Psychologia inwalidztwa._______17.02. 2001 r. Wykład IX.
Teoria Lazarusa zawiera szereg ideii, które są wykorzystywane przy opisie i
wyjaśnianiu reakcji na niepełnosprawność fizyczną. Lazarus wyróżnia trzy formy
reakcji na stres, które do pewnego stopnia stanowią sposoby walki z zagrożeniem
:
1. Działania bezpośrednie, czyli atak lub unikanie. W przypadku
niepełnosprawności aktywne radzenie sobie ze stresem, skierowane na opanowanie
stresora można widzieć w wysiłkach czynionych przez daną osobę dla poprawy
swego stanu. Aktywne radzenie sobie ze stresem przez fizycznÄ… ucieczkÄ™ od
stresora nie jest raczej możliwe gdy inwalidztwo jest stałym faktem.
2. Powtórna ocena znaczenia i ważności czynnika wywołującego stres. Może to
polegać na zaprzeczaniu realnemu istnieniu
niepełnosprawności,
lecz zdarza się to rzadko. Jednakże częściowe zaprzeczanie istnieniu
niepeÅ‚nosprawnoÅ›ci może wystÄ™pować w każdym usiÅ‚owaniu przystoso­wania siÄ™ do
ciężkiego fizycznego inwalidztwa.
3. Lęk.
Występuje jako stan i jako cecha u każdego człowieka. Jest stałą kompo-
nentą struktury osobowości.
Występuje w każdym przypadku, gdy choroba lub kalectwo poważnie zakłócają
normalne funkcjonowanie.
Nie zawsze lęk ma charakter neurotyczny. Pojawiać się on może jako zwykły stres
związany z trudną, czy nową sytuacją. W zależności od tego czy bezpośrednie
dziaÅ‚anie jednostki niepeÅ‚nosprawnej, lub doko­nywanie przez niÄ…
reinterpretacji sytuacji jest bardziej czy mniej skutecz­ne, lÄ™k albo siÄ™
zwiększa albo zmniejsza.
Sytuacja występowania lęku może być różna, przed terapię i po terapii.
Człowiek, który doznał uszczerbku zanim się z tym oswoi, to przeżywa szok i
depresję, ale kiedy zacznie do niego docierać, że on z tym swoim kalectwem może
funkcjonować i zobaczy, że inni funkcjonują z tym całkiem nieźle to lęk się
zmniejszy. Zacznie wtedy budować nowe spojrzenie na swoje życie.
Wymienione trzy formy reakcji na stres mogą występować równocześnie, albo nie.
Jeśli jednostka biorąca udział w procesie rehabilitacji nie widzi jej
rezultatów, to wówczas dokonuje ponownej oceny sytuacji i nadaje swojej
działalności inny kierunek.
Osoba, która doznała inwalidztwa w sposób nagły może przeżywać lęk, gdy zawiodą
jej poprzednie mechanizmy zachowania zapewniajÄ…ce skuteczne zaspokajanie
potrzeb psychologicznych. Lęk może tu być bodźcem do poszukiwania nowej
interpretacji swojej sytuacji. Lęk za wielki może paraliżować, ale lęk o
niedużym stopniu nasilenia może inicjować do pozytywnych zmian.
W walce ze stresem spowodowanym utratą sprawności osoby niepełnosprawne
natrafiają w/g Shontza na dwa główne typy problemów ;
pierwszy o charakterze negatywnym, wymagajÄ…cy zachowania
neutralizującego zagrożenie spowodowane przez stratę, i drugi typ,
pozytywny, który wymaga odkrycia nowych wartości zastępujących te
utracone.
Lazarus wyróżnia pierwszy i drugi proces oceny zagrożenia. Pierwszy to
ocena przez jednostkę niebezpieczeństwa zagrażającego jej osobistym
motywom. Groźba jest tyle większa im więcej zagrożone są motywy. Im
większe jest zagrożenie tym większa potrzeba zneutralizowania
zachowania.
Druga ocena zachowania dotyczy prawdopodobnej efektywności działania
w walce ze stresem zmierzającego do przywrócenia gratyfikacji motywów,
lub usunięcia motywów powodujących stres.
W procesie rehabilitacji osoba niepełnosprawna dokonując pierwszej
oceny zagrożenia ( motywów ) decyduje czy potrzebuje pomocy. Na
podstawie tej oceny określa negatywny charakter swojej
niepełnosprawności i stopień zagrożenia.
Przy drugiej ocenie jednostka rehabilitowana ocenia czy otrzymana pomoc
jest wystarczająco dla niej korzystna i czy chce się włączyć w proces
rehabilitacji.
Pozytywny wynik tej drugiej oceny stanowi podstawÄ™ do odkrycia
pozytywnych możliwości w życiu z niepełnosprawnością.
Shontz i Fink opisali proces przystosowania siÄ™ do sytuacji kryzysowej jako
serię cykli przybliżania i unikania, w których jednostka walczy i cofa się
przed napotykanymi problemami. Cykle te z czasem majÄ… tendencje do
zmniejszania częstotliwości i siły występowania ( przyzwyczajenie się ).
Fink wyróżnia w procesie przystosowania się do niepełnosprawności cztery
stadia.
1.szok,
2. obronne wycofywanie siÄ™,
3. uznanie faktu,
4. przystosowanie.
Jeśli chodzi o szok to trwa on stosunkowo krótko, lecz wiąże się z silnym
kryzysem.
Obronne wycofywanie się stanowi neutralizującą reakcję, w czasie której
następuje restrukturalizacja poznawcza tak, że sytuacja wydaje się mniej
niebezpieczna i mniej zagrażająca niż to jest w istocie ( mechanizmy
zaprzeczania ).
Jeśli chodzi o uznanie faktu niepełnosprawności to obejmuje całą serię
wydarzeń kryzysowych, w których każde usiłowanie zwalczania stresu
powoduje zarówno zwiększenie zdolności do walki z zagrożeniem jak i
tendencję do czasowego wycofywania się na skutek wystąpienia przekonania, które
ma charakter obronny że wszystko teraz idzie gładko. Uznanie faktu
niepełnosprawności stopniowo przechodzi w ustabilizowanie przystosowawcze.
Ogólny poziom dojrzałości psychicznej może być wtedy nawet wyższy niż przed
wystąpieniem sytuacji kryzysowej. Fink dowodzi, że przystosowanie nie jest
całkowite, jeśli jednostka nie przejdzie przez te wszystkie cztery stadia.
Zwraca on też uwagę, że w dwóch pierwszych stadiach reakcji na sytuację
kryzysową dominują potrzeby niższego rzędu. Potrzeba fizjologicznej
integralności, potrzeba uwolnienia się od bólu i potrzeba bezpieczeństwa.
Natomiast stadium uznania zaistniałego faktu utraty sprawności potrzeby
nabierają charakteru rozwojowego, dążą do osiągnięcia miłości, szacunku i
samorealizacji. To są te najważniejsze potrzeby.
Zachowanie się w sytuacjach kryzysowych zależy od tego jak jednostka spostrzega
i ocenia te sytuacje oraz od repertuaru jej zachowań. Często taki repertuar
skuteczny w sytuacjach przed nabyciem niepełnosprawności przestaje być
skuteczny i efektywny po utracie sprawności, dlatego człowiek niepełnosprawny
niejednokrotnie potrzebuje pomocy w rozwiÄ…zywaniu sytuacji kryzysowych. Bardzo
ważne jest umożliwienie zaspokojenia przez jednostkę jej potrzeb w
poszczególnych stadiach sytuacji kryzysowych. Reakcje na utratę sprawności, jak
już powiedzieliśmy, zależą m.in. od sytuacji obiektywnej w jakiej to nastąpiło,
od jej znaczenia dla danej jednostki, od innych wartości i od wyniku porównania
z wartościami, które jednostka mogła utracić a nie utraciła ( ktoś może stracić
np. dwa palce i myśli "dobrze, że nie utraciłem całej dłoni").
Człowiek niepełnosprawny, który osiągnął już przystosowanie do życia ze swoim
kalectwem może się znaleźć niejednokrotnie w nowej sytuacji stresowej
spowodowanej uświadomieniem sobie skutków swojej sytuacji, zwłaszcza
społecznej, często wynikających z negatywnych postaw otoczenia. Reakcja zależy
m.in. od nastawienia na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Jednostka
dokonuje bilansu swoich strat i ograniczeń w wyniku choroby lub urazu,
rozpamiętując przeszłość i porównując ją ze stanem aktualnym. To jest ważny
moment w rehabilitacji, gdyż należy wtedy człowiekowi uświadomić jakie jeszcze
istnieją dla niego możliwości, że to nie jest "koniec świata".