Znaczenie polskich ośrodków kulturalnych w czasach Wielkiej Emigracji.
Wielka Emigracja obejmuje okres po upadku powstania listopadowego (1831). Była to fala emigracji z powodów przede wszystkim politycznych, kraj opuszczała elita społeczeństwa: intelignecja, artyści, politycy. Najwięcej Polaków znalazło schronienie:
Francja – głównie Paryż
W dobie rozbiorów, powstań i represji Polacy powstawili sobie za ważny cel chronienie dorobku kulturalnego oraz świadomości narodowej. Bardzo istnony wpływ na polską kulturę miały w tym okresie ośrodki poza terenami kraju. Emigranci łączyli się w związkach i stowarzyszeniach, w których dzałali na rzecz sprawy polskiej. Przykładem takiego stowarzyszenia może być Literackie Stowarzyszenie Przyjaciół Polski. Powołane w 1832 roku w Paryżu związane z obozem księcia Czartoryskiego. Za swe zadanie przyjęło ono zbieranie i ogłaszanie materiałów na temat Królestwa Polskiego, jego stanu oraz ożywanie zainsteresowania sprawą polską. W ciągu pierwszych 5 lat istnienia jego członkowie ogłosili przeszło 200 artykułów w prasie Anglii, Francji i Niemiec. Emigrancji przykładali dużą wagę do pomocy rodakom podejmującym studia oraz organizacji nauki dla dzieci w języku polskim. Właściwie każde ze stowarzyszeń tworzyło własny periodyk.
Drukarstwo i księgarstwo
Działalność wydawnicza uczestników emigracji było bardzo rozpowszechniona. Starano się uzupełniać ofertę książkową tymi pozycjami, które ze względu na cenzurę nie mogły być wydane na terenach zaborów, a często po wydaniu za granicą były przemycane rodakom. Istotnym elementem było zapoznanie cudzoziemców poprzez różnorodne publikacje ulotne z kulturą i losem kraju. Poza książkami wydawano również prasę. Znaczącą rolę odegrała najbardziej wpływowa organizacja emigracyjna - Towarzystwo Demokratyczne Polskie, które kierowało ruchem spiskowym w kraju przez swoich emisariuszy, wydawało m. in. : Ideologia TDP (1832-1833), Postęp(1834), Demokrata Polski (1837-1849, 1851-1863), Pismo TDP(nieregularnie 1837-1841, 1843-1844 pt. Pamiętnik TDP), czasopismo satyryczne Pszonka (1839-1844)..
Bibliofilstwo
Bibliofilstwo nabrało nowego znacznia – starano się tworzyć schornienie dla dziedzictwa narodowego, w związku z czym, na pierwszy plan wysuwała się treść zbieranych książek, a nie ich walory estetyczne. Wiele ze zbiorów prywatnych zasiliło w późniejszych czasach publiczne biblioteki. Książki gromadziły wtedy coraz uboższe warstwy społeczne, ich posiadanie dawało swego rodzaju wyraz patriotyzmowi Polaków.
Biblioteki
Dla emigrantów znaczenie książki było oczywiste – w niej upatrywano środek do realizacji celów, w niej pokładano największe nadzieje na uratowanie polskości. Choć to właśnie na emigracji powstała większość dzieł romantycznych będących arcydziełami polskiej literatury, to działano też w celu ratowania instniejących zbiorów. Głownymi zadaniami bibliotek działających na obczyźnie było gromadzenie zbiorów mających wypełnić luki w zasobach krajowych, ochrona zbiorów wywiezionych z kraju, stworzenie warsztatu pracy Polakom na emigracji oraz popularyzacja kultury polskiej na obcych ziemiach. Mickiewicz w 1833 napisał „odezwę do ludów cywilizowanych o utworzenie biblioteki dla ofiarowania Polsce” podkreślając w niej ogrom grabieży jaki został dokonany na księgozbiorach polskich oraz prosząc w niej o utworzenie biblioteki, która po odzyskaniu niepodległości stanowiłaby trzon do odbudowy zasobów. Rok wcześniej Aleksander Gołyński przebywający w Dreźnie przygotował memoriał o potrzebie utworzenia stowarzyszenia mającego utrzymać język i narodowość polską – znalazł się w nim również projekt utworzenia tymczasowej biblioteki narodowej. Ponownie temat podjęto w 1838, gdy utworzono Bibliotekę Polską. Była to najważniejsza polska biblioteka tego typu, dostępna publicznie, stała się ośrodkiem kulturowym polonii. Miała za zadanie zbierać ocalałe książki, archiwa i pamiątki narodowe od grabieży i zniszczeń. Stała się ośrodkiem dokumentacyjnym otwartym do dyspozycji Polaków, jak i cudzoziemców. Zaliczała się do największych polskich kolekcji tego typu, funkcjonuje do dziś.
Około 1841 r. wojewoda Antoni Ostrowski założył w Wersalu Bibliotekę Polską. W końcu lat trzydziestych XIX w. emigranci zorganizowali czytelnie w Bordeaux, Tuluzie, Nantes. Księgarnie polskie, będące po części i domami wydawniczymi, prowadzili w Paryżu: Eustachy Januszkiewicz z Hektorem Bossange, Aleksander Jełowicki i Spółka, krótko Juliusz Marylski, a także Karol Królikowski. Podobna placówka działała niedługo i w Londynie. Po części charakter instytucji publicznej miał bruk- selski, kilkutysięczny księgozbiór Lelewela i paryskie zbiory druków, a zwłaszcza odpisów dokumentów zamiłowapego szperacza i zbieracza Leonarda Chodźki. Ważną rolę odegrała też bibliotka Batignolska powstała przy Szkole Polskiej w Paryżu.
W Szwajcarii najważniejszym ośrodkiem była biblioteka Rapperswilska założona przez Władysława Platera przy Muzeum Polskim. Otwarto ją 23 października 1870 r. w adaptowanych pomieszczeniach przedtem zrujnowanego zamczyska. Zbierano tam pamiątki narodowe, zwłaszcza powstańcze i emigracyjne, ale i druki oraz rękopisy. Aktem z 14 kwietnia 1881 r. Plater oddał muzeum narodowi polskiemu na własność, z tym że do czasu objęcia go przez odbudowane państwo polskie miało ono istnieć jako samodzielna instytucja. Po śmierci fundatora Muzeum Narodowe Polskie znalazło się w trudnej sytuacji finansowej, ale dzięki pomocy specjalnie założonego stowarzyszenia wspierającego udało się je utrzy- mać do czasu odzyskania niepodległości przez Polskę. W latach dwudziestych XX w. jego zbiory przejęło Muzeum Narodowe i Muzeum Wojska Polskiego, a druki i manuskrypty Biblioteka Narodowa. Niestety, bezcenne zbiory rękopisów, prawdziwe archiwum Polski uciemiężonej, ale walczącej, spłonęły w czasie drugiej wojny światowej w Warszawie.
Poza wymienionymi bibliotekami istniało wiele innych działających właściwie wszędzie tam, gdzie istniały większe skupiska polonijne wzmacniając ich tożsamość narodową, pomagając w kształceniu i pracy. Biblioteki te działały zwykle za sprawą organizacji społecznych, kościelnych, politycznych oraz indywidualnych mecenasów.