkiego, co najszlachetniejsi w ludzkości umiłowali i za co walczyli.
Wychwalał nie znające granic gościnność i uprzejmość Polaków również amerykański autor książki o

Polsce z początków XX wieku Louis E. Van Norman. Skądinąd sam prof. Janusz Tazbir, piętnujący
rzekomo "dość powszechną ksenofobię Polaków" - tuż obok przyznaje, iż Polacy wyróżniali się
"gościnnością, okazywaną podróżującym po Rzeczypospolitej Włochom, Francuzom czy Anglikom.
Uderzało to obcych podróżników, doznających na zachodzie Europy dość chłodnego raczej przyjęcia.
(J. Tazbir: Polska..., op.cit., s. 192). Słodką tajemnicą prof. Tazbira jest wyjaśnienie, jak Polacy godzili
tę tak wielką gościnność wobec obcych z rzekomą ksenofobią. Polemizujący z tezami Tazbira Robert
Kościelny przypomina w "Arcanach", że rzekomo "ksenofobiczna" polska szlachta tylko cztery razy w
ciągu dwustu lat funkcjonowania wolnej elekcji sięgnęła po rodzimych kandydatów. Tacy skrajni
"ksenofobowie", a wciąż wybierali obcych na swych władców. Zdumiewa łatwość, z jaką świetny
znawca historii Polski prof. Tazbir tak pochopnie rzuca oskarżenia na dawnych Polaków. Jak słusznie
pisze o książce Tazbira Robert Kościelny: rzeczywisty mankament pracy objawia się w tym, że autor
żadnego z poruszonych, istotniejszych problemów nie wyjaśnia, natomiast opinie wzięte z poczytnych
gazet przedstawia tak, jakby były prawdami objawionymi. Wyraźnie wygląda na to, że prof. Tazbir robi
to "w pogoni za aktualną modą" (by tak parafrazować tytuł jego innej książki W pogoni za Europą
(Warszawa 1998).

Profesor Tazbir piętnuje "brzmiące dziś nader aktualnie" "nasycone ksenofobią tyrady" szlachty
uskarżającej się na nadmierne faworyzowanie obcych na dworze królewskim. Zastanówmy się jednak,
czy te tyrady były rzeczywiście pozbawione uzasadnienia w sytuacjach, gdy jakże często cudzoziemcy
nadużywali polskiej gościnności, niemiłosiernie oskubując naiwnie zawierzającym gościom Polaków.
Przecież już lekarz króla Jana III Sobieskiego Bernard O'Connor zauważył, że Polacy zawsze łatwiej
dadzą się oszukać niż oszukają innych. Przypomnijmy, co pisał najsłynniejszy żydowski historyk XIX
wieku Heinrich Graetz o "krętactwie" polskich Żydów nagminnie oszukujących swych polskich
sąsiadów: Rzetelność i prawość nie wiedzieć gdzie się u wielu podziały (...). Tłum przyswoił sobie tę
krętą dialektykę szkół talmudycznych i posługiwał się nią do wyprowadzenia w pole mniej sprytnych
osobników. Co prawda, trudno było zażyć z mańki kutych na cztery nogi współwyznawców, ale świat
nieżydowski, z którym obcowali, poczuł ku swojej szkodzie tę przewagę pomysłowego ducha Żydów
polskich (por. H. Gaetz: Historja Żydów, Warszawa 1929, t. 8, s. 366). Czy trzeba przypominać, iluż
cudzoziemskich oszustów i szarlatanów przewinęło się przez dwór wielce łaskawego dla wszystkich
zagraniczniaków króla Stanisława Poniatowskiego? Czy reakcję na nagminne oszustwa
"cudzoziemców" wobec naiwnych Sarmatów można traktować jako ksenofobię?!

Wybielanie Krzyżaków

Od pewnego czasu obserwujemy coraz większe nasilenie kampanii dla wybielenia roli Niemców w
naszej historii, a w szczególności zacierania prawdy o co okrutniejszych przejawach niemieckiego
"Drang nach Osten". W imię nowej "poprawności politycznej" konsekwentnie przemilcza się wszystko
to z przeszłości, co obciąża i kompromituje nowych, tak idealizowanych niemieckich partnerów. Bo
przecież Niemcy są dziś na miejsce Rosji naszym nowym Wielkim Bratem, pardon
"adwokatem" w staraniach o wejście do UE. I tak jak w przypadku rosyjskiego Wielkiego Brata
starannie oszczędzano jego "wrażliwość", milcząc o takich "szczegółach", jak wymordowanie 20
tysięcy mieszkańców Pragi przez Suworowa, to teraz z kolei w imię troski o wrażliwość niemieckiego
Wielkiego Brata przemilcza się informacje o rzezi gdańszczan przez Krzyżaków w 1308 r.

Już w czerwcu 1990 roku w najbardziej "elitarnym" piśmie Europejczyków - "Res Publice" Tomasz
Jastrun wystąpił w imieniu redakcji (wraz z E. Zajączkowskim) w obronie "biednych, oczernionych"
Krzyżaków, którzy stali się ofiarą polskiej "manipulacji historycznej". Tak więc pewnie i rzezi Polaków
w Gdańsku nie było - wymyślili ją "polscy, średniowieczni manipulanci"!

Wszystkie rekordy wybielania niemieckiego "Drang nach Osten" pobiła Zofia Kowalska w wydanej w
1996 roku książce skrajnie upiększającej dzieje zakonu krzyżackiego pt. Krzyżacy w innym świetle.
Próżno szukać informacji o okrucieństwach i wiarołomstwach Krzyżaków wobec Polaków czy
Litwinów. Na przykład autorka ani słowem nie wspomniała o takim "drobiazgu", jak zachowanie
Krzyżaków w czasie lipcowej wyprawy na Polskę za czasów Łokietka w 1331 roku. Jak opisywał
Paweł Jasienica w Polsce Piastów: Krzyżacy wojowali zawsze nad wszelki wyraz okrutnie. Nie
szczędzili kościołów, wdzierali się do nich nawet podczas nabożeństw i na oczach stojącego przy
ołtarzu księdza mordowali wiernych, obdzierali z sukien kobiety, grabili mienie. Zeznali to pod
przysięgą księża - świadkowie w późniejszym procesie (...). W czasie kolejnej wyprawy na Polskę we
wrześniu 1331 r. zdążyli "pobożni bracia" spalić szesnaście kościołów.

Zabrakło w książce Zofii Kowalskiej nawet choćby jednego zdania o wcześniejszym, okrutnym
"wyczynie" Krzyżaków - rzezi polskiej ludności Gdańska w 1308 roku. Tym więcej za to można było
tam znaleźć szczegółów mających dowodzić różnych zakonnych dobrodziejstw, i generalnie: wielkiej,
cywilizacyjnej roli Krzyżaków. Cóż, można i tak. Być może niezadługo doczekamy się i tego, że nowi
"cenzorzy" z klanu "Europejczyków" będą starannie wycinać jako niegodne "poprawności politycznej"
odpowiednie fragmenty Polski Piastów Jasienicy, opisującej jak Krzyżacy 14 listopada 1308 r. uderzyli
na miasto (Gdańsk - J.R.N.), tnąc w pień mieszkańców i puszczając je z dymem (....) Polacy oskarżali
Zakon o wymordowanie dziesięciu tysięcy ludzi. Krzyżacy przeczyli temu. Twierdzili, że (...)
gdańszczanie z własnej i nieprzymuszonej woli spalili swe domostwa i poszli gdzie indziej.

Wśród wybielaczy Krzyżaków nie zabrakło oczywiście i sławetnego publicysty "Rzeczpospolitej",
Janusza A. Majcherka. Nasz nieuk-publicysta wystąpił jako skrajny apologeta Krzyżaków -
"emisariuszy cywilizacji zachodniej i chrześcijańskiej", którzy założyli i zorganizowali (...) znaczną
liczbę miast i osad na obecnym terytorium Polski (...) spisali najstarsze normy polskiego prawa
obyczajowego. Z twierdzeń Majcherka wyraźnie wynika, że Polacy celowo zmistyfikowali dla celów
propagandowo-nacjonalistycznych obraz Krzyżaków, skrajnie go przyczerniając, zamiast "zrozumieć"
ich rolę "kulturotwórczą" i uwzględnić ich "wysokie standardy cywilizacyjne".

Według Majcherka "przemoc, jaką się posługiwali" Krzyżacy "należała do ówczesnych metod
ewangelizacyjnych" (krucjaty!) i mieściła się zupełnie w obyczajowych i politycznych standardach
epoki, od której bynajmniej nie odbiegali Piastowicze. Majcherek nie wyjaśnia tylko tego, na jakiej
zasadzie można zaliczać do krucjat rzezie dokonywane na ludziach z narodu ochrzczonego już ponad
trzysta lat wcześniej. Czy to, jak można tłumaczyć "metodami ewangelizacyjnymi" palenie przez
Krzyżaków kościołów i mordowanie katolickich wiernych przy ołtarzach?! Z wywodów Majcherka
dowiadujemy się, że nie warto było walczyć pod Grunwaldem - komentował Antoni Dudek w tekście
Upiory liberałów ("Życie" z 24 maja 2000 r.).

Zdaniem Majcherka, nigdy nie istniał jakiś odwieczny "Drang nach Osten" - wymyślili go dopiero XIX-
wieczni propagandyści niemieccy. Nie wiadomo więc, kto okrutnie wytrzebił Słowian połabskich,
dlaczego napadali na Polskę ludzie typu Wichmana, Gera et consortes, skąd wywodziła się taka
zapamiętałość w wyniszczaniu Słowian w działaniu Marchii Brandenburskiej czy Krzyżaków.

Nagrodę za skrajne przyczerniania i zafałszowywania historii Majcherkowi mogli przyznać tylko
podobni mu kompletni nieucy, pozbawieni elementarnej wiedzy o dziejach Polski albo skrajni
antypolscy fanatycy. Wybieram dużo łagodniejszą wersję. To byli chyba tylko biedni nieucy,

niedokształceni w PRL-owskich szkołach.

Profesor Zbigniew Wójcik, znany z nonkonformizmu wobec PRL-owskiej władzy (odmówił przyjęcia
nagrody ministra kultury i sztuki w czasach rządów Jaruzelskiego), pisał w liście otwartym do ministra
Kazimierza Żygulskiego: Mam poważne wątpliwości, czy historykowi wolno siać pesymizm - polskiemu
historykowi (...). Co innego (...) wyciąganie właściwych wniosków z tragicznych lekcji historii, co
innego sączenie beznadziejności. To ostatnie uważałbym za pewnego rodzaju przestępstwo wobec
własnego narodu. Prof. Zbigniew Wójcik pisał te słowa w czasie, gdy w oficjalnej prasie dominowały
skrajne negatywne uogólnienia na temat historii Polski i wrodzonych "anarchicznych" cech Polaków
jako narodu. W czasie, gdy urzędowe "sączenie beznadziejności" na temat dotychczasowych dziejów
Polski miało służy uzasadnianiu "twardogłowej" polityki z pozycji siły. Odgórny masochizm i nihilizm
historyczny, lansowany przez Urbana, Górnickiego, KTT czy Koźniewskiego miał swój ewidentny,
instrumentalny charakter. Na tym tle nasuwa się pytanie: czemu dziś służy niemniej duże, a nawet
większe niż kiedykolwiek od czasów stalinizmu, tak systematyczne sączenie poczucia beznadziejności
polskich dziejów? By przypomnieć kilka jakże wymownych przykładów. Według Tadeusza
Konwickiego (z wywiadu dla "Gazety Wyborczej"): Polska była wrzodem na ciele Europy i ten wrzód
musiał być wycięty. Według Jana Karskiego (w wywiadzie dla "Trybuny"), Polska była wrzodem w
Europie XIX wieku. Według naczelnego redaktora "Res Publiki Nowej" Marcina Króla: Polska nigdy w
swej najnowszej historii liczącej dwieście lat krajem normalnym nie była. Znana "Europejka", krytyk
Helena Zaworska powiedziała w rozmowie z Michnikiem dla "Odry": Zabory i niewole nauczyły
Polaków raczej nienawiści, ksenofobii, dzikości zachowań. Wtórował tym lamentom na temat

"dzikiego" narodu i noblista Czesław Miłosz, pisząc z emfazą w Roku myśliwego: Polska mnie
przeraża. Powiedzmy, że przerażała mnie przed wojną, podczas wojny i przeraża mnie całe te
dziesięciolecia po wojnie. I jak tu żyć w takim "przerażającym" kraju, wśród takiego "nienormalnego",
"dzikiego" narodu?

Później zajmę się bardziej szczegółowo analizą cytowanych powyżej bzdurowatych bonmotów.
Sygnalizuję tylko już na wstępie, jak szeroka jest ta fala potępieńczych uogólnień na temat Polski i
Polaków przez przeróżne "autorytety". Szerzeniu "czarnej legendy" o polskich dziejach służą również
coraz liczniejsze książki mające na celu zniechęcenie raz na zawsze do narodowych tradycji, do
historii kraju, o którym słynny poeta Jan Lechoń pisał: Czyż są dzieje piękniejsze nad Twoje? Coraz
potężniejszy, wspierany i dotowany nurt "czarnej legendy" otwierają dwie książki odziedziczone z
czasów PRL-u i nadal bezkrytycznie fetowane: Dzieje głupoty w Polsce Aleksandra Bocheńskiego i
Bić się, czy nie bić Tomasza Łubieńskiego.

Sławienie kolaboranta A. Bocheńskiego

Wiele kłamstw o historii, pochodzących z czasów PRL-u dalej zatruwa świadomość rozlicznych
Polaków. Tak jak antypowstańcze stereotypy byłego wzorcowego wręcz rzecznika kolaboracji z Rosją
- Aleksandra Bocheńskiego. Jego pełne skrajnych błędów merytorycznych i nieścisłości oraz
jaskrawych uproszczeń Dzieje głupoty w Polsce są nadal sławione bezkrytycznie nawet w części
kręgów prawicowych (!). Przypomnijmy więc, że Bocheński wydał w 1947 roku po raz pierwszy swą
książkę - apoteozę kolaboracji z Rosją carów jako gorliwy zwolennik aktualnej kolaboracji z Rosją
Sowiecką. Książkę Bocheńskiego wznowiono po 1981 r. w aurze ogromnych pochwał ze strony
apologetów stanu wojennego, a sam Bocheński należał do jego zdecydowanych rzeczników. w
Rozmyślaniach o polityce polskiej (Warszawa 1987, s. 190) tak wychwalał "wyczyn" gen. W.
Jaruzelskiego z 13 grudnia 1981 r.: Wojsko wprowadziło na kilka miesięcy stan wojenny. Nastąpiło
pewne ograniczenie praw obywatelskich, nieodzowne dla przywrócenia ładu. W skali całej historii
polskiej było to jedno z nielicznych wyraźnych zwycięstw dyscypliny nad anarchią i rozumu nad
uczuciem i naiwną bezmyślnością. Przy okazji Bocheński odpowiednio "dołożył" antyreżimowej
solidarnościowej opozycji jako wspieranej z zewnątrz. Pisał (s. 185), że propaganda bloku wrogiego
Układowi Warszawskiemu nie zmarnowała okazji... rzuciła poważne środki polityczne i finansowe na
rozgrzanie uczuć.

Trzeba przyznać, że Aleksander Bocheński był bardzo konsekwentny w swej postawie kolaboracyjnej.
Zanim podjął, i to donośnie, ideę kolaboracji ze Związkiem Sowieckim, wpadł na pomysł kolaboracji z
okupantami hitlerowskimi. Jerzy Giedroyć wspominał w swej Autobiografii na cztery ręce (Warszawa
1994, s. 84): Aleksander Bocheński np. miał projekty kolaboracji z Niemcami. Wyobrażał sobie, że
wraz z Januszem Radziwiłłem i innymi będą mogli stworzyć jakiś marionetkowy rząd. Dostałem od
niego kartkę, zwyczajną pocztą: "Nie bądź głupi, wracaj, robimy rząd".

Wydane w 1947 r. i wznowione w czasach jaruzelszczyzny Dzieje głupoty w Polsce były pełnym
zajadłości i tendencyjności atakiem na polskie powstania niepodległościowe przeciw Rosji carskiej i
gloryfikacją postaw prorosyjskiej kolaboracji, od Targowicy do A. Wielopolskiego. Nie licząc się z
żadnymi faktami, Bocheński obciążał "głupich", "rzucających się" przeciw Rosji Polaków winą za
wszystko zło, jakie tylko miało miejsce w stosunkach z Rosją, która jakoby była wielkoduszna i chciała
dobrze dla Polski. Wystarczało się tylko jej podporządkować. Gromiąc polskie "nierozumne"
powstania, Bocheński za nic miał takie fakty, jak sprowokowanie Powstania Kościuszkowskiego przez
działania dla rozbrojenia resztek armii polskiej. Pomijał jakże fatalną rolę terroru i bezprawia doby
w.ks. Konstantego i Nowosilcowa w wywołaniu Powstania Listopadowego. A wystarczyło przecież, by
uważnie zajrzał do korespondencji głównego rzecznika orientacji prorosyjskiej w Polsce pierwszych
dziesięcioleci XX wieku ks. Adama Czartoryskiego, na którego tylekroć się powoływał. Znalazłby
wówczas liczne, pełne niepokoju listy księcia Adama do swego przyjaciela cara Aleksandra I
ostrzegające przed skutkami, jakie może spowodować bezmyślna polityka w.ks. Konstantego wobec
Polaków. Już 17 lipca 1815 r. ks. Czartoryski pisał do cara Aleksandra II: W. Książę Konstanty (...)
pragnie kierować armię kijem i zastosowuje go (...). Wrażenie tu jest ogólne, jakoby przeprowadzano
plan zniszczenia i udaremnienia dobrodziejstw W.C.Mości (...). Czas nagli, Najjaśniejszy Panie. Każda
godzina może przynieść burzę i katastrofę, o jakich myśl sama przeraża. W innym liście do cara - z 2
sierpnia 1819 r. ks. Czartoryski pisał o fatalnych skutkach, jakie może spowodować wprowadzenie do
rządu podwładnych karierowiczy, chciwych, z najgorszą sławą. Czyżby tych listów nie znał Bocheński,

domniemany znawca ówczesnych dziejów Polski, czy je świadomie pomija, bo przeczą jego
stereotypom, obciążającym Polaków winą za wszystko?

Szkoda, że Bocheński piętnując "głupich" Polaków za to, że ośmielili się wywołać Powstanie
Styczniowe, pomija to, co pisał o przyczynach tego powstania i innych powstań Rosjanin, o wiele
bardziej racjonalny w swych sądach od naszego prorosyjskiego kolaboranta. Myślę tu o gruntownym
znawcy Polski Nikołaju W. Bergu, bliskim krewnym jednego z pogromców Powstania Styczniowego. W
swych świetnych, a dziś niestety prawie zapomnianych, trzytomowych Zapiskach o polskich spiskach i
powstaniach Berg tak pisał o skrajnej głupocie polityki Rosji w Polsce, wciąż prowokującej powstania:
Z drugiej jednak strony i rząd rosyjski, jakby umyślnie dopomagał, aby głównie w tym zaborze
powstawały spiski i wybuchały powstania; otwierał im po prostu drogę przez bezładny zarząd kraju (...)
przez zupełny brak jakiegoś prawidłowego systemu administracyjnego, a głównie przez tę niezwykłą
umiejętność drażnienia wszystkich w ogóle i każdego z osobna, bez żadnej potrzeby lub przyczyny, ni
stąd ani zowąd (...).

Pisanie o głupocie rosyjskich rządców Polski wyraźnie jednak nie odpowiadało Bocheńskiemu. On
wolał piętnować za wszystko "głupich i niesfornych" Polaków, którzy ośmielali się buntować przeciw
kolejnym rządom. I zyskiwał za to właśnie szczególnie gorące pochwały w dobie jaruzelszczyzny.
Jakże klaskał i mlaskał na temat służalczo prorosyjskiej książki Bocheńskiego redaktor "Polityki"
Andrzej Mozołowski, wołając: Chwała "Czytelnikowi" za odwagę wydania książki Bocheńskiego. I
odnosił się ze zrozumieniem nawet do głoszonej przez Bocheńskiego chwalby targowiczan, pisząc:
Autor nie waha się podnieść pióra na stronnictwo patriotów z okresu Sejmu Czteroletniego i
Konstytucji 3 Maja - za fatalną politykę zagraniczną, w przeciwieństwie do targowiczan, którzy pod tym
względem byli znacznie lepsi, a szukając oparcia w Rosji, nie w Prusach, lepiej się ojczyźnie
przysłużyli (A. Mozołowski Dzieje głupoty nieśmiertelnej "Polityka" 3 listopada 1984 r.). Autor "Polityki"
w 1984 roku z całą swadą reklamował brechty Bocheńskiego, wybielając najhaniebniejszych zdrajców
Polski - targowiczan, jako tych, którzy się "lepiej przysłużyli ojczyźnie". Poprzez ściągnięcie wojsk
rosyjskich na własną ojczyznę i przyspieszenie drugiego rozbioru (!).

Przypomnijmy tu, że brechty książki Bocheńskiego od pierwszych chwil po jej wydaniu w 1947 roku
wywoływały gorące protesty ludzi wierzących w prawdziwie niepodległą Polskę. Jan Ulatowski pisał w
paryskiej "Kulturze" (nr 2-3 z 1947 r., s. 157) o Dziejach głupoty w Polsce: Książka Bocheńskiego jest
tylko na pozór odważną operacją chirurgiczną. Jest to operacja podjęta z założeniem, że może się
udać - po wyjęciu serca. Profesjonalni historycy już w 1947 roku wskazali na rozliczne błędy
merytoryczne dywagacji Bocheńskiego. Jak przypomniał J. Michalski w swej recenzji z książki
Bocheńskiego na łamach "Nowych książek" z września 1984 r.: Pierwsze wydanie "Dziejów głupoty"
nie spotkało się z dobrym przyjęciem krytyki (...). Najistotniejsze zarzuty wysunął autor
najwcześniejszej recenzji Stefan Kieniewicz ("Dziś i jutro" nr 25 z 1947 r.). W sumie (...) Kieniewicz
potraktował dość lekceważąco wywody Bocheńskiego i przestrzegał go, aby kontynuując swą pracę w
zakresie problematyki XIX w. starał się oprzeć na solidniejszej wiedzy. Niewiele lepszą opinię o
znajomości XVIII w. przez Bocheńskiego wyraził po latach profesjonalny znawca tamtych dziejów
Jerzy Michalski. Zarzucił Bocheńskiemu, że "jego erudycja nie jest imponująca", że niedostatecznie
weryfikował postawę źródłową omawianych prac i pisał z niedostateczną "odpowiedzialnością za
słowa". Michalski uznał również, że na skutek tendencyjności Bocheńskiego proponowana przezeń
wykładnia dziejów polskich jest "mało realistyczna".

Tego typu zarzuty pod adresem książki Bocheńskiego ze strony prawdziwych, profesjonalnych
znawców historii można by jeszcze długo cytować. Cóż z tego jednak, gdy u nas publicystyczne
zakalce typu Dziejów głupoty czytają publicyści sami niezbyt oczytani w prawdziwych, źródłowych
publikacjach naukowych. I potem mamy takie szokujące mlaskania, ochy i achy na temat niemądrej,
kolaboranckiej książki Bocheńskiego, nawet ze strony niektórych publicystów prawicowych. Wszystko
to jest jednym z wielu patologicznych symptomów intelektualnego lenistwa dużej części prawicy.

Antypowstańczy paszkwil Łubieńskiego

Dofinansowanie przez Ministerstwo Kultury i Sztuki ułatwiło kolejne wznowienie w 1996 r. wydanego
po raz pierwszy już w 1978 roku antypowstańczego paszkwilu Bić się czy nie bić Tomasza
Łubieńskiego. W przeciwieństwie do tekstów Aleksandra Bocheńskiego, nie mówiąc już o szczególnie
topornym Januszu A. Majcherku, tekst Łubieńskiego czyta się lekko, potoczyście. To wciąga. Tym,

którzy mają niewiele wiedzy o historii Polski XIX wieku, zapewnia nawet prawdziwą przyjemność
intelektualną i mogą do woli delektować się pięknym stylem i przekonywującymi zdawałoby się
wyskokami wyobraźni autora, namiętnie strofującego "niemądrych" polskich przodków. Historyk-
profesjonalista niestety nie może oddać się tej przyjemności delektowania, gdy co chwila natyka się na
skrajne banialuki, nieprawdy i przekręcenia, tendencyjne przyczernienia czy tylko wiązanki
naciąganych półprawd. I tak np. - wbrew Łubieńskiemu - uczestnicy obiadów czwartkowych u króla
Stasia wcale nie stanowili oświeconej wyspy wśród powszechnej ciemnoty społeczeństwa (s. 10). W
owych czasach w szkołach średnich liczba uczącej się młodzieży wzrosła trzykrotnie w porównaniu do
początków XVIII wieku, licząc przed pierwszym rozbiorem około 30-35 tysięcy - nie było to mało, skoro
dla Francji liczba ta wynosi 70 tys. - komentowano w wielkiej syntezie Dziejów Polski pod red. prof. J.
Topolskiego (1976 r.). Słynny francuski badacz dziejów Oświecenia Jean Fabre pisał o dziele polskiej
Komisji Edukacyjnej: Żaden inny kraj w Europie nie mógł się wtedy pochwalić systemem
wychowawczym równie solidnym i tak zuchwale nowatorskim.

Aby pokazać jak absurdalny był wybuch Powstania Listopadowego, Łubieński przedstawia ostatnie
dziesięciolecie przed wybuchem tego powstania jako prawdziwą idyllę - której ci "nierozumni" polscy
spiskowcy za nic nie potrafili docenić. Pisze Łubieński (s. 16): Odkąd Konstanty pokochał i poślubił
Joannę Grudzińską (w 1820 r. - J.R.N.) złagodniał, docenił swoich dziarskich żołnierzy, dopuścił
fachowców do szkół wojskowych, ustały epidemiczne, samobójcze frustracje oficerskie. Byli
oczywiście policjanci i spiskowcy, jak w każdym normalnym kraju. Istniała również, dla amatorów
wymowy, parlamentarna opozycja.

Porównajmy ten tak idylliczny obrazek Łubieńskiego z tym, co pisał w ostatnich dniach 1830 roku na
temat przyczyn Powstania Listopadowego w memorandum dla cara Mikołaja I książę Franciszek
Lubecki-Drucki, minister skarbu, zdecydowany przeciwnik tendencji powstańczych: Taki skład rządu,
złożonego z żywiołów tak ociężałych (avec d'éléments aussi inertes), podkopywał powagę władzy; z
każdym dniem rosła nieufność społeczeństwa. Uważano rząd za niezdrowe, niemocą dotknięte ciało,
równie bezsilne, by zrobić coś dobrego, jak żeby zapobiec złemu, odwrócić je od kraju. Z każdym
dniem coraz jaskrawsze akta samowoli i policyjnych rządów wdzierały się we wszystko: raz po raz
kasowano wyroki wojskowych sądów, dopóki nie były w zupełnej harmonii z wolą, która je dyktowała;
najsposobniejszych obywateli zapędzano do przymusowych robót, hańbiących, bez sądu i wyroku, na
pośmiewisko gawiedzi całymi godzinami; inni latami całym siedzieli w więzieniu, a nikt nie mógł sobie
przypomnieć, za co ich uwięziono. Zakwitł system prowokacji i denuncjacji, ajenci policyjni nękali
spokojnych ludzi różnorodnymi środkami wymuszenia (...). Jawna protekcja otaczała bezkarność
mnóstwa indywiduów, które znano powszechnie z podłości i bezwstydnych nadużyć, każdy natomiast
człowiek nieposzlakowany był wystawiony na tysiące przeróżnych szykan. (...) rozciągnięto szeroką
gęstą sieć różnorodnych udręczeń o rozmaitych odcieniach dokuczliwości, które na każdym kroku
drażniły ukłuciami i ze wszystkich stron uciskały ludność Królestwa we wszystkich warstwach.

Przypomnijmy również, że słynny angielski historyk Norman Davies przedstawiał w Bożym igrzysku
"idylliczne" czasy po 1825 roku jako czas zalania Królestwa Polskiego potokiem agentów cara
Mikołaja I, panowania powszechnej "atmosfery strachu i podejrzliwości".

Powstanie Listopadowe przedstawia Łubieński jako jedną wielką czarną serię klęsk i porażek, błędów i
pomyłek. Autorowi zafascynowanemu wybrzydzaniem na wszystko, co polskie, zabrakło w ogóle
odrobiny serca na wspomnienie, że jednak Polacy tu i ówdzie zwyciężali potężną armię rosyjską, że
generałowie polscy nie składali się wyłącznie z samych nieudolnych głąbów, że niektórzy z nich mieli
doskonałe plany strategiczne, a nawet odnosili zwycięstwa. Według Łubieńskiego (s. 26), oficerowie
rosyjscy w przeciwieństwie do oficerów polskich mieli przewagę wojskową, zaufanie... rację moralną i
spali dobrze. A poza tym armia rosyjska była "niezawodna" i "nawykła do trudnych zwycięstw" (s. 26).
Trudno powiedzieć, czy piszący to wszystko Łubieński zna fakty i tylko udaje ignoranta, czy
rzeczywiście tak wiele rzeczy po prostu nie wie. Czyżby pisząc o "niezawodnej" armii rosyjskiej, nie
wiedział, jakie zdumienie w całej ówczesnej Europie wywoływał fakt, że bez porównania większa
armia Cesarstwa Rosyjskiego miała tyle kłopotów z uporaniem się z armią małego Królestwa
Kongresowego, i nawet co jakiś czas ponosiła w walce z nią klęskę. Czyżby w ogóle nie wiedział o
wściekłości, wręcz szewskiej pasji, z jaką pisał car Mikołaj I do dowodzącego armią rosyjską
feldmarszałka Iwana Dybicza: Pozwól Pan wyrazić zdziwienie i żal, że w tej nieszczęśliwej wojnie
donosisz mi częściej o klęskach niż o zwycięstwach, że w 180 tysięcy ludzi nie możemy nic zrobić 80
tysiącom, że nieprzyjaciel wszędzie jest liczniejszy, a przynajmniej równy liczebnie, a my prawie
wszędzie słabsi stajemy wobec niego. Szkoda też, że Łubieński nie poczytał sobie szowinistycznych

listów Aleksandra Siergiejewicza Puszkina, nie mogącego tej "niezawodnej" rosyjskiej armii wybaczyć
tak powolnej rozprawy z "krnąbrną", małą Polską.

Powstanie Styczniowe jak każde inne polskie powstanie, zostało przedstawione przez Łubieńskiego w
tonacji pogardliwego paszkwilu. Nieudolni, skłóceni "wodzowie z bożej łaski" i bezmyślni, nachalni,
częstokroć sadystyczni i grabieżczy powstańcy. Z jakąż żółcią kreśli Łubieński czarny obraz
powstańców: Kwatera, kuchnia, informacja o wrogu. Za zwłokę czy odmowę tych świadczeń
rzeczywiście niezbędnych powstańcy się obrażali, w miarę pogarszania się swojej sytuacji coraz
częściej i częściej grozili, bili (...). Konia nie pożyczysz rodakom, znaczy Rząd Narodowy ci się nie
podoba (...). Powstańcom coraz częściej zdarzało się bić i wieszać, potem już przyzwyczaili się do
tego. Zagrożeni przez nich rodacy mogli liczyć tylko na pomoc obcej przemocy (....) Rodacy-
powstańcy i rodacy-cywile upokarzali się wzajemnie (s. 67, 68). Równocześnie z wykorzystaniem
wszystkich odcieni czerni przy opisie Powstania Łubieńskiemu zabrakło choćby słowa na
przypomnienie, że miało ono również swe walory, i to niemałe. Że dzięki niemu chłopi polscy otrzymali
ziemię na o wiele lepszych warunkach niż rosyjscy. Że Powstanie Styczniowe zdumiewało wszystkich
swą wytrwałością, że stworzyło niezwykle skuteczny, zwłaszcza pod dyktaturą Romualda Traugutta,
system zarządzania. Potrafi się tym zachwycać Anglik - Norman Davies, nie Łubieński, co to, to nie.
Traugutt u Łubieńskiego jawi się głównie w kontekście niefortunnego pomysłu noszenia przez damy
strojów w czerni, szybko zduszonego przez rosyjskie represje. Wyparowała z tekstów Łubieńskiego
pamięć o niebywałym, patriotycznym zdyscyplinowaniu powstańców, o ogromnej roli pieczątki rządu
powstańczego, to, co tak wspaniale opisał Józef Piłsudski w Roku 1863.

Wielka Emigracja okiem Zoila

Łubieński, nader konsekwentny w przedstawianiu polskich dziejów w XIX wieku jako jedynego
wielkiego nieudacznictwa, daje ponury, przygnębiający obraz Wielkiej Emigracji. Wychodzi ona u
niego jako zgromadzenie pełne różnych jełopów, mających bezsensowne urojenia i roszczenia,
pieniaczących się i beznadziejnie skłóconych. U Łubieńskiego czytamy o polskim braku umiejętności
emigrowania (!) (s. 36), o fatalnym stanie psychicznym wychodźstwa (s. 40), zalewie pomówień (s.
40), emigracyjnych kompleksach (s. 41), emigracyjnym kondotierstwie (s. 47), emigracyjnych sporach
i ich fatalnym klimacie moralnym (s. 45), narodowych przeczuleniach (s. 50), mitotwórstwie (s. 52). To
wszystko na pewno było, była małość, były "potępieńcze emigracyjne swary" i upadanie ducha... Na
szczęście było jednak nie tylko to, była wielkość, była wspaniała praca twórcza, był wielki wkład do
historii innych narodów, zarówno w walce "za wolność naszą i waszą", jak i w niemałych osiągnięciach
gospodarczo-technicznych wielu emigrantów. To nie tylko jeden zegarmistrz Patek, którego łaskawie
wymienił Łubieński. To m.in. słynny Ignacy Domeyko, tak zasłużony dla Chile, to wieli badacz geografii
i geologii Australii Edmund Strzelecki, to Adam Raciborski, autor słynnego francuskiego podręcznika
medycyny, przez pół wieku używanego przez wszystkich lekarzy świata, to działający we Francji
głośny matematyk Józef Hoene-Wroński, który w kilkudziesięciu książkach i rozprawach dał znaczący
wkład do nowej matematyki XIX wieku, to twórca podstaw nowoczesnego, tureckiego ruchu
narodowego, generał i pisarz Konstanty Borzęcki (Dżelaleddin-pasza), pochowany jako turecki
bohater narodowy w meczecie w Albanii etc., etc. Przypomnę, co pisał o roli Wielkiej Emigracji (na tle
wychodźstw politycznych innych narodów) jej największy znawca Sławomir Kalembka na stronach tak
podstawowego, syntetycznego dzieła Polska XIX wieku (Warszawa 1982, s. 251): Żadna (z emigracji -
J.R.N.) nie miała równie bogatego życia organizacyjnego. Żadna wreszcie nie liczyła między sobą tylu
wybitnych indywidualności, zwłaszcza literackich i nie miała tak bogatego dorobku kulturalnego,
oświatowego i propagandowego. Przykładowo: w okresie trzydziestolecia 1832-1862 ukazywało się
około 120 polskich czasopism i periodyków wychodźczych, w tym pół setki polityczno-społecznych (...)
określenie Wielka Emigracja, choć podniosłe i nadane po latach - wydaje się trafne i zasłużone.

Łubieńskiego nie stać jednak na pokazanie niczego wielkiego z dziejów Wielkiej Emigracji; on potrafi
wszystko tylko skrajnie pomniejszyć, spłaszczyć, obrzydzić, skarykaturyzować, sprowadzić do parteru.
Najwybitniejsze nawet postacie z emigracji pod piórem Łubieńskiego niebywale karleją prezentowane
przez najmniej istotne dla nich cechy czy najmniej chlubne zdarzenia z ich jakże bogatego życia.
Weźmy na przykład kreślone u Łubieńskiego smętne "namiastki" sylwetki generała Józefa Bema.
Pojawia się on u niego głównie jako fatalny kalkulator i mitotwórca (s. 49, 50), na dodatek jako
kondotier, nie wiadomo po co starający się o utworzenie legionu dla poparcia jednego z kandydatów
do sukcesji portugalskiej. "Dziwnie" nie pasowało Łubieńskiemu do obrazu gen. Bema to wszystko, co
było w nim najważniejsze. Tak jak jego wielkie osiągnięcia naukowe we Francji, które skłoniły króla

Ludwika Filipa do nagrodzenia go Legią Honorową. Czy zasługi Bema jako świetnego wodza w
Siedmiogrodzie, największego wodza rewolucji węgierskiej. Wodza, który potrafił być skuteczny
również w tym, co politykom węgierskim zupełnie się nie udawało - potrafił zyskać wielką popularność
wśród narodów niewęgierskich (pomysły wybrania go królem Rumunów czy banem Chorwatów).
Profesor Jerzy Borejsza pisał w Polsce XIX wieku o tak pomniejszanym przez Łubieńskiego Bemie
m.in.: Bem dla Austriaków jest dowódcą rewolucyjnego Wiednia w 1848 roku, dla Węgrów - ludowym
bohaterem narodowym, dla Rumunów tym, który podpisywał odezwy w ich języku, i nadawał ziemię.

Polska propaganda antyrosyjska na Zachodzie - wg Łubieńskiego - okazywała się ogromnie
nieskuteczna, ba, odbijała się przeciw Polakom rykoszetem. W rzeczywistości ogromna część
znawców tej tematyki, także zagranicznych, przyznawała, że Polacy byli niezwykle skuteczni w swej
akcji propagandowej przeciw Rosji. To właśnie oni najbardziej zaszkodzili obrazowi imperium carów w
XIX wieku. Podziwiano, że mieliśmy tak błyskotliwych i skutecznych propagandystów polskiej sprawy
na Zachodzie od Adama Mickiewicza po Juliana Klaczkę. Przypomnę tu choćby opinię autora świetnej
amerykańskiej książki o Drugiej Rzeczypospolitej Bitter Glory Richarda C. Watta. Ubolewał on nad
słabością propagowania Polski po 1918 roku w zestawieniu z faktem, że przedtem przez półtora
stulecia Polacy wyróżniali się wśród największych publicystów świata. Ileż napisano z podziwem o
świetnej dyplomacji księcia Adama Czartoryskiego, która niejednokrotnie pokrzyżowała carskie plany,
zwłaszcza w odniesieniu do Bałkanów.

"Polski garb"

Polska, polskość, to dla Łubieńskiego głównie temat do szyderstwa. Łubieński z lubością dobiera
odpowiednie pejoratywne słowa-klucze, mające tę polskość odpowiednio ośmieszyć, upupić,
przyczernić. Trzeba przyznać, że okazuje przy tym ogromną pomysłowość. Czytamy więc u
Łubieńskiego o "ciasnopolskiej sytuacji", o "polskim balaście", "polskim garbie". Wyszydza Łubieński
rewolucjonizm polski wymuszony sytuacją, pędzony temperamentem, podszyty mentalnością
patriarchalną, religijną i anarchicznymi atawizmami. Kiedy indziej przywiązanie do kraju myli mu się z
jakimś "atawizmem plemiennym". Tożsamość narodowa" dla "Europejczyka" Łubieńskiego, to coś, z
czym prawdę mówiąc, więcej zgryzoty było niż radości. Czy właśnie dlatego kolejne wydanie książki
Łubieńskiego, wyszydzającej i dosmucającej Polaków, pisanej dla "przygnębienia serc", siejącej
pesymizm i wręcz obrzydzenie i zniechęcenie do własnej historii, zostało nagrodzone

dofinansowaniem przez "Europejczyków" z polskiego Ministerstwa Kultury i Sztuki?

Jeden z najzajadlejszych wrogów Polski i Polaków, nazistowski generalny gubernator części ziem
polskich okupowanych przez III Rzeszę – Hans Frank pisał w swym dzienniku: Kościół jest dla
umysłów polskich centralnym punktem zbiorczym, który promieniuje stale w milczeniu i spełnia przez
to funkcję jakby wiecznego światła. Gdy wszystkie światła dla Polski zgasły, to wtedy zawsze jeszcze
była Święta z Częstochowy i Kościół. Za ten tak mocny związek z polskością Kościół katolicki zapłacił
ogromną daninę krwi od czasów Murawiewa–Wieszatiela po Hansa Franka. A jednak trwał w obronie
polskości dalej i w najgorszych czasach powojennych, poprzez wspaniałe wystąpienia Prymasa
Tysiąclecia, i później w czasach “Mszy za Ojczyznę”. I trwa dalej, broniąc wartości, Wiary i Narodu. I
ten właśnie związek Kościoła i Narodu jest szczególnie nienawistnym dla dzisiejszych niszczycieli
wartości, najczęściej ludzi o komunistycznym rodowodzie. Szokują wprost rozmiary i tendencyjność
oszczerczych kampanii dzisiejszych rodzimych wrogów Kościoła. Usiłują oni zanegować nawet to,
czemu nie przeczyli najzajadlejsi wrogowie Polski – prawdę o szczególnie silnych tradycyjnych
więzach katolicyzmu i polskości.

Oszczercze ataki na księdza Kordeckiego

Jednym ze szczególnie jaskrawych przykładów szkalowania dziejów Kościoła była podjęta na
przełomie 1999 i 2000 roku próba zdegradowania roli wielkiego narodowego sanktuarium na Jasnej
Górze i zniesławienia pamięci bohaterskiego przeora paulinów księdza Augustyna Kordeckiego.
Komunistyczni wrogowie Kościoła nigdy nie chcieli się pogodzić z rolą odgrywaną w narodowej
pamięci przez dzieje heroicznej obrony klasztoru jasnogórskiego przed Szwedami w 1655 roku. Mało

się dziś pamięta, z jaką niechęcią odnosili się do postaci bohaterskiego księdza Kordeckiego różni
PZPR–owscy notable partyjni. Niechęć do jego osoby zadecydowała w 1964 roku o przejściowym
zablokowaniu realizacji filmu według Potopu Sienkiewicza. Ówczesny kierownik Wydziału Kultury KC
PZPR Wincenty Kraśko motywował swój sprzeciw (w liście z 31 grudnia 1964 r.) głównie tym, iż:
Istotnym fragmentem sienkiewiczowskiego “Potopu” jest obrona Częstochowy (rola ks. Kordeckiego).
Potraktowanie tej sprawy zgodnie z książką Sienkiewicza byłoby niesłuszne, a pominięcie całkowite
lub inne przedstawienie biegu wydarzeń naraziłoby nas na zarzuty, że wypaczamy treść dzieła
Sienkiewicza, szczególną aktywność rozwinąłby w tej sprawie Episkopat.

Jak widać ówcześni bonzowie komunistyczni nie lubili postaci bohaterskiego przeora, ale woleli unikać
otwartego zderzania się z prawdą o jego działalności. Dzisiejsi postkomuniści nie mają już takich
skrupułów, uważają, że teraz już można... iść na całość w zohydzeniu postaci jednego z największych
Polaków XVII wieku. Bo w tym czasie nastąpiła już tak wielka erozja patriotyzmu i kultu tradycji. Nie
było to wcale rzeczą przypadku, że pierwszy atak przeciw postaci bohaterskiego księdza
przypuszczono w czasopiśmie “Dziś”, redagowanym przez ostatniego, upadłego premiera PRL i
ostatniego pierwszego sekretarza KC PZPR Mieczysława F. Rakowskiego. W czasopiśmie tym od
dłuższego czasu kontynuowany jest wieloodcinkowy cykl comiesięcznych, sążnistych, oszczerczych
ataków na katolicyzm pt. Grzechy Kościoła autorstwa Józefa Niteckiego. I to właśnie on przypuścił
jako pierwszy dwa pełne kalumnii i zafałszowań ataki na postać bohaterskiego przeora Jasnej Góry:
Zdrada księdza Kordeckiego (“Dziś” z grudnia 1999 r.) i Jasnogórskie fałsze (“Dziś” ze stycznia 2000
r.).

Ludowe przysłowie powiada, że “kłamca powinien mieć dobrą pamięć”. Józefowi Niteckiemu,
oszczercy z marksistowskiego “Dziś”, wyraźnie tej dobrej pamięci brakuje. W grudniu 1999 roku
konkludował na temat obrony klasztoru w Jasnej Górze przez paulinów z ks. Kordeckim na czele:
bohaterskich bojów tam nie było. Była natomiast zdrada, ugoda i targi o kosztowności i pieniądze (s.
76). Zaledwie miesiąc później, na łamach tegoż “Dziś” ze stycznia 2000 r., ten sam Nitecki przyznawał
jednak, iż: Paulini z przeorem Kordeckim na czele włożyli wiele wysiłku w obronę klasztoru i jego
otoczenia, łącząc możliwe w tej sytuacji akcje zbrojne z rokowaniami. W tym samym artykule ze
styczniowego “Dziś” Nitecki dalej stara się jednak o maksymalne pomniejszenie znaczenia obrony
klasztoru przed Szwedami, głosząc tezę o “miękkim oblężeniu Jasnej Góry” i akcentując: Gdyby w
czasie oblężenia Szwedzi widzieli w klasztorze znaczący punkt strategiczny, bez wątpienia zajęliby
go. Snując tego typu absurdalne dywagacje, Nitecki nie wyjaśnia tylko jednej sprawy, po co więc w
ogóle było Szwedom to “miękkie oblężenie” Częstochowy, i to aż przez sześć tygodni od listopada do
końca grudnia 1655 roku? Czy Szwedzi robili to z nudów, dla zabawy, czy może dla postraszenia
znienawidzonych, katolickich zakonników?

W ciągu zaledwie paru miesięcy po dwóch kalumniatorskich “szarżach” Józefa Niteckiego na pamięć
bohaterskiego przeora pojawił się nowy, równie oszczerczy atak pióra Cezarego Leżeńskiego
(najpierw na łamach nr 5 “Aneksu”, potem w przedruku w dużo popularniejszej “Angorze”). Warto tu
przypomnieć, że kalumniator księdza Kordeckiego – pisarz Cezary Leżeński należy do czołowych
polskich masonów (według wydanej w 1999 roku książki Ludwika Hassa: Wolnomularze polscy w
kraju i za granicą 1821–1999. Słownik biograficzny).

Nowy kalumniator, bardzo średniego lotu pisarz Cezary Leżeński komunikuje wszem i wobec:
stwierdzenia o bohaterskiej obronie Jasnej Góry są mitem, a sam ks. Kordecki był zdrajcą.
Szczególnie groteskowo wyglądają łamańce myślowe Leżeńskiego: nie można zaprzeczyć, że ks.
Kordecki zdradził swego pana króla Polski Jana Kazimierza. Był jakbyśmy dziś powiedzieli
kolaborantem, mimo iż później nie wpuścił Szwedów na Jasną Górę. Jakiż to przedziwny typ “zdrajcy”
z tego ks. Kordeckiego?! Tak sprzyja Szwedom, tak z nimi kolaboruje, że aż... nie wpuszcza ich na
Jasną Górę i zmusza do sromotnego odwrotu.

Starając się maksymalnie pomniejszyć znaczenie obrony Jasnej Góry, wręcz zanegować jej
jakiekolwiek znaczenie militarne, Leżeński pisał: Obronę Jasnej Góry ledwo dostrzeżono w najbliższej
okolicy. Dowody na to przytacza wybitny historyk Adam Kersten. Mimo że z wojny polsko–szwedzkiej
zachowały się w archiwach i bibliotekach “dziesiątki, jeśli nie setki tysięcy” dokumentów (...), to według
jego badań prawie w żadnym z nich nie wspomina się o oblężeniu Jasnej Góry i o cudownym wpływie
jej obrony na cały kraj. Ponadto w żadnym z uniwersałów czy listów królewskich nie ma wzmianki o

obronie klasztoru. Także w innych dokumentach z 1655 roku (...) nie podjęto też tej, ponoć tak ważnej
dla Rzeczypospolitej sprawy.

Stwierdzenia Leżeńskiego wyraźnie przeinaczają obraz reakcji różnych środowisk w Polsce na obronę
klasztoru, przedstawiony w tekstach A. Kerstena, w paru sprawach świadomie go zafałszowując.
Podczas gdy Leżeński twierdzi, że według badań Kerstena “prawie w żadnym” (z dokumentów) nie
wspomina się o oblężeniu Jasnej Góry, Kersten wyliczył szereg takich dokumentów, pisząc w książce
Pierwszy opis Jasnej Góry w 1655 r. Warszawa 1959, s. 214–215 m.in. o podejmującym potrzebę
sukursu dla Jasnej Góry liście Jerzego Lubomirskiego czy o piętnującym szwedzki “najazd” na Jasną
Górę uniwersał hetmanów polskich w Sokalu z 16 grudnia 1655 r. Trudno uznać za mało znaczące
podjęcie sprawy oblężenia klasztoru w Jasnej Górze w tej wagi dokumentach, co uniwersał hetmanów
z Sokala czy list Jerzego Lubomirskiego, już wtedy jednej z najbardziej znaczących postaci
Rzeczypospolitej, od 1650 roku marszałka wielkiego koronnego. Kersten przypomniał również, iż do
oblężenia Jasnej Góry nawiązywały ważne listy sekretarza królowej Piotra des Noyers. Wbrew
fałszom Leżeńskiego głoszącym z całą hucpą, że w żadnym liście królewskim nie pisano o obronie
klasztoru na Jasnej Górze są (wg Kerstena) przynajmniej dwa listy króla Jana Kazimierza w tej
sprawie oraz list królowej Marii Ludwiki. Wszystko to obala zafałszowania Leżeńskiego próbującego
przedstawić obronę Jasnej Góry jako coś bardzo mało istotnego.

Sądząc po ogromnej bucie, z jaką marksista Nitecki i mason Leżeński próbowali ściągnąć
bohaterskiego przeora z piedestału i okrzyknąć go “zdrajcą”, można by sądzić, że obaj domorośli
historycy cudem odkryli jakieś “rewelacyjne” dokumenty, które odsłaniają “prawdę” nieznaną dotąd dla
historyków. Otóż nie ma o tym w ogóle mowy. Obaj panowie jako jedyny, za to koronny dowód
“zdrady” ks. Kordeckiego przywołują dobrze znany dawnym historykom list przeora Jasnej Góry do
szwedzkiego generała Mullera z 21 listopada 1655 r., formalnie godzący się na poddanie
zwierzchnictwu Karola Gustawa. Kubala, na którym oparł Sienkiewicz swój opis Jasnej Góry, pisał w
Wojnie szwedzkiej (Lwów 1913, s. 421), iż list ten był wyłącznie jednym ze środków rozpaczliwych
działań ks. Kordeckiego dla zapobieżenia wejściu wojsk szwedzkich za mury Jasnej Góry. Według
Kubali: To były środki obronne. Bronił się armatami i takimi listami, wzywając równocześnie
Jasnogórców do walki za wiarę i ojczyznę i prawowiernego króla. Nawet bardzo, ale to bardzo skłonny
do “odbrązowiania” historii profesor Adam Kersten przyznawał w swym biogramie ks. Kordeckiego
(PSB, t. XIV, s. 54), iż: polityka Kordeckiego konsekwentnie zdążała do tego, by ochronić Jasną Górę
przed wprowadzeniem obcej załogi. Zapobiec temu miało złożenie aktu i otrzymanie w zamian listu
bezpieczeństwa (salva guardia). Jednocześnie Kordecki szukał pomocy dla klasztoru u króla Jana
Kazimierza i polskich dowódców wojskowych. Po podejściu wojsk szwedzkich pod Jasną Górę
Kordecki, jak i większość zgromadzenia, zdecydował się na zbrojne przeciwstawienie się próbom
wprowadzenia załogi szwedzkiej. Podczas oblężenia klasztoru (18 XI – 26 XII) użył wszelkich
sposobów, od wiernopoddańczych w tonie listów do króla szwedzkiego Karola Gustawa, uprzejmych
pism do dowódców szwedzkich oraz sojusznika szwedzkiego Hieronima Radziejowskiego, poprzez
przeciąganie pertraktacji, aż po zbrojny opór, aby nie dopuścić obcej załogi w mury klasztoru.

Czy ktoś uzna, że ks. Kordecki miał lepszy wybór w sytuacji, gdy prawie nikt nie walczył w Polsce
przeciw Szwedom? Przypomnijmy, że w czasie wysłania przez ks. Kordeckiego tego listu do gen.
Müllera – 21 listopada 1655 roku przeważająca część Polski znajdowała się pod kontrolą Karola
Gustawa. Jego zwierzchność uznała wówczas większość polskiej szlachty (m.in. Jan Sobieski),
magnatów, wojska. W sytuacji, gdy nawet Stefan Czarnecki rozważał, po kapitulacji Krakowa,
możliwość przejścia pod rozkazy Karola Gustawa. Czy mądrzej byłoby, gdyby zamiast pertraktować
ze Szwedami i przeciągać negocjacje, cierpko przeciąć z nimi od razu wszelkie rozmowy, dumnie
deklarując: Przy Janie Kazimierzu stoim i stać będziemy. W sytuacji, gdy sam król Jan Kazimierz
uciekł za granicę, gdy w rękach Szwedów były Warszawa, Kraków i ogromna część pozostałej Polski.
Dążąc do jak najskuteczniejszego zrealizowania swego głównego zadania – ochronienia klasztoru
przed wejściem Szwedów – ks. Kordecki walczył i prowadził układy, umacniał obronę klasztoru i
zwodził Szwedów obietnicami ustępstw w układach, starając się wciąż o “ociąganie sprawy” z
nadzieją, że sama zimowa pora osłabi nieprzyjaciela, albo też nadejdzie pomoc od króla Jana
Kazimierza.

I wspaniale, ogromnie skutecznie, wykonał swój cel, broniąc klasztoru i dając znakomity przykład dla
innych. Przyznawali to i przyznają najgłośniejsi historycy polscy od tak sceptycznego skądinąd
Michała Bobrzyńskiego i Władysława Konopczyńskiego, po współczesnych profesorów: Józefa
Andrzeja Gierowskiego i Władysława Czaplińskiego. Ba, obcy historycy jak choćby głośny szwedzki

historyk Theodor Westrin Westrin, widzący w księdzu Kordeckim prawdziwy symbol gorącej wiary...
praktycznej siły w działaniu i męstwa. Nawet obcy historycy potrafią dostrzec wielkość ks.
Kordeckiego, którą próbują podważyć mali polscy ludzie: marksista Piotr Nitecki i mason Cezary
Leżeński, domorośli historycy–amatorzy bezkarnie buszujący w narodowej przeszłości. Szokująca jest
wprost ignorancja tych “odkrywców” nowych prawd o polskich wielkich. Na przykład Cezary Leżeński,
pisząc o czasach Jana Kazimierza, pomylił datę rokoszu Lubomirskiego, jednego z najważniejszych
wydarzeń epoki tylko... o 10 lat. Bagatelka!...

Dlaczego tacy żałośni ignoranci zabierają głos, i to z tak wielką hucpą w sprawach, o których nie mają
większego pojęcia, za to z jedną wyraźną tendencją, aby zniszczyć najcenniejsze polskie tradycje?
Dlaczego można bezkarnie upowszechniać najprzeróżniejsze oszczercze hipotezy próbujące zohydzić
pamięć największych polskich patriotów? Dlaczego na tego typu praktyki nie reagują czołowi polscy
historycy? Dlaczego nie protestują przeciwko zniesławiającym narodowe dzieje kłamstwom takie
gremia, jak władze Polskiego Towarzystwa Historycznego czy Towarzystwa Miłośników Historii?

Fałsze i manipulacje A. Garlickiego

W kontekście oszczerczych ataków na wybitne postaci Kościoła katolickiego w Polsce, a zarazem
wybitnych polskich patriotów trudno nie wymienić podręcznika profesora Andrzeja Garlickiego, po raz
trzeci już dziekana Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Pisałem już na łamach
“Naszej Polski” o jednym podręczniku tegoż autora, obejmującym okres od 1939 roku i zawierającym
swoiste “kłamstwo oświęcimskie” (autor, pisząc o mordowaniu w Oświęcimiu Żydów i Cyganów,
“zapomniał” w ogóle wymienić Polaków wśród mordowanych ofiar Oświęcimia). Skrajne przekłamania
tegoż podręcznika zostały napiętnowane w interpelacji poselskiej pani poseł Krasickiej–Dumki. Tym
razem chodzi jednak o podręcznik szkolny A. Garlickiego dla liceów ogólnokształcących, odnoszący
się do wcześniejszego okresu (Historia 1815–1939, wydanym w Warszawie w 1998 roku). W
podręczniku tym aż roi się od skrajnie tendencyjnych uwag na temat Kościoła katolickiego w Polsce,
zgodnie zresztą z bardzo konsekwentną linią tego starego, partyjnego historyka. Przypomnę, że już w
1963 roku Garlicki “wsławił się” tekstem na łamach “Polityki”, w którym szczególnie mocno alarmował
wszystkich “stróży komunistycznych idei” przed tym, co się dzieje w tysiącach kościelnych punktów
katechetycznych. Otóż – według Garlickiego – nauczano tam historii Polski inaczej niż w szkołach
państwowych, mącąc biednym uczniom głowy nieprawomyślnymi klerykalnymi miazmatami.

Dziś w III RP wielce honorowany, nadworny historyk “Polityki” – Garlicki dalej, gdzie może, wbija
“szpile” w historię Kościoła katolickiego w Polsce, “odpowiednio” ją zafałszowując. Szczególnie
wyraźnie widać jego tendencyjność na kartach podręcznika historii od 1815 do 1939 r. Na stronie
111–112 tej książki natykamy się na najbardziej oburzające kłamstwo Garlickiego, wyrządzające
krzywdę pamięci zasłużonego polskiego patrioty – arcybiskupa Zygmunta Felińskiego. Garlicki pisze
na jego temat: Wartość nadrzędną stanowił dlań interes Kościoła i jeśli tylko nic mu nie zagrażało, był
gotów pozostawać lojalnym poddanym cara. Była to w tym czasie częsta, nie tylko w zaborze
rosyjskim, postawa hierarchów kościelnych, niezrozumiała dla patriotycznych kręgów społeczeństwa
polskiego. A dla mnie osobiście jest niezrozumiała postawa A. Garlickiego, pomawiającego o brak
autentycznego patriotyzmu człowieka, o którym sam pisze kilka stron dalej, że został na 20 lat zesłany
przez władze carskie do Jarosławia za próbę wybronienia przed egzekucją księdza Agrypina
Konarskiego.

Uściślijmy tu, że o zesłaniu arcybiskupa Felińskiego w głąb Rosji zadecydowało nie wybranianie przez
niego powstańczego kapelana kapucyna A. Konarskiego, lecz ostry protest przeciw jego egzekucji. Na
rozmiary represji wobec arcybiskupa (spędził 20 lat na zesłaniu w Jarosławiu) najbardziej wpłynął
jednak inny fakt – wystąpienie przez Felińskiego z listem do cara, proszącym, aby z Polski uczynił
naród niepodległy, dynastycznym tylko węzłem połączony z Rosją (list podany został ku wściekłości
władz carskich do publicznej wiadomości na łamach francuskiego “Le Monde”). List arcybiskupa do
cara postulujący uczynienie Polaków narodem niepodległym jest najlepszym dowodem skrajnej
fałszywości twierdzeń prof. Garlickiego, że Feliński był gotów pozostawać lojalnym poddanym cara,
jeśli tylko nic nie zagrażało interesowi Kościoła. Żaden “interes Kościoła” nie zmuszał arcybiskupa
Felińskiego do tak ryzykownej patriotycznej deklaracji. Gdyby prof. Garlicki kiedykolwiek czytał
wspaniałe pamiętniki arcybiskupa Felińskiego, nie miałby chyba już nigdy wątpliwości na temat siły
patriotycznych uczuć słynnego hierarchy. Życzyłbym wszystkim historykom takiej skali identyfikacji z
Narodem i tak mocnego przeżywania jego wszystkich dylematów i bólów. Sam arcybiskup Feliński

pisał w swych Pamiętnikach (Warszawa 1986, s. 477) m.in.: Prawa narodów do niepodległego bytu są
tak święte i niewątpliwe (...). Skażone lub obałamucone jednostki mogą wprawdzie zrzec się tych praw
dobrowolnie, łudząc zaborców, że to czynią w imieniu całego narodu, głosy takie wszakże nie odbiją
się nigdy żywym echem w sercu ludu; brzmieć owszem będą zawsze jak fałszywa i wstrętna nuta, ci
zaś, co ją głoszą, pozostaną zawsze w sumieniu narodu podłymi tylko zdrajcami (...). Kto nie żąda
niepodległości lub o możebności odzyskania jej zwątpił, ten nie jest polskim patriotą (...). Warto
przypomnieć, że tak fałszywie i tak krzywdząco przedstawiany w podręczniku prof. Garlickiego
arcybiskup Feliński już jako 14–letni chłopiec został wciągnięty do prac spiskowych Szymona
Konarskiego (wraz z bratem miał się zająć techniczną częścią drukarni spiskowej), a uczestnicząc
czynnie w walkach rewolucji 1848 roku w Poznańskiem, został ranny pod Miłosławiem.

Niezależnie od krzywdzącego przedstawienia postaci arcybiskupa A. Felińskiego przyczerniony jest
również generalnie obraz zachowań Kościoła katolickiego w Polsce w tym okresie. Przeważająca
część polskich biskupów próbowała przeciwdziałać rusyfikowaniu polskiego życia kościelnego i część
z nich za to srogo płaciła. Np. biskup płocki Kasper Borowski za swą postawę w tej sprawie zapłacił w
1869 roku trzynastu latami ciężkiego wygnania w Permie. Znakomity historyk Marian Kukiel pisał w
swych Dziejach Polski porozbiorowej 1795–1921 (Paryż 1983, s. 451), że w 1870 roku na 15 diecezji
tylko 3 były obsadzone. Działo się tak głównie na skutek oporu polskich biskupów, którzy nie chcieli
się podporządkować władzy Kolegium Duchownego w Petersburgu. Warto przypomnieć również tak
niesłusznie zapomnianą postać administratora archidiecezji warszawskiej Antoniego Białoszewskiego.
W 1861 r. wobec profanacji kościoła katedralnego i bernardyńskiego przez żołnierzy rosyjskich
nakazał on te kościoły zamknąć i opieczętować, a w innych kościołach zawiesił odprawianie wszelkich
nabożeństw, dopóki by rząd nie dał pewnych rękojmi, że podobne bezprawia się nie powtórzą. Został
za to wtrącony do cytadeli i skazany na śmierć przez rosyjski sąd wojenny (ostatecznie car zamienił
ten wyrok na dwa lata więzienia w Bobrujsku). Szkoda, że prof. Garlicki, tak skory do malowania w
czarnych barwach polskiego Kościoła, nie znalazł miejsca w swym podręczniku dla opisania
znaczenia animowanych przez hierarchów bractw trzeźwości, zlikwidowanych ze względów
politycznych po klęsce Powstania Styczniowego. Że nie znalazł miejsca dla pokazania rozmiarów
represji wobec duchowieństwa za udział w Powstaniu Styczniowym (prawie 30 księży ukarano
śmiercią, 100 skazano na katorgę, a ogółem represjonowano w ten czy inny sposób aż 466
duchownych – wg J. Kłoczowski i in. Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986, s.
236).

Pisząc o arcybiskupie Felińskim, A. Garlicki zaznacza, że taka jak jego lojalna wobec zaborcy postawa
była częsta nie tylko w zaborze rosyjskim. Dowodem na to może być wspomniana również później
przez Autora (s. 144) postać arcybiskupa gnieźnieńsko–poznańskiego Mieczysława Ledóchowskiego.
Autor pisze, że Ledóchowski był “całkowicie obojętny wobec sprawy polskiej”. Nawet jednak ten
hierarcha, obojętny wobec ruchu polskiego, naraził się władzom pruskim za “popieranie elementu
polskiego” (wg hasła w PSB, zeszyt 71), nakazując wykład religii w języku polskim w czterech
najniższych klasach. Po wydaleniu przez pruskich rejentów posłusznych mu katechetów, Ledóchowski
zarządził pozaszkolne lekcje religii w języku polskim, wkrótce zakazane przez władze. O tym już
jednak nie wspomniał prof. Garlicki. Dlaczego ani słowem nie pisze ten “demaskator” tak częstego
rzekomo “lojalizmu” hierarchów wobec zaborców o wymownych przykładach jakże innych postaw ze
strony dostojników Kościoła i rzeszy duchownych? Choćby o tak pięknej postaci obrońcy polskości w
zaborze pruskim – arcybiskupa gnieźnieńskiego i poznańskiego Leona Przyłuskiego. Hierarcha ten
stał na czele delegacji polskiej wysłanej wiosną 1848 roku do króla Prus z żądaniami oddzielenia
Poznańskiego od Rzeszy, powierzenia urzędów Polakom, poszanowania narodowości polskiej.
Arcybiskup Przyłuski nie tylko odegrał wielką rolę w utrwalaniu polskości w życiu kościelnym, ale
otwarcie występował z deklaracjami popierającymi walkę Polaków o miejsca w pruskim Landtagu.
Przypomnijmy również inną, jakże mało dziś znaną postać wielkiego obrońcy polskości na Śląsku,
pochodzącego z niemieckiej rodziny biskupa–sufragana wrocławskiego Bernarda Bogedaina.
Zarówno w memoriałach do władz, jak i w działalności wizytatorskiej Bogedain konsekwentnie walczył
w obronie języka polskiego (to on zachęcił Karola Miarkę do pisana po polsku).

Sam Autor deklaruje w jednym krótkim zdaniu (s. 166): Wielką rolę w rozbudzaniu i utrwalaniu
świadomości narodowej odgrywał Kościół. Deklaruje, lecz konsekwentnie przemilcza najważniejsze
fakty na ten temat, milczy o postaciach duchownych najbardziej zasłużonych dla Polski. Szczególnie
jaskrawym przykładem tego typu przemilczeń jest całkowite pominięcie w podręczniku Garlickiego
postaci tak zasłużonego dla polskiej nauki i gospodarki księdza Stanisława Staszica, postaci tak
zasłużonego dla ożywienia polskiej działalności gospodarczej w Wielkopolsce księdza Piotra

Wawrzyniaka czy wielkiego obrońcy polskości na Śląsku księdza Józefa Szafranka. Inna sprawa, że
cały podręcznik Andrzeja Garlickiego jest w ogóle wprost klinicznym przykładem przemilczeń i
pominięć ludzi szczególnie zasłużonych dla historii polskiej kultury, nauki i gospodarki w XIX wieku. W
podręczniku zabrakło choćby jednego zdania na przypomnienie roli odgrywanej po 1815 roku przez
Uniwersytet Wileński z takimi wykładowcami jak bracia Śniadeccy czy Joachim Lelewel (Garlicki tylko
informuje jednym zdaniem o zamknięciu tego uniwersytetu w 1831 roku). W podręczniku Garlickiego
zabrakło słowa o roli odegranej w aktywizacji gospodarczej Wielkopolski przez Hipolita Cegielskiego,
Karola Libelta czy gen. Dezyderego Chłapowskiego. Jak ocenić podręcznik historii Polski, w którym
nie ma w ogóle takich nazwisk jak Jan Matejko, Artur Grottger czy Stanisław Moniuszko. W którym
zabrakło w ogóle nazwisk takich postaci polskiej nauki, jak: Samuel Linde, Oskar Kolberg, Tytus
Chałubiński, Oswald Balzer, Karol Olszewski, Zygmunt F. Wróblewski czy Marian Smoluchowski, w
którym całkowicie pominięto nazwisko wynalazcy lampy naftowej Ignacego Łukasiewicza. W tym
samym czasie, gdy w podręczniku aż roi się od różnych postaci marginesowych cudzoziemców typu
francuskiego kucharza M.–A. Careme'a czy trzeciorzędnego malarza J.B. Isabeya. I takie podręczniki
mamy!

Wśród rozlicznych “szpil” pod adresem Kościoła katolickiego w Polsce, zawartych w podręczniku
Garlickiego, znalazło się między innymi stwierdzenie na s. 206, iż: W latach 80. (chodzi o lata 80. XIX
wieku – J.R.N.) ukazywały się wrogie Żydom artykuły w “Niwie” i “Głosie”. Nastroje niechęci i wrogości
wynikające też z nauczania Kościoła katolickiego, rozpowszechniającego tezę ukrzyżowania Jezusa
przez Żydów. Ładnie się to u Garlickiego nazywa – “teza”! Nie to jednak jest najważniejsze. Dlaczego
Garlicki tak łatwo pomawiający Kościół katolicki o wszelkie możliwe zło jakoś nie odnotował, że
właśnie w latach 80. XIX wieku, a ściślej w 1881 roku, katolicki biskup warszawski Antoni Sotkiewicz
starał się zdecydowanie przeciwdziałać inspirowanym przez władze carskie próbom upowszechniania
antyżydowskich nastrojów w Warszawie, po zapoczątkowaniu w Rosji pogromów? Biskup Sotkiewicz
nakazał wywiesić we wszystkich kościołach warszawskich list pasterski, w którym nawoływał do
spokoju, stwierdzając między innymi: Gdyby źli ludzie chcieli was podejść i udając religijną żarliwość
chcieliby was przekonać, że przeciwko niewiernym powstawać należy, nie dajcie się łudzić,
wytrzymajcie dobrze próbę wiary waszej i odrzućcie zwycięsko wszelkie podszepty.

Ze zdecydowaną obroną Żydów przeciwko wszelkim formom przemocy występował polski biskup
Wilna Edward Ropp. W 1905 roku wyszedł na ulice Wilna, aby powstrzymać popierane przez władze
carskie próby wywołania pogromu. Władze sprowadziły w tym celu specjalnych “pogromszczyków” z
Rosji. Interwencja biskupa Roppa u władz carskich ostatecznie zapobiegła pogromowi. 26 czerwca
1906 r. biskup Ropp ostro potępił pogrom Żydów białostockich, przeprowadzony przez agentów
Ochrany i współdziałających z nimi Rosjan, bez udziału jakiegokolwiek Polaka.

W poprzednim odcinku pisałem już o skrajnym deformowaniu obrazu Kościoła katolickiego w
wydanym w 1998 r. podręczniku dziekana Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego prof.
Andrzeja Garlickiego Historia 1815-1939. Polska i świat (podręcznik dla klas ogólnokształcących). Tu
chciałbym szerzej wspomnieć o generalnej wymowie tego strasznego wprost podręcznika historii,
który ze względu na ilość błędów merytorycznych i przekłamań zasługuje na miano “antypodręcznika”.
Na pewno jest to podręcznik, który swą ogromnie pesymistyczną wizją dziejów Polaków,
pokazywanych jako naród zupełnych “nieudaczników” może tylko na trwałe zniechęcić uczniów do
zajmowania się historią własnego narodu. Szczególnie widoczne jest to w przedstawianym u
Garlickiego w karykaturalnym świetle obrazie powstań, Garlicki stara się maksymalnie
pomniejszych ich dokonania i pozytywne skutki (np. uzyskanie dzięki Powstaniu Styczniowemu
przez chłopów polskich uwłaszczenia na dużo korzystniejszych warunkach niż rosyjscy), roli powstań
w kształtowaniu polskiej świadomości narodowej etc. Za to tym mocniej eksponuje wyłącznie koszty
pokazywanych jako bezmyślne powstań, przy okazji dokładając co nie miara polskimi powstańcom,
pisząc o stosunkach panujących wewnątrz środowisk powstańczych w dobie Powstania Styczniowego
jako “polskim piekle” etc.

Nie zwycięstwa a potyczki

Chciałbym prosić czytelników na wstępie o trochę cierpliwości przy lekturze kilku szczegółowych
kwestii, pokazujących metody manipulowania opisami wydarzeń przez Garlickiego. Ilustrują one jak

bardzo autor ten jest skłonny do ciągłego pomniejszania sukcesów polskich, i tym większego
eksponowania wszelkich słabości.

Po zwycięstwie polskim pod Stoczkiem, a na krótko przed bitwą pod Grochowem doszło do paru
zwycięskich dla wojsk polskich starć z oddziałami carskimi: pod Dobrem (17 lutego) i pod Wawrem (18
lutego). Prof. Józef A. Gierowski (Historia Polski 1505-1864, cz. 2, Warszawa 1978, s. 260) pisał o
pomyślnych dla polskiej strony starciach pod Dobrem i Wawrem, akcentując, że: Podniosły one
poważnie na duchu powstańców. W Dziejach Polski pod red. prof. J. Topolskiego (Warszawa 1976, s.
471) czytamy, że w dwóch kolejnych bitwach pod Dobrem i Wawrem Polacy zadawali poważne straty
idącym w awangardzie korpusom rosyjskim. Najsłynniejszy polski historyk wojskowości prof. Marian
Kukiel (Dzieje Polski porozbiorowej 1795-1921, Paris 1983, s. 242) pisał, iż: pod Dobrem Skrzynecki w
boju z korpusem litewskim Rosena odniósł poważny sukces. O niczym takim nie dowiemy się z
książki Garlickiego. Pisze on tylko (s. 38): Dwa dni później doszło do potyczki pod Kałuszynem i
Dobrem, gdzie jako dowódca wyróżnił się gen. Skrzynecki.

Polacy przegrali bitwę pod Olszynką Grochowską

Bitwa pod Grochowem ze słynnymi bohaterskimi bojami Polaków pod Olszynką Grochowską urosła do
rangi wielkiego patriotycznego symbolu (krzyżyki robione z drzewa olszyny były noszone jako relikwie
narodowe).

W Dziejach Polski prof. Topolskiego (s. 417) pisze się, że: Dla Polaków rezultat bitwy był sukcesem;
armia rosyjska zmuszona wycofać była się. Prof. Gierowski pisze (op.cit., s. 260), iż: wskutek ciężkich
strat (9400 przy 7300 polskich) Dybicz musiał zrezygnować ze szturmu i wycofał się spod Warszawy.
Bitwa grochowska nie przyniosła rozstrzygnięcia. Garlicki powtarza: Polacy bitwę przegrali, “po
przegranej bitwie”. Wreszcie tłumaczy: Dybicz nie był zdolny wykorzystać zwycięstwa tym, że armia
rosyjska była wygłodzona, schorowana i pozbawiona woli walki. A więc głód i choroby, a nie męstwo i
ciężkie straty zadane przez Polaków (!). Ta maniera pisania będzie się u Garlickiego powtarzała
jeszcze niejednokrotnie, jeśli polskie zwycięstwo; jeśli rosyjski czy sowiecki odwrót, to nie na
skutek polskiego męstwa i umiejętności walki, lecz głównie dzięki temu, że Rosjanie czy
Sowieci byli już zbyt wyczerpani, mieli nazbyt wydłużone linie etc.

Bezrozumne Powstanie Listopadowe

Autor konsekwentnie przyczernia obraz Powstania Listopadowego, przedstawiając go jako
bezrozumne i prowadzące tylko do zgubienia Polski. Wizję tę mają tym mocniej utrwalić
wprowadzone przez Garlickiego zafałszowania mające na celu raz na zawsze zniechęcić
korzystających z jego podręcznika uczniów do przedstawianych jako głupich a bezwzględnych
powstańców. Jaskrawym przykładem tego typu zabiegów Garlickiego jest umieszczenie na s. 34
uwagi o generale Stanisławie Potockim zabitym przez powstańców w noc listopadową: Generał
Stanisław Potocki, wezwany, aby objąć dowództwo, odpowiedział: “Dzieci, uspokójcie się, został więc
zabity”. A więc z jednej strony mamy – według Garlickiego – wielce dobrotliwego i zatroskanego o los
młodych żołnierzy generała, a z drugiej – powstańców pokazanych jako głupawych sadystów,
mordujących tak dobrego generała. Było dokładnie inaczej. Po słowach gen. Potockiego: Dzieci
uspokójcie się! Powstańcy lekkomyślnie pozwolili mu odjechać - z fatalnymi skutkami dla Powstania.
W ciągu nocy generał Potocki zdążył namowami w różnych punktach miasta przeciągnąć na stronę
wielkiego księcia Konstantego przeciw powstaniu około 1000 polskich żołnierzy. Co więcej, to on
apelował do w.ks. Konstantego w ową noc, aby jak najszybciej użył przeciw powstańcom wojska
moskiewskiego, bo na wojsko polskie nie ma co rachować. Akcentował: niech wielki książę rzuci cała
jazdę na ulice, niech szwadrony kłusem zmiatają, co tylko napotkają. W ciągu nocy doprowadził do
aresztowania ppor. J. Przyborowskiego i zabrania wiezionej przez niego fury z amunicją ostrą dla
powstańców, próbował aresztować b. więźnia, akademika Szymańskiego, którego posłany przez
niego żandarm ciął w ramię. Po wszystkich tych “wyczynach” antypowstańczych, gdy kolejny raz
miotał się, próbując kolejne kompanie żołnierzy obrócić przeciw postaniu, zginął od kuli powstańczej.
Stało się to jednak po ogromnych szkodach wyrządzonych przez niego Powstaniu, gdy - jak pisał
Mochnacki - sprowadził z drogi powinności względem ojczyzny sześć kompanii wyborowych.

Na s. 41 podręcznika Garlickiego znajdujemy inny skrajny przejaw przyczerniania obrazu Powstania
Listopadowego. Pisząc o samosądzie w nocy 15 sierpnia 1831 r., Garlicki pisze: Pojawiły się pogłoski
o spisku wśród generałów. Aresztowano Jana Hurtiga, Antoniego Sałackiego, Ludwika Bukowskiego i
Antoniego Jankowskiego. Nie znaleziono przeciw nim żadnych dowodów, ale obawiano się, że ich
wypuszczenie spowoduje wybuch nienawiści (...). W Warszawie pojawiły się plotki o
przygotowywanym przez konserwatystów zamachu stanu, co wzburzyło ulicę. W nocy 15 sierpnia tłum
zaatakował Zamek, gdzie przetrzymywani byli oskarżani o zdradę więźniowie i dokonał samosądu,
wieszając ich na latarniach. Podobne akty miały miejsce także przed innymi więzieniami. O świcie
rozpoczęły się rabunki sklepów i mieszkań, dość szybko zresztą powstrzymane przez siły
porządkowe. Ofiarami samosądów padły 34 osoby.

Sądząc po takim opisie, “rozwydrzony” tłum powiesił w samosądzie zupełnie niewinnych
więźniów, i to aż 34 osoby. Na dodatek – jak widać - samosądowi towarzyszyły rabunki, co najlepiej
dowodzi, jakiego typu hałastra wzięła udział w całej akcji. Prawda jest zaś z gruntu odmienna. Żaden
samosąd nie jest oczywiście możliwy do usprawiedliwienia, ale o tym, że do niego doszło,
zadecydował gniew pospólstwa oburzonego ciągłym odkładaniem rozprawy sądowej w sprawie
aresztowanych kilku generałów i wielkiej liczby szpicli. Garlicki całkowicie przemilcza fakt, że
czterej więzieni generałowie cieszyli się – nie bez uzasadnienia – powszechną niechęcią.
Generał Hurtig był niegdyś tyranem dla więzionych podoficerów w Zamościu. Generała
Sałackiego Maurycy Mochnacki nazywał “duchem moskiewskim” i oskarżał o tajną
korespondencję z rosyjskimi dowódcami. Generała Jankowskiego i jego szwagra Bukowskiego
oskarżano o klęskę tzw. wyprawy łysobyckiej, świadome nieudzielenie pomocy walczącemu z
Rosjanami generałowi Turnie. Co najważniejsze jednak, dominującą część z 34 ofiar samosądu
tłumu stanowili najobrzydliwsi szpicle dawnej policji, donosiciele typu Macrotta, Schelya,
Gruberga, Birnbauma. O tym, że tłum tak krwawo mścił się właśnie na znienawidzonych
szpiclach i donosicielach, Garlicki nie wspomina ani słowa. Być może, zgodnie z ulubioną przez
siebie zasadą tropienia wszędzie “polskiego semityzmu” Garlicki uważa, że samosąd tłumu jest tym
bardziej godny potępienia, że powieszono rozlicznych szpiclów pochodzenia żydowskiego. Cóż jednak
można poradzić na fakt, że tacy żydowscy donosiciele, jak: Joel Birnbaum, Mateusz Schley czy
Ludwik Grunberg byli powszechnie znienawidzeni, nie z powodu swego pochodzenia, a z wyjątkowych
szpiclowskich “zasług”. Niech Garlicki przeczyta choćby biogram Joela Mojżesza Birnbauma w
Polskim Słowniku Biograficznym (Kraków 1936, t. II, s. 106), gdzie pisze się o tym, jak Birnbaum
dopuszczał się niezwykłych nadużyć (...) znęcał się nad aresztowanymi, zarządzając więzieniem
ratuszowym. Nieźle “zasłużyli się” swymi donosami również rozliczni inni powieszeni przez lud szpicle,
tacy jak m.in. Czyżyk Herszke Jednorączka, Ejzyk Lewkowicz Szwarc, Fajwel Jekowicz, Jozek
Jekowicz, Feuchel Herszkowicz, Leiba Gerszkowicz Fauchet, Haim Abramowicz, Leyba Jekowicz
Kusek, Icek Mittelman, Mordko Chaim, Michel Moszkowicz Mędżak, Abraham Moszkowicz, Berek
Blinnenkranz, Icek Mittelman, Koim Lewkowicz (por. szerzej uwagi we wspomnieniach W.
Zwierkowskiego Rys powstania, walki i działań Polaków 1830 i 1831 roku, Warszawa 1973, s. 428-
431).

Tylko że przypomnienie pełnej historii antypolskich łajdactw popełnionych przez powieszonych szpicli
żydowskich w służbie w.ks. Konstantego zadaje całkowity kłam z taką lubością powtarzanej tezie A.
Garlickiego. Piętnując przy rozlicznych okazjach w swej książce rzekomy “antysemityzm” polski
(jeszcze powrócę do tej sprawy w następnym odcinku), Garlicki tym bardziej gromko zapewnia (m.in.
s. 301, 302), iż żydowska społeczność była ogromnie lojalna wobec państwa polskiego. Dziwnie
przy tym w całej swej książce przemilcza prawdziwie lojalnych Żydów czy wręcz wybitnych
polskich patriotów, ani słowem nie wspominając o rabinie Meiselsie, Askenazym czy
Feldmanie.

Oczernianie dowódców Powstania Styczniowego

W czasie Powstania Styczniowego powstańcy odnieśli zwycięstwo w jednej z najkrwawszych bitew
całego powstania – bitwie pod Grochowiskami. Prof. Kieniewicz (Powstanie Styczniowe, Warszawa
1983 r., s. 435) pisał, iż: Powstańcy utrzymali się na placu boju, pobili silniejszego przeciwnika.
Garlicki zamiast napisać o zwycięstwie Polaków, pisze: Rosjanie nie odnieśli zwycięstwa i odstąpili...

Najsłynniejszym wodzem Powstania Styczniowego w jego najtrudniejszej fazie, od końcowych
miesięcy 1863 roku był generał Józef Hauke-Bosak. Marian Kukiel (op.cit., s. 416) pisał z prawdziwym

entuzjazmem o gen. Hauke-Bosaku: Wielki talent kierowniczy i wielkie serce, oddany sprawie Polski i
jej ludu, umiał trafić jak Kościuszko i do ludu, i do żołnierza. Zebrał i zorganizował siły dość poważne,
by stworzyć szkielet korpusu, oddziały jego zamienić w regularne wojsko, uzbroić należycie i bić się do
upadłego. Zanim rozbito oddziały Hauke-Bosaka, wódz ten zdołał osiągnąć szereg cennych
zwycięstw: pod Ocięskami, Chmielnikiem, Hutą Szczecińską, Iłżą. Rząd “czerwonych” dokonał więc
bardzo trafnego wyboru.

Co z tego wszystkiego mamy u Garlickiego? Otóż czytamy (s. 125), że: tylko jeszcze w
Sandomierskiem i Kieleckiem działał gen. Józef Hauke, używający pseudonimu “Bosak”. Działał (!).
Nie walczył, nie odnosił zwycięstw w najtrudniejszym okresie, nie dokonywał cudów
organizacyjnych, by przekształcić partyzantów w regularne wojsko, działał. Stronę dalej
dowiadujemy się o rozbiciu korpusu Hauke-Bosaka. I wszystko. Tak wygląda opisywany na ponuro
przez Garlickiego przebieg polskiej historii.

Mało zachęcająco wygląda kreślony przez Garlickiego z odpowiednim nasyceniem odcieni czerni
portret generała Mariana Langiewicza, najsłynniejszego dowódcy z pierwszych miesięcy Powstania
Styczniowego. Czytamy u Garlickiego (s. 188) – “biali” postanowili uczynić dyktatorem Mariana
Langiewicza. Działał w Sandomierskiem i choć nie odniósł tam szczególnych sukcesów, to okazał się
zręcznym partyzantem, skutecznie wymykającym się Rosjanom. Miał rewolucyjny życiorys, bo walczył
pod Garibaldim, ale równocześnie na terenach, które kontrolował nader surowo traktował chłopów,
wieszając ich za rzekome zdrady. Chłopi odpłacali mu pięknym za nadobne, nie ostrzegając o
nadchodzących wojskach rosyjskich.

Porównajmy ten opis Garlickiego z biogramem Langiewicza w Polskim Słowniku Biograficznym
(Wrocław 1971, zeszyt 71, s. 503-504). Autorka biogramu – Helena Rzadkowska pisała o Langiewiczu
m.in., iż w czasie kampanii neapolitańskiej odznaczył się męstwem i wytrwałością nagrodzoną
osobistą sympatią i zaufaniem Garibaldiego, krzyżem wojskowym i stopniem oficera (...). W obozie w
Wąchocku, dokąd przybył 23/24 I (1863 r. – J.R.N.) zgromadził ok. 1400 ludzi, z których sformował
oddziały piechoty, jazd i służb; prowadził intensywne szkolenie. Założył kancelarię sztabową, abilans,
fabryczkę broni, gisernię, drukarnię. (To wszystko zrobił w ciągu zaledwie 10 dni – J.R.N.). Liczne
wizyty z pobliskiej Galicji, korespondencje prasy przyczyniły obozowi rozgłosu, pisano o nim w całym
kraju i za granicą. Już jednak po dziesięciu dniach skierował się przeciw niemu koncentryczny atak
wojsk carskich, który doprowadził do krwawych starć między 1 a 3 lutego (Błoto, Bzin, Suchedniów,
Wąchock) (...). Po odparciu ataku ze strony Słupi Nowej i Św. Krzyża (11 lutego) Langiewicz wycofał
się w porządku na południe i pod Staszowem 17 lutego odrzucił pojazd nieprzyjacielski (...).
Zaskoczony (pod Małogoszczą) 24 lutego przez 3 kolumny rosyjskie, wydostał się Langiewicz z
okrążenia pomimo nowych stra,t (...) odparł nieprzyjaciela pod Pieskową Skałą (4 marca), a z
powodzeniem atakował go w Skale (5 marca).

W ciągu sześciotygodniowej kampanii dał Langiewicz dowód wytrwałości, wyróżnił się umiejętnością
zręcznego manewrowania i talentem organizacyjnym. Szwankowało wprawdzie w jego oddziale
zarówno rozpoznanie, jak i zaopatrzenie, niemniej fakt, że tylko jego oddział ostał się po klęskach
lutowych, zwrócił na Langiewicza uwagę kraju i zagranicy (...). Langiewicz stał się narodowym
bohaterem (...). Na zajętych obszarach zaprowadzał władze powstańcze i ogłaszał dekrety
uwłaszczeniowe. Stosował rewolucyjne środki rekwizycji w dworach żywności, broni, odzieży, furażu i
innych przedmiotów przydatnych wojsku, rozkazał rekwirować gotówkę w kasach rządowych i
publicznych na cele powstańcze (...). 9 marca potępił szlachtę za bierną postawę.

Nauczony na podręcznikach z PRL-u

Garlicki opierał swój osąd na dawnych PRL-owskich podręcznikach, niechętnych Langiewiczowi,
popieranego nie przez ulubionych w PRL-u “czerwonych”, lecz przez “białych”. Rzodkowska pokazuje,
że Langiewicz, surowy wobec tych chłopów, którzy byli niechętni powstaniu, równocześnie
konsekwentnie ogłaszał dekrety uwłaszczeniowe i wcale nie był pobłażliwy wobec tych osób ze
szlachty, które wymigiwały się od wsparcia Powstania.

Garlicki, który jakoś nie znalazł miejsca “na opisanie choćby części wspomnianych wyżej” sukcesów
Langiewicza, szeroko rozpisuje się na temat intrygi “białych”, którzy na podstawie sfałszowanych
pełnomocnictw, dostarczonych przez niejakiego Grabowskiego, dokonali “swoistego zamachu stanu”,

powołując Langiewicza na dyktatora. I znów dla Garlickiego nie ma większego znaczenia, że właśnie
Langiewicz był tym dowódcą powstańczym, który w czasie pierwszego okresu walk najbardziej
zasłużył na kierownicze stanowisko dowódcze. Intryga, intryga – ot, jedyne wytłumaczenie.
Przypomnę, że w syntezie dziejów Polski pod red. prof. J. Topolskiego (op.cit., s. 492) pisano:
Powstała myśl obwołania dyktatora. Człowiekiem najbardziej nadającym się na to stanowisko był (...)
Marian Langiewicz.

Zakłamywanie Langiewicza

W dalszej partii tekstu Garlicki znów rozpisuje się nad mało istotnymi przepychankami personalnymi
wewnątrz Powstania, opisuje jak to członkowie rządu przysłali list do dyktatora, w którym
Grabowskiego, który informował o pełnomocnictwach dla Langiewicza, nazwali “awanturnikiem,
oszustem i szalbierzem”. Epizod z Grabowskim, nieprzyjemny dla dziejów Powstania, ale drobny
margines wydarzeń, jest u Garlickiego rozdmuchany do nieskończoności. Z postacią drobnego
nikczemnika – Grabowskiego - spotykamy się u Garlickiego aż w 3 różnych miejscach (s. 118,119-
121), podczas gdy z całego podręcznika nie dowiemy się nigdzie o tak świetnych nazwiskach
dowódców powstańczych, jak: Dionizy Czachowski, Marcin Lelewel-Borelowski, Ludwik Żychliński,
Zygmunt Chmielewski, Edmund Taczanowski czy o komisarzu pełnomocnym Rządu Narodowego na
Litwie – Konstantym Kalinowskim. I to są właśnie proporcje, to jest “obiektywizm” a la Garlicki.

I jeszcze jeden “typowy” fragment “garlicczyzny”. Informując o wyruszeniu Langiewicza 11 marca w
stronę Gór Świętokrzyskich, Garlicki jak może dobiera czarnych kresek dla opisu jego oddziałów,
pisząc: Jego oddział był liczącą ok. 3 tysięcy zbieraniną z różnych wcześniej rozbitych oddziałów.
Zaledwie jedna trzecie żołnierzy miała broń palną. Karność i dyscyplina pozostawiały wiele do
życzenia. Tak opisawszy oddział Langiewicza, opisuje jego starcie z wojskiem rosyjskim koło
Grochowisk, akcentując: Liczebnie Rosjanie mieli niewielką przewagę (ich wojska liczyły 3500 ludzi i
6 dział), ale w wyszkoleniu i uzbrojeniu mieli przewagę miażdżącą. Opis kończy - jak już wcześniej
wspomniałem – nieprawdziwym twierdzeniem: Rosjanie nie odnieśli zwycięstwa, odstąpili. Otóż
zwycięstwo odnieśli Polacy, jak to podkreślił choćby najsłynniejszy znawca Powstania Styczniowego
prof. S. Kieniewicz.

Czego nie zauważa Garlicki

I jak wytłumaczy Garlicki to zwycięstwo polskiej “zbieraniny”, pozbawionej karności i dyscypliny nad
wojskami rosyjskimi mającymi “miażdżącą przewagę”? Czyżby kolejny raz “nie zauważył”, bo nie
chciał “zauważyć”, że w walce częstokroć liczyło się nie tylko wyszkolenie i uzbrojenie, ale także
zabrakło mu miejsca na stwierdzenie, że na dzień przed bitwą pod Grochowiskami gen. Langiewicz
zwycięsko odparł atak rosyjski w bitwie pod Chrobrzem, gdzie zmusił carskiego generała Czengierego
do odwrotu.

O zwycięstwie Polaków nad przeważającymi siłami Rosjan zadecydował świetny atak pułkownika
Dąbrowskiego i Rochebruna na czele kosynierów i żuawów na piechotę rosyjską. Tyle że o męstwie
powstańców "nasz" Autor jakoś bardzo, ale to bardzo nie lubi wspominać.

Wybielacz rzeczników podległości Rosji

Autor tak skłonny do wybielania niezłomnych rzeczników podległości Rosji (typu gen.
Stanisława Potockiego) bywa o wiele mniej wyrozumiały, wręcz zjadliwy, w odniesieniu do
ludzi nurtu patriotycznego. Adiutantkę Langiewicza Helenę Pustowójtównę przedstawia (s. 119)
złośliwie, wyłącznie jako niedoszłą Emilię Plater, występującą w pogardliwym powiedzeniu:
uciekł z kasa i dziewczyną do interny austriackiej. Od prof. S. Kiniewicza (Powstanie styczniowe,
Warszawa 1998, s. 436) Autor mógłby się dowiedzieć, że Pustowójtówna odbyła odważnie całą
kampanię Langiewicza. Z biogramu Pustowójtównej w PSB, zeszyt 122, s. 433 pióra S. Kieniewicza
dowiedziałby się m.in., że: Liczne świadectwa stwierdzają odważne zachowanie się Pustowójtówny na
polu bitwy; roznosiła konno rozkazy wśród świstu kul; pod Małogoszczą, Chrobrzem, Grochowiskami
słowem i przykładem podtrzymywała odwagę kosynierów. Podczas długiego pobytu na emigracji – wg
biogramu prof. Kiniewicza - m.in. pracowała ochotniczo jako sanitariuszka w czasie oblężenia Paryża

w 1870-1871 roku. W czasie Komuny wstawiała się u Jarosława Dąbrowskiego za uwięzionym
arcybiskupem G. Darboy i uzyskała zgodę na ewakuację grupy zakonnic z Paryża do Wersalu.

Wydawałoby się, że Garlicki, tak krytyczny wobec powstań, które pokazuje jako bezsensowne
rzucanie się przeciw potężnemu wrogowi, tym mocniej zaakcentuje znaczenie pracy organicznej,
podnoszenie Narodu wzwyż drogą rozwoju gospodarczego, osiągnięć kultury. Mogłoby to pokazać, że
Polacy coś jednak robili w XIX wieku i Garlicki po prostu żałuje, że wszyscy nie postawili na drogę
pokojowych, stopniowych działań, zamiast walki. Szybko okazuje się, że Garlicki faktycznie odnosi się
ze skrajnym lekceważeniem i dezynwolturą również i do tych pokojowych działań, pomija ogromną
część osób najbardziej zasłużonych dla rozwoju polskiej gospodarki i kultury w okresie od 1815 do
1919 roku.

Czyż można w ogóle uznać normalny, spełniający minimalne choćby wymogi, podręcznik dla
szkół średnich książkę Garlickiego, w której pisząc o historii od 1815 roku całkowicie pomija
się rolę odgrywaną po 1815 r., przez Uniwersytet Wileński z takimi wykładowcami, jak bracia
Śniadeccy czy Joachim Lelewel. W której całkowicie przemilcza się rolę odgrywaną w aktywizacji
gospodarczej Polaków w Wielkopolsce przez Hipolita Cegielskiego, Karola Libelta czy Piotra
Wawrzyniaka. W której całkowicie pomija się nazwiska takich budzicieli polskości w zaborze pruskim,
jak: Karol Miarka, Józef Lompa, Krzysztof Mrongowiusz czy Gustaw Gizewiusz. W którym nie ma
w ogóle takich nazwisk, jak: Jan Matejko, Artur Grottger czy Stanisław Moniuszko. W której
zabrakło w ogóle nazwisk takich postaci polskiej nauki, jak: Stanisław Staszic, Samuel Linde,
August Cieszkowski, Bronisław Trentowski, Oskar Kolberg, Tytus Chałubiński, Marceli Nencki,
Karol Olszewski, Zygmunt F. Wróblewski, Marian Smoluchowski czy Oswald Balzer. W której
całkowicie pominięto wynalazcę lampy naftowej Ignacego Łukasiewicza i założyciela słynnej szkoły
kształcącej inżynierów – Hipolita Wawelberga. Autor nie wspomniał ani słowem o tak zasłużonych
dla nauki postaciach polskiej emigracji, jak: Ignacy Domeyko, Edmund Strzelecki czy Józef Hoene-
Wroński. O tak wybitnych zesłańcach-badaczach, jak: Benedykt Dybowski, Jan Czerski czy
Aleksander Czekanowski.

Fałszerz historii Polski

Trudno zrozumieć dziwną “wybiórczość”, z jaką Autor selekcjonuje informacje podawane w swoim
podręczniku. Na s. 23 pisze np. o powstaniu w 1816 r. Szkoły Górniczej w Kielcach, ale pomija fakt, że
założył ją ksiądz Stanisław Staszic. Na tejże s. 23 pisze o założeniu Instytutu Agronomicznego w
Marymoncie w 1818 r., a pomija informację o roli odnowionego Uniwersytetu Wileńskiego w okresie do
1830 r. O tym, że Uniwersytet Wileński i Liceum Krzemienieckie istniały dowiadujemy się u prof.
Garlickiego wyłącznie z informacji o ich zamknięciu po upadku powstania (s. 43). Nie rozumiem,
dlaczego autor, pisząc o organizacjach konspiracyjnych w środowiskach gimnazjalistów klas starszych
i wśród studentów (s. 30), nie wymienia w ogóle nazwy filaretów i filomatów. Za to tym chętniej
eksponuje pozytywną rolę masonerii (s. 23).

Przez swoje żenujące pominięcia i przemilczenia Garlicki stwarza jakże fałszywy obraz rzekomego
fatalnego zaprzepaszczenia przez Polaków całego okresu od 1815 roku do odzyskania niepodległości
w 1918 roku. Taki ponury obraz polskich dokonań czy raczej niedokonań może wywołać u uczniów
tylko deprymujące uczucia wstydu i pesymizmu z powodu tak słabego dorobku własnego narodu.
Tego typu odczucia sprzeczne z prawdą o faktycznym bilansie polskich działań XIX wieku są skrajnie
antywychowawcze. Efekt tego typu “pisarstwa” prof. Garlickiego można by porównywać z uwagami
Teodora Tomasza Jeża, zarzucającymi stańczykom, iż z ogrodu pełnego kwiatów wynieśli tylko osty i
badyle. Stańczycy jednak swoje refleksje wyrażali w odróżnieniu od prof. Garlickiego w bardzo żywej,
barwnej stylistyce, a obalając jedne wzorce, troszczyli się o upowszechnienie innych. Obawiam się, że
lektura podręcznika prof. Garlickiego nie zachęci do naśladowania żadnych wzorców, a raczej
wzbudzi tylko poczucie obrzydzenia do tak “nieudacznikowskiej” rzekomo rodzimej historii.

Być może, niektórych szokuje ostrość, z jaką piętnuję haniebne zniekształcanie historii przez Janusza
A. Majcherka, Andrzeja Garlickiego czy zniesławiaczy postaci bohaterskiego przeora ks. A.
Kordeckiego. A mnie szokuje powszechna niemal obojętność, z jaką toleruje się obelgi rzucane

na naszych przodków, pomniejszanie lub nawet całkowite zacieranie ich zasług dla Polski, ich
walki, męczeństwa, dokonań. Przecież ci pomniejszyciele dawnych, wielkich Polaków wchodzą
brudnymi butami do polskiej duszy i depczą najpiękniejsze polskie tradycje, to za co walczyły i w imię
czego umierały miliony Polaków. Bezkarnie atakuje się to wszystko, co było wzniosłe i piękne w
naszej pamięci, szczególnie ohydnie opluwając tych, co byli najlepszymi Polakami w najbardziej
ponurych dla nas czasach. Jak wyjaśnić na przykład zajadłość, z jaką próbuje się zniesławiać Rejtana,
symbol nieugiętego samotnego oporu wobec zaborczej przemocy.

Rejtan to "maniak"

Dziennikarka "Gazety Wyborczej" Teresa Bogucka posunęła się do nazwania Rejtana maniakiem
(por. "Magazyn Gazety Wyborczej" z 21 marca 1997 r.). Jak wiadomo, Rejtan, próbując zapobiec
uchwaleniu traktatu rozbiorowego, rozpaczliwie wołał do innych posłów: Kto kocha Boga, kto wierny
Ojczyźnie, niech jej nie odstępuje, wszak widzicie, że idzie tu o zniszczenie praw jej najdroższych.
Człowiek w największej desperacji nawet powołujący się na Boga i Ojczyznę, dla ratowania
Polski, jest oczywiście w oczach "nowoczesnej" redaktorki "Gazety Wyborczej" tylko
"maniakiem" (!).

Dla Adama Mickiewicza samotny protest Rejtana przeciw rozbiorowi Polski był godnym typem
zachowania wbrew pseudorealistom, godzącym się z hańbą Polski. U współczesnej naukowiec Marii
Janion Rejtan jest typem patrioty wariata, którego umieszcza na okładce swej książki Wobec zła z
wyszczerzonymi kłami wampira zamiast zębów. "Odbrązowiaczka" Janion już w pierwszym zdaniu
swej książki akcentuje: W polskim patriotyzmie istnieje ciemna strefa, granicząca z sacrum, obłędem i
śmiercią samobójczą (M. Janion Wobec zła, Chotomów 1989). Łódzki adwokat, Karol Głogowski,
reagując na zohydzenie postaci Rejtana na okładce książki Marii Janion niezwłocznie
powiadomił o tym prokuraturę, sugerując, że takie znieważenie postaci słynnego patrioty ma
znamiona przestępstwa. Prokuratura całkowicie zignorowała doniesienie Głogowskiego (por. "Puls"
nr 48 z 1991 roku).

"Sprzedawczyk" Kościuszko

Podobnie zohydzana jest współcześnie przez niektórych pseudoeuropejczyków postać jednego z
polskich bohaterów narodowych - Tadeusza Kościuszki. Na przykład na łamach "Wprost" z 10 grudnia
1995 r. opublikowano tekst łączący panegiryczne wychwalanie króla-targowiczanina Stanisława
Augusta Poniatowskiego z maksymalnym szkalowaniem naczelnika insurekcji 1794 roku Tadeusza
Kościuszki. Autor publikacji Dariusz Łukasiewicz zarzucił Kościuszce, że naczelnik przyjął okrągłą
sumkę od cara Pawła w zamian za oświadczenie, że nigdy nie wystąpi przeciw Rosji. W
rzeczywistości Kościuszko złożył carowi powyższe oświadczenie w zamian za uwolnienie paru tysięcy
polskich jeńców z Syberii. A otrzymaną od cara sumę, odesłał mu w całości po wyjeździe z Rosji,
ku ogromnej wściekłości cara. Jest to powszechnie znana prawda o Kościuszce, ale redaktor z
"Wprost" wolał wypisywać najskrajniejsze oszczerstwa o narodowym bohaterze, który zawsze
był nieprzekupny, wręcz wzorem bezinteresowności.

Szczególnie skandalicznym wybrykiem popisano się w "Rzeczpospolitej", w 200-letnią rocznicę
Powstania Kościuszkowskiego. Poważny dziennik polski "uczcił" tę rocznicę w dość specyficzny
sposób paszkwilanckim artykułem Edmunda Szota. "Popisał się" on między innymi skrajnie
chamskim porównaniem żałoby, jaka zapanowała w Polsce po klęsce pod Maciejowicami do żałoby w
KRLD po śmierci Kim Ir Sena. Wymowny był zresztą cały wywód artykułu Szota, napisanego wyraźnie
z myślą jak największego skompromitowania i ośmieszenia Kościuszki przy okazji rocznicy jego
powstania. Szot pisał, że: w historiografii Kościuszko zajmuje miejsce tak pierwszorzędne, że po dziś
dzień w świadomości społeczeństwa ostał się jako wzór wszelkich cnót i jedyna bezdyskusyjna
postać, z której możemy być dumni. Na liście najbardziej zasłużonych dla Ojczyzny person we
wszystkich sondażach niezmiennie zajmuje pierwsze miejsce. Napisawszy te słowa, Szkot postarał
się o odpowiednie zrzucenie Kościuszki z piedestału, z całą werwą zapewniając, że Kościuszko
wodzem był miernym, czy może tylko nieszczęśliwym - co zresztą na jedno wychodzi (E. Szot Jeszcze
Polska nie umarła, "Rzeczpospolita" z 8-9 października 1994 r.).

"Miernoty" - Kukiel i Mikołajczyk

Kiedyś ceniłem programy Dariusza Baliszewskiego z cyklu Rewizja nadzwyczajna, zanim
dostrzegłem, że ich autorowi dużo bardziej chodzi o wywołanie sensacji niż o autentyczne
poszukiwanie Prawdy przez duże P. Ostatecznie zniechęcił mnie do niego jego żałosny, świadczący
o niebywałej wręcz ograniczoności wywiad dla lewicowego tygodnika "Angora" z 8 stycznia 2000 roku,
epitety, jakimi rzucał na prawo i lewo. Przypomnę, że w wywiadzie Baliszewski m.in. posunął się do
nazwania miernotami Kukiela i Mikołajczyka. Marian Kukiel był nie tylko jednym z doradców i
współpracowników generała Sikorskiego, ale zarazem chyba najlepszym historykiem polskiej
wojskowości i autorem znakomitych wręcz Dziejów Polski porozbiorowych 1795-1921. Kim wobec
niego jest p. Baliszewski? Miernym współczesnym Rzędzianem wobec postaci rangi Wołodyjowskiego
czy Skrzetuskiego. Baliszewski nazywa miernotą Stanisława Mikołajczyka, polityka, który tak
wiele ryzykował, by uratować, co było możliwe do uratowania w najtrudniejszej sytuacji Polski
zdominowanej przez sowiecki totalitaryzm.

Baliszewski w swoim wywiadzie zatytułowanym Pijany jak Kościuszko! stwierdził, iż: Historykom nie
wolno powiedzieć, że Kościuszko tak się spił pod Maciejowicami, że zapomniał wziąć mapy i nie mógł
dowodzić bitwą, przegrywając ją na własne życzenie. Na czym Baliszewski opiera swe tak
"odkrywcze" twierdzenie o Kościuszce, jak można posunąć się do takiej nieodpowiedzialności sądów
o dowódcy, który bohatersko walczył przeciwko przeważającemu przeciwnikowi? Przecież bitwy pod
Maciejowicami Polacy nie mogli w żadnym razie wygrać nie z powodu rzekomego spicia się
Kościuszki, lecz z powodu dwukrotnej przewagi wojsk rosyjskich. Jak można zniekształcać historię?
Baliszewski kontynuuje najgorsze tradycje kalumniatorów narodowych dziejów w czasach
komunistycznych. Typu Wiesława Górnickiego, pamiętnego dziś głównie jako sławetnego
pułkownika-propagandystę doby Jaruzelskiego. Dużo wcześniej tenże Górnicki "wsławił się"
"oryginalnym" kalumniarskim "odkryciem". W 1959 roku opublikował na łamach tygodnika "Świat",
redagowanego przez arcykolaboranta Arskiego haniebny tekst szkalujący pamięć bohaterskiego
księcia Józefa Poniatowskiego. Pisał tam o niejakim Poniatowskim, bawidamku i oczajduszy, który
prawdopodobnie po pijanemu utopił się w Elsterze, wydając przy tym kabotyńskie okrzyki (W. Górnicki
Czasy inżynierów, "Świat", 1959, nr 14). Tak komentował Górnicki ostatnie słowa ks. Józefa: Bóg mi
powierzył honor Polaków, wypowiedziane przez księcia na krótko przed tym, zanim brocząc krwią,
utonął w Elsterze. Nazwany przez Górnickiego "oczajduszą" książę Józef jest ceniony nie tylko za rolę
w dziejach Polski. W świetnym francuskim Dictionnaire de la revolution et de l'empire, Paris 1965, s.
252, wychwalano heroiczny opór ks. Józefa przeciw nieskończenie przeważającym siłom wroga w
bitwie pod Lipskiem. Górnicki w szereg lat po swym wybryku przeprosił za swe kalumnie rzucane na
ks. Józefowa. Ciekawe, kiedy p. Baliszewski zdobędzie się na przeproszenie za swoje kalumnie.

Konstytucja 3 Maja "krzywdziła" inne narody

Konstytucja 3 Maja parę stuleci była sławiona zarówno przez Polaków, jak i przez wybitnych
cudzoziemców, jako wzór reformy i odnowy. Jeden z najsłynniejszych brytyjskich mówców
politycznych XIX wieku, pisarz i eseista lord Henry de Brougham, współzałożyciel uniwersytetu
londyńskiego, pisał o Konstytucji 3 Maja i generalnie o reformach Sejmu Czteroletniego jako o
doskonałym wzorze najtrudniejszej reformy. Słynny amerykański historyk Robert Howard Lord sławił
w Drugim rozbiorze Polski Konstytucję 3 Maja jako dziedzictwo, stanowiące bezcenny skarb wartości
duchowych. Jeden z najwybitniejszych historyków pruskich XIX wieku Friedrich Raumer pisał w
skonfiskowanej w Prusach z powodu swego obiektywizmu książce Polens Untergang (Upadek Polski):
Jakże wielką przeto jest dla Polaków chwałą (...), iż umieli nadać sobie konstytucję, w której lepiej,
aniżeli w jakiejkolwiek innej próbie tego rodzaju, prawdziwe zasady rozsądku i nauki politycznej zdają
się być urzeczywistnione (...). Dzieło tak piękne i rzadkie zasługiwało na długie życie i otwierało Polsce
koleje największej pomyślności. Podwójna odpowiedzialność ciąży przeto na niegodziwych, którzy
skalali akt tak czysty, na potwarcach, którzy go osławiali, i na bezbożnych, którzy go zniszczyli.

A dziś znajdujemy potwarcę - Polaka, pseudoeuropejczyka Janusza A. Majcherka, który o tym
wielkim akcie polskiej myśli XVIII wieku potrafi pisać tylko piórem maczanym w żółci i jadzie. W
sławetnym swym "dziele" W poszukiwaniu nowej tożsamości (Warszawa 2000, s. 206) Majcherek
poucza z werwą, że: wychwalane akty historyczne niosły innym krzywdę (np. Konstytucja 3 Maja
znosiła wszelką autonomię Wielkiego Księstwa Litewskiego). Gdyby Janusz A. Majcherek zdobył się
na choć odrobinę lektury na temat Konstytucji 3 Maja, nazwanej w Dziejach Polski pod red. prof. J.
Tazbira nie bez racji pierwszą na kontynencie nowoczesną konstytucją. Zamiast gromko krzyczeć, jak
to Polacy skrzywdzili innych (Litwinów), prześledziłby wówczas choćby u mieszanego przez siebie z

błotem Jasienicy, jak ukształtował się nowy prawny stan stosunków polsko-litewskich w 1791 roku.
Dowiedziałby się wówczas, że Sejm Czteroletni wcale nie pozbawił państwa charakteru federacji,
nadał jej tylko formy ściślejsze, bardziej odpowiadające potrzebom czasom nowych. Można ponadto
stwierdzić, że Litwa historyczna nie tylko nie znikła, lecz znalazła się na samym przedprożu
ponownego rozkwitu. Dowiedziałby się, że rozwinięciem postanowień Konstytucji 3 Maja w sprawie
charakteru państwa było uchwalone 22 października 1791 roku "Zaręczenie wzajemne Obojga
Narodów", zawierające niedwuznaczne stwierdzenie, że "prowincja" litewska jest czymś jakościowo
innym niż małopolska i wielkopolska - z których składa się Korona. Że Wielkie Księstwo zastrzegło
sobie, iż wszystkie istniejące lub mające powstać w przyszłości instytucje wspólne winny się składać z
tej samej ilości Litwinów i koroniarzy, podlegać kolejnemu kierownictwu obywateli jednej i drugiej
strony. Równa liczba dygnitarzy egzystować będzie i tu, i tam, pomimo wspólności skarbu fundusze
pochodzące z Litwy pozostaną na jej terytorium, w kasie odrębnej (...). Sejm Czteroletni stworzył,
raczej pozostawił ramy ustrojowe przydatne dla nieuchronnego renesansu narodowości białoruskiej i
litewskiego (...). "Zaręczeniem wzajemnym" obwarował, ułatwił dalsze trwanie poczucia historycznej
odrębności Wielkiego Księstwa, którego charakterystyczną cechą była narodowość złożona z wielu
wątków (...). Był to zatem jak gdyby ponowny akt unii, zawieranej jednak tym razem już nie tylko w
imieniu dobrze urodzonych. W kilka miesięcy później oficjalny, całego państwa dotyczący dokument
Komisji Policji stwierdzał, że "opieka prawa rozciąga się według Konstytucji 3 Maja na wszystkich
mieszkańców kraju". Bogusław Lesnodorski nie wahał się uznać tego stwierdzenia za "rewolucyjne w
swym wydźwięku społecznym". Struktura wewnętrzna Rzeczypospolitej sprawiała, że każdy krok w
kierunku sprawiedliwości socjalnej automatycznie przynosił korzyść narodowościom niepolskim (...)
(wg P. Jasienica Rzeczpospolita Obojga Narodów, Warszawa 1972, t. 3, s. 477, 478, 479). Gdzież
więc tu była rzekoma krzywda "innych", o której rozpisuje się Janusz T. Majcherek. Temu
niedouczonemu autorowi radzę pokornie uczyć się z tekstów bijącego go o wiele głów Jasienicy,
zamiast lżyć go i oskarżać o rzekome "konfabulacje".

Przy okazji przypomnę, że Karol Marks pisał o tej rzekomo krzywdzącej "innych" Konstytucji 3 Maja,
iż: Przy wszystkich swoich brakach konstytucja ta widnieje na tle rosyjsko-prusko-austraickiej barbarii
(mitten in der russisch-preussisch-osterreischen Barbere) jako jedyne dzieło wolnościowe (als das
einzige Freiheitswerk), które kiedykolwiek Europa Wschodnia stworzyła. A wyszło ono wyłącznie z
klasy uprzywilejowanej, ze szlachty. Historia świata nie zna żadnego innego przykładu podobnej
szlachetności szlachty. Prawd tych nie mogą jednak pojąć bezustannie lżący dzieje Polski anty-Polacy
typu Janusza T. Majcherka, nagradzani przez podobnych im "znawców".

Fałszywy podział

Niedawno przeczytałem dość szczególną wizję XIX-wiecznej Polski w tekście Rafała Ziemkiewicza Z
mitologii ("Gazeta Polska" z 16 sierpnia 2000 r.). Autor głosił ni mniej, ni więcej, tylko to, iż: niemal cały
wiek dziewiętnasty Polacy przeżyli w dramatycznym rozdarciu. Jedni robili powstania - inni kariery.
Tych pierwszych było niewielu, ale wzniecane przez nich zadymy rzutowały na historię całego kraju.
Ci drudzy sprawili, że Polska przetrwała. Królestwo Kongresowe było najbardziej uprzemysłowionym
regionem carskiej Rosji, w korpusie oficerskim jej armii Polacy, wedle różnych szacunków, stanowili
do 14 procent stanu osobowego. W cesarstwie austro-węgierskim Polacy dominowali w aparacie
skarbowym, w zaborze pruskim gospodarowali i dorabiali się. Z punktu widzenia wszystkich tych ludzi
powstania były zbrodniczą głupotą, szkodzącą Polsce. Z punktu widzenia powstańców, wszyscy ci
ludzie byli zdrajcami.

Zdumiewa ten tak niefrasobliwy podział Polaków XIX-wiecznych na niewielu powstańców-psujów i na
organiczników, dzięki którym Polska przetrwała. Tekst Ziemkiewicza, skądinąd tak błyskotliwego
publicysty, najlepiej dowodzi, jak bardzo niektórzy ludzie, nawet wykształceni i oczytani, są na bakier z
narodową historią. Płacą po prostu koszty "dokształtu" w PRL-owskich szkołach, gdzie zbyt wiele
rzeczy było przemilczanych i zniekształcanych, a tych luk nie zawsze umiano później wyrównać
odpowiednią lekturą. Przecież podział Polaków na powstańców i organiczników, tych, którzy chcieli
gospodarować i dorabiać się, jest z gruntu nieprawdziwy. I właśnie zabór pruski, na którego dzieje
powołuje się Rafał A. Ziemkiewicz, jest tego szczególnie jaskrawym przykładem. Tamtejsi
najwybitniejsi organicznicy gospodarowali i dorabiali się, ale robili to nie tylko w imię osobistego
wzbogacenia się, lecz w imię gorąco przeżywanego patriotyzmu, który raz wyrażali gospodarowaniem,
a kiedy indziej walką na polu bitew.

Tak jak to się stało z generałem Dezyderym Chłapowskim i wielu innymi bohaterami znakomitego
serialu Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy. A weźmy na przykład postać Karola Libelta. Uczeń
Hegla, Humboldta i Arago walczy w artylerii powstańczej w 1831 r. Potem staje na czele konspiracji
poznańskiej, przygotowuje nowe powstanie 1846 r., w którym ma uczestniczyć jako członek Rządu
Narodowego. Przez trzy lata siedzi w pruskim więzieniu, jest moment, kiedy mu grozi wyrok śmierci.
Później przechodzi do pracy organicznej, jest przez wiele lat posłem do parlamentu, redaguje
"Dziennik Polski", jest prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, gospodaruje na roli. Nigdy jednak nie
wyrzekł się sympatii rewolucyjnych i powstańczych, dwaj jego synowie wzięli udział w Powstaniu
Styczniowym, jeden z nich poległ.

Warto w tym kontekście przypomnieć również interesujące refleksje K. Morawskiego we
Wspomnieniach z Turwi: Podział na organiczników i niepodległościowców jest historycznym fałszem.
Organicznicy również dążyli do niepodległości, tylko realnie oceniali możliwości i liczyli się z czasem.
Tym rozważniej czekać musimy i pracując możemy. Czasu nikt przewidzieć nie może, ale sądząc z
historii, tej wielkiej człowieka mistrzyni, możemy sobie obliczyć, że czas trwania naszej narodowości
jest dłuższy niżeli spokoju w Europie - pisał (Chłapowski - J.R.N. rozważając klęskę powstania.

Niepodległościowy program generała Chłapowskiego streścić można następująco: Należy czekać z
bronią u nogi, ale nie tajne związki, tylko uzbrojenie moralne i materialne mogą pomóc. Czekanie ma
wypełnić praca. W razie nadarzającej się okazji, ale tylko przy sprzyjających okolicznościach należy
wystąpić zbrojnie. Program ten wypełniał co do litery. Trzy razy w ciągu jego działalności w
Poznańskiem zdawało mu się, że nadeszła odpowiednia chwila do akcji zbrojnej, i decydował się
natychmiast do chwytania okazji.

Przeważająca część wybitnych Polaków XIX wieku rozumiała, że Polakom potrzebna jest synteza
realistycznej oceny możliwości istniejących w danej chwili i nie wyrzekaniem się planów
niepodległościowych na przyszłość syntezy racjonalizmu z żarliwością duchową i gotowością do
poświęceń rozwagi z temperamentem. Tak pojmowało swą działalność wielu czołowych wyznawców
programu pracy organicznej, uważając, że nie musi ona wcale stać w sprzeczności z romantyzmem
celów i wyobrażeń o przyszłej Polsce, a przeciwnie - może być przez nie wspierana. Rozumieli, że
żadna z postaw, czy to pozytywistyczna czy romantyczna, nie może być traktowana jako tamujący
wszelką swobodę ruchów ciasny gorset. Podobnie jak ci zwolennicy akcji zbrojnej, którzy potrafili
natychmiast po przegranym powstaniu umiejętnie wkładać całą swą energię w zupełnie inne typy
działań cichych prac dla utrzymania substancji narodowej.

Jawność i konspiracja splatały się nierozdzielnie

Wbrew próbom skrajnego przeciwstawiania postaw organicznikowskich i powstańczych do realiów XIX
wieku należało to, co tak dobitnie wyraził profesor Stefan Kieniewicz: Nie było u nas konspiracyjnego
polityka, który by w miarę możności nie korzystał również z dróg legalnego oddziaływania poprzez
pracę lub też działalność naukową. I na odwrót, nie było również w XIX wieku takiego polskiego
legalisty, najbardziej zaprzysięgłego wroga konspiracji, który by w swojej karierze nie uciekał się,
choćby przelotnie do załatwienia czegoś konspiracyjnie, jak byśmy dziś powiedzieli "na lewo".
Jawność i konspiracja splatały się nierozdzielnie... Czołowy polski konspiracyjny emisariusz
Dembowski miał swój udział w pracach organicznych, tak słynni rzecznicy pracy organicznej jak
Chłapowski czy Marcinkowski przedtem zdobyli Krzyże Virtuti Militari w Powstaniu Listopadowym, a
mieli również swój udział w pracach konspiracyjnych.

W cytowanym tekście na łamach "Gazety Polskiej" Rafał A. Ziemkiewicz pisze: z różnych względów,
narodowych mitów z poprzedniej epoki dotąd nie zweryfikowano: Polacy nadal uczą się o Traugucie
zamiast o Badenim. Irytuje mnie ten stan rzeczy. A mnie bardzo dziwi irytacja Ziemkiewicza,
wynikająca chyba z bardzo, ale to bardzo ułamkowej wiedzy o obu postaciach: Traugutcie i Badenim.
Traugutt to nie tylko symbol męstwa i poświęcenia w dobie powstańczej. To także wspaniały symbol
wytrwałości żelaznej woli konsekwencji i skuteczności, okazywanych w czasach najtrudniejszych. Jest
więc symbolem rzeczy, których jakże często tak wielu Polakom brakowało. Jego cechy charakteru,
jego wytrwałość, zdecydowanie, a nie mięczakowstwo, które obserwujemy u tylu dzisiejszych
polityków, to są właśnie cechy, które sprawiają, że mógłby być prawdziwym wzorcem dla polskich
pokoleń na dziś. I chodzi tu nie tylko o wzór przywódcy powstańczego, który znakomicie spełniał
swoje zdania, najlepiej z wszystkich naszych XIX-wiecznych liderów. Chodzi o niezbędne cechy

twardego charakteru, siły ducha, żelaznej konsekwencji jakże przeciwstawne tak typowej w Polsce
mentalności "słomianych ogni", "dojutrków", ludzi działających na zasadzie "jakoś to będzie". Nie
patrzmy więc na niego w uproszczony sposób wyłącznie jako na symbol heroicznej walki, gorącej
wiary i patriotycznego uniesienia, lecz umiejmy docenić w nim jakże ważne cechy działania, tak
potrzebne na dziś.

Antywzór Badeni

Natomiast tak zachwalany przez Ziemkiewicza Badeni jest w rzeczywistości antywzorem na
dziś przede wszystkim dlatego, że był diable miało skuteczny w tym wszystkim, co robił.
Osiągnął rzeczywiście szczyt kariery, jaka mogła spotkać Polaka w monarchii austro-węgierskiej -
przez ponad dwa lata był premierem gabinetu rządowego w Austrii, zanim ustąpił pod naciskiem
wielkich manifestacji wzburzonego tłumu Wiedeńczyków. Efekt jego premierostwa był żałosny. Jak
komentował, tak świetny znawca polskiej nowszej historii, profesor Henryk Wereszycki - Badeni w
czasie swego premierostwa doprowadził do zadrażnień tak głębokich, że właściwie od tego momentu
Austria znajdowała się w okresie permanentnego kryzysu politycznego (por. H. Wereszycki Pod
berłem Habsburgów, Kraków 1975, s. 194).

Słynny historyk emigracyjny - Władysław Pobóg-Malinowski przekazał w swej Najnowszej historii
politycznej Polski (Londyn 1963, t. 1, w. 1864-1914) obraz rządów Badeniego w Wiedniu jako
skrajnego "nieudacznictwa" z polskiego, narodowego punktu widzenia. Pisał (s. 318-319): w Wiedniu,
w latach 1893-1898, gdy Polacy zrazu odgrywali ważką rolę w gabinecie koalicyjnym, przy prezesurze
zaś Badeniego ujęli w swoje ręce cztery najważniejsze resorty państwowe, nie było nawet próby
pójścia za przykładem Niemców czy Czechów, umiejących nie tylko dbać, ale i walczyć o potrzeby i
interesy swoich krajów; nie wyzyskano ani przewagi wpływów, ani zaufania cesarza, choć można było
się spodziewać życzliwego jego poparcia dla wniosków czy uchwał sejmu krajowego w kierunku
rozszerzenia i wzmocnienia autonomii czy reformy administracji krajowo-galicyjskiej.

Fatalnie bierny jako premier Austrii w promowaniu spraw polskich, a w szczególności Galicji, Badeni
zapisał się w historii przede wszystkim jako specjalista od brutalnych rozpraw z opozycją (jako
namiestnik Galicji). Nie wiem jednak, czy akurat taki wzór aktywności jako antydemokraty zasługuje
dziś na szczególne wychwalanie! Jak pisał Pobóg-Malinowski (op.cit., s. 319) Badeni: Istotnie, w
rządzeniu krajem okazał "żelazną rękę", zwłaszcza w walce z demokracją mieszczańską, kiełkującym
ruchem socjalistycznym i akcją ks. Stojałowskiego. W. Feldman pisał, że dzieje sterowanej przez
Badeniego walki z kandydaturą ks. Stojałowskiego do parlamentu w 1886 r. należały do
"najszpetniejszych" kart w systemie nadużyć i gwałtów. Autor biogramu Badeniego w Polskim
Słowniku Biograficznym (t. 1, s. 206), Stanisław Starzyński pisał, że Badeni: Z demokracją
mieszczańską walczył łagodnie, z agitacją socjalistów i ludowców twardziej, a już gwałtownie tępił ten
odłam ruchu ludowego, któremu przewodził ks. Stanisław Stojałowski, przez represje policyjne i
wytaczanie procesów; nie stłumiły one jednak tego ruchu. Także i w tej sprawie Badeni okazał się, na
szczęście, nieskuteczny. Warto jednak przypomnieć jednak bardziej konkretnie, do jakich metod
uciekał się stawiany dziś przez Ziemkiewicza za wzór Badeni w swej walce z opozycją. Sławny polityk
niepodległościowego nurtu partii socjalistycznej Ignacy Daszyński obciążył Badeniego winą za krwawy
bilans wyborów parlamentarnych w Galicji w 1897 roku: 9 zabitych, 39 rannych, około 800
uwięzionych, ogłoszenie stanu oblężenia w 36 powiatach (por. Pobóg-Malinowski, op.cit., s. 340).
Doszło do tego, że w listopadzie 1897 r. zgłoszono w parlamencie wniosek o postawienie
Badeniego w stan oskarżenia, był bowiem, jako premier, odpowiedzialny za popełnione w
wyborach nadużycia (wg Pobóg-Malinowski, op.cit., s. 348-349).

Być może Rafał A. Ziemkiewicz zlekceważy te powołania się na Pobóg-Malinowskiego, uznając
jego uwagi o Badenim za wyraz stronniczych uprzedzeń historyka-piłsudczyka. Proszę bardzo!
Co jednak powie Ziemkiewicz na równie ostre krytyki pod adresem Badeniego wysuwane przez
znakomitego publicystę Stanisława Mackiewicza, znanego jak wiadomo z niechęci do
powstańczych zrywów i popierającego na każdym kroku działania polityków-realistów. Otóż
Cat-Mackiewicz przedstawia w książce Był bal możliwie najczarniejszy bilans dokonań czy raczej nie-
dokonań Badeniego. Jak pisał Mackiewicz: Inne pytanie, nader gorzkie, nasuwa się na usta. Dlaczego
tych swoich wielkich wpływów w Austrii nie wykorzystali Polacy dla sprawy polskiej jako całości (...),
kiedy Franciszek Józef zainaugurował w roku 1895 "polskie rządy" Kazimierza Badeniego, w którego
rządzie wszystkie kluczowe resorty łącznie z ministerstwem spraw zagranicznych obsadzone były

przez Polaków, to w przemówieniu witającym wyraził nadzieję, że z tym rządem chce rządzić aż do
swojej śmierci. Ale Kazimierz Badeni zawiódł Franciszka Józefa, a jeszcze bardziej nas, Polaków.

W dwa lata po ustąpieniu Badeniego z premierostwa napisze Wyspiański: "Miałeś, chamie, złoty róg".
Wyspiański nie myślał oczywiście o Badenim (...), a jednak te jego słowa właśnie do utraconej przez
Badeniego okazji mogły się stosować (...). Rządy Badeniego, tak serdecznie przez Franciszka Józefa
powitane, były zarówno zenitem, jak początkiem końca polskich wpływów w Austrii. Niestety po dziś
dzień aż roi się od "chamów" zatracających "złote rogi" (vide: historia AWS).

Skuteczni i nieudacznicy

W moim odczuciu najważniejszy podział w dziejach Polski ostatnich paruset lat, to wcale nie podział
na powstańców i organiczników czy powstańców i polityków-"realistów", lecz podział na ludzi
skutecznych i "nieudaczników", na ludzi umiejętnie broniących spraw polskich i fajtłapów. Na ludzi
świetnie wykorzystujących każde najmniejsze nawet szanse dla Polski i ludzi je fatalnie
zaprzepaszczających. W tej sprawie w pełni przychylam się do podejścia nieodżałowanego Jerzego
Łojka, który pisał przed laty: Niestety, tak się dziwnie złożyło, że nasza publicystyka historyczna i
nawet naukowa historiografia znajdują ostre potępienia dla czynów, nigdy zaś dla zaniechań co
wybitniejszych postaci z naszej przeszłości. A owe zaniechania nieraz ciężej ważyły na losach kraju
niż takie czy inne czyny.

Jeśli historia ma czego uczyć, to trzeba sięgać do jej kart bez uprzedzeń i powierzchownych
szufladkowań czy podziałów. Odnosi się to także do znacznie odleglejszej przeszłości. Niedawno,
występując na łamach "Niedzieli" przeciw kalumniom wobec księdza Kordeckiego zachęcałem, by nie
spoglądać na niego wyłącznie przez pryzmat jego heroicznej walki w obronie klasztoru na Jasnej
Górze, jego wiary i poświęcenia, ale również, by odwoływać się do niego jako świetnego wzorca
skutecznych działań. I przypomniałem to, o czym tak mało dotąd pisano, że ks. Kordecki, to nie tylko
symbol wielkiej odwagi, lecz również symbol wielkiego realizmu, niezwykłej trzeźwości i racjonalizmu,
wielostronności działań. Był człowiekiem wielkiej odwagi, ale umiał znakomicie łączyć tę odwagę z
maksymalną roztropnością i mierzeniem zamiarów na siły. Twardo chodził po ziemi, doskonale
przygotowywał się do każdej sprawy, nie znosił pośpiesznych improwizacji. W polskiej historii, gdzie
mieliśmy taki nadmiar specjalistów od nieprzygotowanych porywów i szarż, ks. Kordecki jawi się jako
jeden z częstszych symboli rozumnego, konsekwentnego, dobrze przygotowanego czynu, opartego
na trzeźwym rachunku sił. Ludwik Kubala wspominał uwagi zaprzyjaźnionego z ks. Kordeckim
wojewody pomorskiego, który akcentował, jak wiele obrona Jasnej góry zawdzięczała "jedynie"
czujności i zabiegom Kordeckiego: "On wszystko do obrony przygotował, pozycje dla armat i
stanowiska załodze naznaczył, szopy pod murami z ziemią zrównał, robotników i straże nocami
doglądał, żołnierzy słowem i hojnością zachęcał, szlachcie zniechęconej serca dodawał, a kiedy w
końcu strach i zwątpienie poddać się i bramę otworzyć radziły, on się oparł i na swojem postawił".

Podczas gdy Jasienica nazwał go "wzorowym dowódcą", inni wysławiali jego zdolności
administracyjne i gospodarcze. Adam Kersten pisał w biogramie ks. Kordeckiego "w swojej
działalności zakonnej wykazywał wielkie zdolności administracyjne (...). Podkreślano jego "rządność" i
godną podziwu działalność gospodarczą". Sam papież Aleksander VII sławił w liście do nuncjusza
roztropność i zręczność ks. Kordeckiego. Był wspaniałym połączeniem żarliwej wiary i gorącego
patriotyzmu z uporczywą wytrwałą pracą na co dzień. Jakże potrzeba na właśnie dziś takich wzorców
w Polsce, gdzie ciągle mamy za dużo niedołęgów i fanfaronów podejmujących bez przygotowania
"jedynie słuszne" decyzje na zasadzie "jakoś to będzie".

W dwóch ostatnich odcinkach pisałem już dużo o tendencjach do przyczerniania obrazu polskich
powstań, widocznych nawet w niektórych deformujących obraz naszych dziejów podręcznikach (vide:
książka Andrzeja Garlickiego). Szokująca jest jednak ilość różnych skrajnie nie uargumentowanych
ataków na powstania polskie, jaką spotykamy w przeróżnych publicystycznych tekstach. Oto parę
typowych wypowiedzi.

Kałużyński o "rozrabiających awanturnikach"

Zacznijmy od osławionego wybielacza stalinizmu i jednego z najskrajniejszych gromicieli polskiego
patriotyzmu, redaktora "Polityki" Zygmunta Kałużyńskiego. W książce Pamiętnik rozbitka (Warszawa
1991, s. 118) Kałużyński dał swoistą wizję działań polskich powstańców, pisząc: Wygląda na to, że
nasi przodkowie nie przejęli się tragedią rozbiorów i tylko tu i ówdzie nieliczni awanturnicy zaczynali
rozrabiać. Współpracownik innego czasopisma postkomunistycznego Wiesław Kot we "Wprost",
zauważył: W XIX wieku Polacy wywoływali powstania, które nie mogły się zakończyć sukcesem i
zamiast przyznać się do własnej nieudolności i lekkomyślności, celebrowali teorię "Polski-Chrystusa
narodów" (W. Kot Poboyowisko, "Wprost" z 2 sierpnia 1992 r.). Wtórował mu w postkomunistycznej
"Trybunie" były kurier, a pod koniec życia skrajny renegat Jan Karski w wywiadzie z 3 lutego 1997
r.: Polska-Mesjasz czy wrzód? Wystąpił w nim jako gwałtowny krytyk naszych powstań narodowych i
żarliwy obrońca "ładu", jaki nam stwarzali carowie. Według Karskiego wszystkiemu winni byli
anarchiczni Polacy, którzy wciąż buntowali się przeciwko dobroci cara, który dał im wszystko:
sejmy, rząd i własne wojsko. A oni to wszystko bezrozumnie potracili przez swe głupie bunty.

Trudno zrozumieć fanatyczną zajadłość, z jaką niektórzy polscy autorzy skłonni są potępiać polskie
powstania narodowe i wyłącznie Polaków obciążać odpowiedzialnością za doprowadzenie do ich
wybuchu, pomijając całkowicie, prowokującą Polaków rolę caratu. Gdyby ci gromiciele powstań
trochę więcej czytali, to poznaliby ze źródeł doby powstań aż nadto wiele świadectw,
obciążających właśnie Moskwę i jej namiestników lwią częścią winy za sprowokowanie
wybuchów kolejnych powstań. Cytowałem już wcześniej jednoznaczne opinie tak długo będącego
filarem partii prorosyjskiej w Polsce - księcia Adama Czartoryskiego czy innego lidera prorosyjskiego
nurtu politycznego - księcia Druckiego-Lubeckiego. Obaj akcentowali fatalne skutki wprowadzonych
przez w. ks. Konstantego i Nowosilcowa rządów terroru i bezprawia, które wciąż prowokowały
Polaków do buntu. Przypomnę inną, jakże wymowną, opinię pióra generała Ignacego Prądzyńskiego.
Właśnie on, lider realistycznie i skrupulatnie wyliczający błędy Powstania Listopadowego, w swych
pamiętnikach tak pisał o jego przyczynach: (...) Bunt, z początku tak słaby i mordami splamiony,
pociągnął jednak za sobą z taką łatwością cały naród. Czyliżby to miało być jedynie skutkiem owej
lekkomyślności, którą Polakom zarzucają? Nie. Aleksander był Polskę w tak fałszywym położeniu
postawił, dwaj pierwsi namiestnicy w Polsce - Konstanty i Nowosilcow - tak dalece dali się we znaki
Polakom, tak wielu osobom i familiom nadokuczali, że dosyć było buntownikom wymówić to wielkie
słowo: o j c o w i z n a, aby wszystkie poruszyć serca, aby wszystkie pozyskać sympatye bez względu
na to, czy chwila sprzyjająca, czy okoliczności przyjazne i w jaki sposób buntownicy robotę swoją
rozpoczęli. Naród miał tylko do wyboru albo odepchnąć od siebie bunt, wyrzekając się wszelkiego z
nim wspólnictwa, a zatem sankcyonować jak najwyraźniej i z własnej woli ohydny stan, w którym się
znajdował, albo też, przyłączając się do buntu, zrobić z niego powstanie narodowe. Innemy słowy,
naród był między hańbą a wielkiemi niebezpieczeństwami. Wybór nie mógł być wątpliwy (...).

Rewolucja musi nastąpić w Polsce...

Przypomnijmy, jak oceniał sytuację na krótko przed Powstaniem Listopadowym rosyjski pułkownik
sztabu Zass, któremu car Mikołaj I zlecił tajne śledzenie w Warszawie czynności wielkiego księcia
Konstantego. Już w pierwszym z raportów oświadczył, że: rewolucja musi nastąpić w Polsce, bo
postępowania w. księcia, drażniące i dokuczliwe, nie tylko u Polaków, ale nawet u wiedeńczyków
wywołałoby niechybnie rewolucję. Trudno było sobie wyobrazić, by cywilizowani Polacy mogli na
trwałe pogodzić się z wielkorządcą-stupajką w. ks. Konstantym, który powtarzał w odniesieniu do
swoich polskich poddanych: Rózgi, rózgi, oto, czego im trzeba (...). Jedynie tylko bat może rządzić
światem. Trudno się dziwić też temu, że w tak podminowanej atmosferze wystarczył do powstania
nagły impuls - wieść o tym, że wojsko polskie ma być skierowane do tłumienia rewolucji w Belgii i we
Francji. Z dziesięć lat temu Senat polski tak ostro piętnował wykorzystanie wojska polskiego,
podległego Sowietom do uczestniczenia w akcji 5 państw przeciw pragnącej się zdemokratyzować
Czechosłowacji Dubczeka. Jak wiadomo, między nami a Czechami nie było większych sentymentów,
były niestety nawet różne zadawnione urazy, choćby z fatalnego zachowania się Czechosłowacji w
stosunku do Polski i Węgier w 1956 r. Potępiamy, i słusznie, udział w ówczesnej interwencji w
Czechosłowacji, choć zbuntowanie się w owym czasie polskiego wojska przeciwko takiemu udziałowi
niewątpliwie nie przyniosłoby żadnego efektu i zostałoby krwawo stłumione przez sowieckie
supermocarstwo. Dlaczego więc, na Boga, dziwimy się polskim oficerom i żołnierzom, że nie chcieli
iść na zachód, by tłumić rewolucję Francuzów, z którymi przez wiele lat łączyło Polskę tak silne
braterstwo broni? Dlaczego różni publicyści za nic nie chcą się wczuć w ducha myślenia Polaków z
1830 r., tego, co na nie wpływało?

Davies o głupocie Rosji

Żałosny jest fakt, że "polskich gromicieli" naszych powstań narodowych nie stać nawet na odrobinę
tego zrozumienia skutków głupoty polityki Rosji wobec Polski, jakie wykazuje świetny zachodni
znawca dziejów Polski Norman Davies w Bożym igrzysku (Kraków 1998). Już w odniesieniu do
Powstania Listopadowego zaakcentował on szczególną odpowiedzialność carskich władz za
doprowadzenie do przekształcenia w powstanie czegoś, co mogło się skończyć jako krótkotrwały
spisek, bez większego rezonansu. Według Daviesa (op.cit., t. 2, s. 356-357): Niestety, absolutna
zatwardziałość cara, całkowita odmowa wszelkich rokowań i kompromisu, okazywany od początku
brutalny upór, wymagający bezwarunkowo poddania się - wszystko to zmieniło niewielki spisek w
poważny konflikt. W 1830 r. naród polski nie miał w swoich szeregach żadnych wyjątkowo licznych
rzesz "zapaleńców" czy "rewolucjonistów". Nie okazywał też żadnych skłonności do popełnienia
zbiorowego samobójstwa. Krańcowe postawy, jakie ujawniły się w trakcie powstania, były skutkiem
sytuacji, w której rozsądnym ludziom nie dano szans rozsądnego postępowania (podkreślenie -
J.R.N.). To Mikołaj I zrobił czynnych rebeliantów nawet z prorosyjskich konserwatystów w rodzaju
Adama Czartoryskiego. To rząd rosyjski sprowokował właśnie te sytuacje, których rzekomo starał się
uniknąć.

W późniejszym fragmencie swego dzieła (s. 402) Norman Davies dodawał: Rosjanie od początku
krzywo patrzyli na autonomię Królestwa Kongresowego. Obawiając się ewentualnych konsekwencji
braku zdecydowania, raz za razem reagowali na stosunkowo niewielkie zamieszki wrogimi wybuchami
niepotrzebnej wrogości, tworząc w ten sposób błędne koło represji, powstań i kolejnych represji.

Fakt, że te właśnie tak istotne prawdy mówi Anglik, a za nic nie "potrafią" do nich dojść "polscy"
autorzy w stylu Bocheńskiego, Łubieńskiego, Garlickiego, Kałużyńskiego czy Karskiego, jest zarazem
prawdziwie haniebnym świadectwem ich mentalności. Dlaczego tak nisko upadli w deptaniu
polskiej narodowej historii? Czy stało się tak tylko dlatego, że taki np. Bocheński od
pierwszych lat po 1945 r. wszystko podporządkowywał fanatycznej idei kolaboracji z każdą
Rosją za wszelką cenę, że Kałużyński zaczął od terminowania jako skrajny stalinowski
publicysta, Garlicki swą partyjną wierność komunizmowi połączył z przekonaniem, że Rosji
zawsze trzeba przyznawać rację? Ale przecież Karski przebywał po wojnie cały czas na Zachodzie,
z dala od zniewolonej przez Sowiety Polski, a mimo to wypisywał jakże podobne, godzące w Polaków
brednie. W tym ostatnim, iście klinicznym przypadku, chodziło głównie o to, że Karski w pewnym
momencie uznał, że maksymalnie skorzysta na skrajnym wybielaniu Żydów i równoczesnym
dokopywaniu "głupim" Polakom.

Wybielanie Bocheńskiego

Trudniej zrozumieć tych publicystów, którzy jeszcze dziś na łamach różnych czasopism opcji
patriotycznej powielają najbardziej uproszczone sądy antypowstańcze, rodem z PRL-u, chętnie
nawiązując do przemyśleń najgorszych ówczesnych kolaborantów typu Aleksandra Bocheńskiego.

Zdumiałem się niedawno mocno z powodu ukazania się na łamach wielce lubianego przeze mnie
"Głosu" tekstu Wojciecha Rudnego, skrajnie antypowstańczego i bezkrytycznie idealizującego
przemyślenia historyczne kolaboranta Aleksandra Bocheńskiego (pisałem już szerzej o Bocheńskim w
"Naszej Polsce" z 16 sierpnia 2000 r.). Co zaś było szczególnie groteskowe - Rudny stawia
Bocheńskiego, Stanisława Augusta i Wielopolskiego w jednym rzędzie obok Romana
Dmowskiego. Postawić wielkiego patriotę Dmowskiego obok króla-targowiczanina Stanisława
Augusta, obok XIX-wiecznego targowiczanina Wielopolskiego, obok współczesnego
kolaboranta Bocheńskiego, to przecież coś wyjątkowo obraźliwego wobec tak wielkiego
patrioty i myśliciela polskiego jak Roman Dmowski. Jestem pewien, że on sam z oburzeniem
odrzuciłby tego typu wmawiane mu powinowactwo. Przyjmijmy, że Dmowski stanowczo odcinał się od
postawy Wielopolskiego, pisząc: Nieprawdą jest, że dla Polski można coś zrobić, ale z Polakami nigdy
(osławiony zwrot Wielopolskiego - J.R.N.). Chcąc zrobić coś dla Polski, jak zresztą dla każdego
innego kraju, trzeba iść z jednymi rodakami przeciw innym (...). I główna rzecz, trzeba zrozumieć swe
społeczeństwo, jego duszę, znać jego instynkty, w których podstawie zawsze leży instynkt
samozachowawczy narodu (...) (por. R. Dmowski Polityka polska i odbudowanie państwa, Warszawa
1988, t. I, s. 206-207).

Przypomnijmy, jak stanowczo wystąpił Prymas Tysiąclecia w obronie pamięci Powstania
Styczniowego przeciwko jego pomniejszycielowi, jednemu z czołowych redaktorów "Tygodnika
Powszechnego", znanemu z upartego prorosyjskiego oportunizmu Stanisławowi Stommie. (Chodziło
o zamieszczony w "TP", akurat w setną rocznicę Powstania Styczniowego, artykuł Stanisława
Stommy, piętnujący Powstanie Styczniowe jako wyraz nonsensownego "kompleksu antyrosyjskiego".)
W homilii, wygłoszonej 27 stycznia 1963 r. w Warszawie w kościele Św. Krzyża kardynał Stefan
Wyszyński powiedział m.in.: Wyczytałem ostatnio przedziwne zdanie: ktoś, zastanawiając się,
dlaczego Powstanie wybuchło w Królestwie Kongresowym, a nie w Wielkopolsce czy też Małopolsce,
odpowiada sobie, że byliśmy podobno owładnięci "kompleksem antyrosyjskim"? Z tym wiązało się
całe jego dalsze rozumowanie.

Wydaje mi się, że nie ma nic bardziej niesprawiedliwego, pomijając już, że historycznie nie jest to
prawdą, jakoby Powstanie wybuchło tylko tutaj. Ono było właściwie wszędzie, ono było w duszy
każdego niemal Polaka, żyjącego w granicach trzech kordonów. A wynikało to nie z takiego czy
innego kompleksu, bo kompleks jest czymś chorobliwym, podczas gdy my mieliśmy zdrowe dążenie
do wolności, pogwałconej i odebranej nam. I mniejsza z tym, kto ją nam odbierał i jakim językiem
mówił; ważne jest, że gwałcił prawo Narodu do wolności.

Nie o kompleks więc idzie, nie o schorzenie psychiczne, które jakoby przeszkadzało Narodowi działać
i decydować w sposób wolny. Szło o poczucie pogwałconego prawa Narodu do samostanowienia o
sobie i do decydowania o swej wolności, w której rozmieszcza się w sposób wolny i samodzielny
prawa i wzajemne obowiązki współżyjących ze sobą warstw narodowych. Chyba o to chodziło, a nie o
jakiś kompleks!

Gdy człowiek czy Naród czuje się na jakimkolwiek odcinku związany i skrępowany, gdy czuje, że nie
ma już wolności opinii, wolności zdania, wolności kultury, wolności pracy, gdy wszystko wzięte jest w
jakieś łańcuchy, wtedy nie potrzeba kompleksów. Wystarczy być tylko przyzwoitym człowiekiem, mieć
poczucie honoru i osobistej godności, aby się przeciwko takiej niewoli burzyć, szukając środków i
sposobów wydobycia się z niej.

Z półtora roku temu polemizowałem z Arturem Górskim, który w artykule Nie w morzu krwi, lecz w
pocie czoła w swoisty sposób uczcił kolejną rocznicę Powstania Styczniowego, zamieszczając
panegiryczny tekst na temat jego bezwzględnego przeciwnika Aleksandra Wielopolskiego (pt. Nie w
morzu krwi, lecz w pocie czoła na łamach "Naszego Dziennika" z 22 stycznia 1999 r.) Górskiemu w
jego absolutnej idealizacji margrabiego Wielopolskiego nie przeszkadzał, jak się zdaje nawet fakt, że
margrabia przyjął od cara order za stłumienie polskiego powstania. Już dalej nie można było chyba
pójść w postawie targowickiej (stąd nawet "stańczyk" Szujski nazwał Wielopolskiego
"targowiczaninem" w 1865 r.). Dodajmy do tego niekłamaną radość, wyrażaną przez Polaka,
margrabiego Wielopolskiego, z powodu wprowadzenia przez Austriaków w 1864 r. stanu oblężenia w
Galicji.

Adwokaci caratu

Jakże często niektórzy nasi publicyści posuwają się do wybielania caratu, przedstawiając go jako
racjonalny twór, który na swoje nieszczęście, mimo wszystkich dobrych chęci, musiał zderzać się z
anarchicznym partnerem, jakim byli Polacy. Adam Wielomski na przykład zapewniał z werwą w
tekście W obronie Wielopolskiego ("ND" z 20-21 lutego 1999 r.), iż Powstanie Styczniowe utwierdziło
w oczach caratu przekonanie, że Polacy to anarchiści i rewolucjoniści, z którymi trzeba rozmawiać za
pomocą represji. Przypomnijmy więc, że właśnie ten carat, tak idealizowany przez publicystów,
najczęściej sam z siebie nie był zdolny do żadnych racjonalnych ustępstw bez nacisku społecznego,
do przyznania choćby małej cząstki demokratycznych praw, z jakich korzystały społeczności w innych,
szczęśliwszych krajach. Osławiony Mikołaj I "Pałkin" wsławił się nakazem rozwiązania bractw
trzeźwości, bo i te uznał za niebezpieczne dla niego, bo popierane nie przez władzę, a Kościół
katolicki. Co zaś najbardziej groteskowe - car uzasadnił rozwiązanie bractw trzeźwości tym, że chcą
ograniczyć wolność podległego mu ludu. Wolność w piciu wódki bez ograniczeń.

Car Aleksander III, pogromca Powstania Styczniowego, którego tak zawiedli, zdaniem
Wielomskiego, anarchiczni i rewolucyjni Polacy, wykazywał dość swoisty stosunek do wszelkich
życzeń swych poddanych. By przytoczyć jakże znamienny przykład ze skierowaną do niego prośbą

szlachty guberni moskiewskiej. Upraszała ona o pozwolenie zabierania głosu w sprawach swego
okręgu i to tylko raz na rok. Isz, czego zachotieli - napisał car na marginesie prośby (według P.
Jasienica Dwie drogi, Warszawa 1963, s. 21).

Jeśli ten tak nieskłonny do wysłuchiwania życzeń swoich poddanych car był w pewnym momencie
gotów iść na pewne ograniczone ustępstwa wobec Polaków, to nie z żadnej dobrej woli, a tylko
dlatego, że dla caratu zaczynał być żenujący cały międzynarodowy rezonans wydarzeń w Polsce
(pogrzeby rozlicznych ofiar strzelania do warszawskich tłumów etc.). Pod koniec życia ten sam car
zdobył się nawet na decyzję o wydaniu konstytucji pod wpływem - znów nie z dobrej woli, lecz na
skutek znużenia strachem przed ciągłymi akcjami bombowymi bojowców z "Narodnoj Woli" (udany
zamach bombowy na cara przekreślił jednak tę tak bardzo spóźnioną inicjatywę).

Adam Wielomski zapewniał w tekście W obronie Wielopolskiego ("ND" z 20-21 lutego 1999 r.), iż:
Dziewiętnastowieczni Polacy nie byli w swej robocie narodowej prowadzeni przez mężów stanu, lecz
przez poetów. Czy mam przypominać rozliczne fakty pokazujące, że dowódcami powstańczymi byli
bardzo często nie poeci, a wybitnej klasy fachowcy, specjaliści nie tylko od wojskowości, lecz od
zimnego, ścisłego myślenia? Począwszy od generała Józefa Bema, świetnego konstruktora i
architekta (przebudował Ossolineum), generała Józefa Prądzyńskiego, budowniczego Kanału
Augustowskiego i gen. Dezyderego Chłapowskiego, świetnie gospodarującego na roli z
zastosowaniem najnowszych technik rolnych, po carskiego oficera Romualda Traugutta.
Dlaczego ci trzeźwi fachowcy buntowali się, szli walczyć do powstania? Odpowiedzi należy szukać w
skrajnie głupawej polityce caratu, pod którym strasznie trudno było spokojnie wytrzymać. Do wyjątków
należały polskie bunty w zaborze galicyjskim i pruskim, pomimo i tam występującego ucisku
narodowego, bo jednak tam nie był on nigdy nawet choć w części porównywalny do barbarzyńskiej
polityki caratu w zaborze rosyjskim.

Co Polacy musieli przeżywać w zaborze rosyjskim - dobrze ilustruje list Zygmunta Krasińkiego do
Delfiny Potockiej, pisany w styczniu 1848 r.: Norwid mi opowiadał wczoraj rozmaite szczegóły z życia
warszawskiego, uwięzienia, sądy, kajdany, wywozy na Sybir, niesłychane odwagi i męczeństwa. (...)
Okropnie słuchać. Co to za stan rzeczy, co za piekło na ziemi, gorsze niż wszystkie jakie bądź
marzone marzeniem wyobraźni. Wyobraź sobie, od kiedy wyszedł ze szkół, od lat sześciu, nie więcej,
narachował imię po imieniu 200 współuczniów, prawie wszystkich, z którymi znał się i uczył,
wywiezionych na Sybir, pomarłych w Cytadeli lub na drodze albo dojechałych i jęczących tam. 200
jeden człowiek narachował - i to prawie dzieci!!!

Dlaczego ci młodzi Polacy się buntowali, dlaczego nie chcieli się pogodzić z systemem rządów
caratu? Czy naprawdę tak trudno jest to zrozumieć? Czy aby pokazać absurdalność tych
rządów, znów muszę przypomnieć cytowanego już gruntownego rosyjskiego znawcę Polski
Mikołaja W. Berga, bliskiego krewnego jednego z pogromców Powstania Styczniowego? We
wspomnianych Zapiskach o polskich spiskach i konspiracjach Berg tak pisał o niebywałej
głupocie rządów rosyjskich w Polsce: W innych państwach, gdy wybierają rządcę dla kraju tak
ważnego jak Polska, opatrzą go przedtem dokładnie w instrukcye, zbadają pod każdym względem
jego przeszłość i wykształcenie: czy ma wyobrażenie o geografii, historyi, języku, literaturze i innych
właściwościach kraju, którym ma zarządzać. On otrzymuje od rządu ścisłe i dokładne instrukcye,
wynik długoletnich badań i doświadczeń, sam też stara się uzupełnić wiadomości o kraju, do którego
jest przeznaczony; otacza się ludźmi, którzy tam służyli i zamieszkiwali od dawna. A jeśli taki rządca
rozmyślnie lub mimowolnie zejdzie ze wskazanej mu drogi, zaraz się znajdzie ostrzeżenie, które mu
wskaże błąd popełniony, wytknie zboczenie od przyjętego systemu. Gdy to nie pomaga, rządcę
zmieniają.

W Rosyi nic podobnego się nie dzieje! Na rządcę jakiejkolwiek prowincyi biorą bez ścisłego wyboru...
kogoś cieszącego się protekcyją tej lub owej wpływowej osobistości... Czy zaś człowiek ten posiada
odpowiednie zdolności i wiadomości, o to nikt nie pyta. I bez nich można być wielkorządcą...
Znajomość praw i obyczajów kraju, w którym ma się zarządzać, zastąpi przyboczna kancelarya - a co
się tyczy tej ręki opiekuńczej, wskazującej omyłki i zboczenia od systemu - o takim zbytku, o takich
dziwnych rzeczach rosyjscy wielkorządcy nawet nie słyszeli i nie mają pojęcia, że to może być
gdziekolwiek. (...). Toteż biedną Polskę... trzęsie chroniczna febra powstań: na kształt nieuleczalnej
choroby.

Wyrzeczenie się aspiracji niepodległościowych byłoby błędem.

Liczni publicyści zwykli obliczać tylko koszty powstań, liczby poległych w bitwach i zesłanych,
kontrybucje i konfiskaty sugerując, że bez tych "rzucań się" naród przeżywałby spokojny, zdrowy
rozwój wewnętrzny. Zapominają, że wyrzeczenie się aspiracji niepodległościowych wcale nie
zapewniało autentycznej ochrony przed śmiercią na polach bitew. Przeciwnie, ciągle wówczas
pozostawał model wiernej służby w roli "Bartków Zwycięzców", kornie walczących w armiach zaborów
przeciw buntującym się narodom: Węgrom i Włochom, Finom i narodom kaukaskim etc. względnie
usłużnie tłumiących rewolucje na Zachodzie, tak jak chciał już car Mikołaj I w 1830 r. Niewiele dziś
pisze się o kosztach ponoszonych przez społeczeństwo polskie na skutek poboru rekrutów do armii
carskiej, w której Polacy musieli służyć przy realizowaniu zaborczej imperialnej polityki. Dość
przytoczyć dane z obszarów jednego tylko powiatu piotrkowskiego. Rada piotrkowska wykazała
cyframi, że spośród 11 tysięcy rekrutów, wziętych z powiatu piotrkowskiego do wojska między
1833 a 1856 r., do Polski wróciło po latach z powrotem zaledwie 498 inwalidów-żebraków.
Innych straciło polskie społeczeństwo bezpowrotnie. (Według słynnej syntezy Powstania
Styczniowego pióra J. Grabca, wyd. Poznań, s. 217.)

Rezygnacja z aspiracji niepodległościowych i bierna akceptacja despotyzmu groziłyby tylko tym
skuteczniejszym wynarodowieniem. Zrozumiał to dobrze również papież polskich pozytywistów
Aleksander Świętochowski, pisząc w 1905 r. w 75. rocznicę Powstania Listopadowego, iż pomimo
faktu, że powstania polskie nie miały szansy zwycięstwa, ale czyż można się dziwić, że: ciągle
burzymy chlew, który nam budują rządy; czy jednak żyjąc spokojnie w tym chlewie możemy zachować
naszą istotę? Po rozbiorach Polacy mieli do wyboru dwie drogi: albo wynaturzyć się, znikczemnieć,
posłużyć za karm dla swych zaborców, albo nie bacząc na wszystkie straty, porażki, ruiny, ratować
swoje życie ciągłym buntem przeciw gwałtom. (...) Być może, iż bez rewolucji w roku 1830 i 1863
naród nasz doskonale by się utuczył i ważyłby dużo, ale prawdopodobnie byłby dziś tylko spasionym
wieprzem (...). (Czyż można się dziwić, że cenzor czujnie wyciął mi ten cytat w tekście, publikowanym
w 1982 r.?!)

Według Świętochowskiego

Na przegraną walkę nie należy patrzeć tylko pod kątem rozmiarów represji, jakie wywołała. Według
Świętochowskiego miała ona bowiem również i inne, nie tak łatwo dostrzegalna skutki - w natężonym
drganiu strun uczuciowych narodu, we wzlocie duchów na szczyty bohaterstwa i ofiary, w kulcie czci
dla męczenników, w oczyszczaniu się dusz mocnym ogniem niesamolubnego zapału, w idealizacji
życia, celów i dążeń. Tego nie da najcieplejszy dom i najpełniejsza misa, a jeżeli chodzi nam o dobro i
gust przyszłych pokoleń, to im chyba najmniej na tym zależeć będzie, ażeby przodkowie patrzyli z
przeszłości i w przyszłość z tłustymi i rumianymi gębami (...). Można sobie wyobrazić, jak ten
fragment wzburzył WRON-ich cenzorów o "tłustych i rumianych gębach", którzy go bez
wahania wycięli. Tego typu teksty były blokowane w PRL-u, nie docierały do polskich
czytelników. W rezultacie tego faktu przez dziesięciolecia kształtował się coraz bardziej
jednostronny obraz polskich walk narodowych w świadomości coraz szerszych grup
społeczeństwa. To wskazuje, jak wiele zaległości publikacyjnych trzeba nadrobić, i tym większą
szkodę przynoszą w tej sytuacji wystąpienia publicystów nie znających całości polskich przemyśleń na
temat dylematów XIX-wiecznej historii.

Przeciw mierosławszczyźnie

Występowanie przeciw antypowstańczym egzorcyzmom nie może w żadnym razie oznaczać
bezkrytycznej idealizacji historii naszych ruchów niepodległościowych, przymykania oczu na
tak liczne błędy w toku przygotowywania powstań, ich organizacji i przebiegu. Jako naród
zapłaciliśmy zbyt dużą cenę za jakże liczne przejawy bezsensownej spiskomanii, nie liczącej
się z żadnymi realiami, a częstokroć prowadzonej tylko dla zaspokojenia własnych
wygórowanych ambicji. Chorobliwym wprost przypadkiem w tym względzie były różne
odmiany mierosławczyzny, czegoś, co określiłbym jako fatalną, piorunującą mieszanką żądzy
władzy i demagogii, lekkomyślności i pieniactwa i co reprezentował przez całe życie nasz
najszkodliwszy XIX-wieczny demagog-insurekcjonista Ludwik Mierosławski. Ileż szkód
przyniosło

akcentowane

wciąż

przez

Mierosławskiego

absolutyzowanie

walki

zbrojnej,

natychmiastowego "prędkiego czynu" za wszelką cenę, idące w parze ze wzgardą dla pracy
organicznej - "partactwa lada cyrkla, kotła czy pilnika". Zbyt często obok najwspanialszych objawów
poświęcenia sprawie powstańczej, obok Konarskich, Bobrowskich czy Trauguttów spotykało się
właśnie typy w stylu Mierosławskiego.

Polacy jako "plemię"

Widzenie słabości kolejnych konspiracji niepodległościowych i powstań narodowych w
żadnym razie nie może uzasadniać prób skrajnego idealizowania drugiego nurtu działań
narodowych, tj. różnych odmian pracy organicznej, absolutyzowania jej efektów, uważania jej
za jedynie słuszną w każdej sytuacji. Zbyt często zapomina się, że ugoda nie wszędzie i nie zawsze
była możliwa do realizacji. Wskazywano już nieraz, że zupełnie odmienne warunki trwałego
kompromisu z zaborcą istniały w monarchii Habsburgów, gdzie nie było zdecydowanie liczebnie
przeważającego i nad wszystkimi innymi panującego narodu niż w zaborze rosyjskim, gdzie wiodła
prym doktryna, widząca w Polakach tylko plemię jednego "słowiańskiego" narodu. Stąd
podzielane przez licznych wybitnych historyków opinie, iż możność kompromisu z caratem
zawsze była w istocie tylko złudzeniem i mogła tylko prowadzić do zatarcia odrębności
narodowej narodu polskiego i jego "przetrwania" wyłącznie jako regionalnej odrębności
wielkoplemiennego imperium rosyjskiego.

Z zafałszowaniami dziejów Polski jest jak z obcinaniem głów hydrze - ciągle pojawiają się
nowe. W związku z tym muszę w swym cyklu cofnąć się znowu do wieków średnich. Na łamach
"Polityki" z 5 sierpnia 2000 r. ukazało się bowiem jedno z najskrajniejszych zafałszowań - pióra
głównego niemieckiego eksperta tego tygodnika, jednego z najbardziej zażartych germanofili, Adama
Krzemińskiego. Przypomnijmy, że w 1995 r. Krzemiński wystąpił w "Polityce" (nr 46) z artykułem o
sprawie przesiedleń Niemców z Polski po 1945 r., w którym próbował całkowicie zatrzeć różnice
między ofiarami i katami, pisząc: Wypędzenia Polaków przez Niemców, Niemców przez Polaków,
Polaków przez Rosjan, Ukraińców i Litwinów, nie mówiąc o masowej likwidacji Żydów przez
hitlerowców i ich kolaborantów w całej Europie - nawet po 50 latach pozostawiły otwarte rany. Prawem
psychologicznym jest, że każda ze stron uważa się przede wszystkim za ofiarę - tłumiąc w
świadomości poczucie winy i wyrzuty sumienia. Artykuł Krzemińskiego wywołał ostry protest dwóch
czytelników "Polityki" z Izraela aż nazbyt dobrze pamiętających, kto był ofiarą, a kto był katem w
czasie wojny: Holona Izraela i Józefa Smietańskiego (skądinąd w swoim czasie również redaktora
"Polityki"). W publikowanym na łamach "Polityki" z 13 stycznia 1996 r. liście obaj czytelnicy ostro
zaprotestowali przeciwko postawieniu przez Krzemińskiego na równi losu Polaków wysiedlonych z
Pomorza, Poznańskiego i Kresów przez zbrodniczych okupantów z losem Niemców, wysiedlonych po
II wojnie światowej z Polski na mocy porozumień poczdamskich. Zdaniem Smietańskiego i Izraela
tekst A. Krzemińskiego był wyrazem swoistej amnezji, gdyż Polska w latach 30. chciała przesiedlić
Żydów na Madagaskar, ale nie budowano Oświęcimia. Mocarstwa zalegalizowały transfer Niemców.
Polska zrealizowała to przesiedlenie, ale nie było zagłady. Krzemiński potraktował różne zjawiska jako
jednorodne.

Krzemiński: Polska - Frankenstein Europy

Krzemiński, bardzo wpływowy komentator "Polityki", niejednokrotnie gościł w Niemczech, gdzie był
wielce hołubiony przez swych niemieckich gospodarzy. Jak widać bardzo to nań "wpłynęło", bo przy
różnych okazjach wyraźnie dąży do zacierania szczególnej odpowiedzialności Niemiec za
zbrodnie II wojny światowej i wzywa polskich czytelników do zbiorowej amnezji w tej sprawie.
Jego zdaniem taka pamięć to tylko jakieś niepotrzebne, niepoprawne, nieeuropejskie urazy. W tekście
Polska poduszką narodów ("Polityka" z 28 sierpnia 1993 r.) Krzemiński pisał wprost, że nasze ciągłe
przypominanie sobie, jak nas kiedyś pokopano, jedynie psuje krew i blokuje sensowne inicjatywy (...)
nie wolno wpadać w bezpłodną podejrzliwość. Gdy Żydzi wciąż przypominają tylko o swojej
martyrologii w II wojnie światowej, zawłaszczając wyłączność na męczeństwo, to akurat
Krzemińskiemu nie przeszkadza. Bo "Europejczyk" Krzemiński uważa pewno, że tylko Żydzi
mają - zgodnie z "poprawnością polityczną" - patent na męczenników. Nam, Polakom,
Krzemiński usilnie zaleca natomiast, abyśmy nie podtrzymywali jakiejś tam anachronicznej
"idei narodowej", "mało twórczej i niezbyt płodnej", twierdząc, że Naród to takie słowo, z którym

trzeba się obchodzić ostrożnie, jak z odbezpieczonym granatem (por. tekst Krzemińskiego w
"Polityce" z 14 października 1995 r.) Przy innej okazji red. Krzemiński "popisał się" mało ciekawym
wyskokiem publicystycznym, określając Polskę jako Frankensteina Europy. Jakież jeszcze obelgi pod
adresem Polski wymyślą nasi pomysłowi Europejczycy?

W najnowszym swym wyczynie publicystycznym pt. Winnetou pod Grunwaldem ("Polityka" z 5
sierpnia br.) Krzemiński wystąpił z jedną z najbardziej groteskowych prób wybielenia historii Zakonu
Krzyżackiego. Gromko domagając się "rewizji" naszego obrazu Krzyżaków Krzemiński nawołuje
do odejścia od "literackiej matejkiady" i zerwania z rozbiorowymi kompleksami naszych
wieszczów. Wybieleniu Krzyżaków ma służyć dość szczególny chwyt Krzemińskiego - postawienie
znaku równości pomiędzy dwoma wykluczającymi się "romantycznymi tradycjami" narodowych
spojrzeń na Krzyżaków: polską "czarną legendą" i niemiecką "białą legendą". Bo - jak pisze
Krzemiński - żadna z tych legend nie jest nośna. Krzyżacy wprawdzie popełniali okrucieństwa przy
chrystianizacji ziem pruskich, ale - według Krzemińskiego - taka była podówczas kultura ewangelizacji
i prowadzenia wojen. Krzyżacy nie odchodzili jakoś specjalnie od europejskiej normy.

Wybielanie Zakonu Krzyżackiego

A oto, jak Krzemiński przedstawia dwie "legendy" o Krzyżakach: polską i niemiecką, od których należy
natychmiast odejść: Oto leżą na stole dwie przeciwstawne literackie legendy Krzyżaków i Grunwaldu.
Tę polską znamy. Zdradziecki, złowrogi Zakon wykorzystuje naiwność Konrada Mazowieckiego,
fałszuje bullę papieską, prowadzi eksterminacyjne wyprawy przeciwko Prusom, Litwie i Polsce, tworzy
nowoczesne państwo militarne, kierowane przez elitę butnych rycerzy. Podstępem zagarnia Gdańsk i
Pomorze w 1308 r., następnie próbuje podbić Litwę, którą uratowało przymierze i unia z Polską oraz
bitwa pod Grunwaldem. Państwo krzyżackie, jako prototyp państwa SS, było nie do zniesienia nawet
dla własnych poddanych, którzy poprosili króla polskiego o przyjęcie nad nim zwierzchnictwa.
Niepowetowany błąd polskiej polityki polegał na tym, że Jagiellonowie nie dobili krzyżackiej zarazy w
XVI w., lecz pozwolili Hohenzollernom wprowadzić w Prusach protestantyzm i utworzyć dziedziczne
księstwo, które stało się gwoździem do trumny Rzeczypospolitej. Drugi Grunwald, zdobycie Berlina w
1945 r. i przyłączenie połowy byłych Prus wschodnich do Polski, raz na zawsze położył kres
krzyżactwu.

Niemiecka legenda jest dokładnie odwrotnie. Oto skromne bractwo szpitalne, które pod koniec XII w.
opiekowało się w Ziemi Świętej pielgrzymami z Bremy i Lubeki, na jałowej pogańskiej ziemi w
północno-wschodniej Europie w ciągu dwustu lat zbudowało najnowocześniejsze państwo tamtej
epoki, założyło 96 miast, zbudowało 90 zamków, osuszyło bagna, rozciągnęło Hanzę - tę ówczesną
wspólnotę gospodarczą basenu Morza Północnego i Bałtyku. To prawda, mówili niemieccy romantycy
XIX w., braciszkowie nie tylko leczyli, ale i zadawali rany, ale to dlatego, że poganie byli krnąbrni i nie
chcieli dać się ochrzcić. Krzyżacy, powiadają tacy pruscy historycy jak Treitschke czy Ranke, byli
dobrodziejstwem cywilizacyjnym. W końcu polski książę Konrad Mazowiecki sam ich do siebie
zaprosił, bo nie mógł sobie dać rady z najazdami Jadźwingów, Litwinów i Prusów, a braciszkowie -
raptem garstka, 300-400, a tylko w porywach 700-1000 rycerzy zakonnych - migiem się uporali z całą
tą pogańską hołotą, krzyżem i mieczem zaszczepili w Prusach chrześcijaństwo, ściągnęli najnowsze
technologie, najbardziej przedsiębiorczych osadników i stworzyli znakomitą maszynę państwową,
która była modelem dla późniejszych Prus czasów Oświecenia i Cesarstwa Niemieckiego.

Nieszczęście - głosi niemiecka legenda - zaczęło się wtedy, gdy Polska sprzeniewierzyła się
chrześcijańskiej solidarności i zawistna z powodu olśniewających dokonań Zakonu sprzymierzyła się z
poganami, wtargnęła do Prus i pokonała pod Tannenbergiem armię krzyżacką. Do chwilowych
zwycięzców przyłączyli się potem zdradziecko pruscy mieszczanie, którym obcy był duch
chrześcijańskiego rycerstwa, poparli w wojnie trzynastoletniej polskiego króla i oddali szmat kraju pod
polskie władanie. Ale jest jeszcze sprawiedliwość na świecie, królom pruskim udało się najpierw
zrzucić polską zwierzchność, a potem uwolnić dorobek dawnego państwa zakonnego od polskiego
bałaganu. Niemieckie Prusy i wzięte pod pruską egidę Niemcy są oto najwyższym osiągnięciem sztuki
państwowej, militarnej i gospodarczej w XIX w.

Czytelników "Naszej Polski" proszę o wybaczenie za nieco przydługi cytat z tekstu A. Krzemińskiego,
ale tylko w ten sposób mogą poznać całą istotę manipulacji autora "Polityki". Krzemiński, wbrew
faktom historycznym, świadomie je zafałszowując, stawia znak równości pomiędzy dwoma

nieprawdziwymi według niego obrazami dziejów Krzyżaków: polskim i niemieckim. Sęk w tym, że
polski obraz historii Krzyżaków jest akurat zgodny z faktami i potwierdzają go różni obiektywni
zachodni historycy (m.in. taki znawca jak Norman Davies).

Wybielający Krzyżaków niemiecki obraz jest zaś rzeczywiście legendą, i tylko legendą, nie podzielaną
nawet przez niektórych bardziej obiektywnych od Krzemińskiego autorów niemieckich - np.
Wolfganga Plata.

Przypomnijmy najpierw, co pisał o stosunku Krzyżaków do Polski prof. Norman Davies, historyk
skądinąd daleki od bezkrytycznego przejmowania tradycyjnych polskich argumentów na temat dziejów
naszych stosunków z Niemcami. W przypadku Krzyżaków prof. Davies nie ma jednak wątpliwości -
uważa, że Konrad Mazowiecki nie wyobrażał sobie, jak groźną żmiję wyhodował na własnej piersi (...).
Proces powstania państwa krzyżackiego dowodzi dużych nakładów energii w połączeniu z brakiem
skrupułów. Od samego początku brutalną siłę wspierała dyplomacja, sztuki prawne oraz talenty
administracyjne. Już w 1226 r. w "złotej bulli" z Rimini wielki mistrz Herman von Salza przekonał
papieża Grzegorza IX, aby przyjął Prusy pod opiekę papiestwa. Przekonał też cesarza Fryderyka II,
aby nadał wszystkie ziemie pruskie Zakonowi jako przyszłe księstwo (...). W obu przypadkach
zręcznie przeinaczył zasięg i charakter umowy z Konradem Mazowieckim (...). Zakon, upoważniony
do szerzenia ewangelii miłosierdzia, prowadził własne interesy, przelewając krew i stosując przymus.
Powtarzające się bunty tłumiono z wyrachowanym okrucieństwem. Chodziło już nie tylko o to, że
rycerze nie wykazywali większej świadomości chrześcijańskiej wartości niż przeciętna, zbrutalizowana
szlachta europejska, spośród której ich rekrutowano. Prawdziwy protest wywoływał fakt, że w imię
Chrystusa Krzyżacy systematycznie dokonywali gwałtów, które stawały się źródłem ich
własnego rozkwitu oraz że prześladowali swych katolickich sąsiadów jeszcze długo po
osiągnięciu pierwotnie założonych celów (podkr. - J.R.N.) (według N. Davies Boże igrzysko,
Kraków 1998 r., t. I, s. 111, 113).

Norman Davies przeciw pseudoobiektywizmowi

Prof. Davies, pisząc (s. 113) o wzmacnianiu Zakonu Krzyżackiego przez zawodowych rycerzy z całej
Europy oraz różne okresowe wysiłki w postaci zorganizowanych grup krzyżowców, stwierdza, iż
stanowili oni wcielenie najbardziej niechrześcijańskich elementów chrześcijańskiego świata
(podkr. J.R.N.).

Prof. Davies wspominał również (s. 114) o tak chętnie dziś przemilczanej przez polskich germanofilów
sprawie okrutnego wymordowania mieszkańców Gdańska przez Krzyżaków.

Jakże więc się dzieje? Prof. Davies, tak skłonny do krytycyzmu wobec polskich uogólnień na temat
tradycyjnego niemieckiego "Drang nach Osten" wobec Słowian, nagle całkowicie zaakceptował
antykrzyżacką "polską legendę"(!). Bo po prostu inaczej nie mógł zrobić, znając dobrze fakty z
historii. Nie można podchodzić do niej w pseudoobiektywistyczny sposób, jak "polski" publicysta z
postkomunistycznej "Polityki" - ważąc na dwóch szalach wagi - jako rzekomo zupełnie równorzędne -
"polską legendę" i "niemiecką legendę". Nie można uznać za równorzędnych krzyżackiego agresora i
jego polskiej ofiary, okrutnych napastników i mordowanych Polaków. Z równym "powodzeniem"
mógłby pan red. Krzemiński uznawać za rzekomo równorzędne racje: "legendę hitlerowską" i
"legendę" antyhitlerowską" (!). Racje niemieckich germanizatorów i polskich dzieci bitych we Wrześni.
Racje polskich pocztowców w Gdańsku i ich hitlerowskich katów. Smutne, że tego typu rzeczy trzeba
tłumaczyć jak dziecku wytrawnemu publicyście z "Polityki". Widzimy, do jakiego stopnia zaślepia chęć
przypodobania się Niemcom w połączeniu z - łagodnie mówiąc - brakami w lekturze. Sprzeczne z
faktami "poprawianie historii" przez Adama Krzemińskiego jest tym bardziej przykre, że chodzi o
publicystę i eseistę, znanego z wyrafinowanego smaku estetycznego i wielostronności zainteresowań
kulturalnych. Tylko że w tym przypadku wszedł na mało znane mu terytorium wiedzy o historii i napisał
to, co uznał za najlepsze z punktu widzenia obecnej proniemieckiej "poprawności politycznej".

Krzemiński wzywa do zerwania z literacką "matejkiadą" w ocenie Krzyżaków. Można mu przyznać, że
w utworach polskich twórców oraz pracach historyków i wypowiedziach polityków XIX i XX wieku nie
brakowało bardzo ostrych słów o Krzyżakach. Adam Mickiewicz pisał: Krzyżackiego gadu nie
ugłaszcze nikt. Historyk Karol Szajnocha nazwał Zakon Krzyżacki instytucją potworną, która
stugłową zmorą nad ówczesną ciążyła Polską. Historyk Oswald Balzer, sam skądinąd pochodzenia

niemieckiego, nazwał Zakon zmorą krzyżacką. Stefan Żeromski opisał w najbardziej ponurych
barwach dokonaną przez Krzyżaków rzeź ludności Gdańska w 1308 r. w Wietrze od morza. Zapytajmy
jednak, czy rzeczywiście nie mieli oni racji w swoich "czarnych" ocenach Krzyżaków?

Przypomnijmy, że tak niemiłą Krzemińskiemu polską "czarną legendę" o Krzyżakach upowszechniał
m.in. tak wielki autorytet tamtych czasów jak Mikołaj Kopernik. Nazywał on Krzyżaków wprost latrones
i homines sceleraci (łotrami i ludźmi niegodziwymi).

Przypomnijmy, że na Węgrzech, skąd udało się przepędzić podstępny Zakon Krzyżacki, napisano w
owym czasie, iż Krzyżacy zapłacili gospodarzowi kraju (czyli Węgier - J.R.N.) za jego dobrodziejstwa
tak, jak pożerający płomień w piersi, jak mysz w spichlerzu, jak żmija za pazuchą. Czy to też jest
polską "czarną legendą"? Obiektywny niemiecki autor Wolfgang Plat bez ogródek pisze o podjętej
przez Krzyżaków próbie grabieży części ziem państwa węgierskiego (por. W. Plat Deutsche und
Polen. Geschichte der deutschpolnischen Beziehungen, Köln 1980, s. 33, 34). To też pewno "czarna
legenda"?!

Przypomnijmy, że na dokonaną przez Krzyżaków w Gdańsku rzeź z oburzeniem zareagował
sam papież Klemens V. Polecając sprawę rzezi arcybiskupowi z Bremy i kanonikowi z Rawenny
papież Klemens V pisał do nich, iż według doniesień, które otrzymał, Krzyżacy w mieście
Gdańsku więcej niż 10 tysięcy ludzi orężem pobili, dzieciom w kołyskach kwilącym śmierć zadawali,
którym by i nieprzyjaciel wiary świętej był przepuścił (cyt.za wyd. przez "Wiedzę Powszechną" w 1961
r. książką Karoli Ciesielskiej W zasięgu krzyżackiego miecza, s. 56-57).

Przypomnijmy, że krzyżacki kronikarz opisując wyprawę Krzyżaków w 1322 r. pisał o działaniach jej
uczestników: Grabieżą i pożogą zburzyli gród i inne osady. Tak zaś nawiedzili okolicę całą, że ani
małe dziecko w niej nie zostało (podkr. - J.R.N.) (cyt. za: K. Ciesielska W zasięgu krzyżackiego
miecza, Warszawa 1961, s. 67).

Jest większą zasługą zabić Polaków niż pogan

Reprezentujący stanowisko krzyżackie przeciw Polsce na rozpoczętym w 1414 r. Soborze w
Konstancji niemiecki dominikanin Joannes Falkenberg dał wyraźnie do zrozumienia, jaki los Krzyżacy
pragnęliby zgotować Polakom. W łacińskiej ulotce Satira Falkenberg pisał bez ogródek: Jest większą
zasługą zabić Polaków i ich króla niż pogan (...). Świeccy książęta zasługują na królestwo niebieskie,
jeśli podejmą wojnę dla zabicia Polaków i ich króla (...). Zapowietrzona zbiorowość polska (pestifera
universitas Polonorum), której głową jest Jagiełło, jest cała szkodliwa (est tota obnoxia) (...) i dlatego
świeccy książęta mają obowiązek wytępić (extinguere) wszystkich Polaków (...) powiesić na
szubienicach ich książąt i całą ich szlachtę. Na szczęście słynny polski uczony, rektor krakowskiego
uniwersytetu Paweł Włodkowicz, z powodzeniem rozprawił się w Konstancji z eksterminacyjnymi
teoriami prokrzyżackiego dominikanina. Dzięki argumentacji Polaków z Włodkowiczem na czele Sobór
w Konstancji uroczyście potępił poglądy Falkenberga, doszło nawet do jego uwięzienia.

Jeśli dochodziło do tego, że nawet papież Jan XXII rzucił klątwę na Zakon (w 1328 r.). Jeśli słynna
szwedzka święta, św. Brygida, w oburzeniu na krzyżackie zbrodnie stwierdziła, powołując się na
objawienie Syna Bożego, który mówiąc o zakonie teutońskim, odezwał się do niej tymi słowy:
Pszczołami użyteczności mieli być owi Krzyżacy, których postawiłem na straży u granicy ziem
chrześcijańskich. Ale oto powstali przeciwko mnie. Bo nie dbają o dusze, nie litują się ciał tego ludu
pruskiego, który z błędu nawrócił się ku wierze katolickiej i ku mnie. Gnębią go pracą niewolniczą (...).
A jeżeli wojnę toczą, tedy czynią to jedynie ku powiększeniu swej pychy i szerszemu rozpostarciu
chciwości. Dlatego przyjdzie czas, kiedy będą wyłamane im zęby i będzie ucięta im ręka prawa, i
prawa noga im ochromieje, aby żyli i uznali występki swoje (cyt. za: K. Szajnocha Jadwiga i Jagiełło
1374-1414, Warszawa 1974, t. I, s. 291).

Zaiste, wielce przebiegli musieli być średniowieczni Polacy. Jeżeli nawet szwedzką świętą - św.
Brygidę - zarazili swoją "czarną legendą" o Krzyżakach... Niebywałe rozmiary okrucieństwa
Krzyżaków wobec swych poddanych były piętnowane przez niektórych autorów niemieckich. Np. w
1797 r. niemiecki historyk królewiecki Ludwik von Baczko pisał, że podziw dla budowli zamków
krzyżackich u znawcy pruskiej historii znika, gdy przypomni on sobie, że te bryły skalne spiętrzali
nieszczęśliwi niewolnicy (cyt. za: H. Boockmann Zakon krzyżacki, Warszawa 1998, s. 277).

Inny autor niemiecki, Heinrich Luden, pisał w 1822 r. w swej powszechnie znanej wówczas historii
świata o krzyżackiej dumie, uporze i pogardzie dla człowieka. Znowu "czarna legenda" (!).

Wspomniany już autor niemiecki Wolfgang Plat pisał w swej książce o agresywnym Zakonie
Krzyżackim, że program tego Zakonu wyraźnie nakierowany był przeciwko istnieniu Polski. To właśnie
było źródłem konfliktu (W. Plat Deutsche und Polen. Geschichte der deutschpolnischen Beziehungen,
Köln 1980, s. 39).

Przypomnijmy tu, że niemieckie mieszczaństwo i szlachta Prus w końcu tak mieli dość rządów
grabieżczych Krzyżaków, którzy wszystkie dobra chcieli zagarnąć tylko dla siebie (W. Plat, s. 40), że z
całego serca optowali za wejściem podbitych przez Krzyżaków ziem pod polskie władanie. Później
zaś, jak pisał Wolfgang Plat: pruskie stany stały wiernie przy polskiej republice szlacheckiej, ponieważ
wiedziały: tak długo, jak długo pozostaniemy przy Polsce, będziemy wolni (solange wir bei Polen
bleiben, sind wir frei - podkr. - J.R.N.) (W. Plat, op.cit., s. 40). To nie tylko Polacy głosili "czarną
legendę" Krzyżaków. Mieli ich prawdziwie dość także ich wszyscy niemieccy poddani, ograbiani przez
nich i uciskani na każdym kroku. Dlatego właśnie doszło do tego, co opisał z goryczą krzyżacki
kronikarz Joannes von Pusille (Jan Lindenblatt), iż: Wówczas wszystka szlachta i gmin, i mieszczanie
powstali na panów swoich, sprzeniewierzyli się im podobnież biskupi, prałaci, zakonnicy, zakonnice i
ludzie wszelkiego stanu, którzy wszyscy przeszli na stronę króla polskiego i wzięli go sobie za pana. I
stała się tak wielka zdrada w państwie zakonnym i tak nagła zmiana serc całych Prusiech, jakiej nie
było jeszcze przypadku w żadnym kraju (cyt. za: K. Szajnocha Jadwiga i Jagiełło 1374-1413,
Warszawa 1974, t. I i II, s. 292).

Nieprzypadkowo do rzekomo oczernianych przez polską "czarną legendę" Krzyżaków tak chętnie i
często nawiązywali naziści na czele z osławionym rasistą Alfredem Rosenbergiem. Ten ostatni
wielokrotnie próbował przedstawić Krzyżaków jako średniowiecznego prekursora nazistów,
przerzucając pomost między krzyżacką przeszłością a narodowosocjalistyczną teraźniejszością,
przypisując Hermanowi von Salza (wielki mistrz krzyżacki z początków XIII w. - J.R.N.) motyw walki o
przestrzeń życiową (...) (według H. Boockmann, op.cit., s. 290).

Nie było rzezi Gdańska?

Polskie półki księgarskie zalewane są wciąż różnego typu próbami wybielania Krzyżaków. W
pierwszym odcinku mego cyklu o czarnej legendzie dziejów Polski ("NP" z 9 sierpnia 2000 r.) pisałem
o wybielaniu Krzyżaków jako "cywilizatorów" przez Janusza A. Majcherka i o podobnych dokonaniach
T. Jastruna w "Res Publice" oraz w wydanej w 1996 r. książce Zofii Kowalskiej Krzyżacy w innym
świetle. Chciałbym teraz przypomnieć jeszcze parę innych drastycznych przykładów tego typu
"wybielania" Krzyżaków.

W 1999 r. na rynku wydawniczym pojawiła się książka mało znanego autora Pawła Pizuńskiego
Krzyżacy od A do Z. Leksykon, szumnie reklamowana przez publikujące ją wydawnictwo jako
pierwszy w Polsce leksykon poświęcony Krzyżakom. Niestety nie tylko autor tej książki jest mało
znany, ale wyraźnie i jemu mało znane są prawdziwe dzieje krzyżackie, o czym świadczą zarówno
rozliczne ważne pominięcia, jak i daleki od rzetelności naukowej sposób przedstawienia dziejów
Krzyżaków. Autor przypuszczalnie główne źródła swej "wiedzy" o Krzyżakach czerpał od niemieckich
autorów. Dowodzi tego bardzo częste nie-stosowanie nawet w tym pierwszym w Polsce leksykonie
poświęconym Krzyżakom podstawowych pojęć, przyjętych przez polską historiografię w odniesieniu
do tej problematyki. Próżno szukałem w książce Pizuńskiego np. hasła hołd pruski. Autor pewnie
uznał za "niepoprawne politycznie" przypominanie tego typu nieprzyjemnych dla Niemców wspomnień
historycznych. Przy haśle "Gdańsk" zabrakło w ogóle choćby słowa o osławionej rzezi gdańskiej z
1308 r., kiedy Krzyżacy okrutnie wymordowali ponad 10 tys. osób, większość ówczesnych
mieszkańców miasta. W książce, która zawiera 150 biogramów postaci, które wywarły największy
wpływ na dzieje Zakonu, zabrakło biogramu węgierskiego króla Andrzeja II, który - poznawszy się na
wiarołomstwie Krzyżaków - siłą przepędził ich z Węgier.

"Zapomniano" o Towarzystwie Jaszczurczym

Zabrakło w leksykonie dziejów Krzyżaków tak podstawowego pojęcia, jak Towarzystwo Jaszczurcze,
nazwa utworzonego w 1397 r. tajnego związku szlachty chełmińskiej, mającego ją bronić przed

uciskiem krzyżackim (związek ten stał się później podstawą słynnego Związku Pruskiego,
utworzonego w 1440 r.). Pisząc o warszawskim procesie przeciw Krzyżakom w 1339 r. Pizuński
pomija tak podstawowe sprawy, jak konkretne, udowodnione w czasie procesu zarzuty, oskarżające
Krzyżaków o spalenie kościołów w Nakle, Warcie, Szadku, Bełdrzychowie, Koninie, Słupiach,
Pobiedziskach i Karczewie oraz kościoła franciszkanów w Pyzdrach. Nie dowiemy się z książki
Pizuńskiego o zdradzieckim zamordowaniu przez Krzyżaków gdańskich burmistrzów Konrada Letzkau
i Arnolda Hechta oraz rajcy Bartłomieja Grossa (w 1411 r.). Przykłady tego typu pominięć można
długo mnożyć. "Zdumiewa" wyraźnie zapożyczony przez Pizuńskiego ze stronniczych niemieckich
książek sposób interpretowania różnych wydarzeń. Np. w haśle Borsa ziemia pisze, że król węgierski
Andrzej II wkroczył na czele swych wojsk do posiadłości Zakonu i zagarnął ich dobra (podkr. -
J.R.N.) (Krzyżacy od A do Z, op.cit., s. 22). To nie król węgierski zagarnął dobra Krzyżaków, lecz
Krzyżacy próbowali zrabować ziemie Węgier, przyznają to obiektywni, a nie stronniczy autorzy
niemieccy (np. W. Plat, piszący o próbie grabieży ziem węgierskich przez Krzyżaków). Do wszystkich
pominięć i deformacji dochodzi też wyjątkowo niechlubna, niezgodna z przyjętymi zasadami pisownia
nazwisk. Np. książę Albrecht Hohenzollern (ten od hołdu pruskiego) podany został nie pod hasłem
"Albrecht Hohenzollern", jak zwykle podaje się w encyklopediach, lecz pod hasłem "Hohenzollern".

Niemiecki Instytut Historyczny - za Krzyżakami

Zadbał o wybielenie Krzyżaków w Polsce również Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie. Z jego
pomocą wydawnictwo "Volumen" wydało w 1998 r. współfinansowaną przez "Alfried Krupp von Bohlen
und Halbach Stiftung" obszerną, prawie 400-stronicową publikację niemieckiego historyka Hartmuta
Boockmanna. Mimo odchodzenia w szeregu sprawach od różnych stereotypów pruskiej historiografii
Boockman podejmował w swojej książce kolejną, trzeba przyznać bardzo zręczną i wyrafinowaną,
próbę wybielenia Krzyżaków, starając się m.in. wyraźnie pomniejszyć obraz ich okrucieństw i
wyjątkowej agresywności. Równocześnie dalej podtrzymywał różne stare niemieckie tezy, pisząc np.,
że (...) niezbywalne prawo Polski do Pomorza Gdańskiego staje się z gruntu wątpliwe (H. Boockmann
Zakon krzyżacki, Warszawa 1998, s. 171). Szkoda, że polscy wydawcy nie zadbali o opatrzenie tak
kontrowersyjnej z polskiego punktu widzenia książki H. Boockmanna polskim wstępem lub posłowiem,
przedstawiającym polskie stanowisko w różnych spornych sprawach. (Nie załatwiła tego niestety
króciutka, niecałe dwie strony notka polskiego historyka prof. Mariana Biskupa.)