16. GŁÓWNE OŚRODKI POLSKIEGO ŻYCIA KULTURALNEGO NA EMIGRACJI W XIX i XX WIEKU
Wielka Emigracja dotyczy i określa polskich wychodźców politycznych, zmuszonych po klęsce powstania listopadowego opuścić kraj i emigrować do państw Europy Zachodniej, przede wszystkim do Francji, która stała się centrum życia politycznego, społecznego i kulturalnego Polaków znajdujących się poza ojczyzną. Polacy, przemierzając odległe kraje (poza Francją głównie Belgia, Szwajcaria i Anglia), starali się zapoznać z ich kulturą, historią, sztuką, gospodarką. Zwiedzano zabytki, składano hołdy poległym Polakom - m.in. na grobie Kościuszki. To pobudzało nastroje patriotyczne wśród uchodźców. Niestety, początkowa sympatia krajów przyjmujących emigrantów stopniowo zanikała. Szczególnie ozięble witano emigrantów we Francji, gdy docierali na miejsce swego przeznaczenia. Wynikało to z faktu, że Francuzi nie chcieli prowadzić aktywnej polityki wobec Polski, a napięcie, jakie panowało w Europie nie wykluczało możliwości wojny. Polska emigracja stała się zatem rezerwą wojskową i atutem w rozgrywkach dyplomatycznych między Paryżem a Petersburgiem. Było to z wiadomych względów niekorzystne dla Polaków. Polacy z kolei liczyli na zgodę na utworzenie legionów, które w przyszłości miałyby podjąć działania zmierzające do odzyskanie niepodległości. Do roku 1847 przez emigrację przeszło 11 tysięcy Polaków. Byli to głównie zwykli żołnierze i uchodźcy o poglądach lewicowych, co zaowocowało aktywną działalnością Towarzystwa Demokratycznego Polskiego czy powstaniem radykalnych w poglądach społeczno-politycznych Gromad Ludu Polskiego. Niestety, pomimo otrzymywanego zasiłku, z powodu wielkiej ilości emigrantów, uchodźcy znaleźli się w bardzo trudnych warunkach materialnych. Najgorzej przebiegało życie emigrantów na prowincji. Panowała tam bieda, głód i niedostatek. Emigranci przeżywali wtedy bardzo trudny okres i byli rozbici wewnętrznie. Jedni liczyli na nowe powstanie na ziemiach polskich, drudzy na rewolucję i wojnę europejską, a jeszcze inni chcieli czekać na upadek caratu. Wielu traciło nadzieje i podejmowało pracę na obczyźnie. Powstawały jednak ośrodki i obozy polityczne na emigracji, a oto główne z nich:
1. Komitet Narodowy Polski
K N P powstał w 1831 roku z inicjatywy Krępowieckiego, Czyńskiego, Pułaskiego. Obóz ten miał stać się naczelną władzą emigracji z Joahimem Lelewelem na czele. Większość Komitetu tworzyli szlacheccy rewolucjoniści. Komitet głosił program narodowy i republikański. Jako cel przyjął walkę o niepodległość, która miała być prowadzona w oparciu o patriotyczną część szlachty. Duży nacisk położono na kontakty z ruchami demokratycznymi w Europie. Spory o pryncypia doprowadziły do rozłamu w Komitecie. W marcu 1832 roku Grupa Krępowieckiego wystąpiła z niego i założyła Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Lelewel, który głosił związek sprawy polskiej z ideą wyzwolenia innych ludów Europy, dążył do zacieśnienia związku z Najwyższym Namiotem Powszechnym karbonariuszy. Komitet chciał wziąć udział w planowanej na 1833 roku powszechnej rewolucji karbonarskiej w Europie. W odpowiedzi na to rząd francuski rozwiązał Komitet Narodowy Polski i nakazał Lelewelowi opuszczenie Francji.
2. Towarzystwo Demokratyczne Polskie
Stopniowo, w miarę stabilizowania się TDP, krystalizowała się jego ideologia. Ostatecznie program Towarzystwa został sprecyzowany w 1836 roku, kiedy przywódcą został Wiktor Heltman. Towarzystwo dzieliło się na sekcje grupujące członków zamieszkałych w tej samej miejscowości. Sekcja paryska rządziła całym Towarzystwem. W 1836 roku został wydany dokument programowy. W odróżnieniu od aktu założenia TDP nazywa się go Manifestem Wielkim. Kładł on nacisk na własne siły narodu polskiego w walce o niepodległość, doceniał rolę międzynarodowych sił postępu. Zakładał, że przyszła Polska będzie republikańska i demokratyczna, rząd narodowy przyszłego państwa, w pierwszym dniu jego powstania zniesie wszystkie przywileje stanowe, poddaństwo i pańszczyznę bez żadnego wynagrodzenia szlachty. Chłopów zaś ogłosi właścicielami ziemi, którą dotychczas uprawiali.
3. Gromady Ludu Polskiego
Najbardziej radykalny, lewicowy nurt emigracji polskiej stanowiła grupa szeregowych żołnierzy, przeważnie chłopów, którzy odmówili przyjęcia carskiej amnestii i przybyli do Anglii. Tu przyłączyli się do nich przebywający w Londynie działacze TDP (Krępowiecki, Czyński, Worcell). W 1835 roku założyli oni Gromadę Ludu Polskiego Grudziąż. GLP stały się wyodrębnionymi organizacjami o charakterze rewolucyjno - demokratycznym. Ich manifest odrzucał hasło uwłaszczenia chłopów wysuwane przez TDP. Gromady żądały likwidacji całej własności ziemskiej na drodze ludowego powstania przeciw rodzimym feudałom i zaborcom oraz budowy społeczeństwa bezklasowego. W programie zawarto hasła powszechnej oświaty oraz opieki nad niezdolnymi do pracy. Manifest ostro krytykował szlachtę i jej rolę w powstaniu listopadowym oraz ustrój kapitalistyczny i demokrację burżuazyjną.
4. Hotel Lambert (Hotel Czartoryskiego)
Mianem Obozu Lambert określa się drugie wielkie ugrupowanie emigracyjne obok obozu demokratycznego. Skupione wokół prezesa Rządu Narodowego Adama Czartoryskiego, nazwane też było obozem konserwatywnym. Tworzyła go arystokracja, szlachta wkraczająca na drogę rozwoju kapitalistycznego, Kaliszanie. Obóz ten dążył do odbudowy niepodległej Polski, lecz z uwzględnieniem realiów, w których szlachta odgrywać będzie dalej decydującą rolę. Sprawę chłopską traktowano marginalnie uważając jednakże, że wymaga ona zmian. Początkowo godzono się na stopniowe oczynszowanie, później na uwłaszczenie. Obóz ten łączył swe nadzieje na niepodległość z zabiegami dyplomatycznymi u rządów zachodniej Europy. Zwolennicy Hotelu Lambert głosili hasła monarchii konstytucyjnej i widzieli w osobie Czartoryskiego przyszłego króla. Obóz ten roztaczał opiekę nad szkolnictwem polskim, działalnością kulturalną i naukową środowisk polskich.
Z Hotelem Lambert związani byli na zasadzie osobistej sympatii do Czartoryskiego lub wspólnoty poglądów politycznych, poeci romantyczni: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński oraz Cyprian Kamil Norwid.
Wielka Emigracja była podzielona na zwalczające się czy opozycyjne względem siebie ugrupowania partie, prezentujące różnorodne tendencje oraz koncepcje społeczno-polityczne, różne strategie działań i sposobów odzyskiwania niepodległości przez Polskę. Ze zjawiskiem Wielkiej Emigracji związane jest rozbicie na literatury i kultury polskiej na krajową i emigracyjną.
1