Psychologia inwalidztwa._______13.01.2001 r. Wykład V/VI.
Wspomniane sytuacje trudne nie wykluczajÄ… siÄ™ wzajemnie ( utrudnienia,
przeciążenia, deprywacji i zagrożenia ) ale mogą występować wspólnie i wtedy
występuje wielki stres, co może prowadzić do utraty sensu życia, czyli
najbardziej tragicznej sytuacji. Każda trudna sytuacja jest sytuacją
zagrożenia. Każda taka sytuacja może obniżać poziom wykonywanych czynności, a
to z kolei może powodować ujemne konsekwencje. Jeśli np. całą noc nie spałem,
bo sąsiedzi urządzili sobie "balangę ", to rano jestem zmęczony, nie mogę
odpowiednio skoncentrować uwagi i gdy np. będę jechał samochodem to nie trudno
o wypadek. Jedna sytuacja pociąga za sobą drugą sytuację. Samo pojęcie
trudności jest pojęciem relatywnym, to co dla kogoś może być łatwe to dla
innego może być bardzo trudne ( np. posługiwanie się komputerem ). Tomaszewski
uważa, że ponieważ człowiek jest sam obiektem własnej sytuacji, więc sytuacja
może być zależna od jego stanu, jak i odwrotnie gdy jego stan może zależeć od
różnych elementów sytuacji. Można to szczególnie wyraźnie zauważyć w przypadku
ludzi niepełnosprawnych. Jednostka znajduje się w sytuacji trudnej, stresowej,
z racji przynajmniej dwóch : z okoliczności jakie występują w jej życiu, oraz w
sytuacji niepełnosprawności. W związku z inwalidztwem występują najrozmaitsze
utrudnienia ( poruszania siÄ™ i inne, postawy otoczenia ). Gdy wymagania np.
szkolne, zawodowe, społeczne czy życiowe przekraczają możliwości danej
jednostki ( np. ograniczone przez upośledzenie funkcje organizmu ), to będzie
ona w sytuacji przeciążenia. Samo upośledzenie nie determinuje jednak powstania
takiej sytuacji. Osoba dotknięta inwalidztwem ma takie same potrzeby
biologiczne, psychologiczne i społeczne, jak człowiek zdrowy i tak samo dąży do
ich zaspokojenia tylko, że to zaspokojenie jest o wiele trudniejsze do
zrealizowania. Gdy zaspokajanie potrzeb jest zablokowane, to wtedy człowiek
doznaje frustracji. Przeszkody w działaniu mogą również odgrywać rolę pozytywna
stwarzając sytuacje, w której można rozwijać pożądane cechy osobowości i
zachowania. Jeśli przeszkoda jest za wielka to może prowadzić do sytuacji
frustracyjnej, ale gdy jest na miarę pokonania może rozwijać człowieka.
Frustrację wywołują zewnętrzne okoliczności lub działania innej osoby, które
uniemożliwiają redukcję napięcia wywołanego istniejącą potrzebą. Potrzeba jest
to stan napięcia domagający się rozładowania. Nie zawsze jednak przeszkody
napotkane w życiu wywołują frustrację, mogą powodować też mobilizację
organizmu, co jest oczywiście o wiele lepsze. Przeszkody mogą być czynnikiem
rozwijającym osobowość ( widzimy to często na przykładzie dzieci, które
układają klocki czy "puzzle"). Różnego rodzaju zagrożenia, na które jest
narażony każdy człowiek (również inwalida ), takie jak ;
utrata pozycji społecznej, upokorzenia itp. wywołują przede wszystkim lęk i
mogą powodować dezadaptację. Prowadzić to może do różnego rodzaju nerwic oraz
zaburzeń osobowości i zachowania. Jednostki nieodporne na stres , są to
najczęściej ludzie o cechach neurotycznych, niezrównoważeni emocjonalnie,
skorzy do konfliktów wewnętrznych i pozbawieni wiary w siebie. U ludzi
odpornych na stres rolÄ™ dominujÄ…cÄ… odgrywajÄ… dobra kontrola emocjonalna i wiara
w siebie. Niemal wszystkie zaburzenia zachowania pod wpływem frustracji są
wyolbrzymionymi lub wypaczonymi reakcjami na przeszkody i niepowodzenia.
Dotyczy to wszystko zarówno ludzi zdrowych jak i niepełnosprawnych. Należy
jednak podkreślić, że ludzie niepełnosprawni, podobnie jak zdrowi, są w stanie
przezwyciężyć te wszystkie trudności ( zarówno wewnętrzne jak i wewnętrzne ),
to jednak z dużo większym nakładem energii, między innymi dlatego, że częściej
znajdują się pod działaniem stresu. Ponieważ mówimy o stresie, to może dobrze
będzie kilka słów na ten temat Warn powiedzieć.
Koncepcja stresu wiąże się z badaczem, który nazywa się Selye. Nazwał on
stresem całość odpowiedzi fizjologicznej organizmu na dowolny czynnik
uszkadzajÄ…cy nazwany przez niego stresorem. CechÄ… charakterystycznÄ… stresu jest
to, że w odpowiedzi na różne czynniki uszkadzające odpowiedź organizmu jest
niespecyficzna. W pierwotnej koncepcji Sely"ego stres miał charakter obronny.
Stwierdzenie to wywołało jednak krytykę tej koncepcji , ponieważ stres w wielu
przypadkach miał również zdecydowanie korzystny wpływ, ma korzystny
przystosowawczy charakter, jednakże oczywiście w niektórych przypadkach może
być szkodliwy. Jeżeli odpowiedź na stresorjest zbyt silna ( np. na bakterie
chorobotwórcze ), to leczenie polega na ograniczeniu intensywności odpowiedzi.
W przebiegu stresu możemy wyróżnić trzy fazy. Pierwsza z nich to reakcje
alarmowe. Występują one w sytuacji bezpośredniego zagrożenia dla życia ( np.
napotkania silniejszego od siebie drapieżnika ). Organizm w takiej sytuacji
nastawia siÄ™ na obronÄ™ ( atak lub ucieczkÄ™ ). Wymaga to natychmiastowego
zmobilizowania znacznych ilości energii. Energia ta zostaje zmobilizowana
dzięki układowi sympatycznemu, który pobudza nadnercza do wydzielenia do krwi
hormonu znanego jako adrenalina. Powoduje on zmiany metaboliczne, których
bezpośrednim celem jest wywołanie stanu alarmu ( mobilizacji energii). Selye
pod pojęciem stresora rozumiał działanie czynników fizykalnych takich jak np.
energia termiczna czy mechaniczna. ................ w swojej koncepcji zwraca
uwagę na czynnik zewnętrzny o charakterze
psychologicznym. Dopiero Mason ( 1968 ) zwrócił uwagę, że w teorii obu autorów
mają różnicę czynniki pośredniczące pomiędzy stresorem a stresem, czynnikiem
zewnętrznym a wewnętrznym. Te reakcje organizmu w/g Masona są sterowane za
pomocą układu nerwowego, a ten z kolei stanowi podłoże życia emocjonalnego. W
koncepcji Selye"go czynnik fizykalny działa bezpośrednio na ciało, lecz pomijał
on odpowiedź emocjonalną i nerwowo-hormonalną. Z badań przeprowadzonych na ten
temat wynika ważny wniosek, że pozornie ta sama sytuacja może mieć bardzo różne
znaczenie dla różnych osób, może wywoływać różne reakcje. Inwalidztwo podobnie
jak choroba, zwłaszcza przewlekła, stanowi dla człowieka poważne i stałe źródło
lęku. l jeszcze do tego człowiek chory na jakąś chorobę może mieć nadzieję, że
będzie zdrowy, natomiast inwalida przeważnie nie może mieć takiej nadziei.
Wielu ludzi przeżywa depresje zrozumiałe dopiero w kontekście ich sytuacji
życiowej. W oparciu o teorię stresu można wyjaśnić większość reakcji
psychicznych jakie występują u osób niepełnosprawnych. Źródłem stresu mogą być
dla nich sytuacje o których mówiliśmy, utrudnienia, przeciążenia, deprywacji i
zagrożenia, mogące doprowadzić do występowania zaburzeń osobowości
przejawiajÄ…cych siÄ™ m.in. podwyż­szonym poziomem lÄ™ku, czy agresji, a także
zmianami w obrazie samego siebie. Larkowa uważa, że reakcje występujące w
warunkach stresu psychologicznego mogą utrwalić się i stać nawykiem.
Podkreślają to zachowania w sytuacjach trudnych. Potwierdza taką teorię również
Kocowski, który uważa, że nieadekwatne i niewspółmierne do sytuacji reakcje
mogą stać się nawykiem, tak samo jak wszystkie inne, których się uczymy (
szczególnie u dzieci i młodzieży ). Jako przykład tych reakcji można wymienić
dość częste u osób z naruszoną sprawnością organizmu reagowanie lękiem na
określone sytuacje, co powoduje unikanie takich sytuacji lub wręcz unikania
kontaktu z ludźmi, co łączy się zwykle z uczuciem doznawanego nieszczęścia.
Szczególnie ważnym a jednocześnie trudnym problemem jest sprawa reakcji na
utratę sprawności fizycznej, zwłaszcza gdy ta sprawność jest utracona nagle.
Garret stwierdza że bardzo różnią się soosobv reakcii ludzi na nieszczęście,
nd, u osób po
z powodu trwałej nieosiągalności celu ( szczególnie u ludzi młodych ). Wielką
rolą psychologa jest w takim przypadku przekonanie tego niepełnosprawnego
człowieka aby on taki stan zaakceptował, należy mu wskazywać inne cele, które
może osiągnąć. Zakres zaburzeń zależy od percepcji swojego inwalidztwa, jak go
ktoÅ› pojmuje. Jak dana osoba siebie spostrzega, jak widzi swoje funkcjonowanie,
jak widzi swoje zadania w społeczeństwie, w grupie, rodzinie. Jeśli nie widzi
żadnego celu, sensu, to wpada w apatię, w depresję i może być tak, że w krótkim
czasie może zupełnie stracić chęć do życia. Ważną sprawą jest tutaj wewnętrzne
pozytywne myślenie. Im bardziej spaczone są percepcje osoby niepełnosprawnej,
tym większe będą trudności psychologiczne. Powstające w wyniku uszkodzeń
reakcje emocjonalne sÄ… niemal zawsze negatywne, przynajmniej w pierwszym etapie
( niepokój, gniew, lęk ), Zachowanie się człowieka zależy również od poprzednio
przez niego przyswojonych wzorców przystosowawczych. W wielu przypadkach
wchodzą w grę nieuświadomione mechanizmy obronne, takie jak rzutowanie,
przemieszczenie, racjonalizacja, regresja, zaprzeczanie, itd. Kiedy siÄ™
uaktywniają zewnętrznie to zachowanie może być albo zupełnie pozbawione
emocjonalnych reakcji, dających się zidentyfikować, albo mogą być one bardziej
ograniczone. Reakcje osoby po amputacji, z jednej strony, na sytuacje
frustracyjne i konfliktowe obejmują jawne uczuciowe przeżycia jak i
nieuświadomioną obronę. Mechanizmy obronne mają nas bronić przed poniżeniem we
własnych oczach oraz przed zagrożeniem w oczach innych. Organizm się broni
automatycznie. Mechanizmy obronne zależą od tego jak jednostka percypuje i
interferuje specyficzną sytuację w jakiej się znajduje , a także są zależne od
nasilania i różnorodności emocji, których jednostka doświadcza. Ta
psychologiczna zależność służy za podstawę dla często wyrażanego stwierdzenia,
że przystosowanie się do inwalidztwa łączy się ściśle z osobowością i
zachowaniem jednostki przed amputacją. Uszkodzenie lub ciężkie inwalidztwo jest
czynnikiem frustrującym, który stanowi dla poszkodowanej osoby zagrożenie
szacunku wobec siebie samego i przeszkadza w rozwoju i osiÄ…ganiu zamierzonych
celów. Emocjonalne następstwa frustracji, to zespół nieprzyjemnych uczuć, jak
np. nienawiści wobec siebie, poczucie bezradności, żal. Te niemiłe uczucia
pojawiające się w postaci lęku lub depresji powodują mechanizm zaprzeczania,
który stanowi sposób na unikanie tych bolesnych emocji. Mechanizmy obronne mają
powodować obniżenie poziomu nieprzyjemnych uczuć, bronić moje ego przed tym co
sprawia mi ból. Inne możliwe wysiłki obronne mogą wywołać zwiększoną zależność
i agresywność. Jednym ze skutków fizycznego inwalidztwa może być występowanie u
osób niepełnosprawnych poczucia niższości związanego z nieadekwatną samooceną,
co wpływa na formowanie niewłaściwego obrazu samego siebie. Dega na podstawie
własnych badań stwierdza, że u wielu osób kalekich występuje poczucie mniejszej
wartości. Te badania potwierdza również niejaki Paterson, a także do takich
samych wyników w swych badaniach dochodzi ks. prof. Bielecki. Te badania
wykazały, że istnieje ścisły związek pomiędzy poczuciem niższości a defektem
fizycznym. Defekt fizyczny pociąga za sobą poczucie mniejszej wartości. Nie
jest to jednak aż takie jednoznaczne, gdyż istnieją grupy osób
niepełnosprawnych u których nie zauważamy poczucia mniejszej wartości. Najmniej
odstającą grupą w tym względzie od ludzi zdrowych są niewidomi ( są najbardziej
zbliżeni profilem osobowości do ludzi pełnosprawnych ). Inwalidztwa nigdy nie
należy traktować jako jedynego, bądź wyizolowanego czynnika, który kształtuje
osobowość.
Koniec. Cdn...