Sytuacja społeczna, gospodarcza i polityczna Polaków na przełomie XIX i XX wieku.
Po klęsce powstania styczniowego (1863-64) zaostrzyły się represje wobec Polaków. Największe szykany dotknęły dowódców powstanie musieli uciekać z kraju w przeciwnym wypadku groziła im zsyłka na Sybir. Takiego losu doświadczyło wielu żołnierzy. Postępowanie wobec Polaków różniło się w zależności od tego pod jakim zaborem znajdowali się.
Car Rosji postanowił zlikwidować Królestwo Polskie. Zmieniono nazwę na Kraj Przywiślański. Polacy mieli zostać poddania procesowi rusyfikacji. Rusyfikacja ta miała być obecna we wszystkich sferach życia Polaków. Zlikwidowano wszystkie czysto Polskie urzędy na miejsce których zaborca stworzył nowe. W urzędach można było posługiwać się tylko językiem rosyjskim. Dzieci uczyły się w rosyjskich szkołach. Szczególny nacisk położono na naukę języka zaborcy. Budżet Królestwa włączono do ogólnego budżetu Carstwa Rosyjskiego. Od 1874 roku urząd namiestnika zastąpiono stanowiskiem generała gubernatora, który był zarazem dowódcą warszawskiego okręgu wojskowego obejmującego cały obszar Królestwa Polskiego. Stopniowo różne dziedziny życia podporządkowano kierownictwu centralnemu w Petersburgu.
Odpowiedzią Polaków na te zaostrzenia była praca u podstaw zwaną pracą organiczną. Na tajnych spotkaniach uczono dzieci języka i historii Polski. Uczono je śpiewać i rozwijano w nich świadomość narodową. Dzięki takim metodom i9 nie poddawaniu się wszystkim nakazom zaborcy Polacy nie zatracili świadomości narodowej.
W zaborze pruskim również rozwinęła się praca u podstaw. W myśl jej założeń wykształcenie mają być wszystkie grupy społeczne. W krótkim stosunkowo czasie zaczęło przynosić to wyniki. Zmniejszono stopień analfabetyzmu i pobudzono świadomość narodową wśród ludności. W zaborze pruskim Polacy mieli stosunkowo większe prawa niż w rosyjskim. Mogli zakładać swe stowarzyszenia i rozwijać swą działalność. Jednak i to będzie miało swój kres.
Od momentu zjednoczenia Niemiec( 1871r.) będzie mówili o zaostrzeniu procesu germanizacji. Kanclerzem zostaje Otto von Bismarck, który uważał, że na drodze do wyniszczenia polskiej kultury, według niego zagrażającej Niemcom, stoi Kościół katolicki. Jego głównym celem stało się podporządkowanie Kościoła władzom świeckim Jedną z najważniejszych metod germanizacji była kolonizacja niemiecka na ziemiach polskich; zapoczątkowana przez Fryderyka II Wielkiego w pasie nadnoteckim, była kontynuowana z różnym nasileniem do 1919; służyła jej utworzona 1886 Komisja Kolonizacyjna. Władze pruskie popierały też napływ ludności niemieckiej do miast (kupcy, rzemieślnicy), administracji, szkolnictwa, wolnych zawodów; nauczycieli i urzędników Polaków przenoszono w głąb Niemiec; od 1885 stosowano tzw. rugi pruskie; ustawa z 1904 zakazywała tworzenia nowych osad rolnych (w praktyce — stawiania budynków) bez zezwolenia władz; 1908 w sejmie pruskim przeforsowano ustawę wywłaszczeniową, pozwalającą na przymusowe wykupywanie majątków z rąk polskich na rzecz Komisji Kolonizacyjnej (pierwsze wywłaszczenie 1912). Następną organizacją działającą na niekorzyść Polaków, była nacjonalistyczna Hakata. Uprawiała ona antypolską propagandę, oraz popierała działania Prus.
Do szkól wprowadzono język niemiecki. Sytuacja w szkolnictwie będzie przyczyna strajku dzieci we Wrześni. Zaczęto zmieniać polskie nazwy na niemieckie.
Należy w tym miejscu wspomnieć o pozytywizmie. To dzięki między innymi temu nurtowi udało się pogłębić świadomość narodową Polaków. Pozytywizm kieruje się zaufaniem do rozumu, gdyż rozum jest narzędziem poznawczym, pozwalającym poznać prawa rządzące światem. Pozytywiści propagowali hasło pracy u podstaw.
Największymi swobodami cieszyli się Polacy pod zaborem austriackim. Galicja w 1867 roku uzyskała autonomię w ramach Austro-Węgier. Językiem urzędowym w odróżnieniu od pozostałych zaborów był język polski. Urzędy były polskie. Także niema się co dziwić że cesarz austriacki Franciszek Józef I cieszył się sympatią Polaków. Część urzędników była mianowanych przez rząd austriacki, najważniejszy z nich był namiestnik. Powstały w Galicji liczne instytucje autonomiczne, należały do nich Sejm Krajowy i Krajowa Rada Szkolna Zakres autonomii był szeroki. Polacy mogli bez przeszkód tworzyć organizacje i zrzeszać się w nich. Jednym z bardziej znanych ugrupowań byli stańczycy których głównym działaczem był Józef Szujski. W Galicji, najwcześniej w Polsce rozwinął się zorganizowany ruch ludowo-rolniczy, a w 1895 powstało Stronnictwo Ludowe. Na początku lat 80. XIX wieku pojawiły się organizacje robotnicze (również ukraińskie).
Pomimo uzyskania dużej swobody w rządzeniu prowincją, spolszczeniu administracji i zmian w szkolnictwie, Galicja u progu autonomii w 1866 była traktowana jak kolonia, na którą władze administracyjne nakładały rujnujące podatki, a nad budżetem wisiało widmo spłat za dokonane w 1848 uwłaszczenie. Kraj był wybitnie rolniczy, 80 % ludzi żyło na wsi, a ponad 2/3 gospodarstw wiejskich było rozdrobnionych. Dla popierania życia gospodarczego powstawały w całej Galicji Kasy Zaliczkowe, na wsi Spółki Oszczędności i Pożyczek, zwane Kasami Stefczyka. W 1896 powstał Komitet Krajowy do Spraw Przemysłu.
W Galicji stworzono organizacje które w przyszłości przekształcą się w siły zbrojne. Były to Związek Strzelecki, Drużyny Bartoszowe, Towarzystwo gimnastyczne „ Sokół”, na bazie których powstały Legiony Piłsudskiego (Legiony Polskie).
Galicja była terenem na którym zamieszkiwały różne nacje. Mieszkali tutaj obok siebie Polacy, Ukraińcy i Żydzi, w mniejszej liczbie Niemcy, Ormianie, Cyganie. Tworzyło to mieszanka narodowo kulturową charakterystyczną dla Galicji. Niosło to za sobą również niebezpieczeństwa sporów które wiązały się z antysemityzmem i sporami polsko ukraińskimi.
Pod zaborami powstają pierwsze partie polityczne. Jako pierwsze powstała Polska Partia Socjalistyczna która rozpoczyna swą działalność w 1893 roku. Ówczesnymi liderami PPS w kraju byli Józef Piłsudski (zabór rosyjski), Ignacy Daszyński (zabór austriacki).Partia by był partią robotniczą. Wydawała swoją gazetę "Robotnik". Za swój cel nadrzędny stawiała walkę o niepodległość. Na pierwszym zjeździe krajowym, który miał miejsce w czerwcu 1893 r. w Lasach Ponarskich, doszło do rozłamu i wydzielenia się Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, grupującej socjalistów o orientacji raczej internacjonalistycznej, opozycyjnych wobec większościowej w PPS frakcji niepodległościowej.
Następną partią która zrodziła się na ziemiach polskich była endecja (tajna Liga Narodowa - Narodowa Demokracja). Powstała ona podobnie jak PPS w 1893 roku a swe tradycje wiąże ze wcześniejsza Ligą Polską powstałą na emigracji. Głównym jej działaczem był Roman Dmowski. Swoje poglądy Liga emitowała na świat poprzez "Przegląd Wszechpolski", założony przez Dmowskiego w 1895. Główne założenia partii to: prowadzenie polityki zgodnej z interesami całego narodu Polskiego, budowa silnego i nowoczesnego państwa opartego na tradycji i religii katolickiej, oparcie ustroju gospodarczego Polski na powszechnej własności prywatnej oraz na powstrzymywaniu wpływów obcego kapitału.
Przełomowym dniem stał się 22 stycznia 1905 roku . W tym dniu wojsko carskie stłumiło manifestacje robotników na ulicach Petersburga. Od kul poległo około tysiąca robotników. Wydarzenia te wywołają bunty i strajki. Wybuchła rewolucja którą stłumiono dopiero w 1907 roku. W walkach tych uczestniczyli również Polacy. Rewolucja miała też wpływ na ziemie polskie. Po jej zdławieniu wprowadzono pewne swobody wobec ludności. Postanowiono poprawić warunki pracy i egzystencji. Zezwolono na używanie języka polskiego w prywatnych szkołach jak również na tworzenie związków zawodowych.
Rozwój ziemi polskich był różny. Zależało to przede wszystkim pod jakim zaborem się one znajdowały. Najlepiej i najszybciej rozwijały się ziemie pod zaborem pruskim. Najwolniej pod austriackim . Mówi się często tu o tzw. biedzie galicyjskiej.
. Dzięki wysiłkowi całego narodu udało się przetrwać ten trudny okres. Przez cały ten okres nasi rodacy musieli walczyć o swoje prawa. Okres ten pogłębił w nich świadomość narodową. Złączył naród w wspólnej walce o odzyskanie niepodległości. Dzięki wysiłkowi całego narodu możemy dzisiaj żyć w wolnej Polsce.