dzo wysokiej temperatury i wysy"a pro-
ASTRONOMIA
Ciąg dalszy ze strony 15
mieniowanie rentgenowskie.
Tak w kaŻdym razie opisuje to zjawi-
NajwczeĘniejsze ziemskie organizmy
Wszystko polega sko teoria, cho� nikt nie wie dok"adnie,
Skamienia"oĘci bakteryjne odkryte w 1993 roku
co si� dzieje wokó" gwiazdy neutrono-
na mierzeniu czasu
liczą oko"o 3.5 mld lat. Uznawano je dotąd
wej. Za pomocą RXTE Todowi E. Stroh-
za najstarsze. Ostatnie doniesienia w Nature
mayerowi z NASA Goddard Space
Bystry satelita przy"apa"
wskazują, Że Życie mog"o pojawi� si�
w istocie 300 mln lat wczeĘniej. Flight Center uda"o si� jednak uchyli�
kosmicznych kanibali
Badając liczące 3.8 mld lat ska"y
rąbka tajemnicy. W artykule opubliko-
podczas uczty
na Grenlandii, ekipa naukowców kierowana
wanym w Astrophysical Journal Letters
przez Gustafa Arrheniusa ze Scripps Institution
Strohmayer i jego wspó"pracownicy do-
of Oceanography znalaz"a Ęlady  lekkich
izotopów w�gla zawartych w ziarnach stronomowie od lat poznają noszą, Że promieniowanie jednej z
fosforanu wapnia  jest to asocjacja,
WszechĘwiat, prowadząc ob- gwiazd podwójnych rentgenowskich
która mog"a powsta� tylko dzi�ki aktywnoĘci
Aserwacje w niedost�pnych ludz- fluktuowa"o z osza"amiającą cz�stoĘcią
organicznej. Pozostaje pytanie, jak szybko
kiemu oku cz�Ęciach widma elektroma- 1100 razy na sekund�.  Pierwsza myĘl,
zachodzi"a ewolucja Życia zaledwie 200 mln lat
gnetycznego. Udaje im si� takŻe do- jaka przychodzi do g"owy, gdy si� coĘ
po tym, jak powierzchnia Ziemi zosta"a
wysterylizowana w wyniku nieustannego
strzec wydarzenia, które trwają tak takiego zobaczy, to Że jest to niemoŻli-
bombardowania przez liczne meteoryty.
krótko, Że normalnie umkn�"yby naszej we!  wykrzykuje Strohmayer. Wed"ug
uwagi. Umieszczony przez NASA na M. Colemana Millera z University of
Profilaktyka pop"aca
orbicie oko"oziemskiej satelita Rossi Chicago tego rodzaju migotanie promie-
Po raz pierwszy w historii Stanów
X-Ray Timing Explorer (RXTE) potrafi niowania rentgenowskiego to wynik
Zjednoczonych spad"a umieralno�
robi� obie rzeczy jednoczeĘnie. Rejestru- zbliŻonej wartoĘci dwóch okresów: ob-
z powodu raka. Praca opublikowana
je on wysokoenergetyczne promienio- rotu gwiazdy neutronowej wokó" w"a-
w listopadowym numerze Cancer
wanie rentgenowskie, które powstaje snej osi i rotacji gorącego gazu tuŻ przed
z ub.r. informuje, Że w latach 1990 1995
ten wskaęnik obniŻy" si� o 3.1%. Zdaniem podczas gwa"townie przebiegających spadkiem na powierzchni� gwiazdy.
autorów wynika to z poprawy opieki
zjawisk wokó" gwiazd neutronowych Badania prowadzone za pomocą
zdrowotnej, a takŻe ograniczenia palenia
i czarnych dziur. W odróŻnieniu jednak RXTE mogą równieŻ ostatecznie roz-
tytoniu oraz zmniejszenia obecnoĘci
od innych instrumentów do obserwacji wiąza� zagadk� powstania pewnej gru-
w Ęrodowisku czynników kancerogennych.
promieniowania rentgenowskiego RXTE py astronomicznych samochodów wy-
moŻe wychwytywa� bardzo szybkie mi- Ęcigowych, tzw. pulsarów milisekun-
Lepsze piwo
gotanie ęród"a, co pozwala wyciąga� dowych. Mniej wi�cej 15 lat temu radio-
Siarczan jest powszechnie stosowany jako
szczegó"owe wnioski o jego naturze. astronomowie odkryli, Że niektóre pul-
przeciwutleniacz w produkcji ŻywnoĘci.
Tworząc addukty z grupami aldehydowymi Niebo widziane oczyma RXTE roz- sary (wirujące gwiazdy neutronowe,
stabilizuje równieŻ smak piwa. Same droŻdŻe
b"yskuje promieniowaniem emitowa- które emitują impulsy radiowe) mają
wytwarzają ten
nym przez pewną klas� gwiazd zmien- okresy wynoszące zaledwie kilka ty-
naturalny Ęrodek
nych, zwanych gwiazdami podwójnymi si�cznych sekundy. Zaskoczeni teorety-
konserwujący
rentgenowskimi. W tych ęle dobranych cy wysun�li przypuszczenie, Że takie
podczas fermentacji,
ale ulega on
parach jedna gwiazda jest juŻ gwiazdą pulsary powstają w gwiazdach podwój-
nast�pnie redukcji
neutronową  zw"okami gwiazdy o nych rent- genowskich, w których dysk
na szlaku
Ęrednicy 20 km  lub jeszcze mniejszą, gazu zderzającego si� z gwiazdą neu-
prowadzącym
cho� bardziej masywną czarną dziurą. tronową moŻe przekazywa� jej znacz-
do syntezy
aminokwasów
Pot�Żne pole grawitacyjne takiego obiek- ne iloĘci momentu p�du.
siarkowych.
tu wyrywa materi� ze swego towarzy- Wyniki obserwacji intensywnych roz-
Obecnie
sza  spokojniejszej gwiazdy przypomi- b"ysków promieniowania rentgenow-
bioinŻynierowie
nającej S"oł
ce. Gaz opadający po spirali skiego w trzech uk"adach podwójnych
z browaru Carlsberg
w Danii otrzymali droŻdŻe, które zawierają na zwarty obiekt rozgrzewa si� do bar- wspierają t� hipotez�. UwaŻa si�, Że roz-
unieczynniony gen reduktazy siarczynowej
 MET 10.  Eksperymentalne piwo
wyprodukowane przez ten nowy szczep
zawiera"o 10 razy wi�cej siarczynów
i d"uŻej zachowywa"o ĘwieŻoĘ� smaku.
Czy ta nowa cecha genetyczna droŻdŻy
jest trwa"a, pokaŻą przysz"e badania.
Genetyczny Ęmietnik
W ostatnim roku sporządzający
map� genomu cz"owieka naukowcy
postawili na niej wiele  drogowskazów .
Obecnie znane jest dok"adne po"oŻenie
16 354 genów, z których wi�kszoĘ�
nie ma ustalonej funkcji. Co ciekawsze,
okolice niektórych z tych markerów
są g�sto, a inne rzadko  zaludnione
genami. Te  nieurodzajne regiony są
prawdopodobnie rodzajem Ęmietnika
dla nieuŻytecznych resztek DNA.
Map� genomu moŻna uzyska� pod adresem
http:/www.ncbi.nlm.nih.gov/SCIENCE96/
NIEBO W PROMIENIACH X: nie potrafimy jeszcze dok"adnie wyt"umaczy�,
Ciąg dalszy na stronie 18 co powoduje gwa"towne zmiany jasnoĘci obiektów, które Ęwiecą w tym zakresie widma.
16 �WIAT NAUKI Marzec 1997
PAUL WEBSTER
Tony Stony Images
Przedruk z: S. L. Snowden i in.,
Astrophysical Journal,
vol. 454, nr 2, cz. 1, 1 XII 1995.
b"yski te są skutkiem wybuchów jądro- obrotu gwiazd neutronowych w niektó- prawd� istnieją. Poza tym RXTE nie
wych na powierzchni gwiazd neutro- rych uk"adach podwójnych rentgenow- ogranicza si� tylko do obiektów w na-
nowych krąŻących w tych uk"adach; po- skich staje si� coraz wolniejsze. To para- szej Galaktyce; rejestruje promieniowa-
wstające wskutek tego gorące plamy doksalne zjawisko moŻe by� spowo- nie odleg"ych kwazarów, które do pew-
pozwalają astronomom dok"adnie reje- dowane oddzia"ywaniem magnetycz- nego stopnia przypominają uk"ady po-
strowa� przez jakiĘ czas tempo wirowa- nym mi�dzy gwiazdą i otaczającym ją dwójne rentgenowskie: przypuszcza si�,
nia gwiazdy neutronowej. Strohmayer dyskiem akrecyjnym, cho� trzeba teŻ Że w centrum kwazarów znajduje si�
stwierdzi", Że okres oscylacji pomi�dzy bra� pod uwag� przesuwanie si� czarna dziura o masie miliardy razy
rozb"yskami wynosi zaledwie 1/600 s, warstw materii jądrowej w gwieędzie. wi�kszej od masy S"oł
ca  bestia, któ-
jest wi�c znacznie krótszy niŻ okres ob- Wszystkie te odkrycia to dopiero po- ra moŻe po"yka� ca"e gwiazdy.
rotu nowo narodzonych pulsarów, z czątek. Swank ma nadziej�, Że RXTE wy- Kryje si� w tym subtelna ironia. Pro-
czego wynika, Że gwiazdy neutronowe kryje zmiany strumienia promieni X spo- mieniowanie, które dziĘ dociera do nas
w uk"adzie podwójnym rzeczywiĘcie wodowane przez oscylacje powierzchni z kwazarów, podróŻowa"o przez kos-
zosta"y rozp�dzone. gwiazdy neutronowej. Pozwoli"oby to mos setki milionów lat, a nawet d"uŻej.
Zjawiska tego nie wyjaĘniono jednak astronomom bada� jej wewn�trzną bu- A jednak najg"�bsze tajemnice tych
ca"kowicie. Jean H. Swank z NASA dow�. Obserwacje gazu wirującego wo- obiektów mogą zosta� rozwik"ane do-
Goddard Space Flight Center, cz"onek kó" szczególnie masywnych obiektów s"ownie w mgnieniu oka.
Corey S. Powell
zespo"u RXTE, zwraca uwag�, Że tempo mogą potwierdzi�, Że czarne dziury na-
Nast�pnie podejmowano w"aĘciwe próby. Jednego dnia uczest-
ANTY(PO)WAGA
nicy dostawali prawdziwy smako"yk: serek Ęmietankowy. Inne-
Podst�pny t"uszczyk go  krakersy z okropnym, ca"kowicie odt"uszczonym serkiem.
Trzeciego dnia Mattes odstawia" serek i ochotnicy musieli
a liĘcie najwi�kszych wynalazków w historii umieszczamy
zadowoli� si� samymi krakersami. Za czwartym razem wdzi�cz-
Nzazwyczaj telefon, samochód, komputer..., no i moŻe ter-
ny badacz obdarza" ich silnym uĘciskiem d"oni. Analiza krwi do-
mos. (Zachowuje rzeczy ciep"e ciep"ymi, a zimne zimnymi 
wiod"a, Że poziom triglicerydów niemal si� podwaja", kiedy ba-
skąd on wie, jak je od siebie odróŻni�?) Ale czy ludzkoĘ� wy-
dani przeŻuwali pe"not"usty serek, ale nie wtedy, gdy dostawali
myĘli"a kiedykolwiek coĘ lepszego od Ęmietankowego serka? Te-
jego bezt"uszczowy zamiennik lub same krakersy.
lefon to zaledwie wygodne urządzenie umoŻliwiające zamó-
 Nie wiemy, co jest przyczyną tego zjawiska  przyznaje Mat-
wienie ciasteczek z serem. Samochód pozwala na szybki dojazd
tes.  Jedna z hipotez zak"ada, Że stymulacja zmys"owa zwi�k-
do miejsca, gdzie moŻna dosta� chrupiące bajgle. Dzi�ki domo-
sza wch"anianie t"uszczu w jelicie. Druga, Że wątroba produ-
wym komputerom miliony ludzi mogą pracowa�, nie oddalając
kuje wówczas nowe triglicerydy. Trzecia zaĘ, Że procesy
si� zbytnio od lodówki, w której trzymają pyszne serki. A w ter-
usuwania t"uszczów z krwi zostają spowolnione. W toku są
mosie czeka oczywiĘcie kawa, która Ęwietnie smakuje z cia-
powtórne badania z serkiem Ęmietankowym, juŻ bez przygo-
steczkami i bajglami.
towawczej porcji oleju krokoszowego, które mają sprawdzi�
Ustaliwszy w ten sposób ponad wszelką wątpliwoĘ� wysoką
s"uszno� przynajmniej tej pierwszej hipotezy.
pozycj� Ęmietankowego serka, musimy zastanowi� si�, cze-
Odkrycie Mattesa kwestionuje przekonania specjalistów od
mu s"uŻą badania naukowe, w których ochotnicy przez 10 go-
t"uszczu, którzy g"oszą, Że substancja ta jedynie wp"ywa na
dzin poszczą, by dosta� w nagrod� krakersy z tym specja"em
konsystencj� pokarmu i jest niewyczuwalna w smaku. Rzeczy-
(co 5 minut przez godzin�) i Żują je pracowicie, aŻ kremowa
wiĘcie, w osobnym cyklu badał
ochotnicy nie potrafili odróŻ-
g"adkoĘ� dotrze do kaŻdego kubka smakowego. Po czym wy-
ni� smaku sera pe"not"ustego od sera ca"kowicie pozbawio-
pluwają wszystko do wiadra.
nego t"uszczu.  To jednak nie t"umaczy naszych wyników.
Niejednego moŻe zdziwi�, Że doĘwiadczenie to nie mia"o na ce-
�wiadczą one o tym, Że mamy w jamie ustnej jakiĘ system che-
lu oceny psychologicznych skutków tortur. Wykaza"o natomiast,
micznego wykrywania t"uszczów  wnioskuje Mattes. Istnie-
Że juŻ samo smakowanie t"uszczu, bez jego po"ykania, podwyŻ-
nie takiego systemu mia"oby duŻe znaczenie w badaniach nad
sza we krwi st�Żenie triglicerydów, czyli formy, w której jest on ma-
metabolizmem, w których dotychczas nie uwzgl�dniano moŻ-
gazynowany i transportowany w organizmie.
liwoĘci, Że t"uszcz jest rozpoznawalny zmys"owo.
Wszyscy spoĘród 15 ochotników uczestniczących
Ustalenia te powinien równieŻ wzią� pod uwag� przemys"
w tych badaniach, prowadzonych przez Żywieniowca
wytwarzający substytuty t"uszczowe. JeĘli niektóre niskot"usz-
z Purdue University Richarda D. Mattesa, zostali pod-
czowe produkty b�dą zawiera"y pewne sk"adniki dostarcza-
dani czterem próbom w wylosowanej kolejnoĘci. Przed
jące sygna"y, które odbieramy jako charakterystyczne
przystąpieniem do nich konieczne by"o w"aĘciwe
dla t"uszczów, to zapewne uruchomią omawiany
przygotowanie  kaŻdy uczestnik musia" po"kną�
tu mechanizm chemosensoryczny. B�dą wi�c na-
50 jednogramowych kapsu"ek z olejem kroko-
dal doprowadza� do uwalniania si� zapasów t"usz-
szowym. W ten sposób porcja t"uszczu, w przy-
czów do krwi, co powoduje zwykle twardnienie
bliŻeniu taka jak w podanym jednoczeĘnie po-
t�tnic. Z drugiej jednak strony, dzi�ki substytu-
si"ku, dostawa"a si� bezpoĘrednio do jelita,
tom ogranicza si� pobieranie prawdziwych
nie wchodząc w kontakt z jamą ustną.  IloĘ�
t"uszczów. Za to  z trzeciej strony ,
t"uszczu stanowi"a ekwiwalent jednej por-
kaŻdy Ęwietnie wie, Że pojadając
cji mas"a orzechowego produkcji
na stojąco, pogryzając coĘ ukrad-
Ben & Jerry  wyjaĘnia Mattes. Nie
kiem po pó"nocy czy podkradając
by"o to moŻe tak przyjemne jak zje-
jakiĘ smako"yk z talerza wspó"-
dzenie trzech podobnych porcji, ale
biesiadnika, nie konsumujemy ani
dla celów naukowych ca"kowicie
grama t"uszczu.
wystarcza"o.
Steve Mirsky
�WIAT NAUKI Marzec 1997 17
MICHAEL CRAWFORD