Dokąd zmierzamy?
Od poczucia podmiotowoSci do bycia ofiarą
Problemy współczesnoSci
co psychologia może o nich powiedzieć?
Praca zbiorowa pod redakcją
Emilii Martynowicz
Oficyna Wydawnicza Impuls
Kraków 2006
Michał Harciarek
Instytut Psychologii
Uniwersytet Gdański
Specjalizacja półkul mózgowych
w zakresie procesów emocjonalnych
Wprowadzenie
Badania związku struktur mózgowych z zachowaniem człowieka mają swoją
długą tradycję. Już w starożytnoSci Hipokrates z Kroton zauważył, że intelekt
jest SciSle powiązany z mózgiem. Rewolucyjnego przełomu w mySleniu na temat
mózgowej lateralizacji funkcji psychicznych dokonał w II wieku n.e. Galen, któ-
ry jako pierwszy wyraził przekonanie o zróżnicowaniu poszczególnych płatów,
pól w mózgu człowieka ze względu na funkcje. Dynamiczny rozwój badań nad
mózgową specjalizacją funkcji psychicznych miał jednak miejsce dopiero w XIX
wieku, kiedy to zauważono, że nawet nieduże pod względem rozmiarów uszko-
dzenia mózgu mogą powodować zaburzenia różnych procesów. Przez wiele na-
stępnych lat uwaga naukowców była skoncentrowana na analizie neuronalnych
systemów funkcji poznawczych, takich jak mowa czy pamięć, odsuwając na dal-
szy plan poszukiwanie związku procesów emocjonalnych z mózgiem i jego struk-
turami.
W ciągu ostatnich 25 lat zainteresowanie neuropsychologią emocji znacznie
wzrosło, choć asymetria półkulowa w zakresie procesów emocjonalnych jest cią-
gle zdecydowanie słabiej poznana niż ta dotycząca funkcji poznawczych. W prze-
szłoSci większoSć badań związanych z półkulową reprezentacją emocji przepro-
wadzano na chorych z jednostronnym uszkodzeniem mózgu. Potwierdzały one,
podobnie jak prowadzone obecnie eksperymenty z udziałem osób bez schorzeń
neurologicznych (Ekman, Davidson, 1997), zaangażowanie kory mózgu w pro-
cesy emocjonalne. Badania osób zdrowych dotyczą głównie lateralizacji percep-
cji i ekspresji emocji zarówno w mimice, jak i tonie głosu. U osób z uszkodze-
niem mózgu bada się natomiast poziom wykonania zadań angażujących procesy
emocjonalne. Gorsze wykonanie jakiegoS zadania jest interpretowane jako sku-
183
CzęSć II. Neuropsychologia
tek uszkodzenia okreSlonych struktur mózgowych odpowiedzialnych za jego po-
prawne wykonanie. Celem niniejszej pracy jest zapoznanie Czytelnika ze
współczesnymi teoriami dotyczącymi specjalizacji półkul mózgowych w zakresie
emocji. Ponadto w artykule zostały zaprezentowane wyniki wybranych badań
procesów emocjonalnych oraz ich zaburzeń.
Neuropsychologiczne koncepcje mózgowej
lateralizacji emocji
WspółczeSnie dysponujemy dwiema głównymi hipotezami dotyczącymi pół-
kulowej specjalizacji w zakresie emocji (Borod, 1992). Pierwsza z nich wiąże się
z dominacją prawej półkuli mózgu w ekspresji i percepcji emocji bez względu na
jej znak. Druga z hipotez zakłada dominację prawej półkuli mózgu dla emocji
negatywnych, lewej zaS dla pozytywnych.
Za pierwszą z hipotez przemawia to, że prawa półkula mózgu jest silniej
związana z systemami podkorowymi (Watson, Heilman, 1982). Stanowisko to
zostało potwierdzone przez liczne obserwacje pacjentów z zespołem pomijania
stronnego1 występującego znacznie częSciej w wypadku uszkodzeń prawej pół-
kuli. Borod (1992) twierdzi, że nie jest to jednak wystarczające wyjaSnienie. Nie-
którzy badacze, próbując potwierdzić tę hipotezę, sugerują, że do wewnątrzpółku-
lowych różnic mogą się przyczyniać odmienne style poznawcze związane z prawą
i lewą półkulą. Tucker (1981) zauważył, że dwa poznawcze ujęcia mogą przema-
wiać za dominacją raczej prawej niż lewej półkuli w przetwarzaniu informacji
emocjonalnej. Jedno z nich to tendencja do reprezentowania doSwiadczenia w po-
staci analogicznego, a nie arbitralnego, werbalnego kodu. Drugie natomiast przed-
stawia zdolnoSć do integrowania informacji raczej w synkretyczny i zarazem holi-
styczny niż w sekwencyjny, analityczny sposób. Podążając tym torem mySlenia,
Ross (1981) zaproponował, że prawa półkula, jako odpowiedzialna za emocje (głów-
nie na podstawie dokumentacji klinicznej i badań eksperymentalnych), może w więk-
szym stopniu odpowiadać raczej komunikacyjnym (nie zaS bardziej elementarnym)
komponentom emocji.
1
Pomijanie stronne grupa objawów neuropsychologicznych, pojawiających się najczęSciej
po uszkodzeniu prawej półkuli mózgu, których cechą wspólną jest nieSwiadome ignorowanie jed-
nej strony ciała i/lub przestrzeni otaczającej pacjenta.
184
M. Harciarek Specjalizacja półkul mózgowych...
Druga hipoteza dotycząca dominacji prawej półkuli mózgu w zakresie nega-
tywnych, lewej zaS pozytywnych emocji została postawiona na podstawie obser-
wacji prowadzonych w pierwszej połowie XX wieku (za: Fersten, Szeląg, 1992;
Grabowska, 1999; Herzyk, 1992, 1996, 2003; Kądzielawa, 1986). W 1914 roku
Józef Babiński zauważył, że pacjenci z uszkodzoną prawą półkulą mózgu często
ignorują własne deficyty ruchowe. Objawom tym niejednokrotnie towarzyszy
podwyższony, euforyczno-maniakalny i nieadekwatny do sytuacji nastrój, opisa-
ny przez Babińskiego jako anozodiaforia (za: Herzyk, 1996). Powyższe obserwa-
cje znajdują potwierdzenie w badaniach, w których wykorzystywano najnowsze
techniki neuroobrazowania. Robinson i in. (1988) uważają, że powstawanie za-
burzeń euforyczno-maniakalnych ma istotny związek z uszkodzeniem prawej pół-
kuli mózgu. W przeprowadzonych przez nich badaniach stwierdzono, że tzw.
mania wtórna rozwijała się najczęSciej u pacjentów po prawostronnym udarze.
Chorzy z objawami manii wtórnej mieli zazwyczaj uszkodzoną oczodołową oko-
licę prawego płata czołowego lub dolną częSć prawego płata skroniowego, a tak-
że prawe wzgórze lub prawe jądra podstawy.
Z kolei w latach dwudziestych Kurt Goldstein zaobserwował, że u pacjentów
z lezjami lewej półkuli występują różne symptomy depresji. Goldstein nazwał ten
emocjonalny nastrój reakcją katastroficzną (za: Herzyk, 2003). Omawiane za-
chowania charakteryzowały się występowaniem stanów lękowych, wybuchami pła-
czu i ogólnym obniżeniem nastroju. Choć z początku sądzono, że objawy te są wy-
łącznie psychogenną reakcją na trudnoSci w werbalnym porozumiewaniu się
i obecnoSć deficytów ruchowych (niedowład połowiczy prawostronny), to jed-
nak obserwacje pacjentów z uszkodzeniem lewej półkuli mózgu bez afazji nie po-
twierdziły interpretacji Goldsteina (Gainotti, 1972). Przeprowadzone w ostatnim
czasie badania kliniczne z użyciem tomografii komputerowej dostarczają dodatko-
wych dowodów potwierdzających istnienie półkulowej specjalizacji emocji. Po-
sługując się tą metodą, Starkstein i in. (1987) wykazali, że aż 60% chorych z uszko-
dzonym przednim i 13% chorych z uszkodzonym tylnim obszarem lewej półkuli
mózgu cierpiało z powodu silnych zaburzeń depresyjnych. Autorzy ci zasugero-
wali jednoczeSnie, że występowanie depresji u osób po udarze lewej półkuli mózgu
może być spowodowane zarówno związkiem lewej półkuli z emocjami pozytyw-
nymi, jak i zakłóceniem przebiegu okreSlonych procesów emocjonalnych wsku-
tek uszkodzenia struktur tejże półkuli. Starkstein i in. stwierdzili tym samym, że
depresja obserwowana u pacjentów po lewostronnym udarze nie jest bezpoSred-
nią konsekwencją pojawienia się zaburzeń mowy, które to jedynie przyczyniają
185
CzęSć II. Neuropsychologia
się do nasilenia omawianych objawów. Istnieją jednak badania pokazujące, że
zaburzenia depresyjne, choć charakterystyczne dla uszkodzeń lewej półkuli mó-
zgu, mogą czasem występować u osób z lezjami płata ciemieniowego i potylicz-
nego prawej półkuli mózgu (za: Robinson, 1998).
Innym potwierdzeniem hipotezy walencji emocji są obserwacje zaburzeń
afektywnych u pacjentów poddanych farmakologicznej dezaktywacji prawej lub
lewej półkuli (za: Gainotti, 2000). Metody czasowego stronnego blokowania jednej
z półkul za pomocą iniekcji amytalu sodu (próby Wady) pokazały, że przy inakty-
wacji lewej półkuli często pojawiają się reakcje depresyjno-katastroficzne, nato-
miast po inaktywacji prawostronnej występuje reakcja euforyczna (anozodiafo-
ryczna). Herzyk (1996) podaje, że podobne wyniki uzyskano w badaniach nad
skutecznoScią terapii elektrowstrząsowej w głębokich zaburzeniach depresyjnych,
opornych na leczenie farmakologiczne. Blokada aktywnoSci prawej półkuli daje
lepsze rezultaty terapeutyczne znacznie zmniejsza głębokoSć depresji. Dowodów
wspierających hipotezę lateralizacji emocji w mózgu dostarczają także prace Flor-
-Henry ego z 1989 roku (Fernsten, Szeląg, 1992). W badaniach tych stwierdzono,
że chorzy z depresją prawie zawsze przejawiali wzmożoną aktywnoSć bioelektryczną
w prawej półkuli, podczas gdy u pacjentów w stanie manii obserwowano hyperak-
tywację lewej półkuli mózgu.
Neuropsychologiczny model emocjonalnej wartoSciowoSci mógłby zatem
wyjaSnić wiele klinicznych i eksperymentalnych danych mówiących o tym, że to
dominacja lewej półkuli jest związana z pozytywnymi, a przewaga prawej z ne-
gatywnymi emocjami. Teoria ta znalazła także zastosowanie w badaniach nad
rozwojem lateralizacji emocji. Davidson i Fox, analizując obraz EEG u 10-mie-
sięcznych niemowląt oglądających nagrane na wideo scenki z płaczącymi lub
Smiejącymi się aktorami, zauważyli, że pozytywne emocje aktywizowały w więk-
szym stopniu lewą półkulę mózgu niemowląt, natomiast negatywne emocje
prawą (za: Grabowska, 1999). Wyniki te potwierdzają hipotezę emocjonalnej
wartoSciowoSci i sugerują jednoczeSnie, że mózgowa lateralizacja emocji jest
ukształtowana (przynajmniej częSciowo) już w momencie narodzin człowieka.
Wyniki prowadzonych w ostatnich latach eksperymentów wskazują, że przypusz-
czenie to jest słuszne (Grabowska, 1999). Przesuwają one jednak uwagę badaczy
z wymiaru pozytywne negatywne na wymiar zbliżanie wycofywanie się
(Davidson, 1992).
186
M. Harciarek Specjalizacja półkul mózgowych...
Hierarchiczna i wielopoziomowa organizacja
procesów emocjonalnych
Przy próbach rozwiązania problemu reprezentacji emocji w prawej i lewej
półkuli mózgu warto również zwrócić uwagę na niektóre, bardziej biologicznie
zorientowane neuropsychologiczne teorie, podkreSlające istnienie filogenetycz-
nie zdeterminowanej, hierarchicznej zasady regulacji emocji. Interesująca jest
pod tym względem koncepcja Rossa i in. (1994). Autorzy ci zaproponowali, że
najbardziej pierwotne formy emocji, które zazwyczaj mają negatywną warto-
SciowoSć, mogą być silniej reprezentowane w prawej półkuli, a za społeczne
formy emocji może odpowiadać lewa półkula mózgu. Gainotti (2000) uważa
natomiast, że hierarchiczna zasada, która reguluje różne reprezentacje emocji
w prawej i lewej półkuli, może raczej dotyczyć poziomów przetwarzania emo-
cjonalnego, a nie różnych kategorii emocji. W zaproponowanym przez siebie
hierarchicznie zorganizowanym, wielopoziomowym modelu emocji Gainotti
sugeruje istnienie dwóch poziomów emocjonalnych: poziomu schematów oraz
poziomu związanego z konceptualizacją. Pierwszy z nich opiera się na mechani-
zmie warunkowego uczenia się, drugi jest natomiast silnie zaangażowany w po-
znawcze opracowanie emocjonalnego znaczenia kompleksowych sytuacji i w roz-
wój intencjonalnej kontroli nad aparatem ekspresji emocji. Zdaniem tego autora,
poziom schematów procesów emocjonalnych może być wspomagany głównie przez
prawą półkulę, a poziom emocjonalnej konceptualizacji i kontroli przez lewą pół-
kulę mózgu. Gainotti w swojej pracy twierdzi, że dwie strony mózgu mogą odgry-
wać komplementarną rolę w zachowaniu emocjonalnym, gdzie prawa półkula jest
zaangażowana bardziej w automatyczne (ekspresywne i autonomiczne) składniki
emocji, a lewa półkula w funkcje kontroli i modulacji spontanicznej ekspresji emo-
cji. Zdaniem autora, potwierdzeniem tej hipotezy są obserwacje pacjentów z uszko-
dzoną lewą półkulą mózgu (w szczególnoSci z afazją Broca). Osoby te często ujaw-
niają nadmiar reaktywnoSci emocjonalnej, są afektywnie labilne, doSć często
występuje u nich reakcja płaczu w odpowiedzi na ekspozycje zarówno radosne-
go, jak i smutnego bodxca emocjonalnego (Gainotti, 1983). Również House i in.
(1989) wykazali, że nagłe niekontrolowane wybuchy płaczu są często obserwo-
wane u pacjentów z lezjami płatów czołowych po lewej stronie, sugerując, że
przednie okolice lewej półkuli mogą odgrywać znaczącą rolę w kontroli funkcji
emocjonalnych.
187
CzęSć II. Neuropsychologia
Kolejnym dowodem wspierającym koncepcję Gainottiego mogą być także
obserwacje prowadzone przez Heilmana i in. (1978). Zasugerowali oni, że wege-
tatywna (elektrodermalna) reakcja na emocjonalny bodziec jest silniejsza u pa-
cjentów z uszkodzeniem lewej półkuli mózgu niż w wypadku warunków kontro-
lnych. Mimo iż wyniki te nie zostały jednoznacznie potwierdzone, przypuszcza
się, że u pewnej grupy pacjentów z uszkodzeniem lewej półkuli mózgu, defekt
korowej kontroli wywołuje nie tylko nadmierne reakcje ekspresyjne, ale także
wzmożoną reakcję wegetatywną na bodxce emocjonalne.
Inna grupa danych, która koresponduje z hipotezą o dominacji lewej półkuli
w zakresie intencjonalnej kontroli aparatu ekspresyjnego twarzy, dotyczy różni-
cy między prawą a lewą częScią twarzy w ekspresji emocji pozytywnych i nega-
tywnych. Pomimo iż wielu autorów zajmujących się tym problemem dowodzi
większej ekspresyjnoSci lewej częSci twarzy odnoSnie do wszystkich typów emocji
(Borod, Koff, 1984; Borod i in., 1997; Borod i in., 1998), niektórzy badacze do-
patrują się większej ekspresyjnoSci lewej częSci twarzy (nie pomijając przy tym
prawej) w związku z negatywnymi emocjami, nie zaS z uSmiechaniem się i pozy-
tywnymi emocjami (Borod, Caron, 1980; Borod i in., 1992; Sackeim, Gur, 1978).
Warto jednak zwrócić uwagę, że uSmiechanie się różni się od pozostałych emo-
cjonalnych wyrazów twarzy nie tylko ze względu na swoje dodatnie nacechowa-
nie, które zwykle wyraża, ale również reprezentuje emocjonalny wyraz twarzy
łatwy do naSladowania i częSciej używany do zbliżania się do innych jako for-
ma komunikacji społecznej (Etcoff, 1986). Sprawia to, że dominacja lewej pół-
kuli w zakresie intencjonalnej kontroli aparatu ekspresyjnego twarzy może rów-
noważyć naturalną ekspresyjnoSć lewej półkuli wynikającą z ogólnej przewagi
prawej półkuli w zakresie spontanicznej ekspresji emocji. Bardzo podobną inter-
pretację różnic między prawą a lewą częScią twarzy w ekspresji pozytywnych
i negatywnych emocji sugerował Buck (1984). Zaproponowany model podkreSla
dominację lewej półkuli w zakresie funkcji kontroli emocjonalnej. Buck twier-
dzi, że większa asymetria między lewą i prawą częScią twarzy w ekspresji nega-
tywnych emocji jest spowodowana większym hamowaniem prawej połowy twa-
rzy przez lewą półkulę osłabiającą jawną ekspresję społecznie cenzurowanych,
negatywnych emocji. Mniejszy stopień asymetrii podczas uSmiechania się wyni-
ka z tego, że ta forma emocjonalnej ekspresji jest używana dla celów społecz-
nych i nie jest hamowana przez lewą półkulę mózgu. Hipotezę tę potwierdzają
również wyniki badań innych autorów (za: Posamentier, Abdi, 2003).
188
M. Harciarek Specjalizacja półkul mózgowych...
Rola prawej półkuli mózgu w komunikacji emocji
Emocje wyrażane mimiką twarzy
Wyraz twarzy jest bardzo istotny zarówno w komunikacji emocjonalnej, jak
i w rozwoju odpowiedniego stanu emocjonalnego. Liczne eksperymenty z udzia-
łem zarówno osób zdrowych (za: Grabowska, 1999; Kucharska-Pietura, Klimkow-
ski, 2002; Ley, Bryden, 1979), jak i pacjentów z jednostronnym uszkodzeniem
mózgu (za: Heilman i in., 2000; Herzyk 1992; Herzyk, Oszwa, 1992; Kucharska-
-Pietura, Klimkowski, 2002) dostarczają ciekawych danych Swiadczących o Sci-
słym związku prawej półkuli z percepcją i ekspresją emocji wyrażanych mimiką.
Interesujące są pod tym względem prace Ley i Bryden (1979). Autorzy, wy-
korzystując fakt, że bodxce znajdujące się w prawym bądx lewym polu widzenia
są przekazywane odpowiednio do lewej lub prawej półkuli mózgu, prezentowali
badanym pary rysunków twarzy wyrażających pozytywne, negatywne bądx neu-
tralne emocje. Posługując się metodą tachistoskopową, jeden z rysunków był
pokazywany lateralnie, drugi zaS centralnie. Zadanie polegało na ocenie, czy
prezentowane obrazki wyrażają tę samą emocję. Wyniki pokazały, że popraw-
ne odpowiedzi odnotowywano istotnie częSciej w wypadku, gdy bodziec był skie-
rowany do lewego pola widzenia (prawej półkuli). Choć uzyskane przez Ley i Bry-
den rezultaty dowodzą związku prawej półkuli mózgu z procesami wzrokowej
percepcji emocji, niektórzy badacze sugerują, że wzorzec lateralizacji zależy praw-
dopodobnie od znaku emocji. Hipotezę tę potwierdzają eksperymenty z zastoso-
waniem pomiaru czasu reakcji w odpowiedzi na prezentację smutnego lub rado-
snego bodxca (za: Grabowska, 1999). W przytaczanych badaniach stwierdzono,
że krótszy czas reakcji i więcej poprawnych odpowiedzi udzielano w sytuacji,
gdy twarze smutne były adresowane do lewego pola widzenia, wesołe zaS do
prawego. Uzyskane w ten sposób wyniki potwierdzają jednoczeSnie neuropsy-
chologiczny model emocjonalnej wartoSciowoSci.
Tezę mówiącą o dominującej roli prawej półkuli w percepcji bodxców emo-
cjonalnych potwierdzają także przeprowadzone badania kliniczne. Pokazały one,
że pacjenci z lezjami prawej półkuli często mają poważne problemy z rozumie-
niem emocjonalnego wyrazu twarzy (Borod, 2000). Deficyt ten nie może być
tłumaczony zaburzeniami percepcji ani też deficytem semantyczno-konceptual-
nym. Problem ten nie jest również bezpoSrednio powiązany z uszkodzeniem mię-
189
CzęSć II. Neuropsychologia
Sni twarzy. Prawdopodobnie najlepszym wyjaSnieniem jest teza o degradacji
emocjonalnej reprezentacji twarzy u pacjentów z prawostronnym uszkodzeniem
mózgu. Przypuszczenie to potwierdzają badania, w których wykazano, że pacjenci
z lezjami prawej półkuli ujawniają deficyty w zakresie rozpoznawania emocjonal-
nych wyrazów twarzy, a nie obiektów (Bowers i in., 1991). Dla porównania, od-
wrotną dysocjację obserwuje się u osób z uszkodzoną lewą półkulą mózgu. Chorzy
ci prezentują upoSledzoną zdolnoSć identyfikacji obiektów, nie zaS emocjonal-
nych wyrazów twarzy. Niektórzy badacze przekonują jednak, że łatwoSć rozpo-
znawania ekspresji mimicznej zależy od znaku, a nawet rodzaju wyrażanej emo-
cji. Przykładem jest tu praca Kucharskiej-Pietury i in. (2003), w której autorzy
analizowali stopień zaburzeń percepcji emocjonalnej u osób z jednostronnym
uszkodzeniem mózgu. Wyniki pokazały, że choć pacjenci z lezjami prawej półkuli
przejawiali najgłębsze deficyty, to jednak najmniej błędów obie grupy chorych
popełniały podczas wzrokowej identyfikacji pozytywnych emocji. JednoczeSnie
zaobserwowano, że radoSć była najlepiej rozpoznawaną emocją na twarzy zarów-
no przez pacjentów z uszkodzoną prawą lub lewą półkulą, jak i osoby zdrowe.
Również najnowsze badania ujawniły, że, mimo uogólnionych deficytów per-
cepcji emocjonalnej, osoby po udarze prawej półkuli mózgu są ciągle w stanie
prawidłowo identyfikować radoSć wyrażaną mimiką (Harciarek, Jodzio, 2005).
Pacjenci z dysfunkcjami prawej półkuli mózgu mogą mieć nie tylko problemy
ze zrozumieniem wyrazów twarzy, ale także z mimiczną ekspresją własnych sta-
nów emocjonalnych (prozoplegia). Obrazują to eksperymenty z udziałem chorych
po udarze, jak również obserwacje osób z innym rodzajem neuropatologii (Ghaci-
beh, Heilman, 2003; Robinson, 1998; Tsao i in., 2004). Badania nad elektryczną
stymulacją odsłoniętych Sródoperacyjnie mózgów pacjentów z padaczką pozwa-
lają dodatkowo stwierdzić, że reprezentacje emocjonalnego wyrazu twarzy są
prawdopodobnie zmagazynowane w tylnich okolicach prawego płata skroniowe-
go (Fried i in., 1982).
Emocje wyrażane intonacją głosu
Mowa, oprócz mimiki, należy do najważniejszych typów komunikacji mię-
dzyludzkiej. Słowne porozumiewanie się niesie za sobą przynajmniej dwa rodzaje
190
M. Harciarek Specjalizacja półkul mózgowych...
wiadomoSci: jedną związaną z komunikatem i drugą dotyczącą prozodii2 (intona-
cji głosu). Emocje mogą być bowiem komunikowane zarówno przez słowa, jak
i prozodię. U większoSci ludzi, również leworęcznych, lewa półkula mózgu jest
odpowiedzialna za procesy mowy, dlatego zranienie w szczególnoSci jej tylnych
częSci niejednokrotnie upoSledza rozumienie mowy (afazja Wernickego). Mimo że
pacjenci z afazją Wernickego nie są zdolni do rozumienia treSci wiadomoSci, wielu
z nich nadal jest w stanie rozpoznać intonację emocjonalną (Barrett i in., 1999).
Kiedy treSć i prozodia komunikatu są zgodne, emocjonalna prozodia może pomóc
pacjentom z afazją zrozumieć treSć tego komunikatu (Bowers i in., 1987). Obser-
wacje te sugerują, że choć lewa półkula dominuje w rozumieniu mowy, słowa na-
cechowane emocjonalnie silniej angażują prawą półkulę mózgu. Ciekawe i warte
przytoczenia są badania Borod i in. (1992). Pacjenci z uszkodzeniem prawej i lewej
półkuli oraz grupa kontrolna identyfikowali słowa lub zdania w sytuacji emocjonal-
nej lub neutralnej. Badacze zauważyli, że chorzy z uszkodzoną prawą półkulą mieli
znacznie większe trudnoSci z identyfikacją w warunkach emocjonalnych niż osoby
z lezjami lewej półkuli mózgu czy grupa kontrolna.
Wypowiedx często zawiera inną, dodatkową wiadomoSć oprócz tej zawartej
w słowach. Mogą nią być zmiany prozodii o różnej amplitudzie, tonacji czy też
tembrze głosu. Obecne badania pokazują, że najwięcej trudnoSci w zrozumieniu
prozodii emocjonalnej mają pacjenci z uszkodzeniem okolic skroniowych pra-
wej półkuli mózgu (Heilman i in., 1984; Ross, 1981). Sugeruje to, że reprezenta-
cje emocji są magazynowane w prawej skroni, a jej uszkodzenie w znacznym
stopniu pogarsza identyfikację prozodii emocjonalnej. Weryfikacji tej hipotezy
podjęli się Starkstein i in. (1994). Autorzy ci, wykorzystując strukturalne techniki
neuroobrazowania, analizowali związek miejsca udaru mózgu z objawami apro-
zodii (zaburzeniami prozodii). Na podstawie uzyskanych danych stwierdzono, że
zaburzenia prozodii emocjonalnej były szczególnie częste w przypadku lezji okolic
skroniowo-ciemieniowych lub uszkodzenia jąder podstawy prawej półkuli mó-
zgu. Wyniki te zostały potwierdzone w póxniejszych eksperymentach z zastoso-
waniem metody PET (Positron Emission Tomography) (za: Rymarczyk, 1999).
Interesujące jest również odkrycie występowania lekkich zaników podkorowych
2
Prozodia intonacja wypowiedzi; wyróżnia się dwa rodzaje prozodii: prozodię emocjonalną
intonacja odzwierciedlająca uczucia (jest niezależna od treSci komunikatu); prozodię lingwi-
styczną pozostaje w Scisłym związku ze strukturą wypowiedzi, odnosi się do takich elementów
jak akcent leksykalny na sylabę w słowie, akcent emfatyczny na słowo w zdaniu, intonacja decydu-
jąca, czy zdanie jest pytające, oznajmujące czy rozkazujące.
191
CzęSć II. Neuropsychologia
przedniej częSci prawej półkuli mózgu u osób z aprozodią (Starkstein i in., 1994),
co może sugerować częstsze pojawianie się głębszych deficytów rozpoznawania
intonacji głosu jako następstwa udaru prawej półkuli mózgu wSród pacjentów,
u których już w okresie przedchorobowym istniały dyskretne zaniki podkorowe.
Podczas rozmowy z drugą osobą istotne jest nie tylko to, co się mówi, ale
również sposób, w jaki dana treSć jest przekazywana. W takich wypadkach zna-
czenie wypowiadanej treSci i jej emocjonalne zabarwienie nie zawsze muszą być
ze sobą zgodne. Badania pokazują, że kiedy emocjonalnie wypowiadane zdania są
prezentowane pacjentom z lezjami prawej i lewej półkuli, rozumienie emocjonal-
nego zabarwienia jest bardziej zakłócone przez niezgodną treSciową zawartoSć
w wypadku pacjentów z uszkodzoną prawą półkulą mózgu, a rozumienie znacze-
nia treSci jest bardziej zakłócone przez niezgodną prozodię emocjonalną u pacjen-
tów z lezjami lewej półkuli (Bowers i in., 1987). Obserwacja ta potwierdza inne
wyniki badań sugerujące zakłócający wpływ niezgodnej treSci przekazu na po-
prawne rozpoznawanie emocjonalnej intonacji wypowiedzi wSród chorych z usz-
kodzoną prawą półkulą mózgu (Starkstein i in., 1994).
W 1932 roku Hughlings Jackson spostrzegł, że nawet ciężkie przypadki afa-
zji i lezji lewej półkuli pozwalały pacjentom okazywać swoje emocje poprzez
intonowanie prostych powtarzających się wyrażeń (za: Heilman i in., 2000). Po-
nadto, kiedy pacjenci z afazją niewysławiający się płynnie zaczynali się frustro-
wać lub złoScić, wyrażanie uczuć nie było dla nich niczym niezwykłym. Jackson
stwierdził, że to właSnie prawa półkula mózgu bierze udział w tych aktywnoSciach.
Niektórzy autorzy próbowali kwestionować tę hipotezę, twierdząc, że zarówno le-
zje prawej, jak i lewej półkuli prowadzą często do powstawania opisywanych za-
burzeń (Cancelliere, Kertesz, 1990). Ross i in. (1997) wykazali jednak, że deficyty
prozodii emocjonalnej u pacjentów z uszkodzeniem lewej półkuli mózgu są jedy-
nie konsekwencją przerwania dróg spoidła wielkiego łączących oSrodki mowy zlo-
kalizowane w każdej z półkul. W przytaczanych badaniach nie stwierdzono także
bezpoSredniego związku aprozodii emocjonalnej z obecnoScią, głębokoScią oraz
typem afazji. Autorzy poparli tym samym tezę o dominującej roli prawej półkuli
w procesie wyrażania emocji intonacją głosu.
Od czasów obserwacji Jacksona wielokrotnie wykazywano, że wypowiedzi
chorych z uszkodzoną prawą półkulą mózgu są często prozodycznie zubożone
(za: Grabowska, 1999; Montreys, Borod, 1998). Deficyty w ekspresji prozodii
zazwyczaj sprawdza się, prosząc pacjentów o wypowiedzenie neutralnego zna-
czeniowo zdania z różnym zabarwieniem emocjonalnym. Problemy z ekspresją
192
M. Harciarek Specjalizacja półkul mózgowych...
mogą jednak istnieć zarówno jednoczeSnie z deficytami rozumienia prozodii, jak
i bez nich (Ross, Mesulam, 1979). Lezje przedniej częSci prawej półkuli mózgu
występują często u chorych przejawiających braki w ekspresji przy jednocze-
snym zachowaniu zdolnoSci rozumienia. Ross (1981) zasugerował, że ekspresyj-
no-receptywna dychotomia emocjonalnej prozodii związana z uszkodzeniem pra-
wej półkuli może odpowiadać sposobowi, w jaki lezje lewej półkuli zakłócają
rozumienie i ekspresję wypowiedzi. W swojej pracy autor opisał także wypadki
transkorowej oraz globalnej aprozodii, które mają stanowić prawopółkulowy
analog do afazji transkorowej i globalnej. Mimo że teoria ta nie została dosta-
tecznie zweryfikowana, istnieją jednak prace potwierdzające (przynajmniej czę-
Sciowo) zaproponowaną przez Rossa koncepcję. Przykładem są tu obserwacje
Ghacibeha i Heilmana (2003). Opisali oni przypadek 49-letniej pacjentki, u któ-
rej wykryto postępujące problemy z ekspresją emocji. Chora ta miała trudnoSci
z wyrażaniem swoich przeżyć zarówno intonacją głosu, jak i mimiką twarzy, przy
jednoczeSnie dobrze zachowanej zdolnoSci percepcji emocji. Wyniki badań neuro-
obrazowych ujawniły postępujący zanik płatów czołowych (głównie po prawej
stronie) o nieokreSlonej etiologii. Również inne prace ukazują związek zaburzeń
ekspresji emocji (bez deficytów ich rozumienia) z uszkodzeniem okolic czoło-
wych prawej półkuli mózgu (Ross, 1981; Ross i in., 1997; Ross i in., 2001),
dostarczając tym samym dodatkowych argumentów wspierających autorską kon-
cepcję Rossa.
Podsumowanie
Reasumując, można stwierdzić, że mimo licznych prób, problem specjaliza-
cji półkul mózgowych w zakresie procesów emocjonalnych nie został dostatecz-
nie zbadany. Zaprezentowane w niniejszej pracy badania ukazały różne, niekiedy
zupełnie odmienne stanowiska i koncepcje mózgowej lateralizacji emocji. Nie-
które z omówionych zagadnień potwierdzają silne zaangażowanie prawej półku-
li mózgu w procesy emocjonalne, inne natomiast popierają tezę o dominującej
roli prawej półkuli mózgu w zakresie emocji negatywnych, lewej zaS pozytyw-
nych. Warto jednak zaznaczyć, że zdecydowana większoSć wyników zgodnych
z prawopółkulowym modelem pochodzi z eksperymentów dotyczących percep-
cji i ekspresji emocji, nie zaS ich przeżywania. Rezultaty tych badań potwier-
193
CzęSć II. Neuropsychologia
dzają jednoczeSnie duże znaczenie prawej półkuli mózgu w procesie emocjonal-
nej komunikacji oraz bardziej pragmatycznych aspektach języka.
Wiele danych sugeruje jednak współdziałanie obu półkul mózgowych w pro-
cesie regulacji emocji. Polega ono na blokowaniu aktywnoSci jednej z półkul
przez drugą, gdzie zmiany aktywacji jednej z nich prowadzą do przeciwnych
zmian w drugiej. Sprawia to, że lewa półkula mózgu może modulować reakcje
emocjonalne, w zakresie których dominującą rolę odgrywa najprawdopodobniej
prawa półkula (Grabowska, 1999).
Niektórzy badacze podkreSlają również silną relację między półkulowymi
a podkorowymi poziomami emocjonalnej reprezentacji. Proponowany przez
tych autorów model hierarchicznej i wielopoziomowej reprezentacji emocji wska-
zuje na silne interakcje, które rozwinęły się między korowymi i podkorowymi
mechanizmami. Związek asymetrii półkul mózgowych z emocjonalnymi funk-
cjami może zatem z jednej strony dotyczyć większego emocjonalnego zaangażo-
wania struktur podkorowych w prawej półkuli, z drugiej zaS może być spowodo-
wany dominacją lewej półkuli w zakresie poznawczych i kontrolnych funkcji.
Dalsza weryfikacja proponowanej koncepcji pozwoliłaby lepiej i bardziej jed-
noznacznie wyjaSnić problematykę asymetrii półkul mózgowych w zakresie
procesów emocjonalnych.
194
M. Harciarek Specjalizacja półkul mózgowych...
Literatura
Barrett, A. M., Crucian, G. P., Raymer, A. M., Heilman, K. M. (1999). Spared
Comprehension of Emotional Prosody in a Patient with Global Aphasia. Neu-
ropsychiatry, Neuropsychology and Behavioral Neurology, 12, 17 20.
Borod, J. C. (1992). Interhemispheric and Intrahemispheric Control of Emotion
a Focus on Unilateral Brain Damage. Journal of Consulting and Clinical
Psychology, 60, 39 48.
Borod, J. C. (red.) (2000). Neuropsychology of Emotion. New York Oxford:
Oxford University Press.
Borod, J. C., Caron, H. (1980). Facedness and Emotion Related to Lateral Domi-
nance, Sex, and Expression Type. Neuropsychologia, 18, 237 241.
Borod, J. C., Koff, E. (1984). Asymmetries in Affective Facial Expression: Beha-
vior and Anatomy. w: N. Fox, R. J. Davidson (red.). The Psychobiology of
Affective Development, Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Borod, J. C., Obler, L. K., Erhan, H. M., Grunwald, I. S., Cicero, B. A., Welko-
witz, J., Santschi, C., Agosti, R. M., Whalen, J. R. (1998). Right Hemisphere
Emotional Perception: Evidence across Multiple Channels. Neuropsychology,
12, 446 458.
Borod, J. C., Santschi-Haywood, C., Koff, E. (1997). Neuropsychological Aspects
of Facial Asymmetry During Emotional Expression: a Review of the Normal
Adult Literature. Neuropsychology Review, 7, 41 60.
Borod, J. C., Welkowitz, J., Obler, L. K. (1992). The New York Emotion Battery.
New York: Department of Neurology, Mount Sinai Medical Center. Materiał
niepublikowany.
Bowers, D., Blonder, L. X., Feinberg, T., Heilman, K. M. (1991). Differential
Impact of Night and Left Hemisphere Lesions on Facial Emotion and Object
Imagery. Brain, 14, 2593 2609.
Bowers, D., Coslett, H. B., Bauer, R. M., Speedie, L. J., Heilman, K. M. (1987).
Comprehension of Emotional Prosody Following Unilateral Hemispheric Lesions:
Processing Defect versus Distraction Defect. Neuropsychologia, 25, 317 328.
Buck, R. (1984). Communication of emotion. New York: Guilford Press.
Cancelliere, A. E., Kertesz, A. (1990), Lesion Localization in Acquired Deficits of
Emotional Expression and Comprehension. Brain and Cognition, 13, 133 147.
Davidson, R. J. (1992). Emotion and Affective Style: Hemispheric Substrates.
Psychological Science, 3, 39 43.
Ekman, P., Davidson, R. J. (red.) (1997). Natura emocji. Gdańsk: GWP.
Etcoff, N. (1986). The Neuropsychology of Emotional Expression. w: G. Gold-
stein, R. E. Tarter (red.). Advances in Clinical Neuropsychology. New York:
Plenum Press.
195
CzęSć II. Neuropsychologia
Fersten, E., Szeląg, E. (1992). Lateralizacja procesów emocjonalnych w mózgu
człowieka. Studia Psychologiczne, 30, 141 151.
Fried, I., Mateer, C., Ojemann, G., Wohns, R., Fedio, P. (1982). Organization of
Visuospatial Functions in Human Cortex. Brain, 105, 349 371.
Gainotti, G. (1972). Emotional Behavior and Hemispheric Side of the Lesion.
Cortex, 8, 41 55.
Gainotti, G. (1983). Laterality of Affect: the Emotional Behavior of Right and
Left Brain Damaged Patients. w: M. S. Myslobodsky (red.). Hemisyndromes:
Psychology, Neurology, and Psychiatry. New York: Academic Press.
Gainotti, G. (2000). Neuropsychological Theories of Emotion. w: J. C. Borod
(red.). Neuropsychology of Emotion. New York Oxford: Oxford University
Press.
Ghacibeh, G. A., Heilman, K. M. (2003). Progressive Affective Aprosodia and
Prosoplegia, Neurology, 60, 1192 1194.
Grabowska, A. (1999). Lateralizacja emocji w mózgu. w: A. Herzyk, A. Borkow-
ska (red.). Neuropsychologia emocji: poglądy, badania, klinika. Lublin: Wyd.
UMCS.
Harciarek, M., Jodzio, K. (2005). Charakterystyka wybranych zaburzeń emocjo-
nalnych po udarze prawej półkuli mózgu. Roczniki Psychologiczne KUL, 2,
55 71.
Heilman, K. M., Blonder, L. X., Bowers, D., Crucian, G. P. (2000). Neurological
Disorders and Emotional Dysfunction. w: J. C. Borod (red.). Neuropsychology
of Emotion. New York Oxford: Oxford University Press.
Heilman, K. M., Bowers, D., Speedie, L., Coslett, B. (1984). Comprehension of
Affective and Nonaffective Prosody. Neurology, 34, 917 921.
Heilman, K. M., Schwartz, H. D., Watson, R. T. (1978). Hypoarousal in Patients
with the Neglect Syndrome and Emotional Indifference. Neurology, 28, 229
232.
Herzyk, A. (1992). Asymetria i integracja półkulowa a zachowanie. Lublin: Wyd.
UMCS.
Herzyk, A. (1996). Zaburzenia emocjonalne w dysfunkcjach mózgowych. w:
D. Kądzielawa (red.). Zaburzenia w funkcjonowaniu człowieka z punktu wi-
dzenia neuropsychologii klinicznej. Lublin: Wyd. UMCS.
Herzyk, A. (2003). Mózg, emocje, uczucia: analiza neuropsychologiczna. Lu-
blin: Wyd. UMCS.
Herzyk, A., Oszwa, U. (1992). Odbiór treSci emocjonalnych przez pacjentów
z jednostronnymi uszkodzeniami mózgu. Studia Psychologiczne, 30, 69 88.
House, A., Dennis, M., Molyneux, A., Warlow, C., Hawton, K. (1989). Emotio-
nalism after Stroke. British Medical Journal, 298, 991 994.
Kądzielawa, D. (1986). Asymetria półkul mózgowych w zakresie emocji. Studia
Psychologiczne, 24, 87 101.
196
Michał Harciarek Specjalizacja półkul mózgowych...
Kucharska-Pietura, K., Klimkowski, M. (2002). Kliniczne aspekty emocji w zdro-
wym i chorym mózgu. Kraków: Wydawnictwo Medyczne.
Kucharska-Pietura, K., Phillips, M. L., Gernand, W., David, A. S. (2003). Per-
ception of Emotions from Faces and Voices Following Unilateral Brain Dama-
ge. Neuropsychologia, 41, 1082 1090.
Ley, R. G., Bryden, M. P. (1979). Hemispheric Differences in Recognizing Faces
and Emotions. Brain and Language, 2, 404 419.
Montreys Borod, J. C. (1998). A Preliminary Evaluation of Emotional Experien-
ce and Expression Following Unilateral Brain Damage. International Journal
of Neuroscience, 96, 269 283.
Posamentier, M. T., Abdi, H. (2003). Processing Faces and Facial Expressions.
Neuropsychology Review, 13, 113 143.
Robinson, R. (1998). The Clinical Neuropsychiatry of Stroke Cognitive, Beha-
vioral and Emotional Disorders Following Vascular Brain Injury. New York:
Cambridge University Press.
Robinson, R., Boston, J. D., Starkstein, S. E., Price, T. R. (1988). Comparison of
Mania with Depression Following Brain Injury: Causal Factors. The American
Journal of Psychiatry, 145, 172 178.
Ross, E. D. (1981). The Aprosodias. Functional-anatomic Organization of the
Affective Components of Language in the Right Hemisphere. Archives of Neu-
rology, 38, 561 569.
Ross, E. D., Homan, R. W., Buck, R. (1994). Differential Hemispheric Laterali-
zation of Primary and Social Emotions. Neuropsychiatry, Neuropsychology,
and Behavioral Neurology, 7, 1 19.
Ross, E. D., Mesulam, M. M. (1979). Dominant Language Functions of the Right
Hemisphere? Prosody and Emotional Gesturing. Archives of Neurology, 36,
144 148.
Ross, E. D., Orbelo, D. M., Cartwight, J., Hansel, S., Burgard, M., Testa, J. A.,
Buck, R. (2001). Affective-prosodic Deficits in Schizophrenia: Profiles of Pa-
tients with Brain Damage and Comparison with Relation to Schizophrenic Symp-
toms. Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry, 70, 597 604.
Ross, E. D., Thompson, R. D., Yenkosky, J. (1997). Lateralization of Affective
Prosody in Brain and the Callosal Integration of Hemispheric Language Func-
tions. Brain and Language, 56, 27 54.
Rymarczyk, K. (1999). Zaburzenia prozodii emocjonalnej i lingwistycznej u pa-
cjentów z uszkodzeniami mózgu. Przegląd Psychologiczny, 42, 135 150.
Sackeim, H. A., Gur, R. C. (1978). Lateral Asymmetry in Intensity of Emotional
Expression. Neuropsychologia, 16, 473 481.
Starkstein, S. E., Federoff, J. P., Price, T. R., Leiguarda, R. C., Robinson, R. G.
(1994). Neuropsychological and Neuroradiologic Correlates of Emotional Pro-
sody Comprehension. Neurology, 44, 515 522.
197
CzęSć I. WartoSci i relacje społeczne
Starkstein, S. E., Robinson, R. G., Price, T. R. (1987). Comparison of Cortical
and Subcortical Lesions in the Production of Poststroke Mood Disorders. Bra-
in, 110, 1045 1059.
Tsao, J. W., Dickey, D. H., Heilman, K. M. (2004). Emotional Prosody in Prima-
ry Progressive Aphasia. Neurology, 63, 192 193.
Tucker, D. M. (1981). Lateral Brain Function, Emotion, and Conceptualization.
Psychological Bulletin, 89, 19 46.
Watson, R. T., Heilman, K. M. (1982). Affect in Subcortical Aphasia. Neurology,
32, 102 104.
198
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Dokąd zmierza EuropaPolityka Raport Dokąd zmierzasz polsko2006 04 Karty produktówEgzamin zawodowy 2006us intelligence exploitation of enemy material 20062006 mnozeniezmierzchwięcej podobnych podstron