ECHA PRZESZ£OŒCI IX, 2008

PL ISSN 1509-9873

S³awomir Kalembka

Zak³ad Historii Dyplomacji i Doktryn Politycznych
Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu

ARTYKU£Y I ROZPRAWY

GENERA£ LA FAYETTE

PRZYJACIEL WIELKIEJ EMIGRACJI*

Jeden z biografów Marie Joseph’a La Fayette’a nazwa³ go „soldat de

deux patries”

1

. Pe³niejsze by³oby nazwanie go „bohaterem dwóch œwiatów”.

U schy³ku ¿ycia mo¿na go okreœliæ jako przyjaciela trzech narodów. Tym

trzecim byli Polacy, po których stronie stan¹³ w trudnych dniach powstania

listopadowego i wygnañczej pielgrzymki Polaków na zachód Europy. La Fay-

ette sta³ siê symbolem walki o wolnoœæ narodów. Dobrze odgrywa³ tê rolê

rónie¿ wówczas, gdy wp³ywu na wielk¹ politykê ju¿ nie mia³.

La Fayette nawi¹za³ przyjacielskie zwi¹zki z Polakami na wiele lat

przed rewolucj¹ lipcow¹ i powstaniem listopadowym. Nast¹pi³o to w Amery-

ce, w czasie wojny wyzwoleñczej by³ych kolonii przeciw Królestwu Wielkiej

Brytanii. Kazimierz Pu³aski, powstaniec barski, znakomity kawalerzysta

przyby³ do Pensylwanii z listami polecaj¹cymi nie tylko do Waszyngtona, ale

i do La Fayette«a. Po bitwie pod Brandywine, w której dowodzi³ Francuz,

a Pu³aski odegra³ wa¿n¹ rolê w koñcowej fazie walk, odwiedzi³ La Fayette’a

w Bethléem. Po bohaterskiej œmierci Pu³askiego pod Savannah nazwa³ go

swym przyjacielem i „chevalier sans peur”. W kwaterze g³ównej Waszyngto-

na pozna³ siê z Tadeuszem Koœciuszk¹, póŸniejszym naczelnikiem insurekcji

1794 r. Okaza³o siê, ¿e maj¹ podobne pogl¹dy w sprawach polityki europej-

skiej, a po latach bêd¹ mieli zbie¿ne, krytyczne zdania o Napoleonie. Dziêki

tym kontaktom, jak i znajomoœci z Polakami dzia³aj¹cymi w Pary¿u w pierw-

* Jest to nieco poszerzona wersja tekstu wyg³oszonego w Pary¿u w Bibliotece Polskiej

9 czerwca 2006 r. na sesji polsko-francusko-amerykañskiej: „L`idée de a Liberté – Koœciuszko,

La Fayette, Pu³aski. Leur participation à la guerre pour l`indépence des Etats Unis”.

1

M. de la Fuye, E. A. Babeau, La Fayette. Soldat de deux patris, Paris 1953.

S³awomir Kalembka

114

szych latach rewolucji, La Fayette wyrobi³ sobie szerszy pogl¹d na znaczenie

sprawy polskiej w polityce europejskiej

2

.

Po latach, w paŸdzierniku 1829 r., La Fayette napisa³ do Leonarda

ChodŸki – „je fus l`intime ami de Pu³aski, de Koœciuszko, et j`ai toujours pris

le plus vif intérêt à la liberté et à la gloire polonaise”

3

. A w przemówieniu

wyg³oszonym w Pary¿u 12 lutego 1830 r. w rocznicê urodzin naczelnika, gdy

obdarzono go portretem wodza insurekcji pêdzla Antoniego Oleszczyñskiego,

La Fayette stwierdzi³, ¿e by³ to „...mon ancien frère d`armes, l`illustre Ko-

œciuszko, ce parfait type du courage, de l`honuer et du patriotisme polonais.

Notre amitié date de cinquante – trois ans, lorsque, dans la révolution

américaine, nous avons eu l`honneur de combattre sous le drapeau républi-

cain des Etats – Unis”

4

.

La Fayette kontaktowa³ siê z Polakami w czasie rewolucji francuskiej

w Pary¿u, m.in. z wys³annikami króla Stanis³awa Augusta. Paradoks historii

sprawi³, ¿e jeden z pierwszych inicjatorów obalenia systemu absolutystyczne-

go we Francji w miarê postêpuj¹cej radykalizacji potraktowany zosta³ jako

wróg. „Rewolucja zjad³a swe dzieci”. Wkrótce po tym, gdy na Francjê ruszy³a

armia interwentów, zdaj¹c sobie sprawê z zagro¿enia ze strony radyka³ów,

z grup¹ wspó³pracowników uciek³ do Holandii z zamiarem wyjazdu do Sta-

nów. Internowany przez Prusaków w Magdeburgu, a nastêpnie w Nysie

liczy³ na pomoc Polaków w uwolnieniu z fortecznych kazamatów. W 1794 r.

wystosowa³ listy o wsparcie starañ o wolnoœæ do Polaków. 3 stycznia napisa³

z Magdeburga do króla Stanis³awa Augusta: ”tandis que tous les énnemis de

la liberté excerent à l`envi contre moi leur honorable hain, j`ai pensé que les

principes et les sentiments de Votre Majesté, et l`intérêt personnel qu`lle m`a

témoigné, m`autorisaient à mettre sous sa protection”

5

. A 16 maja, ju¿

z Nysy, zwróci³ siê wprost do swego przyjaciela, Tadeusza Koœciuszki,

o wyrwanie go z niewoli pruskiej. Niestety, plany te nie powiod³y siê, Polska

przechodzi³a konwulsje wywo³ane konfederacj¹ targowick¹ i walkami insu-

rekcji koœciuszkowskiej. Nie ulega jednak w¹tpliwoœci, ¿e La Fayette widzia³

wówczas w Polakach swych przyjació³ i szczerych sojuszników. Bêdzie to

procentowa³o 36 lat póŸniej. Szkoda, ¿e w Nysie nie ma stosownej tablicy

i ulicy poœwiêconej przyjacielowi patriotów polskich.

Prusacy wydali La Fayette’a Austriakom, którzy uwiêzili go w lochach

fortyfikacji O³omuñca. Napoleon wydoby³ go z niewoli dziêki traktatowi

2

W. Konopczyñski, Kazimierz Pu³aski, Kraków 1931, s. 373; A. Lewak, Le général La

Fayette et la cause polonaise. Lettres – discours – documents, Varsovie 1934, s. X–XI.

3

A. Lewak, Le général..., s. 1.

4

A. Lewak, Le général..., s. 1–2.

5

Cytowane za: Les discours de Lafayette pour la Pologne publiés avec préface et notes par

Ladislas Mickiewicz. Précédés d«une introduction d’Armand Lévy..., Paris 1864, s. 22 (23); tak¿e

F. Mignet, Histoire de la révolution française depuis 1789 jusque’en 1814, Bielefeld u. Leipzig

1894, s. 246–248; A. Mathiez, Rewolucja francuska, Warszawa 1956, s. 207; A. Soboul, Révolu-

tion française, I. De la Bastille à la Gironde, Paris 1962, s. 295–296.

115

Genera³ La Fayette, przyjaciel Wielkiej Emigracji

z Loeben. Powróciwszy do Francji zaszy³ siê La Fayette w swej rezydencji

w La Grange, gdzie pozosta³ do koñca ¿ywota, ale podobnie jak Koœciuszko

nigdy nie zosta³ zwolennikiem Korsykanina. W 1803 r. Koœciuszko odwiedzi³

genera³a, gdy ten z³ama³ nogê. W trzy lata póŸniej La Fayette uczestniczy³

w przyjêciu z okazji urodzin naczelnika. Po klêsce Napoleona obaj uwierzyli

w liberalne plany imperatora Aleksandra I, ale równie szybko zmienili zda-

nia. Koœciuszko zmar³ w 1817 r. w Solothurn, natomiast La Fayette zaj¹³

miejsce jednego z g³ównych przeciwników reakcyjnego porz¹dku, ustalonego

na kongresie wiedeñskim, potocznie zwanego Œwiêtym Przymierzem.

Po klêsce Napoleona w czasie „stu dni” La Fayette powróci³ do polityki

w 1818 r. Zosta³ deputowanym; z trybuny parlamentarnej broni³ wolnoœci

obywateli i wolnoœci prasy. Nawi¹za³ kontakty z libera³ami jak Benjamin

Constant de Rebecque, ale i karbonariuszami, cz³onkami stowarzyszenia

„Aide toi, le ciel t`avidera”. W 1824 r. pop³yn¹³ do Stanów Zjednoczonych

Ameryki ze swym synem Washingtonem Jerzym. Przyjmowano go tryumfal-

nie, ale rych³o opuœci³ Amerykê. Szybko wróci³ do ¿ycia publicznego. Po raz

kolejny wybrano go deputowanym 12 lipca 1830 r., nadci¹ga³ koniec rz¹dów

Burbonów we Francji. Gdy wybuch³a rewolucja lipcowa, La Fayette przyby³

do Pary¿a i 29 VII 1830 r., przyj¹³ godnoœæ komendanta gwardii narodowej,

któr¹ z³o¿y³ zreszt¹ ju¿ 25 grudnia tego roku. Rewolucjoniœci pragnêli

30 lipca og³osiæ Francjê republik¹, a La Fayetta prezydentem. Rozpoczê³a siê

skomplikowana gra polityczna i parlamentarna, która zakoñczy³a siê 9 sierp-

nia intronizacj¹ Ludwika Filipa w Izbie Deputowanych na króla Francuzów.

Pomóg³ w tym i La Fayette, co wzmocni³o jego pozycjê polityczn¹ w ostatnich

latach ¿ycia

6

.

Wkrótce po rewolucji lipcowej dosz³o do buntu Belgów w Królestwie

Niderlandów, a 29 listopada 1830 r. wybuch³o w Królestwie Polskim powsta-

nie listopadowe. Te dwa zrywy (dosz³o te¿ do buntów w krajach w³oskich

i fermentu w Niemczech), wynik³y z naiwnych nadziei opozycyjnych œrodo-

wisk demokratycznych i republikañskich tych krajów, i¿ rewolucja lipcowa

bêdzie powtórk¹ wielkiej rewolucji z 1789 r. Powiod³o siê tylko Belgom i to

dziêki liberalnej grze dyplomatycznej Londynu i Pary¿a oraz twardej walce

Polaków z najpotê¿niejsz¹ armi¹ Europy, o czym wspó³czeœni historycy bel-

gijscy ³atwo zapomnieli.

Genera³ La Fayette zaj¹³ jednoznacznie pozytywne stanowisko wobec

Polski i Polaków walcz¹cych o sw¹ wolnoœæ. By³ lojalnym sojusznikiem. Oto

fragment z jego, jednej z wielu wypowiedzi, wyg³oszonej w Chambre des

Deputés 9 kwietnia 1832 r.: „La Chambre connait mon opinion sur ce que

nous aurions du faire [pour les Polonais] et que nous n`avons pas fait. [...]

Mais du moins est – il résultaté de tout cela que le roi et la Chambre ont

6

E. Charavay, La Fayette (...), [w:] La Grande Encyclopédie..., Vol. 21, Paris (1911),

s. 742–744; oraz liczne opracowania syntetyczne.

S³awomir Kalembka

116

engagé, je puis dire, leur responsabilité et leur honner à cet axiome, à ce

principe, que la nationalité polonaise ne périrait pas”

7

.

La Fayette nie ogranicza³ siê do deklaracji. To w³aœnie z jego inicjatywy

utworzono w Pary¿u Comité Central Français en Faver des Polonais, zwany

póŸniej, w skrócie, Komitetem Franko-Polskim. Zebranie organizacyjne odby-

³o siê 17, a ukonstytuowanie siê 28 stycznia 1831 r. Utworzy³y go 43 osoby

(z czasem by³o 73). By³o w nim 17 deputowanych i 8 genera³ów, m.in. Victor

Hugo, Pierre J. David, Jean P. Bernager, Casimir Delavigne. Szczególnie

czynny by³ jedyny Polak – Leonard ChodŸko. Z inicjatywy Komitetu wydano

we Francji kilkadziesi¹t propolskich broszur i druków ulotnych opisuj¹cych

wydarzenia powstañcze w Polsce. Organizowano spotkania okolicznoœciowe

i koncerty. Do wrzeœnia 1831 r. zebrano 420 tys. franków i przekazano Lega-

cji Polskiej, czyli nieoficjalnemu poselstwu. W sierpniu 1831 r. rozpoczê³o siê

propagowanie po¿yczki polskiej, do której zg³oszono akces na 4 ml. franków.

Utworzono kilkadziesi¹t komitetów na terenie ca³ej Francji. Do najaktyw-

niejszych nale¿a³o utworzone w Lyonie Société du Bazar Polonais.

Komitet Franko-Polski, wspó³pracuj¹c z legacj¹ polsk¹ zaj¹³ siê te¿ wy-

sy³aniem do Polski oficerów oraz lekarzy francuskich. Szukano nawet kandy-

data na wodza naczelnego armii powstañczej. Ostatecznie na pole walki dotar-

³o przynajmniej 21 ochotników, w tym 6 lekarzy wojskowych i 2 genera³ów.

Tak wiêc w 1831 r. zosta³o odnowione francusko-polskie braterstwo broni

8

.

Nad Wis³¹ doceniono szczególniejsze zas³ugi Komitetu Franko-Polskiego,

a ju¿ zw³aszcza jego prezesa. Genera³ La Fayette 1 lutego 1831 r. zosta³

z upowa¿nienia powstañczego Rz¹du Narodowego, Polskiej Gwardii Narodo-

wej mianowany Pierwszym Grenadierem. W piœmie senatora Antoniego

Ostrowskiego stwierdzono, ¿e Gwardia Narodowa w Warszawie „[...] s`em-

presse de présenter l`hommage de sont respect, [...] à celui, que les deux

mondes ont salué de nom glorieux de premier champion de la liberté

9

.

Dwa miesi¹ce póŸniej, 20 kwietnia 1831 r., dziêkuj¹c za to wyró¿nienie

napisa³ do marsza³ka Sejmu W³adys³awa Ostrowskiego – „Vous sentez, Mon-

sieur le Maréchal, combien je dois être fière et heureux d`avoir au milien du

monde entier qui vous admire, obtenu un regard particulier de Votre noble

Nation”

10

. A po udanej wiosennej ofensywie polskiej przeciw armii rosyjskiej

po szosie brzeskiej, co by³o wielkim zaskoczeniem dla obserwatorów z za-

chodniej Europy, gratulowa³ 21 kwietnia 1831 r. genera³owi Skrzyneckiemu

7

Discours du général Lafayette à la Chambre des Députés. (Séance du 9 avril 1832),

[Paris 1832], s. 4.

8

L. Gadon, Wielka Emigracja w pierwszych latach po powstaniu listopadowym, wyd. II,

Pary¿ (1960), s. 85 i n.; F. Ponteil, La Fayette et la Pologne 1830–1834, [w:] La Fayette et la

Pologne 1830–1834, Paris 1934, s. [6–21]; Polska i Francja. Dziesiêæ wieków zwi¹zków politycz-

nych, kulturalnych i gospodarczych, pod red. A. Tomczaka, wyd. II, Warszawa 1988, s. 215–216.

9

A. Lewak, Le général..., s. 10.

10

A. Lewak, Le général..., s. 25.

11

A. Lewak, Le général..., s. 27.

117

Genera³ La Fayette, przyjaciel Wielkiej Emigracji

– „permettez a un ami dévoué de la cause polonaise, à un grenadier de Votre

Garde Nationale, de vous exprimer son admiration pour vos talens et vos

vertus, sa joie de vos triomphes, ses voeux ardents pour votre noble pays,

son héroïque armée [...]”

11

.

Powstanie listopadowe, mimo si³y oporu i sukcesów bitewnych, niewiel-

kich liczebnie wojsk polskich z najpotê¿niejsz¹ wówczas armi¹ œwiata, skoñ-

czy³o siê klêsk¹. Wieczorem 7 wrzeœnia 1831 r. wojska polskie opuœci³y War-

szawê. 5 paŸdziernika resztki armii polskiej przekroczy³y granicê miêdzy

Królestwem Polskim a zaborem pruskim pod Brodnic¹. Pamiêtaj¹c o zapro-

szeniu do Francji uczestników powstania przez ministra Horacego Sébastia-

niego z 16 marca 1831 r., które w³aœciwie mia³o s³u¿yæ tylko uspokojeniu

opinii publicznej francuskiej, setki Polaków uda³y siê na zachód Europy.

Wiêkszoœæ z nich znalaz³a siê we Francji. Masowy nap³yw kombatantów

powstañczych by³ zaskoczeniem dla w³adz francuskich. Do wiosny 1833 r. we

Francji znalaz³o siê oko³o 4600 uczestników powstania listopadowego. Ich

liczba póŸniej ros³a, dochodz¹c pod koniec lat trzydziestych XIX w. do oko³o

5500 wygnañców. W sumie w latach 1831–1847 znalaz³o siê te¿ poza Francj¹,

oko³o 11–12 tysiêcy polskich emigrantów politycznych. A po rewolucjach 1848

i 1849 r. i powstaniu styczniowym ³¹cznie oko³o 30 tysiêcy Polaków. To, ¿e

spo³eczeñstwo i pañstwo francuskie wziê³o na siebie ciê¿ar utrzymania wiêk-

szoœci tych ludzi, by³o w du¿ej mierze zas³ug¹ La Fayette’a. Dodaæ trzeba, ¿e

kolejne rz¹dy Francji, i bezpoœrednio spo³eczeñstwo, w czterdziestoleciu

1831–1870 wspomog³y politycznych wygnañców polskich niebagateln¹ sum¹

oko³o 60 milionów ówczesnych „twardych” franków

12

.

21 kwietnia 1831 r., gdy La Fayette gratulowa³ Skrzyneckiemu sukcesów

wiosennej ofensywy polskiej, wystosowa³ tak¿e list do Joachima Lelewela,

znakomitego historyka, wówczas tak¿e cz³onka powstañczego Rz¹du Narodo-

wego. Napisa³ w nim – „et néanmois vous combattez seul encora pour l`inde-

pendance et la civilisation de l`Europe”

13

. Gdy tylko J. Lelewel dotar³ do

Pary¿a 29 paŸdziernika 1831 r., po zadomowieniu siê w „stolicy œwiata”,

wielokrotnie kontaktowa³ siê z Lafayette`em. Znamy teksty 21 listów wiel-

kiego historyka do genera³a i 30 tego¿ do uczonego. Rzecz jednak nie we

fragmentarycznie wydanej korespondencji. Jest ona tylko œwiadectwem

o wiele wiêkszej wspó³pracy tych dwóch wybitnych ludzi. Lelewel stan¹³ na

czele Komitetu Narodowego Polskiego, utworzonego 8 grudnia 1831 r.

w Pary¿u. Komitet ten przyznaj¹cy sobie uprawnienia reprezentowania ca³ej

emigracji polskiej, mia³ zdecydowanie zabarwienie demokratyczne, co nie

12

S. Kalembka, Wielka Emigracja 1831–1863, Toruñ 2003, s. 52–56, 395, 424. Jeœli idzie

o zaanga¿owanie siê La Fayette’a w pomoc wychodŸstwu politycznemu polskiemu wystarczy

przypomnieæ jego wyst¹pienia w Izbie Deputowanych 26 paŸdziernika 1831 r., 21 lutego 1832 r.,

9 kwietnia tego¿ roku, 19 lutego, 11 marca i 11 kwietnia 1833 r. i, ostatnie, 26 stycznia 1834 r.

na nieca³e cztery miesi¹ce przed œmierci¹.

13

A. Lewak, Le général..., s. 25.

S³awomir Kalembka

118

odpowiada³o dzia³aczom bliskim ksiêciu Adamowi J. Czartoryskiemu i budzi-

³o podejrzliwoœæ w³adz francuskich. W grudniu 1832 r., Lelewel, w imieniu

Komitetu, og³osi³ odezwê do Rosjan w zwi¹zku z rocznic¹ buntu dekabrystów.

W zwi¹zku z tym interweniowa³a ambasada rosyjska w Pary¿u. Doprowadzi-

³o to do upadku Komitetu, formalnie rozwi¹za³ siê 1 lipca 1832 r. J. Lelewelo-

wi, jak i jego towarzyszom, nakazano opuszczenie Pary¿a. Znakomity histo-

ryk znalaz³ goœcinê w rezydencji La Fayette’a w La Grange. Kiedy jednak

potajemnie robi³ wypady do Pary¿a, œledzony przez policjê, 9 marca 1833 r.

zosta³ aresztowany i pod nadzorem ¿andarmerii odes³any do Tours, aby tam

w po³owie lipca otrzymaæ nakaz opuszczenia Francji. Resztê ¿ycia spêdzi³

w Brukseli, ale zmar³ w Pary¿u

14

. Aresztowanie J. Lelewela w La Grange

spowodowa³o ostre wyst¹pienie La Fayette’a w Izbie Deputowanych 11 mar-

ca 1833 r. Pod adresem ministra spraw wewnêtrznych pad³y ostre s³owa

– „Messieurs, vous rappelez cette malheureuse décision [...], qui arbitraire

des autres gouvernements despotiques dont nous espérions que la revolution

de juillet nous avait exemptés à jamais”

15

. La Fayette korespondowa³ stale

z Lelewelem, gdy ten przebywa³ w Tours, a nastêpnie ostentacyjnie uda³ siê

do Brukseli. 8 lutego 1834 r., na kilka miesiêcy przed œmierci¹, napisa³ do

uczonego m.in. te s³owa: „Adien, mon cher Lelewel [...]. Vous aurez su les

mesur d`extradition qui ontété si indécemmant convennes entre trois puissen-

ces du Nord [nawi¹zywa³ tutaj do konferencji trzech reakcyjnych mocarstw,

zaborców Polski, w Münchengrätz czyli Mnichovo Hradište]. [...] L`Europe se

tirera de cette crise, mais il fandra encore combattre et souffrir”

16

.

Losy Joachima Lelewela pokazuj¹, jakie trudnoœci sprawia³o sêdziwemu

La Fayette’owi zaanga¿owanie siê w pomoc wygnañcom polskim. Konflikty

z tego wynikaj¹ce uk³ada³y siê na dwóch p³aszczyznach. Jedna dotyczy³a

faktu, i¿ aktywna politycznie emigracja polska we Francji, na czele której

stali przywódcy niedawnego powstania antyrosyjskiego, a poœrednio tak¿e

antyaustriackiego i antypruskiego, utrudnia³a politykê wschodni¹ monarchii

lipcowej. A Ludwik Filip i jego ministrowie pragnêli legitymizacji ich re¿imu

i z tej strony, zale¿a³o im na pe³nej aprobacie ze strony Petersburga, Wiednia

i Berlina. Ludwik Filip nigdy nie spotka³ siê z ksiêciem Adamem Jerzym

Czartoryskim, choæ czas na kontakty z nim znajdowali ministrowie brytyjscy.

Sami emigranci polscy we Francji nie u³atwiali ¿ywota „bohaterowi dwóch

œwiatów”. Szybko rozbili siê na kilka stronnictw politycznych zwalczaj¹cych

siê z wielk¹ zaciêtoœci¹. Pocz¹tkowo g³ównym przedmiotem sporów by³a

sprawa odpowiedzialnoœci za klêskê powstania listopadowego. Zwolennicy

tworz¹cego siê obozu demokratycznego, wskazywali na kunktatorstwo wiêk-

14

Listy emigracyjne Joachima Lelewela, wyd. H. Wiêckowska, T. I: 1831–1835, Kraków

1948 i T. V: 1831–1860, Wroc³aw – Kraków 1956; B. Cygler, Dzia³alnoœc polityczno-spo³eczna

Joachima Lelewela na emigracji w latach 1831–1861, Gdañsk 1969, s. 23–102.

15

A Lewak, Le général..., s. 147–148.

16

A. Lewak, Le général..., s. 197.

119

Genera³ La Fayette, przyjaciel Wielkiej Emigracji

szoœci polityków i genera³ów przewodz¹cych insurekcji, z czasem pojawi³ siê

te¿ w¹tek sprawy ch³opskiej. Politycy liberalni i umiarkowanie konserwatyw-

ni wytykali radyka³om, ¿e ci w czasie powstania sw¹ opozycyjnoœci¹ os³abiali

skutecznoœæ dzia³añ politycznych i wojskowych przywódców. Wkrótce doszed³

do tego problem, jaki ma byæ najskuteczniejszy plan wyzwolenia siê Polski i

jej model polityczno-spo³eczny

17

.

La Fayette dobrze dawa³ sobie radê w tak z³o¿onej sytuacji. Umia³ ma-

newrowaæ miêdzy stronnictwami politycznymi wychodŸstwa polskiego, czasa-

mi odwo³uj¹cymi siê do jego autorytetu, ¿eby wspomnieæ o konflikcie genera-

³a Józefa Bema z Joachimem Lelewelem i jego adherentami. Wystêpowa³

tak¿e jako poœrednik miêdzy Polakami, a zw³aszcza Komitetem Narodowym

Polskim a Samuelem G. Howem, przewodnicz¹cym amerykañskiego komite-

tu propolskiego i prezydentem Stanów Zjednoczonych Andrew Jacksonem.

Genera³ La Fayette, wspó³twórca systemu monarchii lipcowej, w obronie

wygnañców polskich nie waha³ siê u¿ywaæ mocnych s³ów, których rz¹dz¹cy

musieli w pokorze wys³uchiwaæ. 14 maja 1833 r. w Izbie Deputowanych m.

in. stwierdzi³: „Rappelons – nous ce qu`était la France après la révolution de

juillet; rappelons – nous tous les peuples saluant de leurs voeux et de leu-

reus esprérances le drapean tricolore. Tous les gouvernements de cette révo-

lution étaient alors trop heureux de recevoir la paix de nous”

18

.

La Fayette zmar³ 20 maja 1834 r. By³ to ciê¿ki cios dla Polaków, choæ

za³o¿ony przezeñ Komitet Franko – Polski d³ugo jeszcze dzia³a³, bo a¿ po lata

powstania styczniowego. J. Lelewel – do syna zmar³ego – George«a Washing-

tona La Fayetta skierowa³ 24 maja z Brukseli te s³owa: „Rodzina Wasza

straci³a patriarchê, ja – przyjaciela, który w niedoli mojej mia³ dla mnie

serce prawdziwie ojcowskie”

19

. A genera³ Józef Dwernicki w odezwie skiero-

wanej do wygnañców polskich we Francji na wieœæ o œmierci La Fayetta

stwierdza³ – „Ce que Lafayette fut pour la France, il ne nous appartient pas

de le proclamer; ce qu`il fut pour le monde, le monde le dira. Nous, Polonais

jette sur cette terre hospi talière, nous n`avons cessé de recueillere de sa

bouche des paroles de consolation et d`espoire. [...] Hâtons – nous d` expri-

mer le vouen d`apporter, au monument qu`elle ne manquera pas de consa-

crer à Lafayette, notre part, modeste comme l`offrande de l`éxilé, mais

déposée avec la tandresse du culte que nous avons vouné à la mémoire de ce

défenseur des droits de l`humanité et de notre cause”

20

.

Genera³ La Fayette by³ przyjacielem Polaków i sprzymierzeñcem ich

d¹¿eñ do wolnoœci i odbudowy suwerennej Rzeczpospolitej. Ale nie wynika³o

to tylko z jego sympatii osobistych. W jakimœ stopniu by³ on równie¿ wizjone-

17

S. Kalembka, Spojrzenie na polskie drogi do wolnoœci w epoce rozbiorów (1794–1870),

Studia z dziejów polskiej myœli politycznej, t. V: D¹¿enia do niepodleg³oœci Polski a ocena rz¹dów

zaborczych w XIX wieku, Toruñ 1992, s. 5–38.

18

A. Lewak, Le général..., s. 159.

19

Listy emigracyjne..., t. V, s. 115.

20

A. Lewak, Le général..., s. 200–201.

S³awomir Kalembka

120

21

Discours du général Lafayette à la Chambre...., (Paris 1832), s. 1.

rem, zwolennikiem jednoœci europejskiej. I w tym aspekcie popiera³ polskie

d¹¿enia niepodleg³oœciowe. Oto jego s³owa wypowiedziane wiosn¹ 1832 r.

– „Il a été de tout temps reconnu que la grande famille européenne était

divisée en diverses sections plus ou moins bien constituées, et dont la natio-

nalité reposait sur certains droits auxqueles les étrangeres n`étaient pas

admis. [...] Mais à mesur que la civilisation s`est étandue, ces prejugés se

sont dissipés et nous touchons à l`époque où les peuples fininiront par com-

prandre que le bien qui arrive à l`un d`entre eux est un bien pour tous, et

qué une conquête de la liberté reagit nécesserement sur toutes les autres

nations”

21

.

SUMMARY

General La Fayette became one of symbolic figures of the turn of the 18

th

and

the 19

th

centuries. He was a symbol of struggle for the liberation of nations from

feudal regimes and foreign rulers. He clearly supported the position of Poland and

Poles fighting for their freedom. La Fayette did not limit himself to declarations.

It was on his initiative that the Comité Central Français en Faver des Polonais was

created in Paris, later known, in short, as the Franco-Polish Committee.

The special services of the Franco-Polish Committee and particularly of its

president were appreciated on the Vistula. On 1 February 1831, General La Fayette

was appointed the first grenadier of the Polish National Guard, with the full autho-

rization of the insurrectionary National Government. He died on 20 May 1834.

It was a heavy blow for the Poles, although the Franco-Polish Committee still

functioned for long time, until the years of the January Insurrection.

General La Fayette was a friend of the Poles and an ally of their drive towards

freedom and the reconstruction of a sovereign Polish Republic. But this did not

result only from his personal liking. To certain extent, he was also a visionary,

a supporter of European unity, and in this aspect he supported the desire for Polish

independence.