Poznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej jest przede wszystkim rozpoznaniem jakości
środowiska wychowawczego, które rodzina tworzy. Rodzina jest powszechnie traktowana jako
podstawowy obszar wpływów oddziałujących na rozwój i funkcjonowanie dziecka. Przede
wszystkim w niej dziecko uczy się podstawowych umiejętności życiowych, kształtyje swoją
osobowość, nabiera przekonań o świecie, o jego wartościach i zasadach życia, tu formułuje się jego
tożsamość i wzorce zachowań. Jednak nie rzadko w rodzinie tkwią też zródła zaburzeń
emocjonalnych, zaburzeń zachowania, trudności szkolnych czy życiowej dysfunkconalności, jakie
rozwijają się u dziecka.
Zakres zagadnień i kwestji jak i stopień dokładności diagnozy rodziny jest różny w zależności od
powodów dla których jest ona podejmowania. Może przybierać postać ogólnej i stosunkowo
powierzchownej charakterystyki obrazu rodziny jako środowiska wychowawczego, a może też
polegać na wnikliwym i szczegółowym badaniu czy wręcz dokładnym pomiarze, cech i warónków
funkcjonowania rodziny.
Poznawanie rodziny przez mniej lub bardziej precyzyjną diagnozę jest nader częstą, niemal
powrzechną w praktyce pedagogicznej. Dokonuje się zarówno w perspektywie interesowania się
określonym wychowankiem: jego trudnościami wychowawczymi zaburzeniami zachowania,
problemami szkolnymi czy jakimiś specyficznymi jego cechami np. uzdolnieniami,
zainteresowaniami, lub niskimi umiejętnościami społecznymi.
Rozpoznanie rodziny w perspektywie pedagogicznej występuje także z innych względów, gdy
chodzi o kwalifikowanie rodzin do określonych zadań i funkcji.
Diagnozowanie rodziny jako środowidka wychowawczego, oznacza koniecznośc uwzględnienia
kilku podstawowych założeń, które odnoszą się do ogólnej perspektywy diagnozowania i sposoby
specyfikacji przedmiotu badania. Założenia te dotyczą instytucjonalno-grupowego ujęcia rodziny w
jej pedagogicznym rozpoznawaniu, określonej formuły czynników opisujących rodzinę jako
środowisko wychowawcze oraz ogólnych zasad diagnozowania rodziny. Dokonuje się swoistego
osądu, sposobu i poziomu wypełniania przez rodzinę pewnych funkcji - głównie opiekuńczych,
specjalizacyjnych i wychowawczych, ale też i innych funkcji, gdyż wszystkie one mają znaczenie
dla procesów i efektów wychowania.
Perspektywą poznawania rodziny w kategoriach grupy społecznej oznacza z kolei diagnostyczną
analizę znaczących wychowawczo cech rodziny jako grupy. Zainteresowania badawcze skierowane
jest więc na takie elementy rodziny, jak struktura formalna rodziny, jej struktura społeczna i
emocjonalna oraz styl i organizacja życia. W szczególności następuje tu rozpoznawanie takich cech
jak:
układ ról i pozycji w rodzinie
podział władzy, rozkład względów, autorytetu
więzi i relacje między członkami
rytm i organizacja życia
aktywnośc ogólna rodziny i indywidualnych jej członków
normy i standardy zachowań uznawanych w rodzinie
sposoby kontroli norm i wymagań itp.
Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze
Środowisko wychowawcze rodziny jako obszar rozpoznania pedagogicznego stanowi społecznie
wyznaczony układ warunków i cech, o różnym jakościowo charakterze, które w zróżnicowany pod
względem stałości i inensywności sposób wpływają na przebieg i efekty procesu wychowania.
Postrzeganie rodziny jako określonego układu warónków i cech, które wpływają na procesy
wychowania, rozwój osobowości i które stanowią podstawowe tło funkcjonowania jdnostki,
związane jest z posługiwaniem się przez diagnostę mniej lub bardziej rozbudowanymi zestawami
cech opisujących środowisko wychowawcze rodziny.
Jako jedne z pierwszych usystematyzowanych badań nad rodziną oparto się o takie wskazniki
ogólne jak: dochody, budżet, sposób życia i mieszkanie, środowisko geograficzne i społeczne
rodziny, historia rodziny (Ferdynanda Le Playa). Zaś w skala Wiliamsa obejmowała: potrzeby
rodziny, stan higieny, wielkość, charakterystykę rodziców, nadzór rodziców nad dziećmi, które
mierzone były pięcostopniową skalą w oparciu o wywiad domowy.
W skali Chapmana i Simsa takie wskazniki jak: zawód ojca, wykształcenie rodziców, ilość książek,
dzienników i czasopism w domu, wyposażenie mieszkania i rodziny w takie dobra jak telefon,
samochód, pianino.
Skala A.M. Leahy uważana za jeszcze bardziej szczegółową ustalała tzw. profil stanu rodziny na
podstawie sześciu czynników: stan ekonomiczny rodziny, zawód rodziców, wykształcenie
rodziców, poziom kultury rodziny, uspołecznienie środowiska domowego, uzdolnienie dzieci.
W aktualnych propozycjach diagnozy rodziny jako środowiska wychowawczego zauważyć można
różne zestawy zawieracące większą lub mniejszą liczbę czynników opisu-oceny. Np. Stanisław
Kawula, który wymienia trzy główne grupy czynników analizy poziomu wychowania w rodzinie:
- czynniki ekonomiczno-społeczne
- czynniki kulturalne
- czynniki psychospołeczne
Inna propozycja (Piekarski) przedstawia ogólne kategorie czynników opisujących rodzinę:
- sfera warunków materialno rzeczowych
- sfera odziaływań o charakterze wychowawczym
- sfera wartości i celów wychowania.
Analiza przedastawionych przez różnych autorów schematów poznawczych dla diagnozy rodziny
jako środowiska wychowawczego ujawnia pewne zbieżności.
Podstawowe zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego
I. Zasada wartościującego charakteru diagnozowania rodziny.
Środowisko rodzinne staje się obszarem zainteresowania diagnozy pedagogicznej. Rodzinę
poddajemy ocenie za kazdym razem, kiedy chcemy ustalić jej wpływ i związek z jakimś stanem
rzeczy lub dokonać charakterystyki wychowawczej w celu zakfalifikowania do jakiegoś typu
rodziny.
Ocenianie rodziny i jej cech jest zasadniczym mechanizmem identyfikowania tzw. zasobów
rodziny, jej potęcjałów, sił kompetencji, które mogą spożytkowane w działaniach profilaktycznych
czy naprawczych.
II. Zasada diagnozy pozytywnej rodziny.
Prawidłowa diagnoza polega na zebraniu odpowiednich informacji by wskazać te elementy i cechy
jednostki i jej najbliższego środowiska, które mogą mieć znaczenie dla poprawy jej funkcjonowania
dla organizowania celowych działań pedagogicznych. Należy więc sformułować regułe mówiącą o
tym, iż poznając cechy środowiska wychowawczego rodziny poza ientyfikowaniem stanów
niepokojących, braków dysfunkcji, badacz musi swoim zainteresowaniem poznawczym obejmować
także "pozytywy rodziny" czyli jej zasoby, siłe i potęcjał.
III. Zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny.
Obraz i funkcjonowanie rodziny, a także efekty wychowania w rodzinie powinny być opisywane na
tle społecznym i kulturowym jakim charakteryzuje się otoczenie rodziny. Otoczenie tworzy
określony ekosystem rodziny, warunki jej funkcjonowania, jak również kieruje wymagania, oraz
kontroluje-ocenia rodzinę. Rodzina będąc niepowtarzalnym systemem o swoistej autonomii
kształtuje swój charakter, swoje śr. wychowawcze pod wpływem układu społeczno-kulturowego.
Zasada ta opiera się też na założeniu, iż system rodzinny zawsze w określony sposób jest związane
z innymi systemami zewnętrznymi (poza rodziną). Rodziny mogą być mniej lub bardziej otwarte w
swoichh relacjach z otoczeniem. Ich kontakty z innymi układami mogą być względnie zamknięte
-takie rodziny żyją gównie w obrębie własnych granic.
rodziny otwarte z koleji "wymieniają" z otoczeniem informacje i energię, charakteryzuję się
bogatym kontaktem społecznym.
IV. Zasada relatywności wpływu warumków środowiska rodzinnego.
Oznacza konieczność uwzględniania w poznawaniu rodziny jej obiektywno-subiektywnego
wymiaru jako środowiska wychowawczego. Rozpoznajemy ty więc w rodzinie postać, obraz
typowych cech śr. wychowawczego.
V. Zasada holizmu poznawczego.
Rodzina stanowi określoną całość jako układ różnych i cech i warunków. Podstawowe płaszczyzny
funkconowania rodziny: strukturalna, opiekuńczo-wychowawcza, ekonomiczna, organizacyjna i
emocjonalna przenikają się i wzajemnie warunują. Obraz rodziny i jej właściwy opis diagnostyczny
jest więc wielopłaszczyznowy. Diagnoza rodziny powinna oisywać ją jako określoną całość, jako
układ wzajemnie powiązanuch czynników.
VI. Zasada uwzględniania dynamizmu rodziny.
Rodzina jako środowisko wychowawcze rozwija się i zmienia w czasie, przechodzi przez określone
etapy. Na poszczególnych etapach pojawiają się specyficzne problemy i zadania, formułowane są
odmienne wzorce i modele zachowań i relacji rodzinnych, zachowań opiekuńczych i
wychowawczych. Rodzina jest układem dynamicznym, więc w jej diagnozie trzeba mić na uwadze
fazę rozwoju i sytułację życiową w której rodzina się znajduje.
VII. Zasada autodiagnozy rodziny i jej członków.
Oznacza dążenie przez diagnostę do autodiagnozyrodziny i jej członków, doprowadzenie do
samopoznania.
Strategie diagnozowania rodziny.
Wyróżnione są dwa kierunki: diagnozę całościową oraz wybiórcze skupienie się na określonych
cechach środowiska rodzinnego.
I. Diagnoza całościowa - dąży do ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny i
wyrażenia ogólnej oceny jego funkcjonowania. W diagnozie takiej uwzględniona jest stosunkowo
duża liczba różnych jakościowo cech i warunków rodziny oraz analizowane są związki między
nimi. W rezultacie rozpoznanie przedstawia obraz całości rodziny jako środowiska
wychowawczego.
Wskaznik ogólny środowiska stanowi wynik badań diagnostycznych i był rozmiany jako miernik
określający szansę życiową dzieci wychowujących się w danym środowisku. Przedstawiał ocenę
ogólną środowiska, a nie ocenę pojednczej cechy.
Przykładami współczesnych rozwiązań badawczych osadzonych w perspektywie całościowej
diagnozy środowiska wychowawczego rodziny mogą być: koncepcja określenia progów zagrożenia
rozwoju dziecka w rodzinie.
II. diagnoza typologiczna - jest jednym z częstszych sposobów określenia jakości tworzonego przez
rodzinę środowiska wychowawczego.
Ten sposób diagnozowania rodziny zdaje się być popularny w praktyce pedagogicznej. Istnieje
wiele propozycji dodtyczących diagnozy typologicznej przykładem jest Jack Piekarski który
wyodrębnił cztery typy rodzin:
-środowisko wzorcowe (obejmuje tylko wzorcowe cechy rodziny)
-śr. przeciętne (zbiór cech dominujących w danej zbiorowośći)
-śr. niekorzystne wychowawczo (zestaw cech negatywnych)
- śr. dysharmonijne (wzorce współwystępują tu czynnikamui negatywnymi).
III. Diagnoza wybiórcza - w pedagogicznej diagnozie rodziny stosunkowo często odstępuje się od
dokonywania całościowej ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny na rzecz
koncentrowania się na niektórych celowo wybieranych jej cechach. Wówczas rodzina badana jest
wybiórczo.
Postępowanie diagnostyczne charakteryzuje tu skupienie sie badacza wybranych cechach i
watrunkach rodzinnych. Obszar rozpoznawanych cech wykazywany jest wówczas charakterem
zjawiska w ramach którego został zidentyfikowany problem diagnostyczny. Najczęściej w
diagnozie wybiórczej przedmiotem zainteresowania diagnostycznego stają się oddziaływania
wychowawcze rodziców, ich postawy wychowawcze, style wychowania, atmosfera wychowawcza,
relacje między rodzicami a dzieckiem.
Wyróżnienie obu strategii badawczych: całościowej i wybiórczej w diagnozie rodziny ma wymiar
gównie teoretyczny.
Narzędzia diagnostyczne
1. Kwestionariusz dla rodziców M. Ziemskiej.
Kwestionariusz ten oparty jest na koncepcji postaw rodzicielskich, zgodnie z którą występują cztery
góne typy nieprawidlowych postaw rodzicielskich: postawa odtrącająca, unikająca, zbyt
wymagająca i chroniąca. Zostały one wyznaczone w oparciu o główne rodzaje zaburzeń kontaktu
rodziców z dzieckiem czyli, nadmierny dystans (napmierna kontrola uczuciowa oraz wiążące się z
nimi cechy osobowości)
Podstawą identyfikowania wystąpienia postaw negatywnych jest identyfikacja postaw cząstkowych
charakteryzowanych przez określone zachowania rodziców wobec dziecka. Pewne postawy
cząstkowe mogą wchodzić w skład dwóch różnych postaw złożonych.
Naezędzie diagnostyczne stanowi w formie metodologicznej skalę ocen o charakterze
czynnikowym. Przeznaczone jest do wypełnienia przez rodziców - kazdego z osobna którzy
zaznaczają na skali 4-stopniowej stopień swojej zgody z przedstawionymi twierdzeniami. Podstawę
analizy formalnej stanowi arkusz obliczeniowy zawierający klucz punktacji poszczególnych
twierdzeń, przyporządkowanych do odpowiednich czynników - skal: górowanie, bezradność,
koncentracja, dystans, Uzyskanie wysokich wyników, w przeliczeniu na wartości w obrębie
określonych skal wskazuje występowanie u rodzica okreslonego typu postawy negatywnej.
Uzyskiwanie wyników niskich sugeruje występowanie właściwych postaw rodzicielskich.
Narzędzie to nie jest przeznaczone do ich identyfikacji i pomiaru.
2. Kwestionariusz Stosunków Między Rodzicami a Dziećmi.
Ten kwestionariusz identyfikuje występowanie u rodziców określonych postaw: kochającej,
wymagającej, ochraniającej, odrzucającej lub liberalnej przez identyfikacje charakterystycznych
zachowań rodziców w stosunku do ich małych dzieci, w oróżnieniu od kwestionariusza Ziemskiej
zachowania rodziców są poznawane w percepcji młodzieży i osób dorosłych. Badani oceniają
zachowanie rodziców do momentu kiedy oni ukończyli 12 r.ż. czyli w okresie dzieciństwa. Dolną
granicą wieku badanych która umożliwia stosowanie kwestionariusza PCR jest 14-15 lat. Badania
mogą mić formę indywidualną lub zbiorową. Czas badania obu wersji (mój ojciec, moja matka) jest
celowo skrócony (50-60) by osoby badane oceniały przedstawione im twierdzenia - przykłady
zachowań rodziców.
Narzędzie pod wzlędem formalnym jest skalą ocen o charakterze czynnikowym. Analiza formalna
oparta jest o arkusz obliczeniowy zawieracący klucz przyporządkowania poszczególnych twierdzeń
określonym skalom-postawom. Oprócz tych wyników dla 5 skal i ich odpowiedników które
pozwalają na ich ocenę jakościową można obliczyć wyniki dla dwóch wymiarów czynnikowych:
miłość-odrzucenie, liberalizm-wymagania zgodnie z odpowiednimi wzorami.
3. Identyfikacja Stylów Wychowania wg. Marii Ryś
Jest ona częścią szerszej koncepcji metodologicznej, identyfikującej rodziny ze względu na system
który tworzą. Dzięki temu inwentarzowi można określić dominujący styl wychowania w każdej
rodzinie, opisywany w kategoriach ogólnych :
Autokratyczny- oznaczający dominację rodzica, gdy dziecko zobowiązane jest do bezwzględnego
posłuchu i wykonywania poleceń. W takiej rodzinie rodzice określają mocno obowiązki dziecka i są
wobec niego konsekwętni, nie okazujęc dziecku uczuć.
Dmokratyczny- oznaczający poszanowanie praw i uczuć w rodzinie, wzajemne zaufanie, sympatia i
życzliwośc, troska o wszystkich członków rodziny.
Liberalny- cechują go takie zachowania rodziców jak: pozostawienie dziecka całkowitej swobody,
niuehamowanie aktywności i spontanicznego rozwoju, interweniowanie tylko w sporadycznych
przypadkach.
Badaniem objęci są rodzice, którym przedstawia się zestaw 33 twierdzeń charakteryzujących ich
zachowanie wobec własnych dzieci oraz ogólne sądy na temat wychowania dzieci. Rodzic wyraża
zgodę na każde twierdzenie w stosunku do każdego z posiadanych dzieci, ocena w dalszej analizie
formalnej jest odpowiednio punktowana. Analiza twierdzeń obejmuje ustalenia natężenia - sumą
punktów uzyskanych w każdym z 4 - typów sylów wychowania oraz na podstawie wysokości
wyniku wskazywania stylu dominującego. Ustalane profile dotyczą każdego z rodziców w stosunku
do każdego z dzieci.
4. Test Komunikacji Zadaniowej Rodzic-Dziecko
Test jest oparty na metodach eksperymentu i obserwacji. Jego stosowanie wymaga umiejętności
prowadzenia obserwacji komuniacji rodzica i jego dziecka w tekstowej sytułacji zawodowej.
Konstrułowanie tego narzędzia opiera się na określonych założeniach teoretycznych.
Test przeznaczony jest do badania par rodzic - dziecko. słada się z kilku elementów:
zadanie testowe(przeprowadzenie po mampie mista dziecka rodzica do wyznaczonego miejsca),
skala obserwacji rodzica, skala obserwacji dziecka.
Skale obserwacyjne mają charakter standaryzowany, każde zachowanie rodzice czy dziecka jest
oceniane na skali 5-punkowej. Analiza testu obejmuje sosób jego wykonania oraz skuteczność
komunikacji rodzica i dziecka.
Test komunikacji zadaniowej polecany jest jako środek diagnozy dla celów uskutecznienia pracy
rodzica z dzieckiem.
5. Inwentarz Postaw "W moim domu"
Jest nieco zbliżony do kwestionariusza PCR. "W moim domu" ujawnia postawy dziecka wobec
rodziców w dwóch kategoriach: akceptacja rodziców i odrzucenie rodziców. Narzędzie zawiera
twierdzenia , które opierają się na określeniu częstotliwości występowania określonych zachowań
(zawsze, czasami, nigdy), oddzielnie matka i ojciec. Sumuje sie wyniki w obrębie skal i
odpowiednich zestawień - wg. klucz skal porównuje się skale matki i ojca oraz ustosunkowanie się
dziecka do rodziców w perspektywie czynników akceptacji i odrzucenia.
Inwentarz pozwala na analizę aktualnej emocjonalno - wychowawczejsytułacji rodziny dziecka.