ITALO CALVINO

ŚCIEŻKA PAJĘCZYCH GNIAZD

Przełożył WŁADYSŁAW MINKIEWICZ

Tytuł oryginału włoskiego „IL SENTIERO DEI NIDI DI RAGNO”

Wiersze przełożyła JADWIGA DACKIEWICZ

Obwolutę projektował ALEKSANDER STEFATSOWSKI

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Aby dotrzeć na samo dno uliczki, promienie słońca muszą zniżać się prostopadle tuż obok zimnych ścian ukry-

tych w cieniu luków przecinających skrawek ciemnoniebieskiego nieba.

Promienie słońca schodzą prostopadle, dotykając okien umieszczonych tu i ówdzie w murach kamienic, kiści

powoju w garnkach na parapetach, rozwieszonej na sznurach bielizny, aż do bruku z kamiennych stopni, z rynsz-
tokiem pośrodku, gdzie zbiera się uryna mułów.

Wystarczy jeden krzyk, którym Pin rozpoczyna piosenkę, stojąc z zadartą głową na progu warsztatu, lub który

zdoła wydać, zanim karcąca ręka szewca Pietromagro spadnie na jego kark, aby okna odpowiedziały echem pre-

tensji i obelg:

- Pin! Już znowu zaczynasz! Zaśpiewaj nam coś, Pin! Pin, biedaku, co ci zrobili? Pin, ty małpia mordo! Żeby

ci wreszcie głos wysechł w gardle! A bodajże cię i tego twego majstra, co kradnie kury! Ciebie i tę twoją siostrę
ścierkę!

Lecz Pin jest już na środku uliczki, z rękami w kieszeniach zbyt dużej dla niego kurtki, i z powagą spogląda po

kolei w twarz każdego.

- Celestino, jak masz piękne nowe ubranie, to siedź cicho. Powiedz lepiej, czy ciągle jeszcze nie wiadomo, kto

ukradł te materiały w Moli Nuovi? Zresztą, mniejsza z tym. Jak się masz, Garolina, udało ci się tym razem. Tak,

udało ci się, że tym razem twój mąż nie zajrzał pod łóżko. A ty, Fasca, przecież to zdarzyło się właśnie w twojej wsi.
Tak, kiedy Garibaldi przywiózł wam mydło, twoi ziomkowie je zjedli. Mydłożercy, Pasca, macie choć pojęcie, ile

kosztuje mydło?

Pin ma ochrypły głos starego dziecka; wymawia każdą sylabę po cichu, poważnie, potem magle wybucha

śmiechem, który przypomina gwizd, a rude i czarne piegi zbiegają mu się wokół oczu niczym rój os.

Pin jest zawsze skory do kpinek. Zna wszystkie wydarzenia swojej uliczki i nigdy nie wiadomo, co mu strzeli

do głowy. Od rana do wieczora wydziera się śpiewając i wrzeszcząc pod oknami, podczas gdy u Pietromagro
ogromna sterta butów przywala warsztat i wylewa się aż na ulicę.

- Pin! Ty małpia mordo! - woła do niego jakaś kobieta. - Podzeluj mi w końcu moje pantofle zamiast dręczyć

nas cały dzień! Już od miesiąca leżą u was w tej kupie butów. Poczekaj, powiem twemu majstrowi, jak tylko wy-

puszczą go na wolność!

Pietromagro spędza połowę roku w więzieniu, urodził się bowiem pod złą gwiazdą i wystarczy, że w okolicy

zdarzy się jakaś kradzież, a kończy się na dym, że wsadzają właśnie jego. Wraca, zastaje stos dziurawych butów i
sklepik otwarty, w którym nie ma nikogo. Siada wówczas przy warsztacie, bierze pierwszy z brzegu but, obraca go

w rękach raz i drugi, z powrotem rzuca na kupę. Potem ujmuje zarośniętą twarz w kościste dłonie i zaczyna kląć.
Pin nadchodzi pogwizdując i jeszcze o niczym nie wie. Aż nagle spostrzega przed sobą Pietromagro ze wzniesio-

nymi już w górę rękoma, z tymi jego źrenicami w żółtej oprawie i twarzą czarną od nie golonego zarostu, krótkiego
jak sierść psa. Pin krzyczy, lecz Pietromagro chwycił go i nie puszcza; dopiero gdy zmęczy się biciem, zostawia go

w sklepie i wlecze się do gospody. Tego dnia nikt go już nie zobaczy.

Wieczorem, co drugi dzień, do siostry Pina przychodzi niemiecki marynarz. Za każdym razem Pin oczekuje go

na ulicy, żeby poprosić o papierosa. Z początku Niemiec był hojny i dawał nawet i po trzy lub cztery na raz. Łatwo
jest drwić z niemieckiego marynarza, który nic nie rozumie i spogląda dokoła z twarzą tępą, bez zarostu, wygoloną

aż po skronie. Później, kiedy odchodzi, można robić miny za jego plecami, mając pewność, że się nie odwróci. Gdy
się patrzy na niego z tyłu, jest śmieszny z tymi dwiema czarnymi wstążkami, które spływają mu z marynarskiego

beretu aż na siedzenie nie przykryte króciutką kurtką, mięsiste, kobiece siedzenie z wiszącym nad nim wielkim
niemieckim pistoletem.

- Stręczyciel!... Stręczyciel!... - wołają za Pinem ludzie z okien, wołają półgłosem, gdyż z takimi typami lepiej

nie żartować.

- Rogacze!... Rogacze!... - odpowiada Pin strojąc do nich miny i zaciągając się głęboko zbyt jeszcze ostrym i

przykrym dla jego dziecięcego gardła dymem, którym jednak, nie wiadomo właściwie dlaczego, trzeba. się zaciągać

aż do wywołania łez w oczach i wściekłego kaszlu. Potem dobrze jest wejść do gospody z papierosem w zębach i
powiedzieć: - Cholerny świat, kto mi postawi szklankę wina, temu powiem coś takiego, za co mi później

podziękuje.

W gospodzie od lat są zawsze ci sami ludzie, siedzą tam cały dzień z łokciami na stole i głowami wspartymi na

pięściach i patrzą na muchy spacerujące po ceracie oraz na fioletowe cienie na dnie szklanek.

- No cóż takiego? - mówi Michel Francuz. - Czyżby twoja siostra obniżyła ceny?

Wszyscy śmieją się i uderzają pięściami w stół.
- Tym razem, Pin, dostałeś dobrą odpowiedź!

Pin mierzy Michela wzrokiem od dołu ku górze poprzez kosmyk rozczochranych włosów, które spadają mu na

czoło.

- Cholerny świat, właśnie o tym chciałem mówić. Zwróćcie uwagę, przecież on zawsze myśli o mojej siostrze.

Ja wam mówię, on nie przestaje o niej myśleć: zakochał się. Zakochał się w mojej siostrze, patrzcie go, jaki od-

ważny...

Ludzie śmieją się na całe gardło, pobłażliwie klepią go po głowie i nalewają mu wina. Pin nie lubi wina: jest

cierpkie w smaku, wywołuje gęsią skórkę oraz ochotę do śmiechu, wrzasków i złości. A jednak pije, wychyla
jednym tchem szklankę, podobnie jak zaciąga się dymem, podobnie jak ze wstrętem śledzi siostrę w łóżku z nagimi

mężczyznami, obserwowanie ich jest jak szorstka pieszczota, jak cierpki smak, jak wszystkie sprawy mężczyzn:
dym, wino, kobiety.

- Śpiewaj, Pin! - wołają do niego. Pin śpiewa dobrze, z powagą, z napięciem, ochrypłym dziecinnym głosem.

Śpiewa Cztery pory roku:

Lecz kiedy myślę o przyszłości,
Wolności utraconej mojej,

Chcę pieścić ją pełen miłości,
Gdy ona z całym śpi spokojem.

Ludzie słuchają w milczeniu, ze spuszczonymi oczyma, jakby słuchali kościelnej pieśni. Każdy z mich był w

więzieniu - kto nigdy nie siedział, ten nie jest mężczyzną. A stara pieśń więźniów pełna jest tego smutku, który

przenika aż do kości wieczorem w więzieniu, kiedy dozorcy przechodzą uderzając w kraty żelazną sztabą i zwolna
milkną wszelkie spory, złorzeczenia i słychać już tylko czyjś głos śpiewający tę pieśń, jak teraz Pin, a nikt nie woła,

żeby przestał.

Z rozkoszą nieraz nasłuchuję

Ostrych okrzyków straży nocą,
I lubię księżyc, gdy wędruje,

A jego blaski celę złocą.
Właściwie Pin nigdy nie był w więzieniu; wówczas kiedy chciano zaprowadzić go do domu poprawczego,

zdołał umknąć. Co pewien czas straż miejska zatrzymuje go za wyprawy na targ warzyw, lecz dopóty wrzaskami i
płaczem zadręcza strażników, dopóki go w końcu nie zwolnią. Siedział jednakże w areszcie policyjnym i wie, co to

znaczy, dlatego też śpiewa dobrze, z uczuciem.

Pin zna wszystkie stare pieśni, których nauczyli go ludzie z gospody, pieśni opiewające krwawe czyny; zna

Wraca Caserio... i pieśń o Peppino, co zabił porucznika. Potem, kiedy wszystkich ogarnia smutek i patrząc smętnie
w dno szklanek, spluwają, Pin robi nagle pirueta pośród dymu wypełniającego gospodę i intonuje na całe gardło:

Dotknąłem włosków mej dziewczynki,
Lecz nie zrobiła miłej minki:

„Tej dolnej - rzekła - tknij czuprynki.
Jeżeli tylko kochasz mnie,

Dotknijże niżej, proszę cię!”
Wówczas mężczyźni walą pięściami w stół, podczas gdy kelnerka pośpiesznie zbiera szklanki, krzyczą: „Hej!”

i wybijają takt dłońmi. Siedzące zaś w gospodzie kobiety, stare. pijaczki z czerwonymi twarzami, jak Bersagliera,
ruszają tanecznym krokiem. A Pin, któremu krew uderza do głowy i wściekłość zaciska zęby, wydziera się w

plugawej piosence aż do utraty tchu:

Dotknąłem uszka mojej małej,

A ona na to: „Oszalałeś!
Niżej ogródki ujrzysz całe,

Jeżeli tylko kochasz mnie,
Dotknijże niżej, proszę cię!”

Wszyscy, wybijając dłońmi takt tańczącej starej Bersaglierze, podejmują chórem:

Jeżeli tylko kochasz mnie,
Dotknijże niżej, proszę cię!

Tego dnia niemiecki marynarz przyszedł w złym humorze. Jego rodzinne miasto, Hamburg, codziennie ru-

jnowały bomby, a on każdego dnia oczekiwał wiadomości od żony i dzieci. Niemiec był uczuciowy, miał tempera-

ment południowca, przeszczepiony w duszę człowieka Północnego Morza. Napełnił sobie dom dzieciarnią, a teraz
odepchnięty daleko wskutek wojny, usiłował wyładować swój nadmiar ludzkiego ciepła w ramionach prostytutek z

okupowanych krajów.

- Nic nie mieć papierosów - mówi do Pina, który wyszedł na spotkanie, żeby powiedzieć mu Gutentag.

Pin, spogląda nań a ukosa.
- Tak, kolego, dzisiaj. również i tutaj zapanowała tęsknota, co?

Teraz Niemiec spogląda z ukosa na Pina, nie rozumie.
- Czy przypadkiem nie przyszedłeś do mojej siostry? - mówi obojętnie Pin.

- Siostra nie w domu?
- Jak to, nic nie wiesz? - Twarz Pina jest pełna obłudy jak twarz księżego wychowanka. - Nie wiesz, że zabrali

ją, biedaczkę, do szpitala? Paskudna choroba, ale wydaje się, że powinni ją teraz wyleczyć, jeśli wzięli się do tego w
porę. Oczywiście, musiała już chorować od pewnego czasu... W szpitalu, pomyśl tylko, biedaczka!

Twarz Niemca przypomina zsiadłe mleko. Spotniały, jąka się:
- Szpi-tal? Cho-ro-ba?

Z na wpół otwartego okna wychyla się głowa młodej kobiety o końskiej twarzy i włosach Murzynki.
- Nie wierz mu, Fryc, nie wierz temu bezwstydnikowi! - krzyczy. - Zapłacisz mi potem za to, ty małpia mordo!

Patrzcie go, jeszcze trochę, a doprowadziłby mnie do ruiny! Chodź tu, Fryc, nic mu nie wierz, on żartował, niech go
diabli wezmą!

Pin robi do niej miny.
- Ale oblał cię zimny pot, kolego! - woła do Niemca i skręca w boczną uliczkę.

Niekiedy złośliwy żart pozostawia jakiś cierpki posmak i Pin błądzi samotnie po uliczkach wśród ogólnych

złorzeczeń i wymyślań. Wtedy miałby ochotę iść razem z gromadą towarzyszy, którym mógłby pokazać miejsce,

gdzie robią gniazda pająki, lub w fosie staczać z nimi bitwy na trzciny. Lecz dzieci nie lubią Pina: Pin jest przyjacie-
lem dorosłych, potrafi mówić dorosłym rzeczy, które pobudzają ich do śmiechu lub złości, nie tak jak orne, co nic

nie rozumieją, kiedy mówią dorośli. Czasami Pin chciałby zbliżyć się do chłopców w swoim wieku, prosić, żeby
pozwolili zagrać z sobą w orła i reszkę i żeby pokazali mu drogę do podziemnego przejścia, które prowadzi aż do

rynku. Lecz chłopcy nie. dopuszczają go do swego grona, a niekiedy zdarza się nawet, że go biją. Bo Pin ma dwie
chudziutkie rączki i jest najsłabszy ze wszystkich. Od czasu do czasu zwracają się do niego prosząc o wytłumac-

zenie spraw, jakie zachodzą pomiędzy kobietami i mężczyznami. Ale Pin zaczyna kpić z nich wrzeszcząc na całą
ulicę i matki zaraz nawołują dzieci:

- Gostamzo! Giacomino! Ile razy powtarzałam ci, żebyś się nie zadawał z tym chłopakiem bez wychowania!
Matki mają słuszność: Pin potrafi jedynie opowiadać historie. o mężczyznach i kobietach w łóżku oraz o ludzi-

ach zamordowanych lub siedzących w więzieniu, historie, których nauczyli go dorośli, rodzaj bajek, jakie dorośli
opowiadają między sobą i których przecież byłoby nawet przyjemnie posłuchać, gdyby Pin nie przeplatał ich kpi-

nami i rzeczami, których niesposób odgadnąć.

I Pinowi nie pozostaje nic innego, jak tylko szukać schronienia w świecie dorosłych, którzy także odwracają

się do niego plecami, dorosłych, którzy są niezrozumiali i dalecy dla niego, równie jak i dla innych chłopców, ale z

których łatwiej jest jednak kpić, dzięki tej ich żądzy kobiet i tej ich obawie przed karabinierami, kpić, dopóki nie
znudzą się i nie zaczną go poszturchiwać.

Teraz Pin pójdzie do niebieskawej od dymu gospody i będzie mówił tym ludziom sprośne kawały, przek-

leństwa, jakich nie słyszeli nigdy, dopóki ich nie rozzłości, aż zaczną go bić. Będzie śpiewał wzruszające piosenki

rozrzewniając się sam do łez i doprowadzając do płaczu innych i wymyśli nowe żarty i grymasy wzbudzając
szaleńczy śmiech. Wszystko po to, aby rozwiać mgłę samotności, która zagęszcza się w jego piersi w wieczory takie

jak ten.

Lecz w gospodzie ludzie tworzą mur pleców, który się przed nim nie otwiera; jest wśród nich nowy człowiek,

bardzo chudy i poważny. Mężczyźni zerkają na wkraczającego Pina, potem spoglądają na nieznajomego i
wymieniają kilka słów. Pan widzi, że powiał tu jakiś nowy wiatr. Tym bardziej więc trzeba zbliżyć się z rękami w

kieszeniach i powiedzieć:

- Cholerny świat, szkoda, że nie mogliście zobaczyć miny, jaką zrobił Niemiec.

Lecz ludzie nie odpowiadają talk jak zazwyczaj. Odwracają się powoli, jeden po drugim. Michel Francuz spo-

gląda ma niego najpierw, jakby go nigdy przedtem nie widział, potem mówi powoli:

- Jesteś parszywe stręczycielskie ścierwo.
Przez twarz Pina przebiega błysk, który natychmiast gaśnie, a potem Pin mówi spokojnie, ze zmrużonymi oc-

zyma:

- Powiesz mi później dlaczego.

Żyrafa odwraca nieco głowę ku niemu i powiada:
- Wynoś się, nie chcemy mieć nic wspólnego z kimś, kto się zadaje z Niemcami.

- Skończy się ma tym - mówi Gian Szofer - że dzięki waszym stosunkom ty i twoja siostra zostaniecie faszys-

towskimi dygnitarzami.

Pin usiłuje udawać, że nic sobie z nich nie robi.
- Wytłumaczycie mi to później - mówi. - Nigdy -nie miałem nic wspólnego z faszyzmem ani z Balillą, a moja

siostra chodzi, z kim jej się podoba, i nikomu nie odmawia.

Michel drapie się po twarzy.

- Kiedy przyjdzie dzień, w którym się wszystko zmieni, każemy twojej siostrze chodzić nago i z ogoloną

głową, jak oskubana kura, rozumiesz? A dla ciebie... dla ciebie szykujemy pracę, o jakiej nawet nie marzysz!

Pin nie daje się zbić z tropu, widać jednak, że w głębi duszy jest mu przykro; przygryza wargę i mówi:
- Kiedy przyjdzie dzień, że staniecie się bardziej pojętni, wytłumaczę wam, o co chodzi. Po pierwsze, ja i moja

siostra nic o sobie wzajemnie nie wiemy, a stręczycielami jesteście właśnie wy, kiedy macie ma to ochotę. Po dru-
gie, moja siostra nie chodzi z Niemcami dlatego, że trzyma ich stronę, tylko dlatego, że jest międzynarodowa, jak

Czerwony Krzyż, i tak samo jak chodzi, z nimi, chodzić będzie później z Anglikami, Murzynami i z wszystkimi
diabłami, które potem przyjdą. - (Wszystko to są zwroty, jakich Pin nauczył się słuchając dorosłych, tych samych

nawet, którzy teraz z nim rozmawiają. Dlaczego z kolei on musi im to tłumaczyć?) - Po trzecie, z Niemcem mam
tyle tylko wspólnego, że naciągam go na papierosy, a w zamian robię mu kawały takie jak ten dzisiejszy, którego już

wam nie opowiem, bo zawracacie mi głowę.

Jednakże próby skierowania rozmowy na inne tory nie udają się. Gian Szofer mówi:
- Akurat czas na żarty! Byłem w Kroacji i tam wystarczyło, by jakiś głupi Niemiec łaził po wsi za dziewczynk-

ami, żeby wsiąkł tak dokumentnie, że nie można było odnaleźć nawet jego trupa.

A Michel dodaje:

- Prędzej czy później znajdziesz go z wyciągniętymi kopytami, tego twojego Niemca.
Nieznajomy, który cały czas zachowywał milczenie, nie przytakując ani nie uśmiechając się, pociąga z lekka

Michela za rękaw.

- Nie należy teraz o tym mówić. Pamiętajcie, co wam powiedziałem.

Pozostali zgadzają się, lecz patrzą jeszcze na Pina. Czegóż mogą od niego chcieć?
- Powiedz nam - mówi Michel - widziałeś, jaki pistolet ma marynarz?

- Ma cholerny pistolet - odpowiada Pin.
- Dobrze - mówi Michel - przyniesiesz nam ten pistolet.

- Ale jak mam to zrobić? - pyta Pin.
- Skombinuj.

- Ale jak mam to zrobić, jeżeli nosi go zawsze przyczepiony do siedzenia? Weźcie go sami!
- A więc dobrze, powiem ci: czy w pewnej chwili nie zdejmuje spodni? A wtedy odpina również pistolet,

możesz być tego pewny. Więc idź i zabierz mu go. Skombinuj.

- Jak będę chciał.

- Słuchaj - mówi Żyrafa - nie przyszliśmy tu, żeby żartować. Jeżeli chcesz być z nami,
wiesz teraz, co powinieneś zrobić; jeżeli nie...

- Jeśli nie?
- Jeżeli nie... Czy wiesz, co to jest Gap?

Nieznajomy szturcha łokciem Żyrafę i potrząsa przecząco głową: wydaje się, że jest niezadowolony z ich spo-

sobu postępowania.

Dla Pina nowe słowa mają zawsze posmak tajemniczości, jakby nawiązywały do jakichś spraw zagadkowych i

zakazanych. Gap? Go to jest Gap?

- Tak, wiem, co to jest - mówi.
- No co? - pyta Żyrafa.

- Coś, przez co mam w ... ciebie i całą twoją rodzinę.
Lecz ludzie nie zwracają już na niego uwagi. Nieznajomy dał im znak, żeby zbliżyli głowy, mówi do nich po

cichu i wydaje się, że łaje ich za coś, a oni mu przytakują.

Pin jest poza tym wszystkim. Odejdzie teraz nie mówiąc ani słowa i nawet lepiej, że nie wspomina się już o tej

historii z pistoletem: była to rzecz bez znaczenia i oni być może o niej zapomnieli.

Zaledwie jednak Pin znalazł się na progu, Francuz podnosi głowę i mówi:

- Pin, a więc porozumieliśmy się, jeśli chodzi o tamtą sprawę?
Pin chciałby znowu udać głupiego, lecz nagle czuje się dzieckiem pośród dorosłych i zatrzymuje się z ręką na

framudze drzwi.

- Jeżeli nie, to więcej się tu nie pokazuj! - woła za nim Francuz.

Pin wychodzi na ulicę. Jest wieczór i w oknach zapalają się światła. Z daleka w strumieniu zaczynają rechotać

żaby. O tej porze roku chłopcy wieczorami czyhają wokół sadzawek, żeby je schwytać. Żaby ściśnięte w dłoni są

lepkie, śliskie i przypominają nagie, gładkie ciała kobiet.

Przechodzi chłopak w okularach i długich pończochach: Battistino.

- Battistino, wiesz, co to jest Gap? Battistino mruga oczyma i pyta ciekawie:
- Nie, powiedz mi, co to jest! Pin wybucha śmiechem.

- Idź zapytać twojej matki, co to jest Gap! Powiedz jej: mamo, czy dasz mi Gap? Powiedz jej tak, zobaczysz,

on ci wytłumaczy!

Battistino odchodzi bardzo strapiony.
Pin kroczy prawie już ciemną ulicą. Czuje się samotny i zgubiony w tej historii krwi i nagich ciał, jaką jest

bycie mężczyzn.

ROZDZIAŁ DRUGI

Gdy do pokoju jego siostry zajrzeć w ten sposób, zawsze wydaje się, że jest mgła: pionowa smuga, pełna

przedmiotów, przyćmiona dokoła cieniem, a przy tym wszystko jakby zmieniało rozmiary, kiedy oko przybliża się
lub oddala od otworu.

Pin ma wrażenie, że patrzy poprzez kobiecą pończochę, i nawet zapach jest ten sam: zapach jego siostry, który

zaczyna się poza drewnianymi drzwiami i wydziela być może z tych zmiętych sukienek i nigdy nie zasłanego łóżka

z rozrzuconą i nie wietrzoną pościelą.

Siostra Pina nigdy zanadto nie dbała o dom. Pin, z głową pełną strupów, od dziecka zanosił się płaczem w jej

objęciach, a ona zostawiała go na przymurku pralni i biegła bawić się w klasy z ulicznikami. Co pewien czas powra-
cał okręt ich ojca. Pin pamięta jedynie jego ramiona wielkie i obnażone, które unosiły go w górę, silne ramiona

naznaczone czarnymi żyłami. Jednakże od czasu śmierci matki ojciec pojawiał się coraz rzadziej, aż wreszcie przes-
tał pokazywać się zupełnie. Mówiono, że miał podobno inną rodzinę w jakimś mieście za morzem.

Teraz Pin mieszka nie tyle w pokoju, ile raczej w zakamarku, we wnęce za drewnianym przepierzeniem, z ok-

nem, które przypomina wybitą w murze strzelnicę, tak jest wąskie, wysokie i głębokie, wciśnięte w ścianę starego

domu. Po drugiej stronie jest pokój jego siostry, pełen szczelin w przepierzeniu: aż oczy robią się zezowate, gdy się
chce przez nie oglądać całe wnętrze. Tam, za przepierzeniem, jest wytłumaczenie wszelkich spraw świata. Pin od

dziecka spędzał przy tych szczelinach całe godziny i doprowadził do tego, że jego oczy stały się jak ostrza szpilek.
Zna wszystkie rzeczy, które dzieją się tam, wewnątrz, choć nie potrafi jeszcze zrozumieć ich przyczyn, i w końcu

zwija się każdej nocy w kłębek na swym posłaniu przyciskając ręce do piersi. Wówczas cienie wnęki przekształcają
się w dziwaczne sny o nagich ciałach, które gonią się, biją, obejmują, dopóki nie nadejdzie coś wielkiego, ciepłego i

nieznanego, co wznosi się nad nim, Pinem, pieści go, trzyma w swym cieple. I to jest wytłumaczenie wszystkiego,
jakieś bardzo odległe przywołanie zapominanego szczęścia.

Teraz po pokoju krąży Niemiec w koszulce, ramiona ma różowe i mięsiste jak uda i od czasu do czasu wpada

w pole widzenia Pina. Przez chwilę widać również kolana siostry, które migają w powietrzu i znikają pod prześci-

eradłem. Pin musi zrobić teraz wszystko, by wyśledzić, gdzie został położony pas z pistoletem; wisi tam, na poręczy
krzesła, niby jakiś osobliwy owoc, i Pin chciałby mieć rękę równie cienką jak spojrzenie, aby mogła przedostać się

przez szczelinę, zdjąć broń i unieść ze sobą. W tej chwili Niemiec jest nagi, tylko w koszuli, i śmieje się. Śmieje się

zawsze, gdy jest nagi, bowiem w głębi duszy jest wstydliwy jak dziewczyna. Wskakuje do łóżka i gasi światło. Pin
wie, że minie tak jakiś czas w ciemności i ciszy, zanim łóżko zacznie skrzypieć.

Nadeszła właściwa chwila: Pin powinien wejść do pokoju boso, na czworakach, i nie robiąc hałasu ściągnąć

pas z. krzesła. A wszystko to ode dla żartów i nie po to, żeby później móc śmiać się i kpić, lecz dla czegoś

poważnego i tajemniczego, co powiedzieli mu w gospodzie ludzie z utajonym błyskiem w oczach. Pewnie, Pin
chciałby zawsze być przyjacielem dorosłych, chciałby, żeby żartowali z nim razem i darzyli go zaufaniem. Pin lubi

dorosłych, lubi płatać im figle, tym silnym i głupim dorosłym, których zna wszystkie sekrety. Lubi też Niemca, a to,
co uczyni teraz, będzie czymś nieodwracalnym. Może już potem nie będzie mógł żartować z Niemcem. A także z

towarzyszami z gospody będzie jakoś inaczej, stanie się coś, co zwiąże go z nimi, coś, z czego nie można się śmiać i
o czym nie można opowiadać sprośnych kawałów, oni zaś będą zawsze na niego patrzeć a tą pionową zmarszczką

między brwiami i będą od niego żądać stłumionym głosem rzeczy coraz to dziwniejszych. Pin chciałby wyciągnąć
się na swym posłaniu i z otwartymi oczyma snuć dalej marzenia, podczas gdy z tamtej strony Niemiec dyszy, a sios-

tra wydaje odgłosy, jakby ją kto łaskotał pod pachami; snuć marzenia o gromadzie chłopców, którzy wybierają go
swym wodzem, gdyż on wie o tyle więcej od nich; marzyć, że idą wszyscy razem przeciwko dorosłym i biją ich, i

dokonują cudownych rzeczy, rzeczy, dzięki którym nawet dorośli będą zmuszeni go podziwiać i uznać za swego
wodza, a zarazem polubią go i będą głaskać po głowie. Tymczasem jednak musi samotnie wyruszyć nocą naprzeciw

nienawiści dorosłych i ukraść Niemcowi pistolet, dokonać rzeczy, jakiej nie robią inni chłopcy, którzy bawią się
blaszanymi pistoletami i drewnianymi szablami. Kto wie, co powiedzieliby, gdyby jutro Pin stanął wśród nich i

odsłaniając go stopniowo, pokazał im prawdziwy pistolet, lśniący i groźny, sprawiający wrażenie, że za chwilę sam
wystrzeli. Być może, zlękliby się, a także i Pin bałby się trzymać go ukrytego tak pod kurtką; wystarczyłby im może

zwykły pistolet dziecinny, strzelający smugą czerwonych naboi, które tak przeraziłyby dorosłych, że padliby zem-
dleni prosząc o litość.

Lecz w tej chwili Pin znajduje się na progu pokoju, na czworakach, boso, z głową już po tamtej stronie przep-

ierzenia, w tym zapachu mężczyzny i kobiety, który natychmiast uderza w nozdrza. Dostrzega w pokoju zarysy me-

bli, łóżko, krzesła, podłużny bidet o skrzyżowanych nogach. I oto od stromy łóżka słychać już ten dialog jęków;
teraz można na czworakach posuwać się naprzód, starając się robić to jak najciszej. Być może jednak Pin byłby

zadowolomy, gdyby podłoga zaskrzypiała, Niemiec usłyszał to i w mgnieniu oka zapalił światło, i gdyby Pin musiał
uciekać boso, a za nim jego siostra krzycząc do niego: „Świnia!”. I gdyby wszyscy sąsiedzi słyszeli, gdyby

mówiono o tym również w gospodzie, a on mógł opowiadać o zdarzeniu Szoferowi i Francuzowi z tyloma
szczegółami, iż uwierzono by w jego dobre chęci i powiedziano by mu: „Dość. Nie udało się. Nie mówmy o tym

więcej.”

Podłoga skrzypi naprawdę, lecz wiele rzeczy skrzypi w tej chwili i Niemiec nie słyszy. Pinowi udało się już

dotknąć pasa, a pas w dotknięciu jest rzeczą konkretną, wcale nie magiczną, i ześlizguje się z oparcia krzesła w
sposób przerażająco łatwy, nie uderzając nawet o ziemię. Teraz rzecz stała się: strach, początkowo udany, staje się

strachem prawdziwym. Trzeba pośpiesznie nawinąć pas dokoła kabury i ukryć wszystko pod koszulą, żeby mieć
wolne ręce i nogi; potem wrócić na czworakach własnymi śladami, pomaleńku i nie wyjmując ani na chwilę języka

spomiędzy zębów: może gdyby schował język, stałoby się coś straszliwego?

Gdy się już wyszło, nie ma co myśleć o powrocie do łóżka i o ukryciu pistoletu pod materacem, jak to Pin

zwykł robić z jabłkami skradzionymi na targu owoców. Za chwilę Niemiec wstanie, będzie szukał pistoletu i prze-

wróci wszystko do góry nogami.

Pin wychodzi na ulicę. Nie dlatego, by pistolet palił mu ciało. Ukryty w ten sposób w jego ubraniu, jest takim

samym przedmiotem jak każdy inny i można w ogóle zapomnieć, że się go posiada. Pinowi przykra jest nawet jego
własna obojętność i chciałby, żeby przypominając sobie o nim, przenikał go dreszcz. „Prawdziwy pistolet.

Prawdziwy pistolet. „ Pin usiłuje podniecić się tą myślą. Ktoś, kto ma prawdziwy pistolet, może wszystko, jest jak
dorosły. Może kazać mężczyznom i kobietom zrobić, co tylko zechce, grożąc im śmiercią.

Pin ujmie go teraz w garść i już zawsze będzie chodził z pistoletem gotowym do strzału. Nikt nie będzie mógł

mu go odebrać i wszyscy będą się jego, Pina, bali. Tymczasem jednak trzyma ciągle pistolet pod koszulą, owinięty

w kłębek pasa, i nie może się. zdecydować, żeby go dotknąć, ma nieomal nadzieję, że gdy zacznie go szukać, nie
znajdzie go już, że zniknie w cieple jego ciała.

Miejscem, gdzie obejrzy pistolet, jest ukryta pod schodami, służąca za kryjówkę przy grze w chowanego

klitka, do której dociera blask zezującej latarni. Pin odwija pas, otwiera kaburę i wyciąga pistolet, tak jakby podnosił

za kark kota. Jest naprawdę wielki i groźny i gdyby Pin miał odwagę się nim bawić, udawałby, że ma do czynienia z
armatą. Lecz Pin manewruje nim, jakby to była bomba. Bezpiecznik, gdzie jest bezpiecznik?

Wreszcie decyduje się ująć pistolet w dłoń, ale chwytając mocno rękojeść uważa, żeby nie położyć palca na

cynglu. Przecież i tak można go dobrze trzymać i wycelować we wszystko w co się zapragnie. Pin mierzy najpierw

w rurę od rynny, z bardzo bliska w kawałek blachy, , potem w palec, w swój własny palec, i robi groźną minę, co-
fając głowę i mrucząc przez zęby: „Pieniądze albo życie!”; następnie znajduje stary but i mierzy w obcas, potem we

wnętrze buta, a wreszcie kieruje otwór lufy na podeszwę. Jest to bardzo zabawne: but, przedmiot tak dobrze znany,
zwłaszcza jemu, chłopakowi od szewca, i pistolet, przedmiot tak tajemniczy, nierealny niemal. Gdy postawi się je

naprzeciw siebie, mogą nastąpić rzeczy, o których się nigdy nie marzyło, można zmusić je do opowiadania najcu-
downiejszych historii.

Lecz w pewnej chwili Pin nie może oprzeć się pokusie i przykłada pistolet do skroni: jest to coś, co przyprawia

o zawrót głowy. Śmiała, aż dotknie skóry i poczuje zimno stali. Teraz można by położyć palec na cynglu. Nie, lepiej

przycisnąć otwór lufy do kości policzkowej, aż do bólu, i poczuć żelazne kółko z próżnią wewnątrz, w której rodzą
się strzały. Może, gdy oderwie nagle broń od skroni, ponowne wciągnięcie powietrza spowoduje wybuch strzału.

Ale nie, nie wybucha. Teraz można włożyć lufę do ust i poczuć jej smak na języku. Później, rzecz najstraszliwsza ze
wszystkich, zbliżyć ją do oczu i spojrzeć wewnątrz, w ciemną lufę, która wydaje się głęboka jak studnia. Kiedyś Pin

widział chłopca, który strzelił sobie w oko z myśliwskiej fuzji. Widział w chwili, gdy niesiono go do szpitala: miał
wielki skrzep krwi na połowie twarzy, a druga połowa pokryta była cała czarnymi punkcikami prochu.

Tale więc Pin bawił się prawdziwym pistoletem, bawił się nim do woli. Teraz może go dać tym ludziom,

którzy o niego prosili, spieszy się, żeby go oddać. Kiedy pozbędzie się już pistoletu, będzie zupełnie tak, jakby go w

ogóle nie ukradł. Niemiec może się wściekać na niego - a on będzie mógł znów z niego drwić.

Pierwszym jego impulsem było biec do gospody i oznajmić siedzącym tam ludziom: „Mam go i już mi nie

ucieknie!” - wśród ogólnego entuzjazmu i okrzyków: „Ależ to niemożliwe!” Później wydaje mu się, że będzie dow-
cipniej zapytać: „Zgadnijcie, co przyniosłem?” - i wystawić na próbę ich cierpliwość. Ale ponieważ oni na pewno

pomyślą natychmiast o pistolecie, więc chyba lepiej przystąpić od razu do rzeczy i rozpocząć od opowiadania całego

zdarzenia na dziesięć rozmaitych sposobów, dając do zrozumienia, że się nie udało; a kiedy oni siedzieć będą jak na
rozżarzonych węglach i nie będą się już mogli w tym wszystkim połapać, wtedy położyć pistolet; na stole,

oznajmiając: „Patrzcie, co znalazłem w kieszeni” - i zobaczyć ich zdumione twarze.

Pin na palcach, po cichutku, wchodzi do gospody. Ludzie wciąż jeszcze szepczą między sobą, wsparci na łok-

ciach, które jakby im przyrosły do stołu. Nie ma tylko nieznajomego człowieka i krzesło jego jest puste. Pin stoi już
za nimi, lecz dotąd go nie spostrzegli. Czeka, ża ujrzą go nagle i zerwą się z miejsc, kierując ku niemu pytające

spojrzenia. Ale nikt się nie odwraca. Pin potrąca krzesło. Żyrafa odwraca głowę, mierzy go wzrokiem, potem
powraca do przerwanej rozmowy.

- Dziwni ludzie - mówi Pin. Spoglądają na niego.
- Ty małpia mordo - powiada przyjaźnie Żyrafa.

Nikt więcej się nie odzywa.
- Więc... - mówi Pin.

- Więc - powtarza Gian Szofer - cóż nowego nam powiesz?
Pin jest nieco speszony.

- Jesteś smutny? - pyta Francuz. - Zaśpiewaj nam jakąś piosenkę, Pin!
„Oni też udają Greków - myśli Pin - ale z ciekawości aż wyłażą ze skóry. „

- No... - mówi. Lecz nie może zacząć: zaschło mu w gardle, jakby bał się, że za chwilę wybuchnie płaczem. -

No - powtarza - co wam zaśpiewać?

- Co? - pyta Michel. A Żyrafa:
- Cóż za nuda dzisiaj, chciałbym już spać. Pin ma dość zgrywania się.

- A ten człowiek? -- pyta.
- Który?

- Ten, który tu przedtem siedział.
- Ach! - wykrzykują pozostali i wzruszają

ramionami. Potem zaczynają znowu szeptać między sobą.
- Ja tam - mówi Francuz - nie wdawałbym się zanadto z tymi z komitetu. Nie mam wcale ochoty mieszać się w

to wszystko dla ich pięknych oczu.

- A więc - powiada Gian Szofer - cośmy postanowili? Powiedzieliśmy sobie: zobaczymy. Tymczasem dobrze

być z nimi w kontakcie, nie podejmując zobowiązań, i zyskać na czasie. Zresztą, jeśli o mnie chodzi, mam własne
porachunki z Niemcami, od czasu jak się było razem na froncie, i gdyby przyszło co do czego, będę się bił chętnie.

- Dobrze - mówi Michel. - Ale pamiętaj, że z Niemcami nie ma żartów i nigdy nie wiadomo, jak się skończy.

Komitet chce, żebyśmy robili Gap. Więc dobrze, róbmy Gap, ale na własny rachunek.

- Na razie - mówi Żyrafa - pokażmy im, że jesteśmy ich ludźmi, i zaopatrzmy się w broń. Kiedy już będziemy

uzbrojeni...

Pin już jest uzbrojony. Czuje pistolet pod kurtką i kładzie na nim rękę, jakby go chciał wyciągnąć.
- Wy macie broń? - pyta.

- Już ty się o to nie kłopocz - powiada Żyrafa. - Myśl lepiej o tym pistolecie Niemca, rozumiesz?
Pin nadstawia ucha. Teraz powie: „Zgadnijcie... „

- Uważaj, żebyś nie stracił go z oczu, gdy nawinie ci się pod rękę.

Nie jest tak, jakby Pin pragnął. Dlaczego teraz obchodzi ich to wszystko tak niewiele? Wolałby wcale nie brać

pistoletu, chciałby wrócić do Niemca i położyć broń na dawnym miejscu.

- Dla jednego pistoletu - mówi Michel - nie warto ryzykować. Zresztą, jest to model przestarzały: ciężki, za-

cina się.

- Jednakże - dodaje Żyrafa - trzeba pokazać komitetowi, że coś robimy, to jest ważne.
I dalej rozmawiają półgłosem.

Pin nie słucha już więcej. Teraz jest pewien, że nie odda im pistoletu. Ma łzy w oczach i zaciśnięte gniewem

szczęki. Dorośli są rasą niepewną i zdradziecką, nie mają tej straszliwej powagi w zabawach właściwej dzieciom,

choć i oni też mają swoje gry; coraz to poważniejsze, jedna gra w drugiej, tak że nie można nigdy zrozumieć, która z
nich w końcu jest prawdziwa. Początkowo wydawało się, że razem a nieznajomym będą prowadzili grę przeciwko

Niemcom, teraz sami podejmują grę przeciwko niemu. Nigdy nie można mieć zaufania do tego, co mówią.

- A więc zaśpiewaj nam coś - mówią do Pina jakby nigdy nic, jakby nie stanęła pomiędzy nim i nimi

najsurowsza umowa, umowa uświęcona tajemniczym słowem Gap.

- Eh! - woła drżącymi wargami pobladły Pin. Wie, że nie może śpiewać. Chce płakać, ale zamiast tego wybu-

cha wrzaskiem, od którego pękają bębenki, i kończy stekiem obelg: - Bękarty, synowie zapowietrzonej suki waszej
matki, wstrętnej krowy, parszywej kurwy!

Ludzie dziwią się, co mu się stało, lecz Pin wybiegł już z gospody.
Teraz pierwszym jego impulsem jest odszukać tego człowieka, którego nazywają Komitetem, i oddać mu pis-

tolet. W tej chwili jest to jedyna osoba, dla której Pin czuje szacunek, mimo iż z początku, cichy i poważny,
wzbudzał jego nieufność. Ale teraz jedynie on potrafiłby go zrozumieć, podziwiać jego czyn, a może wziąłby Pina

ze sobą i walczyliby z Niemcami tylko we dwóch, uzbrojeni w pistolet, czyhając na rogach ulic. Lecz któż może
wiedzieć, gdzie jest obecnie Komitet? Nikogo w pobliżu nie można się o to zapytać, nikt go tutaj przedtem nie widz-

iał.

Pistolet zostanie więc przy Pinie d Pin nie odda go nikomu i nikomu nie powie, że go posiada. Da jedynie do

zrozumienia, iż wyposażony jest w straszliwą siłę, i wszyscy będą mu posłuszni. Kto ma prawdziwy pistolet, pow-
inien by się wspaniale bawić, jak nie bawił się jeszcze nigdy żaden inny chłopiec, ale Pin jest dzieckiem, które nie

umie się bawić, które nie potrafi wziąć udziału ani w zabawach dorosłych, ani w zabawach dzieci. Jednakże teraz
Pin pójdzie sobie daleko, z dala od wszystkich, i będzie się bawił zupełnie sam swoim pistoletem, i wymyśli za-

bawy, jakich nikt inny nie zna i o jakich nikt inny nigdy się nie dowie.

Jest noc. Pin omija z dala grupę starych domów idąc dróżkami, które wiją się wśród ogrodów warzywnych i

tarasujących przejście zwalisk śmieci. W ciemnościach metalowe siatki, okalające szkółki drzewek, rzucają cień
swych kółek na szaro-księżycową ziemię. Kury śpią teraz rzędem na grzędach kurników, a żaby powyłaziły wszyst-

kie z wody i słuchać ich chóry wzdłuż całego strumienia, od źródła aż do ujścia. Kto wie, co by się stało, gdyby tak
strzelić do żaby? Może zostałaby tylko zielona plama rozlana na kamieniu.

Pin kroczy ścieżkami wijącymi się wzdłuż strumienia po urwistych brzegach, których nikt nie uprawia. Są to

drogi znane tylko jemu, inni chłopcy wyłaziliby ze skóry, żeby je poznać. Jest jedno miejsce, gdzie robią gniazda

pająki, i -tylko Pin je zna; miejsce jedyne w całej dolinie, a może i w całej okolicy. Żaden chłopiec, e wyjątkiem
Pina, nie słyszał nigdy o pająkach, które robią gniazda.

Może kiedyś Pin znajdzie przyjaciela, prawdziwego przyjaciela, który go zrozumie i którego Pin będzie mógł

zrozumieć, a wówczas jemu, tylko jemu, pokaże miejsce pajęczych gniazd. Jest kamienista ścieżka, która zbiega ku

strumieniowi pomiędzy dwiema ścianami ziemi i trawy. Tam, pośród traw, pająki robią swe kryjówki, tunele
wyłożone cementem zeschłej trawy. Lecz najdziwniejsze z wszystkiego jest to, że kryjówki mają drzwiczki, również

z tej papki z zeschłej trawy, okrągłe drzwiczki, które można otwierać i zamykać.

Kiedy Pin zrobi jakąś większą złośliwość i po nadmiarze wesołości pierś jego wypełnia tłumiony smutek,

błądzi samotnie po ścieżkach fosy i szuka miejsca, gdzie pająki mają swe gniazda. Przy pomocy długiej, suchej
gałązki można dotrzeć aż do dna kryjówki i nakłuć pająka, małego pająka czarnego z szarymi deseniami jak na let-

nich sukniach starych dewotek.

Pina bawi, gdy może niszczyć drzwi kryjówek i nakłuwać pająki na gałązki, bawi go również, gdy bierze

świerszcza, żeby popatrzeć z bliska w jego niedorzeczny pyszczek zielonego konika, a potem rozrywa go na ka-
wałki i układa dziwaczne mozaiki as jego łapek na gładkim kamieniu.

Pin jest niedobry dla zwierząt: są to istoty potworne i niezrozumiałe, podobnie jak ludzie. To chyba okropne

być takim małym, zielonym zwierzęciem i robić kaku kropelkami, i ciągle się bać, że przyjdzie istota ludzka, taka

jak on, z ogromną twarzą pełną czerwonych i czarnych plamek i z palcami zdolnymi rozrywać na kawałki
świerszcze.

Pin jest teraz sam pośród pajęczych kryjówek, a wokół niego noc bezbrzeżna jak chór żab. Jest sam, lecz ma ze

sobą pistolet i oto nakłada pas umieszczając kaburę na siedzeniu, jak to robił Niemiec. Tylko że Niemiec jest gruby,

a Pin mógłby sobie przewiesić pas przez ramię, jak pasy wojaków, których widział w kinie. Teraz maże wyciągnąć
pistolet szerokim ruchem, jakby obnażał szpadę, i zawołać: „Naprzód, zuchy!”, jak chłopcy, gdy bawią się w

rozbójników. Lecz nie wiadomo, co za przyjemność znajdują ci smarkacze, kiedy mówią i robią te rzeczy. Pin, zro-
biwszy z wyciągniętym pistoletem kilka skoków po łące mierząc do cieni oliwnych drzewek, znudził się już i sam

nie wie, co dalej począć z bronią.

Pająki, niewidoczne pod ziemią, pożerają w tej chwili robaki lub parzą się, samce z samicami, snując nici ze

śliny. Są to istoty ohydne, jak ludzie, i Pin kieruje lufę pistoletu w otwór kryjówki pragnąc je zabić. Kto wie, co by
się stało, gdyby padł strzał: domy są daleko i nikt nie zorientowałby się, skąd pochodzi. A zresztą, Niemcy i ci z

milicji strzelają często do ludzi, którzy chodzą po godzinie policyjnej.

Pin trzyma palec na cynglu i celuje w kryjówkę pająka; trudno jest oprzeć się pokusie pociągnięcia za cyngiel,

ale pistolet jest na pewno zabezpieczony, a Pin nie wie, jak się go odbezpiecza.

Nagle wybucha strzał tak niespodziewanie, że Pin ani się spostrzegł, iż pociągnął za cyngiel. Pistolet w jego

dłoni odrzuca do tyłu, dymiący i brudny od ziemi. Zapadł się tunel kryjówki, z góry zwisa małe osypisko ziemi,
trawa wokoło jest osmalona.

Pina ogarnia najpierw strach, a potem radość: wszystko było tak piękne, a 'zapach prochu tak przyjemny. Jest

jednak coś, co przeraża go naprawdę: oto żaby milkną nagle i nie słychać już nic, jakby ten strzał zabił całą ziemię.

Później jedna żaba, bardzo daleka, wznawia swój rechot, a potem druga, bliższa, i inne jeszcze bliższe, aż wreszcie
cały chór podejmuje pieśń i Pinowi zdaje się, że rechoczą głośniej, o wiele głośniej niż przedtem. Od strony do-

mostw szczeka pies i jakaś kobieta woła przez okno. Pin nie będzie więcej strzelał, bowiem ta cisza i te hałasy na-
pawają go lękiem. Ale powróci tu innej nocy i wówczas nic nie zdoła go przestraszyć, i wystrzela wszystkie naboje

z pistoletu nawet do nietoperzy i kotów, które o tej porze krążą wokół kurników.

Teraz trzeba znaleźć miejsce, gdzie można by ukryć pistolet: w dziupli oliwnego drzewa albo lepiej zakopać

go, a może jeszcze lepiej wygrzebać wnękę w trawiastej ścianie, gdzie znajdują się pajęcze gniazda, i przykryć

wszystko ziemią i trawą? Pin grzebie paznokciami w miejscu, gdzie ziemia jest całkowicie zryta gęstymi tunelami
pająków, kładzie do środka pistolet w kaburze odczepiwszy od niej pas i przykrywa wszystko ziemią i trawą oraz

kawałkami ścianek przeżutych zębami pająków. Następnie układa kamienie w taki sposób, żeby tylko om mógł roz-
poznać miejsce, i odchodzi smagając krzaki rzemieniem pasa. Droga powrotna wiedzie przez małe kanaliki nad

fosą, z równą linią kamieni służących jako chodnik.

Pin idąc ciągnie za sobą koniec pasa po wodzie i pogwizduje, żeby nie słyszeć skrzeczenia żab, które zdaje się

wzmagać z każdą chwilą.

Petem zaczynają się ogrody, śmietniki, domy i zbliżając się tam Pin słyszy głosy w obcym języku. Jest godzina

policyjna, lecz on często krąży samotnie nocą, gdyż jest dzieckiem i patrole go nie zaczepiają. Ale tym razem Pin
boi się: być może Niemcy szukają sprawcy strzału. Idą w jego stronę i Pin chciałby umknąć, ale oni krzyczą już coś

do niego i dopędzają go. Pin skulił się w obronnym geście, trzymając rzemień pasa jak bicz. Lecz Niemcy patrzą
właśnie na pas, chcą mu go zabrać. I nagle chwytają Pina za kark i prowadzą ze sobą. Pin mówi mnóstwo rzeczy:

prosi, lamentuje, rzuca obelgi, ale Niemcy nic nie rozumieją. Są gorsi, o wiele gorsi od straży miejskiej.

Na ulicy są uzbrojone patrole niemieckie i faszystowskie oraz 'ludzie zatrzymani i zaaresztowani, wśród nich

także Michel Francuz. Panowi, kroczącemu uliczką pod górę, kazano wejść w środek. Jest ciemno, tylko u szczytu
kamiennych stopni jest miejsce oświetlone blaskiem latarni, stłumionym wskutek zaciemnienia.

W świetle zezującej latarni, w górze ulicy, Pin widzi pełną wściekłości tłustą twarz marynarza, który wskazuje

na niego palcem.

ROZDZIAŁ TRZECI

Niemcy są gorsi od straży miejskiej. Ze strażą można było w każdym razie żartować: „Jeżeli mnie puścicie,

zrobię tak, że pójdziecie za darmo do łóżka z moją siostrą.”

Tymczasem Niemcy nie rozumieją tego, co się do mich mówi, faszyści zaś to ludzie obcy, ludzie, którzy nie

wiedzą nawet, kim jest siostra Pina. Są to dwie odrębne rasy: o ile Niemcy są czerwonawi, mięsiści, bez zarostu, o

tyle faszyści są czarni, kościści, z niebieskawymi twarzami i z wąsami jak u szczurów.

W niemieckiej komendzie rano przesłuchują Pina jako pierwszego. Stoi przed obliczem niemieckiego oficera o

twarzy dziecka i tłumacza-faszysty z bródką. Dalej, w kącie, siedzi marynarz i siostra Pina. Wszyscy mają zakłopo-
tane miny. Zdaje się, że marynarz zmyślił całą historyjkę ma temat tego skradzionego pistoletu, być może dlatego,

by nie obwiniano go o to, że pozwolił go sobie zabrać; musiał zeznać wiele fałszywych rzeczy.

Na stole oficera leży pas, i pierwsze pytanie, jakie skierowują do Pina, brzmi: jakim sposobem pas znalazł się

w jego rękach? Pin jest ma wpół śpiący. Spędzili. noc leżąc na podłodze w korytarzu, a Michel Francuz ulokował się
w pobliżu Pina i gdy tylko ten zasypiał, Michę] dawał mu łokciem szturchańca aż do bólu i mówił szeptem:

-

Jeżeli powiesz, zedrzemy z ciebie skórę.

-

A Pin:

- Żebyś pękł!
- Nawet gdyby cię bito, rozumiesz? nie wolno ci powiedzieć ani słowa o mas.

A Pin:

- Żebyś zdechł!
- Postanowiliśmy, że jeśli towarzysze stwierdzą, że nie wróciłem do domu, i obedrą cię ze skóry.

A Pin:
- Żeby cię jasna cholera...

Michel przed wojną pracował we Francji w hotelach i powodziło mu się dobrze, mimo że czasami nazywano

go macaroni lub cochon fasciste. Później, w 1940, dostał się do obozu i od tego czasu wszystko obróciło się na złe:

bezrobocie, repatriacja, wykolejone życie.

Kiedy w pewnej chwili strażnicy zauważyli rozmowę pomiędzy Pinem i Francuzem, zabrali chłopca gdzie

indziej, ponieważ om był głównym podejrzanym i nie powinien kontaktować się z nikim. Pin nie mógł zasnąć. Do
bicia był przyzwyczajony, więc nie bał się zbytnio, dręczyły go jednak wątpliwości co do stanowiska, jakie pow-

inien zająć na śledztwie: z jednej strony, chciałby się zemścić na Michelu oraz na wszystkich innych i od razu pow-
iedzieć niemieckim oficerom, że oddał pistolet tym z gospody i że była tam mowa także i o Gapie. Lecz sypanie

innych byłaby czynem nie do naprawienia, podobrnie jak kradzież pistoletu, raz na zawsze uniemożliwiłoby picie na
cudzy rachunek w gospodzie, śpiewanie i przysłuchiwanie się nieprzyzwoitym rozmowom. A poza tym być może

musiałby zostać w tę sprawę wmieszany Komitet, zawsze taki smutny i z czegoś niezadowolony, co byłoby dla Pina
wielką przykrością, bo Komitet był jedynym dobrym człowiekiem wśród nich wszystkich. Pin pragnąłby teraz, żeby

zjawił się Komitet otulony w swój płaszcz, żeby wszedł do pokoju, w którym odbywa się śledztwo, i powiedział:
„To ja kazałem mu zabrać pistolet.” Byłby to piękny czyn, godny jego, i nawet nie stałoby mu się nic, gdyż właśnie

w chwili gdy esesmani usiłowaliby go aresztować, rozległby się okrzyk, zupełnie jak w kinie: „Nasi idą!”, i wkroc-
zyliby ludzie Komitetu, i uwolniliby wszystkich.

- Znalazłem go - odpowiada Pin niemieckiemu oficerowi, który go pytał o pas. Wtedy oficer podnosi pas w

górę i z całej siły uderza nim Pina w twarz. Pin pada na ziemię, czuje jakby mnóstwo igieł wbijało mu się w piegi i

krew spływającą z puchnącego już policzka.

Siostra wydaje okrzyk. Pin nie może nie pomyśleć, że często biła go przecież niemal równie mocno, jak biją go

teraz, i że tylko udaje tak wrażliwą. Faszysta wyprowadza siostrę, marynarz mówi coś bardzo skomplikowanego po
niemiecku, wskazując na Pina, lecz oficer każe mu milczeć. Pytają Pina, czy zdecydował się powiedzieć prawdę:

kto mu kazał ukraść pistolet?

- Wziąłem pistolet, żeby strzelić do kota, a potem chciałem go oddać - mówi Pin, lecz nie udaje mu się przy-

brać naiwnego wyrazu twarzy; czuje, że jest cały spuchnięty, i podświadomie pragnie pieszczoty.

Nowe uderzenie w drugi policzek, jednak nie lak silne. Lecz Pin, przypominając sobie swój system, jaki

stosował wobec straży miejskiej, wydaje 'przeraźliwy krzyk, zanim jeszcze dotknął go rzemień, i odtąd nie przestaje
już wrzeszczeć. Rozpoczyna się scena, w której Pin krzycząc i płacząc biega po pokoju, Niemcy zaś gonią go chcąc

go schwytać i bić dalej, a Pin krzyczy, szlocha, wymyśla i na padające bez przerwy pytania udziela coraz to bardziej
niedorzecznych odpowiedzi.

- Gdzie schowałeś pistolet?
Teraz Pin może nawet powiedzieć prawdę.

- W pajęczych gniazdach.
- Gdzie one są?

W gruncie rzeczy Pin wolałby być przyjacielem tych ludzi; strażnicy miejscy też go zawsze bili, ale potem

zaczynali żartować na temat jego siostry. Gdyby doszli do porozumienia, byłoby pięknie wytłumaczyć im, gdzie

pająki robią gniazda, żeby zaciekawieni poszli razem z nim, a wtedy ora pokazałby im wszystkie te miejsca. Później
poszliby do gospody, żeby kupić wina, a następnie udaliby się wszyscy do pokoju jego siostry pić, palić i patrzeć,

jak ona tańczy. Ale Niemcy i faszyści to rasy ludzi bezwąsych i niebieskawych, z którymi nie można się porozu-
mieć; nie przestają go bić, a Pin nie powie im nigdy, gdzie są pajęcze gniazda; nie powiedział tego żadnemu przyja-

cielowi, czy zatem mógłby powiedzieć im?

Więc plącze płaczem ogromnym, przesadnym, bezbrzeżnym jak płacz noworodka, płaczem zmieszanym z

wrzaskami, z wymyślaniem, z łupaniem nogami, tak że słychać go w całym gmachu niemieckiego dowództwa. Nie
zdradzi Michela, Żyrafy, Szofera i innych: są jego prawdziwymi towarzyszami. Teraz Pin jest pełen podziwu dla

nich, gdyż są nieprzyjaciółmi obu tych ras bękarcich. Michel maże być spokojny, Pin go nie zdradzi, z pewnością
usłyszy stąd jego krzyki i powie: „Żelazny chłopak z tego Pina, wytrzymuje i nie sypie nikogo!”

Istotnie, piekielny hałas spowodowany przez Pina daje się słyszeć wszędzie. Oficerowie z innych biur zaczy-

nają się denerwować: niemieckie dowództwo jest zawsze pełne ludzi, którzy przychodzą w sprawie różnych zez-

woleń i dostaw, niedobrze, żeby wszyscy słyszeli, że biją nawet dzieci.

Oficer o dziecięcej twarzy otrzymuje rozkaz przerwania badań: wznowi się je później i w innym miejscu. Ale

uspokojenie Pina nie jest teraz wcale sprawą łatwą. Chcą mu wytłumaczyć, że wszystko już skończone, lecz głosy
ich giną w jego wrzaskach. Zbliżają się, żeby go uspokoić, om jednak ucieka im, szamoce się i szlocha jeszcze

bardziej rozpaczliwie. Wprowadzają jego siostrę, żeby go pocieszyła, lecz w jednej chwili Pin rzuca się na nią i chce
ją gryźć. W końcu wokół Pina gromadzi się grupka żołnierzy i Niemców, którzy usiłują go udobruchać. Ktoś

głaszcze go, ktoś inny próbuje otrzeć mu łzy.

Wreszcie, kompletnie wyczerpany, Pin uspokaja się, dyszy ciężko, nie mogąc już wydobyć głosu. Teraz jeden z

żołnierzy odprowadzi go do więzienia, a jutro przyprowadzą go znów na przesłuchanie.

Pin wychodzi z biura w towarzystwie uzbrojonego żołnierza. Pod zmierzwionymi włosami twarz ma maleńką,

mrugające oczy i piegi zmyte płaczem.

W drzwiach spotykają Michela Francuza, który wychodzi wolny.

- Cześć, Pin! - woła. - Idę do domu. Jutro zgłaszam się na służbę.
Pin spogląda ma niego małymi, zaczerwienionymi oczyma, szeroko otworzywszy usta.

- Tak. Poprosiłem o przyjęcie mnie do czarnej brygady. Wyjaśniono mi, jakie to daje korzyści i jaką się bierze

pensję. Poza tym, wiesz, w czasie obław możesz łazić po domach i brać, co ci się podoba. Jutro umundurują mnie i

dadzą broń. Trzymaj się, Pin!

Żołnierz, który odprowadza Pina do więzienia, ma czarny beret z wyhaftowaną czerwoną fascio, jest chło-

pakiem bardzo niskim, niższym od karabinu, który dźwiga. Nie należy do niebieskawej rasy faszystów.

Idą już tak z pięć minut, a żaden z nich nie powiedział jeszcze ani słowa.

- Jeśli zechcesz, będziesz mógł także i ty
wejść do czarnej brygady - mówi żołnierz do Pina.

- Jak zechcę, to wejdę do.... tej krowie twojej prababce - odpowiada z niezmąconym spokojem Pin.
Żołnierz jest urażony.

- Cóż to? Myślisz, że z kim masz do czynienia? Kto cię tego wszystkiego nauczył? - pyta zatrzymując się.

- Dalej, prowadź mnie do więzienia, pośpiesz się! - napomina go Pin.
- Myślisz, że w więzieniu będziesz miał spokój? Co chwila będą cię brać na przesłuchania i spuchniesz jak

beczka. Lubisz zbierać guzy?

- Za to ty lubisz zbierać... - mówi Pin.

- Właśnie, że ty! - woła żołnierz.
- Ty, twój ojciec i twój dziadek - odpowiada Pin.

Żołnierz jest niezbyt rozgarnięty i z każdej takiej utarczki wychodzi przegrany.
- Jeżeli nie chcesz, żeby cię bili, wstąp do czarnej brygady.

- A co potem? - pyta Pin.
- Będziesz robił obławy.

- A ty robisz obławy?
- Nie. Ja jestem przydzielony do dowództwa.

- Nie gadaj! Kto wie, ilu. partyzantów zabiłeś, i nie chcesz się do tego przyznać.
- Daję ci słowo. Nigdy nie brałem udziału w obławach.

- Nigdy, z wyjątkiem tych wypadków, kiedy brałeś.
- Z wyjątkiem jednego wypadku, kiedy mnie wzięli.

- Wzięli także ciebie podczas obławy?
- Tak. To była piękna obława, naprawdę dobrze zrobiona. Kompletna czystka. Wzięli wtedy także i mnie.

Schowałem się w kurniku. Naprawdę piękna obława.

Pin czuje żal do Michela nie dlatego, by uważał, że popełnił brzydki uczynek, że stał się zdrajcą. Złości go

tylko fakt, że za każdym razem myli się i nigdy nie potrafi przewidzieć, co zrobią dorośli. Wydaje mu się, że ktoś
myśli w pewien określony sposób, a tymczasem okazuje się, że myśli właśnie zupełnie inaczej, w sposób, którego

Pin nigdy by się nie spodziewał.

W gruncie rzeczy także i Pin chciałby być w czarnej brygadzie, chodzić cały obwieszony trupimi czaszkami i

nabojami do karabinów maszynowych, wzbudzać lęk wśród ludzi i obcować ze starszymi jako jeden z nich,
związany z nimi tą barierą nienawiści, która oddziela ich od innych ludzi. Może, gdy się zastanowi, zdecyduje się

wstąpić do czarnej brygady, przynajmniej będzie mógł odzyskać swój pistolet, a może nawet pozwolą mu zachować
go i otwarcie nosić przy mundurze. I będzie mógł również zemścić się na niemieckim oficerze i tym tłumaczu-

faszyście jakimś złośliwym kawałem i powetować sobie śmiechem swój płacz i krzyki.

Jest taka piosenka czarnych brygad, w której się śpiewa:,, A my Mussoliniego jesteśmy nicponie...” i dalej są

już nieprzyzwoite słowa. Czarne brygady mogą śpiewać na ulicach sprośne piosenki, ponieważ są nicponiami Mus-
soliniego - to właśnie jest cudowne. A przecież Kołnierz, który go prowadzi, jest głupi i denerwujący i dlatego na

wszystko, co mówi, Pin odpowiada złośliwie.

Więzienie mieści się w wielkiej, zarekwirowanej angielskiej willi, gdyś w starej fortecy nad portem Niemcy

ustawili artylerię przeciwlotniczą. Jest to willa dość osobliwa, położona w parku, i przypuszczalnie już przedtem
przypominała więzienie, z wieloma wieżami, tarasami, strażakami na kominach obracającymi się na wietrze oraz z

żelaznymi kratami, które były tu już uprzednio oprócz tych dodanych później.

Teraz pokoje zostały przerobione na cele, dziwne cele z podłogą drewnianą lub pokrytą linoleum, z wielkimi

murowanymi kominkami, z umywalkami i bidetami pozatykanymi szmatami. Na wieżyczkach siedzą uzbrojeni

strażnicy, na tarasach zaś aresztowani stają w kolejce do kotłów ze strawą i odbywają codzienny spacer.

Pin przybył w porze posiłku i od razu przypomniał sobie, że jest bardzo głodny. Również i jemu wydano miskę

i ustawiono go w kolejce.

Wśród aresztowanych jest wielu uchylających się od służby wojskowej, jak również wielu siedzących za

dawne sprawki, za potajemny ubój, paskarzy, handlarzy benzyną i czarnogiełdziarzy. Teraz, kiedy nikt nie ściga
złodziei, przestępców pospolitych jest w więzieniu niedużo. Są to przeważnie ludzie, którzy mają do odsiedzenia

dawne wyroki i są już za starzy, żeby prosić o wcielenie ich do wojska i darowanie w ten sposób reszty kary. Poli-
tycznych można odróżnić po sińcach na twarzy oraz po szczególnym sposobie poruszania się: na ogół mają poła-

mane w czasie śledztwa kości.

Pin także jest „polityczny”, widać to od razu. Właśnie w chwili gdy zajada swoją zupę, zbliża się do niego

rosły i tęgi chłopak, o twarzy jeszcze bardziej spuchniętej i posiniaczonej niż jego własna, z ostrzyżonymi włosami,
w czapce z daszkiem.

- Wygarbowali ci skórę nielicho, towarzyszu - mówi.
Pin spogląda na niego, nie wie jeszcze, jak go ma traktować.

- A tobie może nie? - pyta.
- Codziennie prowadzą mnie na przesłuchania i biją bykowcem - odpowiada ostrzyżony.

Mówi to z bardzo ważną miną, zupełnie jakby czynili mu w ten sposób specjalne honory.
- Jeżeli chcesz moją zupę, to masz - mówi do Pina. - Ja nie mogę jeść, bo gardło mam pełne krwi.

I pluje na ziemię czerwoną śliną. Pin spogląda na niego z zaciekawieniem: zawsze był pełen szczególnego

podziwu dla każdego, komu się uda splunąć krwią, bardzo lubił patrzeć, jak plują gruźlicy.

- Więc masz gruźlicę - mówi.
- Możliwe, że wpędzili mnie w gruźlicę - zgadza się z dumą ostrzyżony.

Pin patrzy na niego z podziwem, może zostaną prawdziwymi przyjaciółmi? Oddał mu przecież swoją zupę,

którą Pin przyjął z wdzięcznością, gdyż jest głodny.

- Jeśli tak dalej pójdzie. - mówi ostrzyżony - zrujnują mi zdrowie na całe życie.
- A dlaczego nie zapiszesz się do czarnej brygady? - pyta Pin.

Ostrzyżony wstaje i wpija w niego zapuchnięte oczy.
- Powiedz ino, czy ty wiesz, kim ja jestem?

- Nie, a kim jesteś? - pyta Pin.
- Nie słyszałeś nigdy o Czerwonym Wilku? Czerwony Wilk! Któż by o nim nie słyszał? Po każdym ciosie za-

danym faszystom, po każdej bombie, która wybucha w willach zajętych przez niemieckie komendy, po każdym
szpiclu, który znika i nie wiadomo, gdzie skończył życie, ludzie wymawiają po cichu imię: Czerwony Wilk. Pin wie

również, że Czerwony Wilk ma szesnaście lat i że przedtem pracował jako mechanik w organizacji „Todt”. Starsi
chłopcy, którzy pracowali w „Todt”, żeby mieć zwolnienie od służby wojskowej, opowiadali o nim, że nosił ro-

syjską czapkę i ciągle mówił o Leninie, tak że przezwano go Gepeu. Poza tym miał prawdziwą manię na punkcie
dynamitu oraz bomb zegarowych i zdaje się, że zapisał się do „Todt”, by nauczyć się robić miny. Aż pewnego dnia

wyleciał w powietrze most kolejowy i Gepeu nie pokazał się już więcej w „Todt”: siedział w górach i schodził do

miasta nocą, z biało-czerwano-zieloną gwiazdą na rosyjskiej czapce i z wielkim pistoletem. Zapuścił sobie długie
włosy i nazwał się Czerwonym Wilkiem.

Teraz Czerwony Wilk stoi przed. nim w rosyjskiej czapce, już bez gwiazdy, z wielką ostrzyżoną głową, podbi-

tymi oczyma i pluje krwią.

- Słyszałem, to ty? - pyta Pin.
- Ja - mówi Czerwony Wilk.

- A kiedy cię złapali?
- We czwartek na moście del Borgo, z bronią w ręku i gwiazdą na czapce.

- I co ci zrobią?
- Może - mówi Czerwony Wilk ze swą ważną miną - rozstrzelają mnie.

- Kiedy?
- Moiże jutro. - A ty?

Czerwony Wilk spluwa na ziemię.
- Kto ty właściwie jesteś? - pyta Pina. Pin mówi swoje imię. Zawsze pragnął spotkać Czerwonego Wilka, zo-

baczyć go wyłaniającego się z zaułków Starego Miasta, lecz zarazem lękał się go trochę z powodu swojej siostry,
która chodzi z Niemcami.

- Dlaczego tu jesteś? - pyta Czerwony Wilk. Ton jego pytań jest niemal równie natarczywy jak ton faszystów

prowadzących śledztwo.

Teraz z kolei Pin może przybrać ważną minę.
- Zabrałem pistolet jednemu Niemcowi.

Czerwony Wilk spogląda na niego przychylniej.
- Jesteś w oddziale? - pyta z powagą. Pin odpowiada:

- Ja? Nie.
- Nie jesteś zorganizowany? Nie jesteś w Gapie?

Pin jest bardzo zadowolony, że znów słyszy to słowo.
- Tak, tak - wykrzykuje - Gap!

- Z kim jesteś?
Pin zastanawia się przez chwilę, potem mówi:

- Z Komitetem.
- Z kim?

- Z Komitetem, nie znasz go? - Pin chce przybrać ton wyższości, lecz niezupełnie mu się to udaje. - Chudy, w

jasnym nieprzemakalnym płaszczu...

- Pleciesz bzdury: komitet jest złożony z tylu osób, że nikt ich wszystkich nie zna, i komitet przygotowuje

powstanie. O niczym nie masz pojęcia.

- Jeżeli nikt ich nie zna, to ty też nie możesz ich znać.
Pin nie lubi rozmawiać z chłopcami w tym wieku, bo zawsze chcą okazać swą wyższość, nic mają do niego

zaufania i traktują go jak dziecko.

- Ja ich znam - mówi Czerwony Wilk - należę do Simu.

Nowe tajemnicze słowo: Sim! Gap! Któż wie, ile ich jeszcze będzie, tych słów. Pin chciałby je znać wszystkie.

- Ja też wiem wszystko - mówi. - Wiem, że ty nazywasz się także Gepeu.
- Nieprawda - mówi Czerwony Wilk - nie trzeba mnie tak nazywać.

- Dlaczego?
- Dlatego, że my nie robimy rewolucji społecznej, lecz dążymy do wyzwolenia narodowego. Kiedy lud uwolni

Włochy, pociągniemy burżuazję do odpowiedzialności.

- Jak? - pyta Pin.

- Tak. Pociągniemy burżuazję do odpowiedzialności. Wytłumaczył mi to komisarz brygady.
- Wiesz, kim jest moja siostra? - Jest to pytanie nie mające nic wspólnego z tematem, ale Pin ma już dość roz-

mów, z których nic nie rozumie, i woli przejść do zwykłych spraw.

- Nie - odpowiada Czerwony Wilk.

- Jest Czarną z Carrugio Lungo.
- A kto to jest?

- Jak to kto? Wszyscy znają moją siostrę. Czarna z Carrugio Lungo.
To nie do wiary, żeby taki chłopak jak Czerwony Wilk nigdy nie słyszał o jego siostrze! Na Starym Mieście

nawet sześcioletni chłopcy już o niej mówią i tłumaczą dziewczynkom, jaka jest i co robi, kiedy jest w łóżku z
mężczyznami.

- Naprawdę, on nie wie, kto to jest moja siostra! To dobre...
Pin chciałby zawołać również innych aresztantów i zacząć się przed nimi zgrywać.

- Ja na razie na kobiety nawet nie patrzę - mówi Czerwony Wilk. - Kiedy zrobimy powstanie, będzie na to

czas...

- A jak ciebie jutro rozstrzelają? - zapytuje Pin.
- Zobaczymy, co będzie pierwej: czy oni rozstrzelają mnie, czyja. powystrzelam ich.

- W jaki sposób?
Czerwony „Wilk zastanawia się przez chwilę, a potem pochyla się do ucha Pina.

- Mam pewien plan i jeśli mi się uda, dziś jeszcze ucieknę, a wtedy wszystkie te faszystowskie bękarty zapłacą

po kolei za wszystko, co mi zrobili.

- Uciekniesz i gdzie pójdziesz?
- Pójdę do oddziału. Do Blondyna. I przygotujemy akcję, że ani się spostrzegą.

- Weźmiesz mnie z sobą?
- Nie.

- Bądź dobry, Wilku, zabierz mnie z sobą.
- Nazywam się Czerwony Wilk - precyzuje ostrzyżony. - Kiedy komisarz wyjaśnił mi, że Gepeu to zła nazwa,

zapytałem go, jak powinienem się nazywać, a on mi powiedział: „Nazywaj się Wilk.” Wtedy powiedziałem, że wo-
lałbym imię z czymś czerwonym, bo wilk jest zwierzęciem faszystowskim. A on mi na to: „Nazywaj się więc Czer-

wony Wilk.”

- Czerwony Wilku - mówi Pin - słuchaj, Czerwony Wilku, dlaczego nie chcesz zabrać mnie z sobą?

- Bo jesteś dzieckiem.
Z początku wydawało się, że dzięki sprawie skradzionego pistoletu można będzie znaleźć w Czerwonym

Wilku prawdziwego przyjaciela. Później jednak zaczął go znowu traktować jak dziecko, a to jest denerwujące.

Wobec innych chłopców w tym wieku Pin może przynajmniej wykazać swą wyższość opowiadając im, jak wy-
glądają kobiety, ale Czerwonego Wilka te sprawy nie interesują. A przecież jakże byłoby pięknie iść razem z Czer-

wonym Wilkiem, wysadzać w powietrze mosty i schodzić do miasta zasypując gradem kul patrole. Może byłoby to
jeszcze piękniejsze niż czarna brygada? Tylko że czarna brygada ma trupie czaszki, które robią o wiele większe

wrażenie niż trójkolorowe gwiazdy.

Finowi wydaje się to rzeczą nieprawdopodobną niemal, że jest tu, na tym (tarasie wypełnionym ludźmi, którzy

jedzą przykucnąwszy na ziemi, pośród poruszających się na wietrze strażaków, wśród strażników więziennych
siedzących z wycelowanymi (karabinami na wieżyczkach, i rozmawia z kimś, kto może jutro będzie rozstrzelany. A

cały park z czarnymi cieniami drzew araukarii wydaje się jakby zaczarowaną dekoracją. Pin zapomniał niemal o
ciosach, które mu się dostały, i nie jest zupełnie pewien, czy to wszystko nie było snem.

Ale oto strażnicy więzienni ustawiają ich w szereg i każą wracać do cel.
- W której celi siedzisz? - pyta Pina Czerwony Wilk.

- Nie wiem, gdzie mnie wsadzą - mówi Pin - nie byłem jeszcze w żadnej celi.
- Chciałbym wiedzieć, gdzie będziesz - mówi Czerwony Wilk.

- Dlaczego? - pyta Pin.
- Dowiesz się później.

Pina irytują ci, którzy zawsze mówią: dowiesz się później.
Nagle wydaje mu się, iż w szeregu przesuwających się więźniów dostrzega twarz znajomą, bardzo znajomą.

- Czerwony Wilku, czy znasz tego tam na przedzie, który idzie w ten sposób?...
- To pospolity więzień. Zostaw go w spokoju. Na więźniów pospolitych nie ma co liczyć.

- Dlaczego? Ja go znam!
- To proletariat bez świadomości klasowej - oświadcza Czerwony Wilk.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Pietromagro!
- Pin!

Strażnik odprowadził go do celi i ledwie zdążył otworzyć drzwi, Pin wydaje okrzyk zdumienia; dobrze zau-

ważył na tarasie: więzień, który z takim wysiłkiem stawiał kroki, to właśnie Pietromagro.

- Znasz go? - pyta strażnik.
- Pewnie, że go znam! To mój majster! - mówi Pin.

- No, widzę, że przenosi się tutaj cała firma - powiada strażnik i zamyka celę.
Pietromagro siedzi dopiero od kilku miesięcy, lecą Pinowi, w chwili gdy go zobaczył, wydala się, że minęły

lata. Nie zostało z niego nic prócz skóry i kości; skóry pożółkłej, która zwisa mu u szyi fałdami obrośniętymi
szczeciną nie golonej brody. Siedzi na wiązce słomy w kącie celi, z wyciągniętymi po bokach, jakby wyschłymi

rękoma. Dostrzega Pina i podnosi ramiona. Stosunki pomiędzy Pinem i jego majstrem ograniczały się dotąd do
krzyków i kuksańców. Ale teraz, spotykając go tu, i to w takim stanie, Pin jest zarazem uradowany i wzruszony.

Pietromagro nawet mówi do niego inaczej: - Pin, jesteś tu także, Pin! - mówi już bez przekleństw, ochrypłym i

żałosnym głosem. Widać, że i on również jest zadowolony ze spotkania. Chwyta Pina za ręce, lecz nie tak jak nieg-

dyś, żeby je wykręcać; patrzy na niego źrenicami w żółtej oprawie: - Jestem chory - mówi - jestem bardzo chory,

Pin. Te bękarty nie chcą mnie wysłać na izbę chorych. Tutaj już w niczym nie można się połapać: teraz są tu tylko
więźniowie polityczni, i prędzej czy później skończy się na tym, że i ze mnie zrobią politycznego i postawią pod

ściankę.

- Bili mnie - mówi Pin i pokazuje ślady.

- Więc jesteś polityczny - stwierdza Pietromagro.
- Tak, tak - potakuje Pin - polityczny. Pietromagro pogrąża się w myślach.

- Pewnie, pewnie, że polityczny. Zaraz, jak tylko cię tu zobaczyłem, pomyślałem sobie, że zacząłeś obijać się

po więzieniach. Bo kto raz wpadnie do więzienia, ten już się nie podniesie: ile razy wypuszczą go na wolność, tyle

razy wróci. Pewnie, jak jesteś polityczny, to inna Sprawa. Widzisz, gdybym to był wiedział, również i ja od
szczeniaka przystałbym do politycznych. Bo z przestępstwa pospolitego nic się nie ma; kto kradnie mało, ten idzie

do więzienia, a kto kradnie dużo - ma wille i pałace. Za przestępstwa polityczne idzie się do więzienia tak jak za
pospolite, każdy, kto coś zmajstruje, kończy w więzieniu, ale zawsze masz nadzieję, że pewnego dnia świat stanie

się lepszy, już bez więzień. Zapewniał mnie o tym jeden polityczny, który wiele lat temu siedział ze mną w więzi-
eniu, jeden taki z czarną brodą, już umarł. Bo znałem pospolitych, znałem paskarzy, znałem przestępców skar-

bowych, znałem wszystkie rodzaje ludzi... Ale nikt nie jest tak dzielny jak polityczni.

Pin niezupełnie rozumie sens tych wynurzeń, czuje jednak litość dla Pietromagro i siedzi cichutko, patrząc na

drgającą na jego szyi tętnicę.

- Widzisz, teraz ja mam taką chorobę, że nie mogę siusiać. Powinienem się leczyć, a tymczasem muszę tu leżeć

na ziemi. W żyłach nie mam już krwi, tylko żółty mocz. I nie mogę już pić wina, a miałbym taką ochotę chlać
choćby przez cały tydzień. Tak, Pin, cały kodeks karny - to wielka omyłka. Jest w nim napisane to wszystko, czego

w życiu nie można robić: kradzieży, zabójstwa, paserstwa, przywłaszczenia, ale nie jest w nim napisane, co zamiast
tych wszystkich rzeczy powinien zrobić człowiek, kiedy się znajdzie w pewnych okolicznościach. Słuchasz mnie,

Pin?

Pin patrzy w żółtą twarz Pietromagro, zarośniętą jak u psa, i czuje jego dyszący oddech.

- Ja umrę, Pin. Musisz mi coś przyrzec. Po tym, co powiem, musisz powtórzyć: przysięgam. Przysięgam, że

przez całe moje życie będę walczył, żeby nie było więcej więzień i żeby został zmieniony kodeks karny. Powiedz:

przysięgam.

- Przysięgam - mówi Pin.

- Czy będziesz o tym pamiętał, Pin?
- Tak, Pietromagro.

- A teraz pomóż mi łapać wszy - mówi Pietromagro - mam ich mnóstwo. Umiesz tłuc wszy?
- Tak - mówi Pin.

Pietromagro zagląda pod koszulę, a potem jeden jej brzeg podaje Pinowi.
- Szukaj dobrze w szwach - mówi. Wyłapywanie insektów Pietromagro nie jest czymś zabawnym, lecz Pietro-

magro z żyłami pełnymi żółtego moczu wzbudza litość i być może pozostało mu już niewiele z życia.

- A w warsztacie jak tam idzie? - pyta Pietromagro.

Ani majster, ani jego uczeń nigdy nie lubili zbytnio pracować, ale teraz zaczynają rozprawiać o zaległej robo-

cie, o cenie skóry i dratew, o tym, kto będzie reperował obuwie w okolicy teraz, kiedy obaj znaleźli się w więzieniu.

Siedzą na słomie w kącie celi, łapiąc wszy, i rozmawiają o żelowaniu, szyciu, reperacjach, po raz pierwszy w życiu
nie narzekają na swą pracę.

- Powiedz, Pietromagro - mówi Pin - dlaczego w więzieniu nie zakłada się warsztatu szewskiego, żeby robić

buty dla więźniów?

Pietromagro nigdy o tym nie myślał. Niegdyś chętnie szedł i do więzienia, gdyż dawali tam jeść, a nic się nie

robiło. Teraz jednak ten projekt podoba mu się: może gdyby mógł pracować, nie czułby się taki chory.

- Można spróbować złożyć prośbę. A ty chciałbyś?
Tak, Pin chciałby, praca w tych warunkach byłaby czymś nowym, czymś odkrytym przez nich, przyjemnym

jak zabawa. A także nie byłoby przykro siedzieć w więzieniu razem z Pietromagro, który już by go nie bił, i śpiewać
piosenki więźniom i strażnikom.

W tej chwili strażnik otwiera drzwi i Pin widzi Czerwonego Wilka, który wskazuje na niego i mówi:
- Tak, to jest ten typ, o którym mówiłem. Wtedy strażnik wywołuje go na korytarz i zamyka celę zostawiając w

niej Pietromagro samego. Pin nie rozumie, czego od niego chcą.

- Chodź - mówi Czerwony Wilk - pomożesz mi wynieść beczkę ze śmieciami.

Istotnie, nieco dalej, w korytarzu, stoi żelazna beczka pełna śmieci. Pin myśli, że to okrucieństwo zmuszać do

ciężkiej pracy Czerwonego Wilka, który przeszedł takie cięgi, podobnie jak używać do pomocy jego, który jest

przecież dzieckiem. Beczka sięga Czerwonemu Wilkowi aż do piersi i jest tak ciężka, że podnosi się ją z wysiłkiem.
W chwili gdy unoszą beczkę, Czerwony Wilk szepce Pinowi na ucho: - Trzymaj się, wszystko na dobrej drodze - a

potem głośno: - Szukałem cię po wszystkich celach, potrzebuję twojej pomocy.

Jest to coś wspaniałego, coś, czego Pin nie oczekiwał w najśmielszych marzeniach. Chociaż z drugiej strony,

Pin przywiązuje się szybko do otoczenia i nawet więzienie jest miejscem, które ma swój powab; może nawet wo-
lałby pozostać tu jeszcze jakiś czas i dopiero później uciec z Czerwonym Wilkiem, a nie tak od razu, ledwie tu

przyszedł.

- Dam sobie radę - mówi Czerwony Wilk do więźniów, którzy pomagają mu władować beczkę na plecy. -

Wystarczy, jak chłopak będzie podtrzymywał beczkę z tyłu, żeby się nie wywróciła.

I ruszają w ten sposób: Czerwony Wilk zgięty we dwoje pod ciężarem, a za nim Pin mocno trzymając wznie-

sionymi rękoma dno beczki.

- Znasz drogę na dół? - wołają za nimi więźniowie. - Uważaj, nie spadnij ze schodów!

Zaledwie zeszli do pierwszego półpiętra, Czerwony Wilk mówi Pinowi, żeby pomógł mu postawić beczkę na

parapecie okna - czyżby był już zmęczony? Nie, Czerwony „Wilk musi z nim pomówić.

- Uważaj, teraz jak zejdziemy na taras, idź przodem i wdaj się w rozmowę ze strażnikiem. Musisz przykuć jego

uwagę w taki sposób, żeby nie odrywał od ciebie oczu. Jesteś mały i trzeba zrobić tak, żeby rozmawiając z tobą

trzymał głowę pochyloną; ale nie stój zbyt blisko niego, rozumiesz?

- A ty co będziesz robił?

- Ja mu założę hełm. Zobaczysz. Założę mu hełm Mussoliniego. Zrozumiałeś, i co masz robić?
- Tak - mówi Pin, choć właściwie nic jeszcze nie rozumie - a potem?

- Powiem ci później. Chwileczkę: pokaż ręce!
Czerwony Wilk wyciąga kawałek wilgotnego mydła i smaruje nim dłonie Pina, potem wewnętrzną stronę nóg,

a szczególnie kolana.

- Po co to? - pyta Pin.
- Zobaczysz - mówi Czerwony Wilk - plan opracowałem w najdrobniejszych szczegółach.

Czerwony Wilk należy do pokolenia, które wychowało się na ilustrowanych kolorowych wydawnictwach

opisujących awanturnicze przygody. Tylko że on brał wszystko poważnie, a życie, jak dotychczas, nie zadało mu

kłamu. Pin pomaga Wilkowi władować beczkę na ramiona, a kiedy już doszli do drzwi tarasu, wysuwa się naprzód,
żeby porozmawiać ze strażnikiem.

Strażnik stoi przy balustradzie i smętnie spogląda na drzewa. Pin zbliża się z rękami w kieszeniach, czuje się w

swoim żywiole: wrócił mu dawny humor dziecka ulicy.

- Hm... - zaczyna.
- Hm... - odpowiada strażnik.

Jest to jakaś nieznana gęba: smutny południowiec z policzkami poszatkowanymi brzytwą.
- Cholerny świat, patrzcie no, kogo ja widzę? - woła Pin. - Właśnie niedawno myślałem, gdzie się podział ten

stary łajdak, i tu go znajduję!

Smutny południowiec spogląda na niego, usiłując podnieść wpółprzymknięte powieki.

- Kto? Ktoś ty?
- Cholerny świat, może mi jeszcze powiesz, że nie znasz mojej siostry?

Strażnik zaczyna coś węszyć.
- Ja nikogo nie znam. Jesteś więźniem? Nie mogę rozmawiać z więźniami.

A ten Czerwony Wilk dotychczas nie nadchodzi!
- Nie zawracaj głowy - mówi Pin. - Może mi (powiesz, że odkąd pełnisz tu służbę, nigdy nie chodziłeś do jed-

nej brunetki z kręconymi włosami?

Strażnik przez chwilę się waha.

- Tak, chodziłem. Więc co z tego?
- Do takiej, co mieszka na ulicy, do której skręca się na prawo idąc z placu za kościołem, do którego prowadzą

schody?

Strażnik mruga oczyma.

- Jak?
Pin myśli: „Wygląda na to, że chodził właśnie do niej!”

W tej chwili Czerwony Wilk powinien by już nadejść. A może nie ma siły sam unieść beczki?
- Zaraz ci wytłumaczę - mówi Pin. - Wiesz, gdzie jest plac targowy?

- Hm... - mruczy strażnik i spogląda w inną stronę. Nie wychodzi, trzeba wymyśleć coś ciekawszego, ale jeśli

Czerwony Wilk nie przyjdzie, cały trud pójdzie na marne.

- Zaczekaj - mówi Pin. Strażnik od niechcenia kieruje ku niemu spojrzenie. - Mam w kieszeni fotografię. Zaraz

ci ją pokażę. Ale pokażę ci tylko kawałek. Głowę. Tak, bo jakbym ci pokazał wszystko, to nie spałbyś całą noc.

Strażnik pochyla się nad nim i wreszcie udaje mu się całkowicie otworzyć oczy, dwoje oczu jaskiniowego

zwierzęcia. Właśnie wtedy z otwartych drzwi wyłania się Czerwony Wilk. Ugina się pod ciężarem beczki ze śmie-

ciami, lecz skrada się na palcach. Pin wyciąga z kieszeni dwie złączone dłonie i kręci nimi w powietrzu, jakby w
nich coś ukrywał.

- He, he! Chciałbyś, co?

Czerwony Wilk zbliża się długimi, cichymi krokami. Pin zaczyna powolutku przesuwać jedną dłoń po drugiej.

Czerwony Wilk jest już za plecami strażnika. Strażnik wpatruje się w ręce Pina: są namydlone, ale po co? A tej foto-

grafii jakoś wcale nie widać! Nagle lawina śmieci wali mu się na głowę. Nie tylko lawina, ale i coś, co przygniata
go z góry i więzi w stosie śmieci. Dusi się, lecz nie może się uwolnić. Został złapany w potrzask wraz ze swym

karabinem. Pada i ma wrażenie, że stał się walcem, który toczy się po tarasie.

Tymczasem Czerwony Wilk i Pin przesadzili już balustradę.

- Tutaj! - woła Czerwony Wilk do Pina. - Trzymaj się tego i nie puszczaj - i wskazuje na rurę od rynny.
Pin boi się, lecz Czerwony Wilk niemal popycha go w przepaść, musi więc uchwycić się rury. Ale oto namyd-

lone ręce i nogi ślizgają się doskonale i wszystko to przypomina nieco zjeżdżanie po poręczy od schodów, tylko
wywołuje o wiele większy lęk i nie można przy tym patrzeć w dół ani odrywać rąk od rury.

Czerwony Wilk skoczył w próżnię. Czyżby chciał sobie kark skręcić? Nie, chce spadając dosięgnąć gałęzi

pobliskiej araukarii i uczepić się ich. Lecz łamią mu się w rękach i spada wśród trzasku gałązek i deszczu małych,

podłużnych listków. Pin czuje, że zbliża się do ziemi, i sam już nie wie, czy więcej obawia się o siebie, czy o Czer-
wonego Wilka, który może się zabił. Skacze w dół, ryzykując połamanie nóg, i nagle u stóp araukarii dostrzega

Czerwonego Wilka, wyciągniętego na ziemi na stosie gałązek.

- Wilku, potłukłeś się? - pyta. Czerwony Wilk podnosi głowę: nie można już odróżnić, które zadraśnięcia na

jego twarzy są pozostałością śledztwa, a które wynikiem upadku. Rozgląda się dokoła. Słychać strzały.

- W nogi! - woła.

Podnosi się kulejąc nieco, a jednak biegnie.
- W nogi! - powtarza. - Tędy!

Czerwony Wilk zna tu każde miejsce i prowadzi teraz Pina przez zapuszczony park pełen dzikich pnączy i ci-

ernistych traw. Strzelają do mich z wieżyczki, lecz w parku jest tyle żywopłotów i drzew iglastych, że można biec

bezpiecznie. A jednak Pin nie jest wcale pewien, czy nie został trafiony. Wie, że z początku zwykle nie odczuwa się
bólu, dopóki nagle nie zwali się człowiek na ziemię. Czerwony Wilk przeprowadził go przez jakąś furtkę, przez

starą oranżerię i kazał przeskoczyć mur.

Cienie parku rzedną nagle i oto przed ich oczyma ukazuje się widok pełen blasku, o żywych kolorach przypo-

minających świeżo odbitą kalkomanię. Przez chwilę ogarnia ich lęk i natychmiast padają na ziemię: przed nimi
rozciąga się nagie wzgórze, a wszędzie dookoła ogromne, spokojne morze.

Weszli na. pole goździków, pełzając, żeby nie dostrzegły ich kobiety w ogromnych kapeluszach ze słomy,

które znajdują się pośrodku pola o prostokątnym kształcie i podlewają kwiaty. Za wielkim cementowym zbior-

nikiem na wodę ciągnie się głęboka jama, a nie opodal leży sterta mat, które w zimie służą do przykrywania
goździków, chroniąc je przed mrozem.

- Tu - mówi Czerwony Wilk. Ukrywają się za zbiornikiem i niepostrzeżenie ściągają maty. - Musimy tu doc-

zekać nocy.

Pin przypomina sobie nagle ucieczkę po rynnie, strzały strażników i oblewa go zimny pot. Są rzeczy, które

wydają się niemal jeszcze straszniejsze, gdy się je przypomina, niż wówczas gdy się je przeżywało. Ale przy Czer-

wonym Wilku nie można się bać. Jest w tym coś niezmiernie pięknego, gdy siedzi się tak razem z Czerwonym Wilk-
iem za zbiornikiem na wodę: przypomina to zabawę w chowanego. Tylko, że teraz nie ma różnicy pomiędzy zabawą

a życiem i z konieczności trzeba się bawić poważnie, tak jak Pin lubi.

- Czy potłukłeś się, Czerwony Wilku?
- Nie bardzo - mówi Czerwony Wilk dotykając poślinionym palcem świeżych zadraśnięć. - Gałęzie, łamiąc się,

zahamowały upadek. Przewidziałem wszystko. A tobie jak poszło z mydłem?

- Cholerny świat, Czerwony Wilku, naprawdę jesteś nadzwyczajny. Jak ty to robisz, że wszystko wiesz?

- Komunista musi wiedzieć wszystko - odpowiada Czerwony Wilk - komunista musi dawać sobie radę ze

wszystkimi trudnościami.

„On jest nadzwyczajny - myśli Pin. - Szkoda tylko, że nie może się obejść bez robienia z siebie ważniaka.”
- Jedno tylko mnie martwi - mówi Czerwony Wilk - że nie mam broni. Nie wiem, co dałbym za stena.

Sten, znowu tajemnicze słowo. Sten, Gap, Sini, jak można to wszystko spamiętać? Ale uwaga ta napełniła Pina

radością. Teraz także i on może być ważny.

- Ja tam nie mam takich zmartwień - mówi. - Mam własny pistolet i nikt mi go nie odbierze.
Czerwony Wilk zerka na niego i stara się nie okazywać zbytniego zainteresowania.

- Masz pistolet?
- Mhm - potakuje Pin.

- Jakiego kalibru, jakiej marki?
- Prawdziwy pistolet. Pistolet niemieckiego marynarza. Zabrałem mu go. Dlatego mnie zamknęli.

- Powiedz, jaki on jest.
Pin usiłuje mu wytłumaczyć, a Czerwony Wilk opisuje wszystkie rodzaje pistoletów, jakie tylko istnieją, i do-

chodzi do wniosku, że pistolet Pina jest P38. Pin jest zachwycony: pe trzydzieści osiem, jaka piękna nazwa, pe
trzydzieści osiem!

- Gdzie go trzymasz?
- W jednym miejscu - mówi Pin.

Teraz Pin musi się zdecydować: powiedzieć czy nie powiedzieć Czerwonemu Wilkowi o pajęczych gniazdach.

Pewnie, że Czerwony Wilk jest wyjątkowym chłopcem, który potrafi robić niezwykłe rzeczy. Ale miejsce pajęczych

gniazd jest wielką tajemnicą i wyjawić je można tylko prawdziwemu przyjacielowi, takiemu na śmierć i lżycie. A
może, pomimo wszystko, Pin nie lubi tak bardzo Czerwonego Wilka: jest zbyt różny od wszystkich, dorosłych i

dzieci, zawsze mówi o poważnych sprawach i nie interesuje się jego siostrą. Gdyby zainteresował się pajęczymi
gniazdami, wydałby się Pinowi z pewnością o wiele sympatyczniejszy, nawet gdyby go nie obchodziła jego siostra.

W gruncie rzeczy Pin nie rozumie, dlaczego wszyscy mężczyźni tak się nią interesują: ma końskie zęby i czarne
włosy pod pachami, ale zawsze, gdy Pin rozmawia z dorosłymi, kończy się na tym, że wypytują o nią, i dlatego jest

przekonany, że to najważniejsza sprawa na świecie i że on sam jest ważną osobą, bo jest bratem Czarnej z Carrugio
Lungo. Mimo to uważa, że pajęcze gniazda są ciekawsze niż jego siostra i niż wszystkie sprawy mężczyzn i kobiet,

tylko że nie może znaleźć nikogo, kto by to rozumiał. Gdyby takiego spotkał, wybaczyłby mu nawet brak zainter-
esowania Czarną.

- Znam miejsce, gdzie pająki robią gniazda - mówi do Czerwonego Wilka.
- Chcę wiedzieć, gdzie masz P38 - odpowiada Czerwony Wilk.

Na to Pin:
- Właśnie tam.

- Wytłumacz mi jaśniej.

- Chcesz wiedzieć, jak wyglądają pajęcze gniazda?
- Chcę, żebyś mi dał ten pistolet. - Dlaczego? On jest mój.

- Ty jesteś dzieciak, który interesuje się pajęczymi gniazdami, po co ci pistolet?
- Jest mój, cholerny świat, jak będę chciał, to go wrzucę do wody!

- Jesteś kapitalistą - mówi Czerwony Wilk - tak rozumują kapitaliści.
- Żebyś zdechł - mówi Pin. - Żeby cię... zadusiła!

- Czyś zgłupiał, żeby tak głośno gadać? Jeśli nas usłyszą, zginiemy.
Pin odsuwa się od Czerwonego Wilka i przez pewien czas siedzą w milczeniu. Nie będzie już jego przyjacie-

lem. Czerwony Wilk pomógł mu uciec z więzienia, ale i tak nie uda im się nawiązać przyjaźni. Jednakże Pin boi się
zostać sam, a ta sprawa z pistoletem wiąże go podwójnymi węzłami z Czerwonym Wilkiem i dlatego nie można

palić za sobą mostów.

Widzi, że Czerwony Wilk znalazł kawałek węgla i pisze coś na murze zbiornika. Pin również podnosi kawałek

węgla i zaczyna rysować nieprzyzwoite obrazki. Kiedyś zamalował w ten sposób mury wszystkich domów uliczki
tak nieprzyzwoitymi rysunkami, że proboszcz od Świętego Józefa protestował w Zarządzie Miejskim i doprowadził

do tego, że musiano pokryć mury świeżym tynkiem. Ale Czerwony Walk pochłonięty jest swoją pracą i nie zwraca
na niego uwagi.

- Co piszesz? - pyta Pin.
- Śmierć faszystom - mówi Czerwony Wilk. - Nie powinniśmy tracić czasu. Możemy tu uprawiać propagandę.

Ty też weź węgiel i pisz.

- Ja już napisałem - mówi Pin i wskazuje swoje obrazki.

Czerwony Wilk wpada w złoić i zaczyna je zamazywać.
- Zwariowałeś? Ładną propagandę robimy!

- Co za propagandę chcesz robić? Czy myślisz, że przyjdzie tu ktoś czytać do tego gniazda jaszczurek?
- Cicho bądź! Zrobię strzałki na zbiorniku, a potem na murze aż do ulicy. Ktoś, kto pójdzie za strzałkami, przy-

jdzie tu i przeczyta.

Oto jeszcze jedna z tych zabaw, które potrafi urządzać tylko Czerwony Wilk: zabawy niesłychanie skom-

plikowane, które pasjonują, ale nie śmieszą.

- A co trzeba pisać? Niech żyje Lenin? Przed laty był na murach ulicy jeden napis,

który się ciągle pojawiał: Niech żyje Lenin! Przychodzili faszyści i zamazywali go, lecz następnego dnia

zjawiał się znowu. Aż pewnego dnia zaaresztowano stolarza Franse i napisu już więcej nie widziano. Mówiono, że

Franse umarł na jakiejś wyspie.

- Pisz: Niech żyją Włochy! Niech żyją Narody Zjednoczone! - mówi Czerwony Wilk.

Pin nie lubi pisać. W szkole bito go po łapach, a nauczycielka, gdy się na nią spojrzało spod ławki, miała

krzywe nogi. Poza tym N jest literą, która się zawsze myli. Lepiej poszukać jakiegoś łatwiejszego słowa. Pin zastan-

awia się chwilę, a potem zaczyna: najpierw d, potem u, następnie p...

Dni zaczynają już być długie i zmrok wcale nie nadchodzi. Od czasu do czasu Czerwony Wilk spogląda na

swoją dłoń. Ta dłoń jest jego zegarkiem: za każdym razem gdy ma nią patrzy, widzi, że jest coraz ciemniejsza, kiedy
zaś zamiast niej zobaczy tylko czarny cień, będzie to znaczyło, że jest już zupełnie ciemno i można wyjść. Pogodził

się z Pinem i Pin zaprowadzi go ma ścieżkę pajęczych gniazd, żeby wykopać pistolet. Czerwony Wilk wstaje: jest
już dostatecznie ciemno.

- Idziemy? - pyta Pin.
- Zaczekaj tu - mówi Czerwony Wilk. - Pójdę zbadać teren, a potem wrócę i wezmę cię ze sobą. Samemu jest

bezpieczniej niż we dwóch.

Pin nie chce zostać sam, lecz z drugiej strony bałby się wyjść nie wiedząc, co jest na zewnątrz.

- Czerwony Wilku, powiedz - mówi Pin - chyba nie zostawisz mnie tu samego?
- Możesz być spokojny - mówi Czerwony Wilk - daję ci słowo, że wrócę. A potem pójdziemy po P38.

Pin jest teraz sam i czeka. W tej chwili, kiedy nie ma już Czerwonego Wilka, wszystkie cienie przybierają dzi-

waczne kształty i wydaje się, że każdy szmer to odgłos zbliżających się kroków. Oto marynarz, który wrzeszczy coś

po niemiecku w górze uliczki, a teraz przyszedł go szukać aż tu; jest nagi, tylko w koszulce, i mówi, że Pin ukradł
mu także spodnie. Potem przychodzi oficer o twarzy dziecka, z psem policyjnym na smyczy, którego bije pasem od

pistoletu. A policyjny pies ma twarz tłumacza z wąsami jak u szczura. Zbliżają się 'do kurnika i Pin boi się, że to on
ukrył się w tym kurniku. Lecz oni wchodzą i zamiast niego znajdują tam żołnierza, który odprowadza} go do więzi-

enia, nie wiadomo dlaczego skurczonego jak zmokła kura.

Ale za to w kryjówce Pina ukazuje się jakaś znana twarz, która się do niego uśmiecha: to Michel Francuz!

Lecz Michel nakłada czapkę, a jego uśmiech zamienia się w szyderczy grymas: ta czapka to beret czarnej brygady z
trupią czaszką na wierzchu! Oto nadchodzi Czerwony Wilk, nareszcie! Dogania go jednak jakiś człowiek w jasnym

nieprzemakalnym płaszczu, chwyta za łokieć i robi przeczący znak wskazując na Pina z niezadowolonym wyrazem
twarzy: to Komitet. Dlaczego nie chce, żeby Czerwony Wilk do niego poszedł? Wskazuje mu rysunki na zbiorniku,

olbrzymie rysunki, które przedstawiają siostrę Pina w łóżku z Niemcem. Za zbiornikiem jest pełno śmieci. Przedtem
Pin tego nie zauważył. Chce teraz wygrzebać sobie kryjówkę wśród śmieci, ale dotyka jakiejś ludzkiej twarzy: to

człowiek żywcem. pogrzebany w śmieciach, strażnik z tą swoją smutną twarzą z bliznami od brzytwy!

Pin otrząsa się nagle. Kiedy zdążył zasnąć? Wokół niego jest głęboka noc. Dlaczego Czerwony Wilk do-

tychczas nie wrócił? Może natknął się na patrol i został wzięty? A może już wrócił, wołał go, podczas gdy on spał, i
poszedł sobie, myśląc, że go już nie ma? Lub może patrole krążą dookoła, szukając ich obu, i nie można się stąd

ruszyć ani na krok?

Pin wychodzi zza zbiornika. Głośne rechotanie żab wznosi się zewsząd ku niebu, w ciemnościach nocy morze

jest jak wielka, połyskująca szpada. Gdy znalazł się na otwartej przestrzeni, ogarnęło go poczucie małości, które nie
jest strachem. Teraz Pin jest sam, sam na całym świecie. Idzie przez pole pełne goździków i kalandul. Trzyma się

stoku wzgórza, żeby obejść tereny wojskowe. Później zejdzie do fosy, a tam są już dobrze mu znane miejsca.

Jest głodny. O tej porze roku i dojrzewają czereśnie. Oto drzewo odległe od wszelkich domostw: czyżby wy-

rosło tu dzięki jakimś czarom? Pin wspina się na nie i zaczyna skwapliwie zrywać owoce. Spłoszony wielki ptak,
który spał na jednej z gałęzi, przelatuje nieomal między jego dłońmi. Pin czuje się w tej chwili przyjacielem wszyst-

kich i przykro mu, że go spłoszył.

Zaspokoiwszy nieco głód, wypełnia czereśniami kieszenie, schodzi z drzewa i rusza dalej, wypluwając po

drodze pestki. Potem przychodzi mu na myśl, że faszyści mogą iść śladami pestek czereśni i dopędzić go. Ale prze-
cież nikt nie może być aż tak przebiegły, żeby wpaść na ten pomysł, nikt z wyjątkiem jednej osoby na świecie:

Czerwonego Wilka! Tak, jeżeli Pin zostawi za sobą ślady pestek, Czerwony Wilk na pewno zdoła go odnaleźć,

gdziekolwiek by nie był! Wystarczy rzucać jedną pestkę co dwadzieścia kroków. Tak, gdy okrąży ten murek, zje
jedną czereśnię, później drugą przy tej starej prasie do oliwek, trzecią mijając drzewo nieszpułki i tak dalej, aż do

ścieżki pajęczych gniazd. Nie zdołał jednak dojść do fosy, gdy spostrzegł, że czereśnie się skończyły. Zrozumiał
wówczas, że Czerwony Wilk nie odnajdzie go już nigdy.

Pin idzie dnem suchego niemal rowu, po wielkich białych kamieniach, wśród szelestu trzcin. W kałużach śpią

długie jak ramię człowieka węgorze, które gdy opadnie woda, można łapać rękoma. Tam gdzie jest ujście potoku, na

Starym Mieście, zamkniętym w sobie jak szyszka, śpią pijani mężczyźni i kobiety syte miłości. Siostra Pina śpi
sama albo z kimś i zapomniała już o Pinie, nie zastanawia się, czy żyje, czy może już umarł. W swej celi, na słomie,

czuwa jedynie jego majster Pietromagro bliski śmierci, z krwią, która staje się coraz to bardziej żółta od krążącego
w żyłach moczu.

Pin doszedł do swoich miejsc: oto rów, oto ścieżka na przełaj, przy której są gniazda. Poznaje kamienie, patrzy,

czy ziemia nie została poruszona. Nie, wszystko jest nietknięte. Grzebie paznokciami w przyjemnym podnieceniu:

dotknięcie kabury wywołuje słodkie wzruszenie, jak za dziecinnych lat zabawka pod poduszką. Wyciąga pistolet i
przesuwa palcem wzdłuż otworu lufy, żeby oczyścić ją z ziemi. Z lufy szybko wybiega pajączek: wlazł do środka,

żeby tam sobie zrobić gniazdo!

Piękny jest pistolet Pina: jest jedyną rzeczą na świecie, która mu została. Pin ujmuje go w dłoń i wyobraża so-

bie, że jest Czerwonym Wilkiem, zastanawia się, co zrobiłby Czerwony Wilk, gdyby miał w ręku broń. Ale te roz-
myślania przypominają mu, że jest sam, że nie może spodziewać się pomocy od nikogo, ani od ludzi z gospody, tak

niezrozumiałych i pełnych dwuznaczności, ani od swojej siostry-zdrajczyni, ani od siedzącego w więzieniu Pietro-
magro. Z tym pistoletem także nie wie, co robić, nie wie nawet, jak się go nabija. Jeśli znajdą go z bronią w ręku, na

pewno zostanie zabity. Wkłada pistolet z powrotem do kabury i ponownie przykrywa kamieniami, ziemią i tratwą.
Teraz nie pozostaje nic innego, jak tylko ruszyć w drogę przed siebie, gdzie oczy poniosą. Zupełnie nie wie, co ro-

bić.

Postanawia iść wzdłuż ściekowego rowu. Gdy kroczy się po ciemku jego brzegiem, łatwo jest stracić równow-

agę i wleźć nogą w wodę lub potknąć się i upaść. Pin skupia całą uwagę, żeby nie stracić równowagi. Wydaje mu
się, że w ten sposób powstrzyma łzy, które cisną mu się do oczu. Lecz płacz już go ogarnia, przysłania mgłą źrenice

i zwilża rzęsy. Najpierw popłakuje cichutko, potem wybucha rzewnym płaczem, szlochając na całe gardło. Gdy
kroczy tak, tonąc we łzach, nagle naprzeciw niego wyłania się z ciemności wielki cień mężczyzny. Pin zatrzymuje

się, mężczyzna zatrzymuje się również.

- Kto idzie? - pyta mężczyzna.

Pin nie wie, co odpowiedzieć, łzy dławią mu gardło, i pogrąża się w rozpaczliwym, żałosnym łkaniu.
Człowiek zbliża się: jest wysoki i silnie zbudowany, ubrany po cywilnemu, ze zrolowanym płaszczem przewi-

eszonym przez ramię i uzbrojony w automat.

- Powiedz no, dlaczego płaczesz? - pyta. Pin spogląda na niego: jest to człeczysko z twarzą spłaszczoną, jak u

maszkaronów przy fontannach, ma obwisłe wąsy i niewiele zębów w ustach.

- Co tu robisz o tej porze? -- mówi człowiek. - Zabłądziłeś?

Najdziwniejszą rzeczą u niego jest czapka, wełniana czapeczka nie wiadomo jakiego koloru, z czerwonymi

haftami i pomponem na wierzchu.

- Zabłądziłeś, a ja nie mogę cię odprowadzić do domu, z domami mam niewiele wspólnego, nie mogę od-

prowadzać zabłąkanych dzieci!

Mówi to wszystko, jakby się chciał usprawiedliwić, bardziej do siebie niż do Pina.
- Ja nie zabłądziłem - mówi Pin.

- A więc? Po co się tu włóczysz? - mówi człowiek w wełnianej czapeczce.
- Powiedz mi najpierw, co ty tu robisz?

- Brawo - mówi człowiek. - Jesteś cwaniak. No, widzisz, jesteś cwaniak i płaczesz? Ja idę zabijać ludzi nocą.

Boisz się?

- Nie, czy jesteś mordercą?
- Patrzcie no, nawet dzieci nie boją się już morderców! Nie jestem mordercą, ale mimo to zabijam.

- Idziesz teraz zabić człowieka?
- Nie. Wracam.

Pin nie boi się, bo wie, że są tacy, którzy zabijają ludzi, a mimo to są dobrzy. Czerwony Wilk ciągle mówi o

zabijaniu, a jednak jest dobry; malarz, który mieszkał od frontu w jego domu, zabił swoją żonę, a (przecież był do-

bry; Michel Francuz również będzie teraz zabijał ludzi i zawsze zostanie Michelem Francuzem. Poza tym, człowiek
w wełnianej czapeczce mówi o zabijaniu ze smutkiem, jakby to robił za karę.

- Czy znasz Czerwonego Wilka? - pyta Pin.
- Pewnie, że go znam; Czerwony Wilk jest od Blondyna. Ja jestem od Prostego. A ty skąd go znasz?

- Byłem razem z nim i zgubiłem go. Zwialiśmy z więzienia. Nałożyliśmy strażnikowi fajny hełm. Przedtem

bili mnie pasem od pistoletu. Za to, że ukradłem pistolet marynarzowi mojej siostry. Moją siostrą jest Czarna z Car-

rugio Lungo.

Człowiek w wełnianej czapeczce gładzi palcami wąsy.

- Tak, tak, tak, tak... - mówi starając się z wysiłkiem zrozumieć od razu całą historię. - A teraz dokąd chcesz

iść?

- Nie wiem - mówi Pin. - A ty dokąd idziesz?
- Ja idę do oddziału.

- Weźmiesz mnie z sobą? - pyta Pin. - Chodź. Jadłeś?
- Czereśnie - mówi Pin.

- Dobra. Masz chleb - wyciąga z kieszeni chleb i daje go Pinowi.
Idą teraz przez gaj oliwek. Pin gryzie chleb. Łzy ciekną mu jeszcze po policzkach i połyka je razem z chlebem.

Mężczyzna wziął go za rękę; ręka jego jest ogromna, ciepła, miękka, jakby zrobiona z chleba.

- Więc teraz opowiedz mi, jak to wszystko było... Powiedziałeś, że na początku była kobieta...

- Moja siostra, Czarna z Carrugio Lungo - mówi Pin.
- Oczywiście. Na początku wszystkich historii, które się źle kończą, jest zawsze kobieta, zgadza się. Jesteś

młody, zapamiętaj, co ci powiem: wojna jest wyłącznie z winy kobiet...

ROZDZIAŁ PIĄTY

Pin budząc się dostrzega pomiędzy gałęźmi drzew skrawki nieba tak jasne, że patrząc na nie doznaje nieomal

bólu. Jest dzień, piękny, pogodny dzień pełen śpiewu ptaków.

Mężczyzna wstał i właśnie roluje płaszcz, którym w nocy przykrył mu plecy.
- Idziemy, szybko, bo już jest dzień - mówi.

Szli prawie całą noc. Szli przez gaje oliwek, później przez łąki, wreszcie przez ciemne lasy sosnowe. Po drodze

widzieli sowy, lecz Pin nie bał się wcale, gdyż człowiek w wełnianej czapeczce trzymał go cały czas za rękę.

- Upadasz ze snu, mój chłopcze - mówił mu mężczyzna ciągnąc go za sobą - czy nie chciałbyś przypadkiem,

żebym cię wziął na ręce?

Istotnie, Pin czynił nadludzkie wysiłki, żeby nie zamknąć oczu, i chętnie pogrążyłby się w morzu paproci

leśnego podszycia. Był już prawie ranek, kiedy dotarli do węglami i mężczyzna powiedział:

- Tu możemy odpocząć.
Pin wyciągnął się na ziemi czarnej od sadzy i jak przez sen widział, że mężczyzna przykrywa go swym płaszc-

zem, a potem przynosi gałęzie, łamie je na drobne kawałki i roznieca ogień.

Teraz jest dzień i mężczyzna robi siusiu na wygasły popiół. Pin wstaje i robi to samo obok niego. Jednocześnie

[przygląda się twarzy mężczyzny: nie widział jej jeszcze dobrze w dziennym świetle. Powoli rzedną cienie lasu i Pin
oczyma zamglonymi od snu stopniowo odkrywa w nim nowe właściwości: jest młodszy, niż mu się zdawało, a także

wymiary jego są bardziej normalne, ma rudawe wąsy i niebieskie oczy i przypomina maszkarona dzięki tym wiel-
kim, szczerbatym ustom i spłaszczonemu nosowi.

- Stąd imamy już niedaleko - mówi do Pina co pewien czas, kiedy tak idą lasem. Nie potrafi prowadzić długich

rozmów, a Pin cieszy się, że może iść razem z nim w milczeniu. W głębi duszy czuje pewną uległość wobec tego

człowieka, który krąży samotnie nocą, żeby zabijać ludzi, a dla niego jest taki dobry i opiekuńczy. Dobrzy ludzie
zawsze wprawiali Pina w zakłopotanie: nigdy nie wiadomo, jak z nimi postępować, i mimo woli chciałoby się im

dokuczyć, żeby zobaczyć, jak na to zareagują. Ale z człowiekiem w wełnianej czapeczce jest jakoś inaczej, dlatego
że jest to ktoś, kto zabił nie wiadomo ilu ludzi, a mimo to może sobie pozwolić, żeby być dobrym.

Nie potrafi mówić o niczym innym, jak tylko o wojnie, która się nigdy nie skończy, i o sobie, że po siedmiu

latach służby w strzelcach alpejskich wciąż jeszcze musi chodzić z bronią; kończy zaś stwierdzając, że w tych

czasach dobrze mają się tylko kobiety oraz że obszedł wszystkie kraje i przekonał się, że są one najgorszą rasą, jaka
w ogóle istnieje. Tego rodzaju rozmowy nie interesują Pina, są to zwykłe rzeczy, jakie wszyscy teraz głoszą. Jed-

nakże nigdy nie słyszał, żeby w ten sposób mówiono o kobietach, i gdy się nad tym zastanawia, dochodzi do
wniosku, że mężczyzna ma rację. Nie jest taki jak Czerwony Wilk, który kobietami w ogóle się nie interesuje. Wy-

gląda na to, że kobiety zna dobrze i że zrozumiał to, co Pin rozumiał zawsze: że są ohydne i nie wiadomo co za
przyjemność znajdują ci, co się z nimi zadają.

Wyszli już z lasu sosnowego i idą teraz wśród kasztanów.
- Niedługo dojdziemy naprawdę - mówi mężczyzna.

Istotnie, wkrótce potem spotykają muła w uprzęży, lecz bez juków, który chodzi sobie swobodnie, obgryzając

liście.

- Jak można tak puszczać muła na kurwy, niespętanego - mówi człowiek. - Chodź tu, Korsarz, chodź, mój ślic-

zny.

Bierze go za uzdę i prowadzi za sobą. Korsarz jest starym mułem z poobcieraną sierścią, jest łagodny i uległy.
Tymczasem przybyli na polanę, na której stoi samotna chałupa z rodzaju tych, w których piecze się kasztany.

Dookoła nie widać żywej duszy. Mężczyzna zatrzymuje się i Pin zatrzymuje się również.

- Co się stało? - mówi mężczyzna - czyżby poszli sobie wszyscy?
Pin rozumie, że być może są powody do obawy, lecz nie wie dobrze, o co chodzi, i strach jakoś go nie ogarnia.

- Hej! Kto tam? - woła mężczyzna, lecz niezbyt głośno, i zdejmuje automat z pleców.
Wówczas z chaty wychodzi jakiś mały człowieczek z workiem w ręku. Spostrzega przybyłych, rzuca worek na

ziemię i zaczyna klaskać w dłonie.

- Hola, cześć, Kuzynie! Ale mamy dzisiaj wesoły dzień! - woła ochrypłym głosem.

- Mańkut! - mówi towarzysz Pina - gdzież, u diabła, są wszyscy pozostali?
Człowieczek idzie ku nim zacierając dłonie.

- Trzy samochody, trzy pełne samochody jechały w góry drogą. Zauważyliśmy je dziś rano i cały batalion

wyszedł im na spotkanie. Za chwilę zacznie się zabawa.

Człeczyna jest w marynarskiej kurtce i w kapturze z króliczej skórki ma łysej czaszce. Pin myśli, że to kar-

zełek, który mieszka w tej chatce wśród lasu.

Wysoki mężczyzna gładzi wąsy.
- Dobrze - mówi - trzeba, żebym i ja się ruszył i dołożył coś od siebie.

- Jeżeli zdążysz - mówi człowieczek. - Ja zostałem, żeby przygotować jedzenie. Jestem pewien, że w południe

będzie już po wszystkim i wkrótce wrócą.

- Mógłbyś też uważać na muła, jeżeli już tu jesteś - mówi tamten - gdybym go nie spotkał, byłby już nad brze-

giem morza.

Człowieczek pęta muła, a później spogląda na Pina.
- A ten to kto? Dorobiłeś się syna, Kuzynie?

- Raczej dałbym się pokrajać w kawałki, niżbym miał dorobić się syna - mówi wysoki. - To jest chłopak, który

chodzi ma akcje z Czerwonym Wilkiem i zabłąkał się.

Niezupełnie to odpowiada prawdzie, ale Pin jest zadowolony, że przedstawiono go w ten sposób, i być może

wysoki mężczyzna powiedział tak naumyślnie, żeby przedstawić go w lepszym świetle.

- Widzisz, Pin - mówi wysoki - to jest Mańkut, kucharz oddziału. Musisz go szanować dlatego, że jest stary, i

dlatego, że gdybyś go tnie szanował, nie dałby ci dolewki.

- Słuchaj no, rekrucie rewolucji - mówi Mańkut - potrafisz obierać kartofle?
Pin chciałby mu odpowiedzieć jakimś ordynarnym żartem, tak sobie, żeby zawrzeć przyjaźń, ale jakoś nic nie

może wymyślić i odpowiada:

- Umiem.

- Dobrze, właśnie był mi potrzebny ktoś do pomocy w kuchni - mówi Mańkut. - Poczekaj, zaraz pójdę po noże.

- I znika w drzwiach chaty.

- To jest twój kuzyn? - pyta Pin wysokiego mężczyznę.
- Nie, Kuzyn to ja, wszyscy mnie tu tak nazywają.

- Ja też?
- Co ty też?

- Czy ja też mogę cię nazywać Kuzynem?
- Ma się rozumieć, to takie samo imię jak każde inne.

Pin jest zadowolony. Natychmiast próbuje:

- Kuzynie! - mówi.
- Czego chcesz?

- Kuzynie, po co tu jechały samochody?
- Żeby nam wygarbować skórę. Ale my wyszliśmy im na spotkanie i sami wygarbujemy im skórę. Tak to w

życiu bywa.

- Ty też idziesz, Kuzynie?

- Pewnie, trzeba, żebym poszedł.
- A nie jesteś zmęczony drogą?

- Już od siedmiu lat tak chodzę i śpię nie zdejmując butów. A kiedy mi przyjdzie umierać, to także umrę w bu-

tach.

- Siedem lat nie zdejmujesz butów, cholerny świat, Kuzynie, i nie śmierdzą ci nogi?
Tymczasem wrócił Mańkut. Ale niesie nie tylko noże do obierania kartofli. Na ramieniu siedzi mu wielki ptak,

który bije przyciętymi skrzydłami i umocowany jest na łańcuszku za łapę, jakby to była papuga.

- Co to jest? Co to jest? - wola Pin i już

podsuwa mu palec tuż pod dziób. Ptak toczy dokoła żółtymi oczyma i nagle dziobie go w palec.
- Ha, ha - śmieje się szyderczo Mańkut - ani się obejrzysz, jak oddziobie ci palec, kolego! Uważaj, bo Babeuf

to mściwy sokół!

- Skąd go wziąłeś, Mańkucie? - pyta Pin, który wciąż się uczy, że nie można ufać ani dorosłym, ani ich

zwierzętom.

- Babeuf to stary weteran partyzantki. Wybrałem go małego z gniazda, a teraz jest maskotą naszego oddziału.

- Byłoby lepiej, gdybyś go puścił na wolność i pozwolił mu być ptakiem drapieżnym - mówi Kuzyn. - To taka

maskota, co przynosi więcej padliny niż ksiądz.

Lecz Mańkut przykłada dłoń do ucha i daje znak, żeby byli cicho.
- Ta-tata... słyszeliście?

Zaczynają nasłuchiwać. Z głębi doliny słychać strzały. Całe serie ta-pum i kilka wybuchów ręcznych granatów.
Mańkut uderza pięścią w dłoń i z tym swoim nieprzyjemnym chichotem mówi:

- Mamy ich, mamy ich, ja wam mówię, że wykończymy ich wszystkich. Rozwalimy im tu czaszki jednemu po

drugim.

- Dobra. Ale jeżeli zostaniemy tutaj, to niewiele zdziałamy. Idę zobaczyć - mówi Kuzyn.
- Zaczekaj - mówi Mańkut. - Nie zjadłbyś trochę kasztanów? Dziś rano zebrane. Giglia!

Kuzyn nagłym ruchem podnosi głową.
- Kogo wołasz? - pyta.

- Moją żonę - mówi Mańkut. - Jest tutaj od wczorajszego wieczora. W mieście czarna brygada urządzała na nią

obławy.

Istotnie na progu chaty zjawiła się kobieta z utlenionymi włosami, młoda jeszcze, choć już trochę przekwitła.

„Kto by przypuszczał, że Mańkut może mieć żonę tak młodą i o tak delikatnym wyglądzie” - myśli Pin.

Kuzyn zmarszczył brwi i gładzi sobie wąsy.
- Cześć, Kuzynie! - mówi kobieta. - Przyszłam tu do was w góry! - i zbliża się z rękami w kieszeniach; ma na

sobie długie spodnie i męską koszulę.

Kuzyn zerka na Pina. Pin zrozumiał: nawet tu, w górach, nie można się uwolnić od tych przeklętych bab; jak

się zacznie sprowadzać kobiety, to się może źle skończyć. I dumny jest, że pomiędzy nim i Kuzynem istnieją sek-

rety, co do których mogą się porozumiewać oczyma, sekrety dotyczące kobiet.

- Przyniosłaś piękną pogodę - mówi oschłe Kuzyn unikając jej spojrzenia i wskazując na dolinę, i skąd nadal

dochodzą odgłosy strzałów.

- A jakaż pogoda może być lepsza od dzisiejszej? - pyta Mańkut. - Słyszysz, jak gra cekaem, słyszysz, jak

hałasuje miotacz ognia? Giglia, daj mu miskę kasztanów, bo chce schodzić.

Giglia patrzy na Kuzyna z dziwnym uśmiechem. Pin zauważył, że oczy ma zielone i że porusza szyją jak kot

grzbietem.

- Nie mam czasu - mówi Kuzyn. - Muszę już iść. Przygotujcie jedzenie. Trzymaj się, Pin.

I oddala się z tym swoim zrolowanym, przewieszonym przez ramię płaszczem i jak zwykle z automatem w

garści.

Pin chciałby dogonić Kuzyna, iść z nim i teraz razem, ale jest strasznie połamany po tylu przeżyciach, strzały

zaś dochodzące z głębi doliny wzbudzają w nim niejasne uczucie strachu. Zresztą przyjemnie będzie tu zostać z tym

dwojgiem ludzi. Pin chciałby, żeby to był karzełek i jego żona, którzy żyją samotnie w domku wśród lasu, i żeby on
był ich przybranym synem, i żeby mógł rozmawiać z wróżkami. Lecz człowieczek w marynarskiej kurtce ma

wygląd złośliwy i złowróżbny, podobnie jak smutny i zły sokół, którego nosi na ramieniu; a na ustach żony człow-
ieczka pojawiają się ukradkowe uśmiechy, których mąż nawet nie spostrzega, i Pin chciałby mu powiedzieć: „Chol-

erny świat, uważaj, Mańkut, na twoim miejscu nie ufałbym zbytnio tej kobiecie.”

- Kim jesteś, dziecko? - mówi Giglia przesuwając dłonią po jego zjeżonej czuprynie, pomimo że Pin się

wzdraga, gdyż nigdy nie znosił kobiecych pieszczot. Poza tym nie lubi, jak nazywają go dzieckiem.

- Jestem twoim synem: czyżbyś nie spostrzegła, że tej nocy kogoś urodziłaś?

- Świetna odpowiedź! Świetna odpowiedź! - kracze Mańkut ostrząc noże jeden o drugi i drażniąc sokoła, który

wpada w szał. - Partyzanta nie powinno się nigdy pytać, kim jest. Jestem synem proletariatu, odpowiedz jej, moją

ojczyzną jest Międzynarodówka, moją siostrą jest rewolucja.

Pin patrzy na niego z ukosa, mrugając porozumiewawczo okiem.

- Co? Ty też znasz moją siostrę?
- Nie słuchaj go - mówi Giglia. - Tą swoją wieczną rewolucją zanudza cały oddział, a nawet komisarze nie

przyznają mu racji: trockista, oto, co o nim mówią, trockista!

Trockista - znowu nieznane słowo!

- Co to znaczy? - pyta.
- Sama nie bardzo wiem, co to znaczy - mówi Giglia. - Na pewno jakieś słowo, które do niego pasuje: trocki-

sta!

- Głupia! - krzyczy Mańkut. - Ja nie jestem trockistą! Jeżeli tu przyszłaś, żeby mnie denerwować, to wracaj

zaraz do miasta, do czarnej brygady, niech cię złapią!

- Wstrętny egoista! - mówi Giglia. - Z twojej winy...

- Cicho! - woła Mańkut. - Pozwól mi posłuchać: dlaczego cekaem przestał grać?
Rzeczywiście, cekaem, który do tej pory siekł gęsto, nagle zamilkł.

Mańkut z niepokojem spogląda na żonę.

- Co się stało? Zabrakło amunicji?
- Albo zabili celowniczego... - mówi z obawą Giglia.

Przez chwilę oboje nasłuchują, potem spoglądają na siebie, a na ich twarze powraca gniew.
- A więc? - pyta Mańkut.

- Mówiłam - krzyczy znowu Giglia - że przez ciebie całe miesiące żyłam z sercem w gardle ze strachu, i

jeszcze masz mi za złe, że się tu schroniłam?

- Suka! - wrzeszczy Mańkut. - Suka! Jeśli ja poszedłem w góry, to dlatego... Uwaga! Znowu zaczyna!
Cekaem podejmuje ogień, słychać krótkie, przerywane serie.

- Nieźle - mówi Giglia.
- ... to dlatego - krzyczy Mańkut - że nie mogłem z tobą wytrzymać w domu, z tym wszystkimi, co wy-

prawiałaś!

- Ach tak? Ale jak skończy się ta wojna i znów wyruszą okręty, a ja będę cię widywała nie więcej niż dwa lub

trzy razy do roku?... Słuchaj, co to za strzały?

Mańkut zatroskany nasłuchuje.

- Chyba moździerz...
- Nasz czy ich?

- Daj mi posłuchać: to wystrzał z tamtej strony... To oni!
- Z tej: bardziej z doliny, to nasi...

- Ty zawsze, żeby mi tylko zaprzeczyć. Przeklęty dzień, w którym cię poznałem! Tak, to rzeczywiście nasi...

nieźle, Giglia, nieźle...

- Powiedziałam ci, że jesteś trockistą, widzisz, że jesteś trockistą!
Pin bawi się znakomicie, nareszcie czuje się jak u siebie. Na jego ulicy bywały kłótnie pomiędzy małżeńst-

wami, które trwały nieraz całe dnie, i Pin spędzał długie godziny podsłuchując pod oknami, zupełnie jak przy radio,
nie przepuszczając ani jednego słowa. Niekiedy wtrącał się w te spory jakimś żartem, który wykrzykiwał, ile miał

tchu w płucach, tak że kłócący się przerywali czasami swój spór i wychylali się oboje z tego samego okna, obrzu-
cając Pina wyzwiskami.

Tutaj wszystko odbywa się o wiele piękniej: wśród lasu, przy akompaniamencie strzałów i z wżyciem nowych,

soczystych słów.

Teraz jest zupełnie cicho. Wydaje się, że bitwa w głębi doliny wygasła. Małżonkowie patrzą na siebie wrogo,

nie mogąc już wydobyć głosu z gardła.

- Cholerny świat, nie macie chyba zamiaru kończyć tak prędko? - mówi Pin. - Czy straciliście wątek?
Oboje spoglądają ma Pina, potem jedno patrzy na drugie, żeby widzieć, czy któreś z nich się nie odezwie, i

żeby mu wówczas natychmiast zaprzeczyć.

- Śpiewają! - wykrzykuje Pin. Rzeczywiście z głębi, doliny dochodzi echo niewyraźnej pieśni.

- Śpiewają po niemiecku... - mruczy kucharz.
- Głupiś! - krzyczy kobieta. - Nie słyszysz, że to Bandiera rossa ?

- Bandiera rossa? - Mały człowieczek skacze z uciechy do góry, klaszcząc w dłonie, a sokół odważa się na lot

na swych podciętych skrzy-

dłach ponad jego głową. - Tak, to Bandiera rossa!

Zbiega w dół poprzez urwiska, śpiewając Bandiera rossa la trionfera... i dopada aż na skraj drogi, gdzie znów

nadstawia ucha.

- Tak. To Bandiera rossa!
Wraca skacząc z okrzykiem radości, z sokołem, który przywiązany na łańcuszku, szybuje niczym północny

wicher. Całuje żonę, daje szturchańca Pinowi i wszyscy troje, trzymając się za ręce, śpiewają: Bandiera rossa la
trionfera.

- Widzisz - mówi Mańkut do Pina - nie wierzyłeś chyba, że kłóciliśmy się naprawdę, to były tylko żarty.
- Oczywiście - mówi Giglia. - Mój mąż jest trochę głupi, ale jest najlepszym mężem na świecie.

To mówiąc odchyla kaptur z króliczej skórki i całuje go w łysinę. Pin nie wie, jak jest naprawdę: dorośli są

zawsze niezrozumiali i ciągle kłamią; w każdym razie i tak bawił się doskonale.

- Prędzej, obierać kartofle? - woła Mańkut. - Za dwie godziny wrócą i nie będzie jeszcze nic gotowe!
Wysypują kartofle z worka, siadają obok, obierają je, a potem wrzucają do kotła. Kartofle są zimne i marzną od

nich palce; mimo to przyjemnie jest obierać kartofle razem z tym dziwnym typem, przypominającym gnoma, o
którym nie wiadomo, czy jest dobry, czy zły, i z jego bardziej jeszcze niezrozumiałą żoną. Giglia zamiast obierać

kartofle zaczyna się czesać. Denerwuje to Pina, który nie lubi pracować, gdy w pobliżu ktoś próżnuje,. ale Mańkut
dalej spokojnie skrobie kartofle - być może przyzwyczaił się do tego, bo w stosunkach pomiędzy nimi jest tak

zawsze.

- Co będzie dzisiaj do jedzenia? - pyta Fin.

- Koźlina z kartoflami - odpowiada Mańkut. - Lubisz koźlinę z kartoflami?
Pin wie tylko, że jest głodny, więc mówi, że tak.

- Ty, Mańkut, potrafisz dobrze gotować? - pyta.
- Też pytanie! - mówi Mańkut. - Przecież to mój zawód. Dwadzieścia lat spędziłem na statkach jako kucharz.

Na statkach wszelkiego rodzaju i wszelkich narodowości.

- Na statkach pirackich także? - pyta Pin.

- Na statkach pirackich także.
- Na statkach chińskich także?

- Na statkach chińskich także.
- Znasz chiński?

- Znam wszystkie języki. I potrafię gotować na wszelkie sposoby używane we wszystkich częściach świata:

znam kuchnię chińską, kuchnię meksykańską, kuchnię turecką...

- Jak zrobisz dzisiaj koźlinę z kartoflami?
- Po eskimosku. Lubisz po eskimosku?

- Cholerny świat, Mańkut, po eskimosku! Gdy przybywają pierwsi ludzie, woda już się gotuje.
Pin zawsze pragnął zobaczyć partyzantów.

Stoi teraz z otwartymi ustami na środku polany, przed chatą, i nie może skupić całej uwagi ma jednym, bo za-

raz nadchodzi dalszych dwóch czy trzech, każdy inny, a wszyscy objuczeni bronią i pasmami nabojów.

Można ich równie dobrze wziąć za żołnierzy, za kompanię żołnierzy, która zabłądziła podczas jakiejś wojny

sprzed wielu lat i błąka się wciąż jeszcze po lasach, nie znajdując drogi powrotu, w postrzępionych mundurach, po-

dartych butach, z włosami i brodami w nieładzie, z bronią, która służy już tylko do zabijania dzikich zwierząt.

Są zmęczeni i pokryci warstwą potu zmieszanego z kurzem. Pin spodziewał się, że będą wracać śpiewając,

tymczasem są cisi i poważni i w milczeniu rzucają się na słomę.

Mańkut stara się święcić zwycięstwo, jak tylko umie, i wali pięścią w dłoń zanosząc się od śmiechu.
- Ale daliśmy im łupnia tym razem! Jakżeśmy to zrobili? Opowiedzcie mi!

Ludzie potrząsają głowami, zagrzebują się w słomie i nic nie mówią. Dlaczego są niezadowoleni? Zupełnie

jakby wrócili po klęsce.

- A więc nie udało się? Mieliśmy zabitych? - Mańkut krąży od jednego do drugiego i nie daje za wygraną.
Przyszedł również Prosty, dowódca. Jest to człowiek młody, szczupły, o dziwnie' ruchliwych nozdrzach i

spojrzeniu spoza czarnych rzęs. Krąży dokoła, pokrzykuje na ludzi i ma pretensje, że jedzenie nie jest gotowe.

- Mówcie wreszcie, co się stało? - nalega kucharz. - Nie odnieśliśmy zwycięstwa? Jeżeli mi nie wytłumaczy-

cie, nie będę szykował jedzenia.

- Ależ tak, ależ tak, zwyciężyliśmy - mówi Prosty. - Rozbiliśmy dwa samochody, około dwudziestu Niemców

zabitych, bogata zdobycz.

Mówi niechętnie, jakby to wszystko stało się wbrew jego woli.

- Więc co, czy mieliśmy dużo zabitych? My również?
- Było dwóch rannych z innych oddziałów. My, ma się rozumieć, wszyscy wyszliśmy cało.

Mańkut spogląda na niego: zaczyna jakby coś pojmować.
- Czyż nie wiesz - krzyczy Prosty - że kazano nam zająć pozycje po drugiej stronie doliny, tak że nie mogliśmy

oddać ani jednego strzału? Trzeba, żeby wreszcie w brygadzie zdecydowali: albo nie mają zaufania do naszego
oddziału i wówczas go rozwiązują, albo uważają nas za partyzantów takich samych jak inni i wysyłają nas na akcje.

Jeżeli nie, to następnym razem nie zgodzimy się, żeby być tylko ubezpieczeniem. A ja podam się do dymisji. Jestem
chory.

Spluwa i kieruje się w stronę chaty. Przyszedł również Kuzyn i woła Pina:
- Pin, chcesz zobaczyć przemarsz batalionu? Chodź na dół, na skraj urwiska, skąd widać drogę.

Pin biegnie i wychyla się spoza krzaków. Pod nim ciągnie się droga, którą idą pod górę ludzie.
Lecz są to ludzie inni niż wszyscy ci, których dotychczas widywał: ludzie kolorowi, lśniący, brodaci, uzbrojeni

aż po zęby. Mają najdziwaczniejsze mundury, kapelusze o szerokich rondach, hełmy, skórzane kurtki, nagie torsy,
czerwone szarfy, mundury faszystowskie i broń jakąś całkiem inną, zupełnie nieznaną. Idą również jeńcy,

przygnębieni i pobladli. Finowi wydaje się, że wszystko to jest nieprawdziwe, że jest to jakaś słoneczna zjawa
wśród kurzu drogi.

Nagle jednak przechodzi go dreszcz: ta twarz jest mu znajoma, ależ tak, bez wątpienia, to Czerwony Wilk.

Woła go i w jednej chwili są już obok siebie. Czerwony Wilk dźwiga na ramieniu niemiecką broń i kuleje, bo ma

spuchniętą kostkę. Jak zawsze ma swoją rosyjską czapkę, lecz tym razem znowu z gwiazdą, czerwoną gwiazdą,
która ma w środku białe i zielone koncentryczne kółka.

- Brawo - mówi do Pina - przyszedłeś tu sam, jesteś zuch!
- Cholerny świat, Czerwony Wilku - woła Pin - w jaki sposób się tu znalazłeś? Tak na ciebie czekałem!

- Widzisz, kiedy wyszedłem stamtąd, chciałem zajrzeć do miejsca postoju niemieckich samochodów, które jest

tam w dole. Wlazłem do sąsiedniego ogrodu i z muru zobaczyłem żołnierzy w pełnym rynsztunku, którzy stawali na

zbiórkę. Powiedziałem sobie: tu się przygotowuje uderzenie na naszych. Jeżeli zaczynają się teraz przygotowywać,

to znaczy, że będą chcieli przybyć w góry o świcie. Wtedy postanowiłem zrobić całą wyprawę, żeby uprzedzić
naszych, i udało mi się w porę. Ale sforsowałem sobie kostkę, która mi spuchła wtedy, kiedy upadłem, i teraz kuleję.

- Jesteś nadzwyczajny, Czerwony Wilku, psia kość - mówi Pin - ale świnia to z ciebie też jest, że zostawiłeś

mnie samego, chociaż dałeś mi słowo honoru.

Czerwony Wilk poprawia sobie na głowie rosyjską czapkę.
- Najważniejszy honor - mówi - to honor sprawy.

Tymczasem przybyli do obozu Prostego. Czerwony Wilk ogląda wszystkich od stóp do głów i na pozdrowienia

odpowiada ozięble.

- Ale trafiło ci się dobre miejsce - mówi.
- Dlaczego? - pyta Pin z pewnym niepokojem: przywiązał się już do tych ludzi i nie chce, żeby Czerwony Wilk

go stąd zabierał.

Czerwony Wilk przybliża się i szepce mu na ucho:

- Nie mów tego nikomu, ja wiem o tym... Do oddziału Prostego odsyła się najgorsze łajzy z brygady. Ciebie

przydzielili prawdopodobnie dlatego, że jesteś dzieckiem. Ale jeżeli chcesz, mogę się postarać, żeby cię przenieśli.

Pinowi jest przykro, że trzymają go tu, bo jest dzieckiem. Ale przecież ci, których zna, to nie łajzy.
- Powiedz mi, Czerwony Wilku, czy Kuzyn jest łajzą?

- Kuzyn to taki człowiek, któremu trzeba pozwolić działać na własną rękę. Chodzi zawsze sam, jest śmiały i

odważny. Dowódcą jest tutaj Prosty, ale on to odchodzi, to znów wraca i nikt się z nim poważnie nie liczy.

- A Mańkut? Powiedz mi, czy to prawda, że on jest trockistą?
„Może mi teraz wyjaśni, co to znaczy” - myśli Pin.

- On jest ekstremistą, powiedział mi to komisarz brygady. Chyba się z nim nie zgadzasz?
- Nie, nie - odpowiada Pin.

- Towarzyszu Czerwony Wilku - woła Mańkut zbliżając się z sokołem na ramieniu - zrobimy cię komisarzem

sowietu Starego Miasta!

Czerwony Wilk nawet na niego nie spojrzał.
- Lewicowość, dziecięca choroba komunizmu! - mówi do Pina.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Nisko, pośród lasu, ciągną się łąki całe pokryte łupinami kasztanów i wyschłe moczary pełne zwiędłych liści.

Wieczorem smugi oparów przenikają pomiędzy drzewa i otulają pnie z czerwonarwymi brodami mchu i niebieskimi

deseniami porostów. Obozowiska można się domyśleć, pierwej jeszcze zanim się do niego dotrze, dzięki dymowi
unoszącemu się ponad wierzchołkami drzew i przyciszonemu śpiewowi chóru, który narasta w miarę zagłębiania się

w las. Stoi tu samotny dom z kamienia, o dwu piętrach: piętro na dole dla bydła, gdzie za podłogę służy ziemia, i
górne piętro z gałęzi, na którym sypiają pasterze.

Teraz ludzie sypiają na górze i na dole, na posłaniach ze świeżej paproci i siana, a dym z palącego się na dole

ogniska, nie mając ujścia przez okno, wciska się pod łupki dachu i gryzie ludzi w oczy i gardła powodując kaszel.

Każdego wieczora wszyscy tłoczą się wokół ogniska, zakrytego, żeby nie widział go nieprzyjaciel, watą się jedni na
drugich, a Pin pośrodku, oświetlony blaskiem ognia, śpiewa na całe gardło jak dawniej w gospodzie na jego uliczce.

I ludzie są tacy sami jak ci z gospody: wsparci na łokciach, z twardym spojrzeniem, tylko nie patrzą z rezygnacją w
fiolet szklanek - w dłoniach ściskają broń i jutro wyjdą strzelać do ludzi, do wroga.

Jest to coś, co różni ich zupełnie od wszystkich innych łudzi: mają wrogów, nowe i nieznane pojęcie dla Pina.

Na jego uliczce dzień i noc słychać było wrzaski, przekleństwa i kłótnie pomiędzy mężczyznami i kobietami, nie

było jednak tej gorzkiej żądzy wroga, tego pragnienia, które nie pozwala nocą zmrużyć oka. Pin nie wie jeszcze, co
to znaczy mieć wrogów. We wszystkich istotach ludzkich widzi coś równie ohydnego jak w robakach, ale zarazem

coś dobrego i ciepłego, co przyciąga innych.

Tymczasem ci tutaj nie potrafią myśleć o niczym innym, zupełnie jak zakochani, a kiedy wymawiają niektóre

słowa, drżą im brody, oczy połyskują i palce pieszczą celownik karabinu. Nie proszą, żeby Pin śpiewał miłosne lub
wesołe piosenki, wolą swoje pieśni, pełne krwi i burzy, albo pieśni o więzieniach i zbrodniach, których nikt inny

poza nimi nie zna, lub wreszcie piosenki bardzo sprośne, które trzeba śpiewać zachłystując się nienawiścią. Oczy-
wiście Pin jest pełen podziwu dla tych ludzi, bardziej niż dla wszystkich innych na świecie: znają historie o samo-

chodach pełnych zmasakrowanych ludzi, historie o szpiegach, którzy umierają nago w rowach wygrzebanych w
ziemi.

Nie opodal chaty las rzednieje ustępując miejsca pasmu łąki; powiadają, że leżą tam pogrzebani szpiedzy, i Pin

boi się trochę przechodzić tamtędy nocą, żeby ręce wyrosłe spośród trawy nie chwyciły go za pięty.

Pin jest już jednym z oddziału, jest w zażyłych stosunkach ze wszystkimi i z każdego potrafi tak zakpić, że

potem aż ścigają go, chcąc połaskotać i dać mu szturchańca.

- Cholerny świat, komendancie - zaczepia Prostego - mówiono mi, że kazałaś już zrobić sobie mundur, żeby,

jak idziesz do miasta, wkładać go wraz ze wszystkimi odznakami, z ostrogami i z szabla.

Pin żartuje z dowódcami, ale zawsze stara się być z nimi w dobrych stosunkach, żeby pozyskać ich przyjaźń i

żeby dzięki temu móc niekiedy uchylić się od przypadającej na niego służby lub prac porządkowych.

Prosty, syn wychodźców z Południa, jest szczupłym, młodym człowiekiem, z cierpkim uśmiechem i wiecznie

opuszczonymi powiekami o długich rzęsach. Z zawodu jest kelnerem; dobre zajęcie: żyje się w pobliżu bogatych i

pracuje w jednym sezonie, a w drugim odpoczywa. Ale on wolałby przez cały rok leżeć wyciągnięty na słońcu, z
tymi swoimi nerwowymi rękoma pod głową. Tymczasem jednak, wbrew jego woli, tkwi w mim jakieś szaleństwo,

które każe mu być w ciągłym ruchu, wprawia jego nozdrza w ustawiczne drgania i narzuca mu podświadomie prag-
nienie manipulowania bronią. W dowództwie brygady mają co do niego zastrzeżenia z powodu niezbyt dobrej

opinii, jaką o nim przysłał komitet, i ponieważ podczas akcji zawsze chce działać ma własną rękę i za bardzo lubi
komenderować, a za mało świecić własnym przykładem. Jednakże, kiedy chce, potrafi być odważny, a dowódców

jest niewielu. Dlatego też powierzono mu oddział, na który nie można zbytnio liczyć i który służy raczej do odi-
zolowania ludzi mogących wywierać zły wpływ na innych. Z tego powodu Prosty obrażony jest na dowództwo i

działa trochę na własną rękę, a trochę próżnuje. Od czasu do czasu mówi, że jest chory, i spędza całe dnie w chacie,
wyciągnięty na posłaniu ze świeżych paproci, z rękami pod głową i długimi rzęsami opuszczonymi na przymknięte

oczy.

Ażeby go zmusić do wypełniania obowiązków, trzeba by komisarza oddziału, który znałby się na rzeczy! Lecz

komisarza Giacinto wykańczają wszy, którym pozwolił rozmnożyć się do tego stopnia, że nie może już sobie z nimi
dać rady, tak samo jak nie potrafi zdobyć sobie autorytetu u dowódcy i wśród ludzi z oddziału. Co pewien czas

wzywają go do dowództwa batalionu lub brygady i każą dokonać krytycznej oceny sytuacji oraz przestudiować spo-

soby jej rozwiązania. Jest to jednak daremny trud, gdyż za każdym razem gdy wraca do swego oddziału, drapie się
od rana do wieczora i udaje, że nie wie, co robi dowódca i co mówią o nim ludzie.

Prosty, uśmiechając się cierpko i poruszając nozdrzami, pozwala Pinowi na żarty i powiada, że Pin jest

największym zuchem w oddziale, że on sam jest chory i chce się wycofać, a dowództwo mogą powierzyć Pinowi,

jeśli sprawy będą iść nadal tak kulawo. Wówczas wszyscy próbują nabierać Pina i zapytują go, kiedy zarządzi jakąś
akcję i czy zdobyłby się na to, żeby wycelować do Niemca i wystrzelić. Pin złości się, gdy słyszy takie słowa, gdyż

w gruncie rzeczy bałby się znaleźć w ogniu bitwy i być może nie miałby odwagi strzelić do człowieka. Lecz kiedy
znajduje się pośród towarzyszy, pragnie uwierzyć w to, że jest jednym z nich, i wówczas zaczyna opowiadać, co

zrobi, jak wezmą go ze sobą na bitwę, i udaje, że w rękach ma karabin maszynowy, trzymając dłonie blisko siebie,
na wprost oczu, tak jakby strzelał.

Podnieca się wtedy, myśli o faszystach, o tym, jak go bili, o niebieskawych i pozbawionych zarostu twarzach

tych ze śledztwa; ta-tatata - oto wszyscy już zabici i krwawiącymi dziąsłami gryzą dywan, pod biurkiem niemieck-

iego oficera. Tak więc i w nim rodzi się ostra i nieugięta żądza zabijania, chęć zabicia ukrytego w kurniku żołnierza,
mimo że jest głupi, a nawet właśnie dlatego, że jest głupi; zabicia również smutnego strażnika więziennego właśnie

dlatego, że jest smutny i że na twarzy ma blizny od brzytwy. Jest to żądza tak stara jak tkwiące w nim pragnienie
miłości, ma smak nieprzyjemny i podniecający jak dym i wino; żądza, która z niezrozumiałych powodów ogarnia

wszystkich mężczyzn i której zaspokojenie musi z sobą nieść zagadkowe i tajemnicze rozkosze.

- Gdybym był takim chłopcem jak ty - mówi Długi Zena, zwany Drewnianą Czapką - nie zastanawiałbym się

wiele, tylko zszedłbym do miasta, zastrzeliłbym oficera, a potem uciekłbym tu z powrotem. Ty jesteś dzieciak, nikt
nie zwróciłby na ciebie uwagi i mógłbyś podejść im aż pod sam nos. I uciekać też byłoby ci łatwiej.

Pin skręca się ze złości; wie, że mówią mu to wszystko tylko po to, żeby go nabrać, a potem i tak nie dadzą mu

broni i nie pozwolą oddalić się od oddziału.

- Wyślijcie mnie - mówi - a zobaczycie, że pójdę.
- Dobrze, idź jutro - odpowiadają.

- O co się założymy, że któregoś dnia pójdę do miasta i zakatrupię niemieckiego oficera? - pyta Pin.
- Idź - odpowiadają. - Dasz mu broń, Prosty?

- Pin jest pomocnikiem kucharza - mówi Prosty - jego broń to nóż do obierania kartofli i warząchew.
- Po diabła mi cała wasza broń! Cholerny świat, mam niemiecki marynarski pistolet, jakiego nikt z was nie ma!

- Do licha - mówią - a gdzie go trzymasz: w domu? Marynarski pistolet to musi być taki, co strzela wodą!
Pin przygryza wargi; przyjdzie taki dzień, że odkopie swój pistolet i dokona cudownych rzeczy, rzeczy, które

zadziwią wszystkich.

- O co się założymy, że mam pistolet P38 ukryty w takim miejscu, którego nikt poza mną nie zna?

- Co z ciebie za partyzant, jeżeli trzymasz broń w ukryciu? Powiedz nam, jakie to miejsce, a pójdziemy go

przynieść.

- Nie. To takie miejsce, które znam tylko ja i nikomu nie mogę o mim powiedzieć.
- Dlaczego?

- Bo pająki robią tam gniazda.
- Ale co ty bredzisz! Odkąd to pająki robią gniazda? To przecież nie są jaskółki.

- Jeżeli mi nie wierzycie, dajcie mi waszą broń.

- Myśmy sobie broń zorganizowali. Skonfis-ko-wa-li-śmy ją.
- Ja swoją też skonfiskowałem. W pokoju mojej siostry, podczas kiedy ten...

Ludzie śmieją się, nie rozumieją nic z tych rzeczy. Pin chciałby sobie odejść i prowadzić partyzantkę zupełnie

sam ze swoim pistoletem.

- O co się założymy, że ja znajdę ten twój P38?
Pytanie to zadał Skóra, szczupły chłopak, wiecznie zaziębiony, z ledwie zarysowanym puszkiem wąsów nad

spieczonymi wargami. W tej chwili starannie czyści szmatką zamek karabinu.

- Mogę się założyć nawet z twoją rodzoną ciotką, że nie znasz miejsca, gdzie pająki robią gniazda - mówi Pin.

Skóra przestaje trzeć szmatką.
- Ty gówniarzu, ja znam każdy najdrobniejszy zakątek fosy, nawet sobie nie wyobrażasz, z iloma dziewczy-

nami spałem na tamtych zboczach.

Skóra ma dwie namiętności, które go pochłaniają: broń i kobiety. Zyskał sobie prawdziwy podziw Pina roz-

prawiając ze znawstwem o wszystkich prostytutkach z miasta i wydając opinię o jego siostrze, Czarnej, co pozwa-
lało przypuszczać, że zna dobrze również i ją. Pin żywi uczucie sympatii pomieszanej ze wstrętem dla tego

szczupłego i wiecznie zaziębionego chłopca, który zawsze opowiada historie o dziewczętach uwodzonych pod-
stępnie, gdzieś ma łąkach, lub o nowych i skomplikowanych rodzajach broni, w jaką wyposażona jest czarna

brygada. Skóra jest młody, lecz objechał już całe Włochy z obozami awangardzistów, zawsze miał do czynienia z
bronią i zwiedził domy publiczne we wszystkich miastach, mimo że nie był jeszcze pełnoletnim.

- Nikt nie wie, gdzie są gniazda pająków - mówi Pin.
Skóra śmieje się ukazując dziąsła.

- Ja wiem - mówi. - Idę teraz do miasta zabrać karabin z domu pewnego faszysty, to poszukam również i twego

pistoletu.

Skóra od czasu do czasu wyrusza do miasta powraca obładowany bronią. Zawsze zdoła się wywiedzieć, gdzie

jest ukryta lub kto trzyma ją w domu, i za każdym razem udaje mu się ją zabrać i powiększyć w ten sposób swe

uzbrojenie. Pin nie wie, czy Skóra mówi prawdę: może Skóra jest tym poszukiwanym wielkim przyjacielem, który
wszystko wie o kobietach i o pistoletach, a także o pajęczych gniazdach? A jednak Skóra napawa go lękiem z tymi

swymi czerwonawymi, wiecznie przeziębionymi oczkami.

- A jeżeli znajdziesz, przyniesiesz mi go? - pyta Pin.

Skóra w złośliwym uśmiechu odsłania całe dziąsła.
- Jeżeli znajdę, zatrzymam go sobie. Trudno jest odebrać broń Skórze. Co dzień

nieomal są o to w oddziale awantury, bowiem Skóra nie jest dobrym kolegą i uważa, że przysługuje mu prawo

własności do całego arsenału, w jaki się zaopatrzył. Zanim jeszcze zgłosił się do oddziału, wstąpił do czarnej

brygady po to, żeby mieć karabin, i krążył po mieście, po godzinie policyjnej, strzelając do kotów. Później zdez-
erterował ograbiwszy pół zbrojowni i od tego czasu odbywa stałe kursy do miasta, wytrapiając najdziwniejsze

rodzaje broni automatycznej, granaty ręczne i pistolety. Czarna brygada jest częstym tematem jego rozmów. Odma-
lowuje ją w barwach diabolicznych, lecz nie pozbawionych uroku: „W czarnej brygadzie robią to... mówią tamto...”

- Prosty, więc ja, ma się rozumieć, idę - mówi Skóra zwilżając sobie delikatnie wargi językiem i pociągając

nosem.

Nie powinno się pozwalać ludziom chodzić, gdzie im się podoba, lecz wyprawy Skóry udają się zawsze, nigdy

nie wraca z próżnymi rękoma.

- Pozwalam ci iść na dwa dni - mówi Prosty - nie więcej, rozumiesz? I nie rób głupstw, żeby cię nie złapali.
Skóra znów zwilża sobie wargi.

- Wezmę ze sobą nowego stena.
- Nie - mówi Prosty - masz starego stena. Ten nowy będzie nam potrzebny.

Zaczyna się zwykła historia.
- Nowy sten jest mój - mówi Skóra -ja go przyniosłem i wezmę go, kiedy mi się spodoba.

Gdy tylko Skóra zaczyna się kłócić, oczy mu czerwienieją jeszcze bardziej, jakby od płaczu, a głos staje się

nosowy. Prosty, przeciwnie, jest chłodny, nieustępliwy i tylko, zanim otworzy usta, drgają mu nozdrza.

- Więc nie pójdziesz wcale - mówi. Skóra zaczyna narzekać wychwalając wszystkie swoje zasługi i oświadcza,

że w takim razie porzuca oddział na zawsze i zabiera ze sobą całą swoją broń. Suchy cios Prostego ląduje na jego

policzku.

- Zrobisz, co ci każę, zrozumiano?

Towarzysze spoglądają z uznaniem. Nie szanują Prostego bardziej niż Skóry, lecz są zadowoleni, że dowódca

potrafi wzbudzić respekt.

Skóra stoi z czerwonym śladem pięciu palców na pobladłym policzku i pociąga nosem.
- Popamiętasz to - mówi. Odwraca się i wychodzi.

Na zewnątrz jest mgła. Ludzie wzruszają ramionami. Już wiele razy Skóra urządzał podobne sceny, a potem

zawsze powracał z nowym łupem. Pin biegnie za nim.

- Powiedz, Skóra, mój pistolet, słuchaj no, ten pistolet... - i sam nie wie, o co ma go prosić. Lecz Skóra już

zniknął, a mgła tłumi wołanie. Pin wraca do pozostałych: mają kawałki słomy we włosach i kwaśne miny.

Ażeby ożywić atmosferę i odegrać się za drwiny, z jakimi się spotkał, Pin zaczyna żartować z każdego, kto jest

mniej zdolny do obrony i łatwo daje się nabrać. W tej chwili przedmiotem jego kpin są czterej szwagrowie z Kalab-

rii: Książę, Markiz, Hrabia i Baron. Wszyscy czterej są szwagrami, przybyli ze swych rodzinnych stron, żeby poślu-
bić cztery siostry, swoje współrodaczki, które osiedliły się w tych okolicach. Obecnie tworzą grupę działającą

częściowo ma własną rękę, pod wodzą Księcia, który jest najstarszy i potrafi wzbudzić szacunek.

Książę ma okrągłą, futrzaną czapkę, opuszczoną na jedno ucho, i równo przystrzyżone wąsiki na kwadratowej,

hardej twarzy. Nosi austriacki pistolet przyczepiony do pasa: wystarczy, że ktoś mu się sprzeciwi, a już wyciąga
pistolet z kabury, przykłada przeciwnikowi do brzucha, mamrocze jakieś brutalne słowa w tym swoim opętańczym

języku, pełnym podwójnych i dziwacznych przedrostków.

- Dla mnie klaszcz w dłonie i tańcz! Pin robi do niego grymas.

- Patrzcie, krajan!
A Książę, który nie zna się na żartach, goni za nim z wymierzonym austriackim pistoletem i wrzeszczy:

- Ja ci palnę w łeb! Ja cię nauczę rozumu!
Ale Pin się nie boi, bo wie, że inni są za nim, obronią go, i że bawi ich, kiedy tak drwi z Kalabryjczyków: z

Markiza z gąbczastą twarzą i z czołem przysłoniętym włosami, z Hrabiego, chudego i melancholijnego jak Mulat, i
z najmłodszego z nich, Barona, w wielkim, czarnym chłopskim kapeluszu, z zezowatym okiem i medalikiem z

Matką Boską przyczepianym do dziurki od guzika. Książę był z zawodu rzeźnikiem, trudnił się nielegalnym ubo-

jem, a i teraz w oddziale, kiedy trafi się jakieś zwierzę do zarżnięcia, ofiarowuje swoje usługi; tkwi w nim jakiś
ponury kult krwi. Często czterej szwagrowie wyruszają doliną ku polom obsianym goździkami, gdzie mieszkają

cztery siostry, ich żony. Toczą tam tajemnicze potyczki z ludźmi z czarnej brygady, urządzają zasadzki i krwawe
wendety, jakby prowadzili wojnę w swych własnych sprawach, podsycaną starymi rodzinnymi waśniami.

Czasem wieczorem Długi Zena, zwany Drewnianą Czapką, mówi do Pina, żeby był cicho, bo właśnie znalazł

piękny fragment w książce i chce go głośno przeczytać. Długi Zena, zwany Drewnianą Czapką, spędza całe dnie nie

wychodząc z chaty, wyciągnięty na sianie, i czyta przy blasku oliwnej lampki grubą książkę z napisem na okładce
Superszlagier. Potrafi zabrać z sobą książkę nawet na akcję i czytać, oparłszy ją o karabin maszynowy, w oczeki-

waniu na Niemców.

Czyta teraz głośno swym monotonnym głosem z genueńskim akcentem, historie o ludziach, którzy giną w

pełnych tajemnic chińskich dzielnicach. Prosty lubi słuchać, gdy ktoś czyta, i nakazuje wszystkim milczenie. W
ciągu całego swego życia nigdy nie miał cierpliwości, żeby czytać książki, ale raz, siedząc w więzieniu, spędzał całe

godziny słuchając, jak pewien stary więzień czytał na głos Hrabiego Monte-Cristo. Podobało mu się to bardzo.

Ale Pin nie rozumie, co to za przyjemność czytać, i nudzi się. Mówi:

- Drewniana Czapko, co powie twoja żona tej nocy?
- Jakiej mocy? - pyta Długi Zena, zwany Drewnianą Czapką, który nie przyzwyczaił się jeszcze do kawałów

Pina.

- Tej nocy, kiedy pierwszy raz pójdziecie razem do łóżka i ty przez cały czas będziesz dalej czytał książkę.

- Ty świński ryju! - woła do niego Długi Zena.
- Ty wołowa wargo! - odpowiada Pin.

Genueńczyk ma szeroką, bladą twarz z olbrzymimi wargami i mętnymi oczyma pod daszkiem czapeczki ze

skóry, która wygląda zupełnie jak z drzewa. Długi Zena jest wściekły i podnosi się.

- Dlaczego wołowa warga? Dlaczego mnie nazywasz wołową wargą?
- Wołowa warga! - krzyczy dalej Pin trzymając się poza zasięgiem jego ogromnych rąk. - Wołowa warga!

Pin się nie boi, bo wie, że genueńczyk nigdy nie zdobędzie się na wysiłek aż tak wielki, żeby go ścigać, i że

zawsze w końcu zostawi go w spokoju, pozwalając mu gadać, co tylko zechce, i wróci do czytania swej książki

wodząc grubym paluchem po stronnicy. Jest to najbardziej leniwy człowiek, jaki się kiedykolwiek trafił w oddz-
iałach. Jest silny jak wół, lecz w czasie marszów zawsze znajduje jakiś wykręt, żeby iść bez obciążenia. Wszystkie

oddziały starały się go pozbyć, aż wreszcie przydzielano go do Prostego.

- To jest okrucieństwo - powiada Długi Zena, zwany Drewnianą Czapką - że ludzie muszą całe życie pracować.

Są jednak kraje w Ameryce, gdzie człowiek bogaci się bez nadmiernego trudu. Długi Zena pojedzie tam, jak

tylko zaczną kursować statki.

- Prywatna inicjatywa, tajemnicą wszystkiego jest prywatna inicjatywa - mówi prostując długie ramiona, wy-

ciągnięty na sianie w rogu izby, i pomagając sobie palcem oraz poruszając wargami zaczyna znów sylabizować

książkę, która opisuje życie w tych wolnych i szczęśliwych krajach.

Nocą, kiedy wszyscy już śpią na słomie, Długi Zena, zwany Drewnianą Czapką lub Wołową Wargą, zagina róg

rozpoczętej strony, gasi oliwną lampkę i zasypia z książką pod głową.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Sny partyzantów są krótkie i nie zdarzają się często, są to sny zrodzone z nocy głodu, związane ze sprawą

jedzenia, którego jest zawsze mało i które trzeba dzielić między tylu ludzi; sny o kawałkach chleba, które człowiek
gryzie, ale później zamyka je ktoś w szufladzie. Bezdomne psy muszą śnić podobnie o obgryzanych kościach

zagrzebanych pod ziemią. Tylko wtedy gdy żołądek jest pełny, gdy płonie ognisko i nie łaziło się zbyt -wiele w
ciągu dnia, może sobie człowiek pozwolić na sny o nagich kobietach i budzi się rano mokry, lecz z uczuciem ulgi i

radości, jakiej doznaje się z chwilą podniesienia kotwicy.

Wówczas ludzie na sianie zaczynają rozmawiać o kobietach, które były i będą w ich życiu, snują marzenia na

przyszłość, gdy skończy się wojna, i podają sobie z rąk do rąk pożółkłe fotografie.

Giglia śpi pod ścianą, obok swego małego i łysego męża. Rankiem słucha nabrzmiałych żądzą rozmów

mężczyzn i czuje, jak powoli zbliżają się ku niej wszystkie spojrzenia, niczym rój żmij pełzających wśród siana.
Wtedy wstaje i idzie się myć do studni. Mężczyźni zostają w mroku izby i myślą o niej, że w tej chwili rozpina

koszulę i namydla sobie piersi. Prosty, jak zawsze milczący, wstaje i też idzie się myć. Wszyscy klną Pina, który
czyta ich myśli i wyśmiewa je.

Pin czuje się wśród nich jak wśród ludzi z gospody, tylko że jest to świat barwniejszy i dzikszy, z tymi nocami

na sianie i zawszonymi brodami. Oprócz śmiesznej żądzy kobiet, właściwej wszystkim dorosłym, jest w nich coś

nowego, co pociąga Pina, a zarazem napełnia go lękiem: od czasu do, czasu powracają do chaty z jakimś nieznajo-
mym bladym człowiekiem, który rozgląda się dookoła i sprawia wrażenie, jakby nie był w stanie otworzyć szeroko

oczu ani rozewrzeć szczęk, żeby zapytać o coś, co bardzo mu leży na sercu.

Człowiek idzie z nimi, uległy, ma suche, spowite w mgłę łąki, ciągnące się za lasem, i nikt go tu już więcej nie

zobaczy; tylko czasami na innych można dostrzec jego kapelusz, kurtkę lub podkute gwoździami buty. Jest w tym
coś tajemniczego i fascynującego i Pin chciałby niekiedy przyłączyć się do małego oddziałku, który wyrusza na

łąki, lecz ludzie odpędzają go wśród wymyślali i Pin powraca do swej zabawy przed chatą, drażni sokoła wrzosową
miotłą i jednocześnie myśli o tajemniczych obrzędach, które odbywają się mą wilgotnej od mgły trawie.

Którejś nocy, żeby z niego zażartować, Prosty mówi mu, że w trzecim paśmie łąki jest dla niego niespodzi-

anka.

- Cholerny świat, powiedz mi, co, Prosty! - woła Pin, który umiera z ciekawości, lecz odczuwa, lekką obawę

przed tymi polanami, szarymi w ciemnościach nocy.

- Idź prosto przez łąkę, to znajdziesz - mówi Prosty i śmieje się ukazując brzydkie zęby.
Więc Pin idzie sam wśród ciemności, ogarnięty strachem, który przenika go do głębi jak wilgoć mgły. Kroczy

pasmem łąki po zboczu i oto stracił już z oczu blask ognia w drzwiach chaty. Zatrzymał się w porę: jeszcze chwila,
nastąpiłby na to mogą. Przed sobą widzi wielki, biały kształt rozciągnięty w poprzek pasma łąki: ciało ludzkie, już

obrzękłe, leżące na wznak w trawie. Pin patrzy jak zaczarowany: widzi czarną rękę, która włazi z ziemi na to ciało,
wślizguje się po mim, czepia się jak ręka tonącego. To nie jest ręka: to ropucha, jedna z tych ropuch, które krążą

nocą wśród trawy, a teraz skacze na brzuch zmarłego. Pin ze zjeżonymi włosami i z sercem w gardle ucieka daleko
przez łąki.

Pewnego dnia powraca do oddziału Książę. Był wraz ze swymi trzema szwagrami na jednej z ich tajemniczych

wypraw. Książę ma na szyi czarny wełniany szalik i trzyma w ręku futrzaną czapkę.

- Koledzy - mówi. - Zabito mojego szwagra Markiza.

Ludzie wychodzą z chaty i widzą, jak zbliżają się Hrabia i Baron, również z czarnymi wełnianymi szalikami

dookoła szyi, dźwigając na noszach, sporządzonych z tyczek z winnicy i z oliwnych gałęzi, swego szwagra Markiza.

Zabili go na polu goździków ludzie z czarnej brygady.

Szwagrowie umieszczają nosze przed chatą i stają obok z odkrytymi i pochylonymi głowami. W pewnej chwili

dostrzegają dwóch jeńców. Są to faszyści wzięci w akcji poprzedniego dnia, którzy siedzą nie opodal obierając
kartofle, boso, rozczochrani, w postrzępionych mundurach, i po raz setny tłumaczą każdemu, kto tylko się do nich

zbliży, że do zaciągu zostali zmuszeni siłą.

Książę każe więźniom wziąć oskard i łopatę i zanieść nosze na łąki, gdzie mają pogrzebać szwagra. Kondukt

wyrusza w następującym porządku: dwaj faszyści niosą na ramionach nosze ze zmarłym, a za nimi idą trzej szwa-
growie; Książę pośrodku, dwaj pozostali po tokach. W lewych dłoniach trzymają czapki, przy piersiach, na wy-

sokości serca: Książę okrągłą futrzaną czapkę, Hrabia wełniany kaptur, Baron wielki, czarny chłopski kapelusz; w
prawej ręce każdy trzyma wymierzony pistolet. Z tyłu, w pewnej odległości, kroczą w milczeniu wszyscy inni.

W pewnej chwili Książę zaczyna odmawiać modlitwy za zmarłych. W jego ustach łacińskie wersety są prze-

pełnione gniewem i brzmią jak przekleństwa, a dwaj szwagrowie wtórują mu, krocząc cały czas z wymierzonymi

pistoletami i z czapkami przy piersi. W ten sposób żałobny kondukt posuwa się powoli przez łąki. Książę wydaje
faszystom krótkie rozkazy, żeby szli wolno, żeby równo trzymali nosze, żeby skręcali wtedy, kiedy trzeba skręcić;

później każe im zatrzymać się i kopać grób.

Ludzie również zatrzymują się w pewnej odległości i patrzą. Tuż. obok noszy i dwóch faszystów, którzy kopią,

stoją trzej szwagrowie z odkrytymi głowami, z czarnymi wełnianymi szalikami i wymierzonymi pistoletami i od-
mawiają łacińskie modlitwy. Faszyści pracują w pośpiechu, wykopali już głęboki rów i spoglądają na braci.

- Jeszcze - mówi Książę.
- Głębszy? - pytają jeńcy.

- Nie - odpowiada Książę - szerszy. Faszyści kopią dalej, wyrzucając ma górę ziemię. Robią rów dwa, trzy razy

szerszy.

- Dosyć - mówi Książę.
Faszyści układają zwłoki Markiza po środku rowu; następnie wychodzą, żeby zasypać grób.

- Na dół - mówi Książę. - Przysypcie go ziemią zostając w dole.
Faszyści sypią pełne łopaty ziemi tylko ma zmarłego i pozostają w dwóch oddzielnych rowach,; po obu stro-

nach pogrzebanych zwłok. Co pewien czas odwracają się, żeby zobaczyć, czy Książę pozwoli im wyjść, lecz Książę
chce, żeby dalej sypali ziemię na zmarłego szwagra, choć tworzy ona już wysoką mogiłę mad jego ciałem.

Później otula wszystko mgła i ludzie pozostawiają szwagrów z odkrytymi głowami i wycelowanymi pistole-

tami i odchodzą; mgła gęsta, która zamazuje postacie i tłumi odgłosy.

Wiadomość o pogrzebie Kalabryjczyka dotarła do dowództwa brygady i spotkała się tam z naganą, a komisarz

Giacinto znów został wezwany do raportu. Tymczasem jednak ludzie zebrani w izbie wyładowują jakąś szaleńczą

potrzebę wesołości słuchając żartów Pina, który oszczędza tego wieczora pogrążonych w żałobie szwagrów, a za to
uwziął się na Długiego Zenę, zwanego Drewnianą Czapką.

Giglia klęczy koło ognia, podając drobne kawałki drzewa mężowi, który pilnuje, żeby nie wygasł płomień.

Jednocześnie przysłuchuje się rozmowom, śmieje się i wodzi dokoła swymi zielonymi oczyma. Od czasu do czasu

oczy jej spotykają się z przysłoniętymi cieniem rzęs oczyma Prostego, a wówczas również i on śmieje się tym

swoim złym i chorobliwym uśmiechem i trwają tak ze skrzyżowanymi spojrzeniami, dopóki ona nie spuści oczu i
nie stanie się znów poważna.

- Pin, przestań - mówi Giglia - zaśpiewaj nam lepiej: Kto stuka do mych drzwi...
Pin zostawia w spokoju genueńczyka i zaczyna przekomarzać się z Giglią:

- Powiedz mi, Giglia, a ty byś chciała, żeby kto zastukał do twych drzwi, kiedy męża nie ma w domu?
Kucharz podnosi łysą głowę, zaróżowioną z powodu bliskości ognia; uśmiecha się cierpko, jak zawsze kiedy z

niego drwią.

- Ja bym chciał, żebyś to ty stukał i żeby cię gonił Książę z wielkim nożem, wołając: „Wypruję mu bebechy!”,

i żebym mógł zamknąć ci drzwi przed nosem!

Lecz próba zakpienia z Księcia jest niezręczna i nie chwyta. Pin robi kilka kroków -w stronę Mańkuta i spo-

gląda na niego a ukosa, śmiejąc się szyderczo:

- Ha, ha, słuchaj no, Mańkut, ale to chyba prawda, że wtedy się nie spostrzegłeś?

Mańkut zdołał już się połapać, na czym polegają kawały Pina, i wie, że nie powinien pytać, o jaki wypadek

chodzi.

- Ja nie. A ty? - odpowiada, lecz śmieje się cierpko, bowiem wie, że Pin go nie oszczędzi, i widzi, że inni

zawiśli z ciekawością na wargach Pina, żeby usłyszeć, co też nowego wymyślił.

- Wtedy kiedy po upływie roku od twego wyjazdu na morze twoja żona urodziła syna, zaniosła go do

przytułku, a ty wróciłeś i nie domyśliłeś się niczego.

Ludzie, którzy do tej chwili z ciekawości aż wstrzymali oddech, wybuchają głośnym śmiechem i szydzą z

kucharza:

- No, Mańkut, a to piękna historia! Nigdy nam o tym nie opowiadałeś!
Mańkut śmieje się również, kwaśny jak zielona cytryna.

- Czy wiesz o tym stąd - mówi - że spotkałeś się z tym synem, kiedy byłeś w przytułku dla bękartów, i opow-

iedział ci wszystko?

- Przestańcie - mówi Giglia - czy nie możesz wytrzymać bez tych złośliwości, Pin? Zaśpiewaj lepiej tę pio-

senkę, jest taka ładna!

- Jak będę chciał - mówi Pin. - Ja na rozkaz nie pracuję.
Prosty wstaje powoli i przeciąga się.

- No, Pin, zaśpiewaj tę piosenkę, o którą ona prosiła, albo idź na wartę.
Pin odgarnia sobie kosmyk włosów znad oczu, żeby spojrzeć na Prostego.

- Aha, miejmy nadzieję, że nie przyjdą Niemcy, dowódca jest dzisiaj w sentymentalnym nastroju.
I robi gest, jakby się chciał zasłonić przed spodziewanym ciosem, lecz Prosty spogląda na Giglię spod ocienio-

nych rzęsami powiek, ponad wielką głową kucharza. Pin prostuje się, wypina pierś do przodu, zadziera w górę pod-
bródek i zaczyna:

Któż to do drzwi mych puka, czyjaż to szczęka zbroja?
Któż to do drzwi mych puka, czyjaż to szczęka zbroja?

Jest to tajemnicza i posępna pieśń, której nauczył się od pewnej staruszki ze swojej ulicy; być może śpiewali ją

niegdyś na jarmarkach wędrowni śpiewacy.

Ja jestem wodzem czarnych, a to drużyna moja!

Ja jestem wodzem czarnych, a to drużyna moja!
- Drzewo - mówi Mańkut i wyciąga rękę ku Giglii. Giglia chce mu podać wiązkę suchych wrzosów, którą jed-

nak chwyta Prosty sięgając ręką ponad głową kucharza. Pin śpiewa:

Powiedz mi, o Godeo, gdzie syn twój, powiedz, proszę!

Powiedz mi, o Godeo, gdzie syn twój, powiedz, proszę!
Mańkut trzyma jeszcze wyciągniętą rękę, a Prosty dokłada już wrzos do ognia. Potem Giglia podaje nad głową

męża wiązkę chrustu i dłoń jej spotyka się z dłonią Prostego. Pin czujnie śledzi te zabiegi i (śpiewa dalej:

Mój syn już nie powróci, mój syn na wojnę poszedł.

Mój syn już nie powróci, mój syn na wojnę poszedł.
Prosty ujął dłoń Giglii, a drugą ręką wziął gałązki i wrzucił je do ognia. Teraz puścił dłoń Giglii i oboje spo-

glądają na siebie.

Chlebem, który spożywa, udławić tam się może,

Chlebem, który spożywa, udławić tam się może.
Pin śledzi każdy ich ruch z żarem w oczach d z każdym dwuwierszem podwaja zapał, wkładając w pieśń całą

duszę.

Ta woda, którą pije, zatopi go jak morze.

Ta woda, którą pije, zatopi go jak morze.
Teraz Prosty wymija kucharza i jest tuż obok Giglii. Głos dudni w piersiach Pina, jakby je chciał rozerwać:

Ziemia, po której stąpa, rozstąpić się gotowa.
Ziemia, po której stąpa, rozstąpić się gotowa.

Prosty przykucnął obok Giglii: ona podaje mu drzewo, a on dokłada je do ognia. Ludzie są całkowicie po-

chłonięci pieśnią, która zbliża się do swego najbardziej dramatycznego momentu.

Jam syn twój, o Godeo, dziwią mnie twoje słowa!
Jam syn twój, o Godeo, dziwią mnie twoje słowa!

Płomień jest już zbyt wysoki. Należałoby raczej ująć drzewa z ognia, a nie ciągle dokładać, jeśli się nie chce,

żeby na górnym piętrze zajęło się siano. Lecz ci dwoje nadal podają sobie z rąk do rąk suche gałązki.

Przebacz, jeżeli matka o tobie głupio rzecze!
Przebacz, jeżeli matka o tobie głupio rzecze!

Pin poci się od żaru, duży cały z wysiłku, a ostatni ton wydobywa tak ostry i wysoki, że aż w ciemnościach

pod dachem daje się słyszeć łopotanie skrzydeł i ochrypły głos: to obudził się sokół Babeuf.

Obciął matczyną głowę wyjętym z pochwy mieczem.
Obciął matczyną głowę wyjętym z pochwy mieczem.

Mańkut trzyma teraz dłonie na kolanach. Słyszy, że sokół się obudził, więc wstaje, żeby mu dać jeść.
Odbita od podłogi, za drzwi się toczy głowa.

Odbita od podłogi, za drzwi się toczy głowa.
Kucharz ma zawsze przy sobie woreczek, w którym trzyma wnętrzności zabitej zwierzyny. Posadził teraz

sokoła na dłoni, a drugą ręką podaje mu kawałki czerwonej od krwi nerki.

Kwiat wyrósł w środku izby, o zbrodni przypomina.

Kwiat wyrósł w środku izby, o zbrodni przypomina.

Pin zaczerpnął oddech przed ostatnim dwuwierszem. Przybliżył się tuż do nich dwojga i krzyczy im niemal w

same uszy:

O matce, co zginęła ścięta przez swego syna.
O matce, co zginęła ścięta przez swego syna.

Pin pada na ziemię: jest kompletnie wyczerpany. Zrywa się burza. oklasków, Babeuf bije skrzydłami. W tej

samej chwili rozlega się krzyk ludzi, którzy śpią na górze:

- Pożar! Pożar!
Ogień trzeszczy i wybucha wielkim płomieniem, ogarniając siano, które pokrywa rusztowanie z gałęzi.

- Ratuj się, kto może!
Ludzie tłoczą się, chwytają broń, buty, koce, potykają się o tych, którzy jeszcze nie zdążyli wstać.

Prosty poderwał się natychmiast na nogi i odzyskał panowanie nad sobą.
- Wynosić się szybko! Najpierw zabierać automaty, amunicję, potem karabiny. Worki i koce na końcu. Ży-

wność, przedtem jeszcze żywność!

Ludzie, po części już boso i rozebrani, poddali się od razu panice, chwytają, co wpadnie im pod rękę, pchając

się ku drzwiom. Pin przeciska się pomiędzy nogami, toruje sobie drogę na zewnątrz i biegnie, żeby znaleźć miejsce,
skąd mógłby oglądać pożar: jest to widok naprawdę wspaniały!

Prosty wyjmuje pistolet.
- Nikt nie odejdzie, zanim się wszystkiego nie uratuje. Wynoście rzeczy na zewnątrz i wracajcie; do każdego,

kto się będzie oddalał, strzelam!

Płomienie dotykają już ścian, lecz ludzie zdołali opanować panikę i wdzierają się w dym i w ogień, żeby ocalić

broń i zapasy. Prosty również wchodzi do środka, kaszląc od dymu wydaje rozkazy, wraca na zewnątrz, żeby przy-
wołać pozostałych i przeszkodzić tym, którzy chcieliby uciekać. Znajduje Mańkuta już w krzakach, z sokołem na

ramieniu i z całym, swoim bagażem, i potężnym kopniakiem odsyła go z powrotem do chaty po kocioł.

- Biada temu, kto nie wróci po resztę rzeczy! - woła.

Giglia przechodzi obok niego zupełnie spokojna i kieruje się ku pożarowi z tym swoim typowym, dziwnym

uśmiechem. Szepcze do niej:

- Uciekaj!
Prosty to typ melancholika, ale ma nerw prawdziwego dowódcy. Zdaje sobie teraz sprawę, że pożar wybuchł z

jego winy, przez jego brak poczucia odpowiedzialności, który doprowadził go do zaniedbania swych obowiązków;
wie, że z pewnością czekają go poważne przykrości ze strony przełożonych, lecz w tej chwili obudził się w nim

dowódca: porusza nozdrzami i kieruje opróżnianiem chaty w samym sercu pożaru, opanowując panikę, jaka
ogarnęła zaskoczonych w chwili odpoczynku ludzi, którzy po to, żeby ocalić lżycie, gotowi byli stracić całe zao-

patrzenie.

- Wchodźcie na górę! - krzyczy. - Został tam jeszcze karabin maszynowy i dwa plecaki z amunicją!

- Nie można - odpowiadają mu. - Całe rusztowanie jest w płomieniach!
W pewnej chwili rozlega się okrzyk:

- Załamuje się rusztowanie! Wszyscy na zewnątrz!
Słychać już pierwsze wybuchy: to kilka ręcznych granatów, które pozostały wśród słomy. Prosty rzuca rozkaz:

- Wszyscy na zewnątrz! Trzymać się z daleka od chaty! Przenieść dalej wszystkie rzeczy, zwłaszcza te, które

mogą eksplodować!

Ze swego punktu obserwacyjnego, na niewielkim wzniesieniu terenu, Pin ogląda pożar: widzi niespodziewane

wybuchy przypominające sztuczne ognie i słyszy wystrzały, prawdziwe nawały pocisków, które padają w płomienie

i kolejno eksplodują. Z daleka musi to sprawiać wrażenie bitwy. Wysoko na niebie unoszą się iskry, a wierzchołki
kasztanów wydają się jakby pozłacane. Jedna z gałęzi staje się ze złocistej rozżarzona do białości. Pożar, który

stopniowo obejmuje drzewa, spali być może cały las.

Prosty robi inwentarz brakujących rzeczy: jedna breda, sześć automatów, dwa karabiny, następnie granaty, na-

boje i cetnar ryżu. Jego kariera jest skończona: nie będzie już dowódcą, może nawet go rozstrzelają. A jednak nie
przestaje poruszać nozdrzami i rozdzielać ocalałych rzeczy pomiędzy ludzi, zupełnie jakby chodziło o zwykłą zmi-

anę miejsca postoju.

- Dokąd idziemy?

- Powiem wam później. Musimy wyjść z lasu. Ruszamy!
Oddział obładowany bronią i bagażami posuwa się gęsiego przez łąki. Mańkut dźwiga na ramionach kocioł, na

którym siedzi Babeuf. Pinowi powierzono wszystkie przybory kuchenne. Wśród ludzi krążą paniczne pogłoski:

- Niemcy słyszeli strzały i widzieli pożar, zaraz będziemy ich mieli na karku.

Prosty odwraca się ukazując pobladłą i spokojną twarz.
- Spokój. Ani słowa. Maszerować! Wydaje się, że dowodzi odwrotem, po nieudanym boju.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Za nowe obozowisko służy ciasna szopa na siano, z dziurawym dachem, przez który przecieka deszcz.

Rankiem ludzie spragnieni słońca rozpraszają się wśród alpejskich róż rosnących nad urwiskiem, kładą się na

oszronionych krzewach i ściągają koszule, żeby szukać wszy.

Pin lubi, kiedy Mańkut posyła go po coś do pobliskich miejsc: aż do źródła, żeby napełnić wiadrami kocioł,

lub z małą siekierką po drzewo do spalonego lasu, lub nad brzeg potoku, żeby zebrać rzeżuchę, która służy kuchar-
zowi do przyprawiania sałaty. Pin śpiewa i rozgląda się po świecie, patrzy na niebo przeczyste w blasku poranka i na

górskie motyle o nieznanych barwach, które unoszą się nad łąkami. Mańkut niecierpliwi się za każdym razem, kiedy
Pin długo nie wraca, gdy tymczasem ogień wygasa i rozgotowuje się ryż, i wymyśla mu we wszystkich językach,

kiedy przychodzi z ustami umazanymi sokiem poziomek i z oczyma jeszcze pełnymi migoczących motyli. Wtedy
Pin staje się znowu piegowatym chłopcem z Carrugio Lungo i wszczyna wrzaski, które trwają bez końca, gro-

madząc wokół kuchni ludzi rozproszonych wśród alpejskich róż.

Ale krocząc tak rankiem po ścieżkach, Pin zapomina o starych uliczkach, z których nigdy nie znika uryna

mułów, o męskim i kobiecym zapachu niezasłanego łóżka jego siostry, o cierpkim smaku dymu, który wydobywa
się z otwartego zamka rewolweru, o świście palących uderzeń w czasie śledztwa. Pin dokonał tu wielu nowych i

ciekawych odkryć: znalazł żółte i brązowe grzyby, które, cale wilgotne, ledwie wystają spod ziemi, czerwone pająki
na ogromnych, niedostrzegalnych pajęczynach, małe zajączki, składające się niemal tylko z łap i uszu, które nagle

pojawiają się na ścieżce i szybko znikają w zygzakowatych skokach.

Wystarczy jednak jakieś jedno nagłe i przelotne wspomnienie, żeby Pina znów ogarnęła pasja przerażającego i

niezrozumiałego okrucieństwa: z twarzą pełną piegów, rozbieganymi oczyma śledzi parzące się świerszcze, wbija

sosnowe igiełki w brodawki na grzbiecie małych ropuch lub siusia na mrowiska, patrząc, jak z porowatej ziemi
wyłuskują się, wyłaniają i rozpraszają na wszystkie strony setki czerwonych i czarnych mrówek.

Wtedy Pin czuje, że pociąga go znowu świat mężczyzn, niezrozumiałych mężczyzn o nieprzeniknionym

spojrzeniu i ustach wilgotnych od gniewu. Powraca wówczas do Mańkuta, który

x

nie potrafi śmiać się inaczej, jak

tylko rechocząc szyderczo i coraz to bardziej cierpko, Mańkuta, który nie wychodzi nigdy na akcje i zostaje zawsze
przy swoich kotłach, z nieodstępnym sokołem bijącym ze złości podciętymi skrzydłami na jego ramieniu.

Kuzyn jest inny: odnosi się wrażenie, że wciąż narzeka i że tylko on jeden wie, jak uciążliwa jest wojna. A

jednak ciągle krąży samotnie ze swym automatem i zjawia się w obozie tylko po to, żeby już po kilku godzinach

wyruszyć znowu, jak zawsze niechętnie, zupełnie jakby go ktoś do tego zmuszał.

Kiedy trzeba kogoś gdzieś posłać, Prosty rozgląda się dookoła i pyta:

- Kto chce iść?
Wtedy Kuzyn kiwa. swoją wielką głową, jakby był ofiarą niesprawiedliwego losu, zarzuca karabin na ramię i

odchodzi, wzdychając, ze swą łagodną twarzą przypominającą maszkarony z fontann.

Prosty leży wyciągnięty pośród rododendronów, z rękami pod głową i karabinem pomiędzy nogami. Z

pewnością w dowództwie brygady przygotowują jakieś kroki przeciwko niemu. Ludzie mają zaspane oczy i nas-
troszone brody. Prosty nie patrzy w ich stronę, bowiem wyczytuje w ich spojrzeniach niemy wyrzut. A jednak

słuchają go jeszcze, jakby na podstawie obopólnego porozumienia, żeby nie wprowadzać anarchii. Tym niemniej
Prosty jest czujny, co pewien czas wstaje i wydaje jakiś rozkaz. Chce, żeby ludzie ani na chwilę nie zapominali, że

jest ich dowódcą, gdyż byłoby to. równoznaczne z utratą autorytetu.

Pina mało obchodzi, że chata się spaliła. Pożar był cudowny, a nowe obozowisko jest przepięknie położone.

Pin boi się trochę zbliżać do Prostego. Może Prosty zechce zwalić całą winę za pożar na niego, że otumanił go
swoją piosenką?

Ale Prosty wola go:
- Chodź, Pin!

Pin zbliża się do leżącego mężczyzny, lecz nie ośmiela się odezwać w swój zwykły sposób. Wie, że inni nien-

awidzą Prostego i boją się go, więc zbliżenie w takiej chwili wbija Pina w dumę, czuje się trochę jak jego wspólnik.

- Potrafisz czyścić pistolet? - pyta Prosty.
- Spróbuję - mówi Pin - rozłóż go, a ja wyczyszczę.

Pin jest dzieckiem, którego wszyscy się trochę boją z powodu tych jego konceptów, ale Prosty czuje, że dzisiaj

Pin nie poruszy sprawy pożaru ani Giglii, ani innych rzeczy. Dlatego jest jedyną osobą, z którą może obcować.

Rozciąga chusteczkę na ziemi, rzuca na nią części pistoletu, w miarę jak go rozkłada, i uczy Pina jak się to

robi. To jest cudowna rzecz rozmawiać tak z Prostym przyciszonym głosem, nie dokuczając sobie wzajemnie. Pin

może teraz porównywać pistolet Prostego ze swoim, tym zakopanym, i wymienia poszczególne części, które są inne
i ładniejsze w jednym, bądź w drugim. A Prosty nie podaje w wątpliwość, jak to zwykle robi, że Pin ma zakopany

pistolet. Może to nieprawda, że mu nie wierzyli; mówili tak tylko żeby mu zrobić na złość. W gruncie rzeczy Prosty
też jest morowym chłopem, jak się z nim tak rozmawia, a kiedy tłumaczy działanie pistoletu, zapala się i obce mu są

wszelkie złe myśli. Również i pistolety, kiedy się o nich rozprawia w ten sposób, badając ich mechanizm, nie są
narzędziami służącymi do zabijania, lecz dziwnymi i cudownymi zabawkami.

Inni ludzie, przeciwnie, są szorstcy i obcy, nie zwracają uwagi na Pina, który kręci się dookoła, i nie mają

ochoty śpiewać. Źle się dzieje, kiedy zniechęcenie przenika jak wilgoć ziemi do szpiku kości i nie ma się zaufania

do dowódców: myślisz, że jesteś już Otoczony przez Niemców z miotaczami ognia rozmieszczonymi na stoku usi-
anym alpejskimi różami, i zdaje ci się, że będziesz musiał uciekać z doliny w dolinę i ginąć jeden po drugim, a wo-

jna nie skończy się chyba nigdy. W pewnej chwili ludzie rozpoczynają rozmowy o wojnie i o tym, kiedy się zaczęła
i kto jej chciał, o tym, kiedy się skończy i czy będzie wtedy lepiej, czy gorzej, niż było przedtem.

Pin nie widzi wielkiej różnicy pomiędzy okresem -wojny i okresem, kiedy jej nie było. Wydaje mu się, że

odkąd się urodził, zawsze słyszał o wojnie, tylko zaciemnienia i naloty pojawiły się później.

Co pewien czas przelatują nad górami samoloty i można przyglądać się ich brzuchom nie uciekając do piwnic

jak w mieście. Potem daje się słyszeć głęboki odgłos bomb zrzucanych daleko, gdzieś nad morzem, i wówczas

ludzie myślą o swych domach, być może leżących już w gruzach, i powiadają, że wojna nie skończy się nigdy oraz
że nie można pojąć, kto jej właściwie chciał.

- Ja wiem, kto jej chciał! Ja ich widziałem!
- wykrzykuje Karabinier. - To studenci jej chcieli!

Karabinier jest jeszcze bardziej ciemny niż Książę i jeszcze bardziej leniwy niż Długi Zena. Kiedy jego ojciec,

chłop, zrozumiał, że niesposób nauczyć go trzymać w garści motykę, powiedział mu: „Zaciągnij się do karabin-

ierów.” Zaciągnął się więc, nosił czarny mundur z białym pasem i pełnił służbę w mieście i na wsi, nigdy nie rozu-
miejąc tego, co mu kazano robić. Po ósmym września kazano mu aresztować rodziców zbiegłych żołnierzy, aż pew-

nego dnia, gdy się dowiedział, że mają go wywieźć do Niemiec, gdyż mówiono, że jest za królem, uciekł z wojska.
Partyzanci z początku chcieli go zabić za tych aresztowanych rodziców, później jednak, gdy zrozumieli, że jest tylko

ograniczonym biedakiem, przydzielili go do oddziału Prostego, dlatego że żaden inny oddział nie chciał go przyjąć.

- W 1940 byłem w Neapolu i wiem dobrze, jak było! - mówi Karabinier. - To studenci jej chcieli! Nieśli. sztan-

dary i transparenty, śpiewali o Malcie i o Gibraltarze i wołali, że chcą jadać pięć razy dziennie.

- Siedź cicho, bo sam byłeś karabinierem - mówią mu - trzymałeś ich stronę i nosiłeś czerwone karteczki!

Książę spluwa ze złością, macając austriacki pistolet.
- Karabinierzy łajdaki, bękarty, świnie! - mówi przez zęby.

W historii jego prowincji były 'długotrwałe walki z karabinierami, długie dzieje karabinierów zabijanych ku-

lami u stóp kapliczek drogi krzyżowej.

Karabinier usiłuje protestować wymachując wielkimi chłopskimi rękami przed swymi maleńkimi oczkami

ukrytymi pod niskim czołem.

- My, karabinierzy! My, karabinierzy, poszliśmy przeciwko nim! Tak, panowie, my byliśmy przeciwko wojnie,

której chcieli studenci. Pełniliśmy służbę, żeby utrzymać porządek. Ale było nas jeden przeciwko dwudziestu i

dlatego wybuchła wojna!

Mańkut stoi nie opodal i denerwuje się: miesza ryż w kotle i jeśli choć na minutę przestanie mieszać, ryż się

przypali. Od czasu do czasu dochodzą do niego fragmenty rozmowy prowadzonej przez innych, a on chciałby
zawsze znajdować się wśród nich, kiedy mówią o polityce, bo przecież nic nie wiedzą i trzeba, żeby on im wszystko

wytłumaczył. Lecz w tej chwili nie może odejść od kotła i załamuje dłonie podskakując z niecierpliwości.

- Kapitalizm! - pokrzykuje od czasu do czasu. - Burżuazyjni wyzyskiwacze! - jakby chciał podszepnąć te hasła

ludziom, którzy nie chcą go słuchać.

- Tak, panowie, w 1940 w Neapolu - wyjaśnia Karabinier - była wielka bitwa pomiędzy studentami i karabin-

ierami. I gdybyśmy my, karabinierzy, dołożyli im wtedy, nie byłoby wojny! Ale studenci chcieli podpalić magistrat!

Mussolini był zmuszony wypowiedzieć wojnę!
- Biedny Mussolini! - szydzą pozostali.

- Żeby cię diabli wzięli razem z twoim Mussolinim! - woła Książę.
Od strony kuchni dochodzą okrzyki Mańkuta, który wrzeszczy:

- Mussolini! Imperialistyczna burżuazja!
- Magistrat chcieli podpalić, magistrat! A my. karabinierzy, co mieliśmy robić? A przeciąż, gdyby udało się

nam ich uspokoić, Mussolini nie urobiłby wojny!

Mańkut, walcząc pomiędzy obowiązkiem, który go zatrzymuje przy kotle, i ochotą, żeby iść rozprawiać o re-

wolucji, wrzeszczał tak długo, aż przyciągnął uwagę Długiego Zeny i dał mu znak, żeby się zbliżył. Długi Zena,
zwany Drewnianą Czapką, przypuszczając, że chodzi o skosztowanie ryżu, decyduje się na wysiłek powstania z

miejsca.

- Imperialistyczna burżuazja - mówi do niego Mańkut - powiedz im, że to burżuazja zrobiła wojnę, żeby

podzielić się rynkami zbytu!

- Gówno! - odpowiada Zena i odwraca się plecami.

Rozmowy z Mańkutem nudzą go zawsze: nie rozumie tego, co om mówi, nic nie wie o burżuazji i o komuniz-

mie, nie pociąga go świat, w którym wszyscy muszą pracować, woli taki, gdzie każdy urządza się na swój sposób,

pracując w miarę możności jak najmniej.

- Prywatna inicjatywa! - ziewa Długi Zena, zwany Drewnianą Czapką, leżąc na brzuchu wśród alpejskich róż i

drapiąc się przez dziury w portkach. - Ja tam jestem za prywatną inicjatywą. Żeby każdy mógł swobodnie wzboga-
cać się własną pracą.

Karabinier przedstawia dalej swoją koncepcję historii. Dwie siły starły się w walce: karabinierzy, biedni ludzie,

którzy chcieli utrzymać porządek, i studenci, z gatunku grubych ryb, adwokatów, doktorów, kawalerów,. koman-

dorów, tacy, co mają dochody, o jakich biedny karabinier nawet nie marzy, ale im nawet i to nie wystarcza i wy-
syłają karabinierów na wojnę po to, żeby swoje zyski powiększyć.

- Nic nie rozumiesz - wyrwał się Mańkut, który nie mógł już wytrzymać i zostawił Pina, żeby pilnował kotła. -

Przyczyną imperializmu jest nadprodukcja!

- Wracaj gotować! - krzyczą do niego. - Uważaj, żeby znowu ryż się nie przypalił!
Lecz Mańkut stoi pośrodku nich, mały i zaniedbany, w tej swojej marynarskiej kurteczce poplamionej na rami-

onach łajnem sokoła i wymachuje rękami gadając bez końca: o imperializmie, o plutokracji, o handlarzach broni, o
rewolucji, która, skoro tylko skończy się wojna, odbędzie się we wszystkich krajach, nawet w Anglii i w Ameryce, o

zniesieniu granic w Międzynarodówce pod czerwonym sztandarem.

Ludzie leżą wśród rododendronów, z wychudłymi, zarośniętymi po oczy twarzami, z opadającymi na skronie

włosami; noszą najrozmaitsze ubrania, których kolory zlewają się na ogół w jednolitą brudnoszarą barwę: kurtki
strażackie, policyjne, niemieckie z odprutymi dystynkcjami. Przywiodły ich tu różne drogi. Jest wśród nich wielu

dezerterów z faszystowskiej armii, uwolnionych jeńców, wielu młodych jeszcze chłopców pełnych upartego zapału i
przepojonych jednym instynktownym pragnieniem przeciwstawienia się czemukolwiek.

Wszyscy oni uważają, że Mańkut jest antypatyczny, gdyż wyładowuje swą złość w słowach i w rozważaniach,

a nie w strzałach; w rozważaniach, które nie zdadzą się na nic, bo mówi im o wrogach, których nie znają, o kapital-

istach, o finansistach. Przypomina trochę Mussoliniego, który żądał, żeby nienawidzić Anglików i Abisyńczyków,
ludzi, których się nigdy nie widziało, którzy żyją gdzieś za morzami. Więc partyzanci kpią z kucharza, skaczą mu

'okrakiem na krzywe, szczupłe ramiona, klepią go po wielkiej łysej czaszce, podczas gdy Babeuf wścieka się i toczy
dokoła żółtymi oczyma.

Wtrąca się Prosty, który stoi w pewnym oddaleniu, huśtając karabin między kolanami:
- Idź gotować, Mańkut!

Prosty też nie lubi dyskutować. To znaczy, że lubi rozmawiać, ale tylko o broni i o akcjach, o tych nowych

automatycznych pistoletach, jakich zaczynają używać faszyści i w które dobrze byłoby się zaopatrzyć. Lecz przede

wszystkim lubi wydawać rozkazy, poukrywać ludzi w zasadzce i nagle wyskoczyć strzelając krótkimi seriami.

- Przypala się ryż, idź, bo przypala się ryż, czy nie czujesz? - krzyczą ludzie do Mańkuta i wyrzucają go wśród

kuksańców.

Mańkut wzywa na ratunek komisarza:

- Giacinto, komisarzu, i ty nic nie mówisz? Od czego tu jesteś? Mają rację, kiedy mówią, że to jest oddział

faszystów! Tu nie można nawet rozmawiać o polityce!

Giacinto wrócił właśnie z dowództwa, lecz nie zdążył jeszcze powiedzieć, czy są jakieś nowiny; skulił się w

ramionach i oznajmił tylko, że przed wieczorem przyjdzie na inspekcję komisarz brygady. Ludzie, dowiedziawszy

się o tym, znów porozkładali się wśród krzaków róż alpejskich. Przyjdzie teraz komisarz brygady i wszystko do-
prowadzi do porządku, więc nie warto się nad niczym zastanawiać. Prosty też uważa, że nie ma po co rozmyślać i że

komisarz brygady sam zakomunikuje mu, jaki go czeka los, więc również i on, mimo iż dręczą go pewne obawy,
rozciągnął się wśród rododendronów łamiąc w palcach gałązki krzewów.

W tej chwili Mańkut skarży się przed Giacinto, że nikt w oddziale nie mówi nigdy ludziom, o co walczą i co to

jest komunizm. Giacinto ma mnóstwo wszy, które gnieżdżą mu się na głowie przy korzonkach włosów i wśród

owłosienia podbrzusza. Do każdego włosa przylepione są maleńkie białe jajeczka i Giacinto gestem, który stał się
już u niego mechaniczny, bez przerwy rozgniata insekty i ich jajeczka pomiędzy paznokciami kciuków, czemu

towarzyszy delikatny trzask.

- Chłopcy - zaczyna pełen rezygnacji, jakby nie chciał nikogo urazić, nawet Mańkuta - każdy z was wie, dlac-

zego został partyzantem. Ja byłem blacharzem i łaziłem po wsiach, mój głos słychać było z daleka i kobiety wyno-
siły dziurawe garnki, 'żeby mi je dać do reperacji. Chodziłem po domach, przekomarzałem się ze służącymi i

czasami dawano mi jajka, szklankę wina. Siadałem na łące i lutowałem naczynia, a dokoła mnie zawsze gromadziły
się dzieci, które przyglądały się mojej robocie. Teraz nie mogę już krążyć po wsiach, bo zaaresztowano by mnie, a

poza tym są naloty, które niszczą wszystko. Właśnie dlatego jesteśmy partyzantami: żeby móc znowu być blachar-
zem, żeby było tanie wino i jajka, żeby nie była już aresztowań i alarmów. Poza tym chcemy też komunizmu.

Komunizm jest wtedy, kiedy nie ma już domów, w których zamykają ci drzwi przed nosem, a ty, żeby spędzić noc,
musisz włazić do kurników. Komunizm polega na tym, że kiedy wchodzisz do domu i akurat jedzą zupę, dają ci

zupę, nawet jeżeli jesteś blacharzem; a kiedy na Boże Narodzenie jedzą słodkie ciasto a rodzynkami, dają ci słodkie
ciasto z rodzynkami. Oto, czym jest komunizm. Na przykład: jesteśmy tu wszyscy pełni wszy, tak że wiercimy się

nawet przez sen, bo one wszędzie się za nami wloką. A ja poszedłem do dowództwa brygady i zobaczyłem, że mieli

tam proszek przeciwko insektom. Więc powiedziałem im: „Jesteście dobrymi komunistami, a nie rozsyłacie tego do
oddziałów.” A oni odpowiedzieli, że przyślą nam proszek przeciwko insektom. Oto, czym jest komunizm.

Ludzie słuchają uważnie i potakują. To są słowa, które wszyscy dobrze rozumieją. I ten, kto właśnie palił, od-

daje niedopałek towarzyszowi, a ten, który miał iść na wartę, postanawia sobie, że nie będzie oszukiwał, jeśli chodzi

o kolejkę, i będzie stał dokładnie tyle, ile się należy, nie domagając się zmiany. Teraz rozmawiają o proszku prze-
ciwko owadom, który mają im przysłać: czy zabija również jajka, czy tylko wszy? A może oszałamia je tylko chwi-

lowo, tak że po godzinie gryzą jeszcze hardziej niż przedtem?

I nikomu nie przyszłoby nawet na myśl, żeby znów rozprawiać o wojnie, gdyby nie odezwał się Kuzyn:

- Mówcie, co chcecie, ale według mnie wojny chciały kobiety.
Kuzyn jest jeszcze bardziej nudny niż kucharz, kiedy zaczyna gadać swoje o kobietach, ale przynajmniej nie

pragnie nikogo przekonywać i, jak się zdaje, użala się w swoim własnym imieniu.

- Byłem w Albanii, byłem w Grecji, byłem we Francji, byłem w Afryce - mówi - służyłem przez osiemdziesiąt

trzy miesiące w strzelcach alpejskich. I we wszystkich tych krajach widziałem burdele pełne kobiet, do których
żołnierze ustawiali się w kolejkach, burdele dla podoficerów i burdele dla oficerów. I widziałem też kobiety nie z

burdeli, które chodziły z żołnierzami na łąki albo prowadziły ich do domu. Wszystkie wyczekiwały na żołnierzy,
którzy wychodzili na przepustki, i im bardziej byliśmy śmierdzący i zawszeni, tym bardziej były zadowolone. Pew-

nego razu dałem się namówić, a jedynym dobrodziejstwem, jakie z tego wyniosłem, było to, że zaraziłem się i przez
trzy miesiące musiałem czepiać się ściany, żeby się wysiusiać. Jak ktoś znajdzie się w dalekich stronach i nie widzi

dookoła siebie innych kobiet tylko właśnie takie, znajduje jedyną pociechę w rozmyślaniu o swoim domu, o swojej
żonie, jeśli jest żonaty, lub o narzeczonej i powiada sobie: „Przynajmniej ta moja ocalała. „ Ale potem wraca i dowi-

aduje się, że kiedy go nie było, jego żona korzystała z pomocy innych, tak, panowie, i sypiała z niejednym. Mówię
w tej chwili o jednostce, choć mam na myśli wszystkich, bo przytrafiało się to wszystkim, ktokolwiek miał do

czynienia z tą plugawą rasą, jaką są kobiety.

Towarzysze dobrze wiedzą, że taka jest właśnie historia Kuzyna, którego żona podczas jego nieobecności

zdradzała ze wszystkimi i rodziła dzieci nie wiedząc nawet, z kim je ma.

- Ale to jeszcze nie wszystko - ciągnie dalej Kuzyn. - Czy wiecie, dlaczego faszyści nieustannie aresztują

naszych? Dlatego, że jest pełno kobiet, które zajmują się szpiegostwem, pełno żon, które wydają własnych mężów.
W tej chwili, kiedy do was mówię, wszystkie nasze kobiety siedzą na kolanach faszystów i czyszczą im broń, która

ma służyć po to, żeby nas zabijać.

Teraz ludzie mają już dosyć i zaczynają protestować: więc dobrze, wiemy, że Kuzyn jest nieszczęśliwy, że jego

żona zadenuncjowała go przed Niemcami, zmuszając go w ten sposób do pójścia do lasu, ale to nie jest dostateczny
powód, żeby obrażać żony innych.

- Kobiety, kobiety, mówię wam - upiera się Kuzyn - one są przyczyną wszystkiego. Pomysł wojny podsunęły

Mussoliniemu siostry Petacci.

Ludzie robią złośliwe uwagi i podkpiwają z Kuzyna: na pewno nie siostry Petacci kazały Mussoliniemu wy-

powiedzieć wojnę!

- Patrzcie tylko - mówi Kuzyn - wystarczy, że przyjdzie gdzieś kobieta i... zaraz wam wyjaśnię...
Teraz ludzie już nie przeszkadzają, bo zrozumieli aluzję i chcieliby usłyszeć, jak daleko się posunie.

- ... przyjdzie gdzieś kobieta i zaraz się znajdzie jakiś głupiec, który traci dla niej głowę - mówi Kuzyn.

Kuzyn jest typem, który woli być w przyjaźni ze wszystkimi, ale ma niewyparzony język i kiedy ma coś do

powiedzenia, mówi to nawet dowódcom.

- Mniejsza z tym, kiedy ten głupiec jest byle kim, ale jeżeli jest to głupiec, który ponosi odpowiedzialność...
Ludzie spoglądają na Prostego: siedzi w pewnym oddaleniu, lecz na pewno słucha. Trochę się obawiają, że

Kuzyn zabrnie zbyt daleko i wyniknie skandal.

- ... kończy się na tym, że przez kobietę podpala dom...

„A więc powiedział - myślą ludzie. - Teraz coś się stanie. Może to i lepiej - powiadają sobie - prędzej czy

później musiało to przecież nastąpić.”

Lecz w tej chwili daje się słyszeć głuchy pomruk i niebo pokrywa się samolotami. Odwraca to ogólną uwagę.

Nadciąga wielka formacja bombowców; może po jej przelocie jakieś miasto zamieni się w ruiny i zgliszcza, podczas

gdy samoloty znikną za chmurami. Pin czuje drżenie ziemi i grozę tonowych bomb, które przesuwają się nad jego
głową. W tej chwili Stare Miasto wyludnia się i biedni ludzie uciekają do zabłoconych piwnic. W stronie

południowej słychać głuche wybuchy.

Pin widzi, jak Prosty wchodzi na niewielkie wzniesienie i patrzy przez lornetkę w wylot doliny. Zbliża się do

niego. Prosty uśmiecha się swoim złym i smutnym uśmiechem, obracając śrubki soczewek.

- Dasz mi później popatrzeć, Prosty? - pyta Pin.

- Masz - mówi Prosty i podaje mu lornetkę.
W barwnym kalejdoskopie soczewek zwolna ukazują się szczyty gór najbliższych od strony morza i

wznoszący się wielki, białawy dym. A tam nowe wybuchy: bombardowanie trwa.

- Patrz, zrzuca wszystko! - woła Prosty uderzając pięścią w dłoń. - Najpierw w mój dom! Zrzuca wszystko!

Najpierw w mój dom!

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

Pod wieczór przybył komendant Ferriera i komisarz Kim. Na dworze wznoszą się nieustannie ciężkie opary

mgły, a w izbie ludzie skupiają się wokół ognia i dwóch przybyszów z brygady. Nowoprzybyli puszczają w obieg
wśród ludzi paczkę papierosów, dopóki się całkowicie nie opróżni. Obaj są małomówni. Ferriera jest krępy, ma

jasną bródkę, alpejski kapelusz, wielkie, jasne i zimne oczy, które zawsze podnosi jedynie do połowy, spoglądając
spode łba. Kim jest chudy, z długą, czerwonawą twarzą i wciąż przygryza wąsy.

Ferriera, robotnik, urodzony w górach, jest zawsze chłodny i opanowany, słucha wszystkich z lekkim,

zachęcającym uśmiechem, choć już uprzednio powziął samodzielną decyzję: w jakim szyku ustawić brygadę, jak

rozmieścić cekaemy, kiedy wprowadzić do akcji moździerze. Wojna partyzancka jest dla niego czymś doskonałym i
precyzyjnym jak maszyna, jest rewolucyjnym dążeniem dojrzałym w fabrykach, a przeniesionym na teren jego gór,

gdzie Ferriera zna każdy najmniejszy zakątek i gdzie może wygrywać śmiałością i podstępem.

Natomiast Kim jest studentem. Czuje nieodpartą potrzebę logiki, pewności przyczyn i skutków, a jednak jego

umysł wypełniony jest ustawicznie nie rozwiązanymi pytaniami. Tkwi w nim ogromna ciekawość człowieka i
dlatego studiuje medycynę, gdyż wie, że wyjaśnienie wszystkich spraw leży w tym skupisku żywych komórek, nie

zaś w kategoriach filozoficznych. Będzie lekarzem mózgów: psychiatrą. Ludziom nie wydaje się sympatyczny:
wpatruje się im zawsze nieruchomo w oczy, jakby chciał odgadnąć najskrytsze myśli, i nagle wyskakuje z natarc-

zywymi pytaniami, pytaniami, które właściwie nie mają żadnego związku i dotyczą osobistego życia człowieka lub

jego dzieciństwa. Następnie, oprócz ludzi, interesuje go wielka machina kolejności wydarzeń, machina pobudzana
małymi codziennymi sprawami, machina, w której wszystkie inne sprawy spalają się bez śladu: historia. W historii,

podobnie jak w głowie człowieka, wszystko musi być logiczne, wszystko musi być zrozumiałe; istnieje jednak po-
między nimi przepaść, jakaś ciemna strefa, w której przyczyny zbiorowe stają się przyczynami indywidualnymi z

potwornymi odchyleniami i nieprzewidzianymi powiązaniami. I komisarz Kim krąży co dzień od oddziału do oddz-
iału ze starym stenem zawieszonym na szyi, dyskutuje z komisarzami, z dowódcami, studiuje charaktery, analizuje

stosunek człowieka do człowieka, rozkłada każde zagadnienie na poszczególne elementy: a, b, c. Wszystko musi
być jasne, zupełnie jasne w innych, podobnie jak w nim samym.

W tej chwili ludzie skupili się wokół Ferriery i Kima i pytają o wiadomości z wojny: tej odległej, wojny wo-

jskowych frontów, i tej bliskiej i groźnej, która jest ich wojną. Ferriera wymienia miejsca na południu, gdzie Anglicy

tkwią nieruchomo, od miesięcy, i ludzie wymyślają na Anglików, którzy są zdolni tylko do tego, żeby bombardować
ich domy, a nie są w stanie posuwać się naprzód ani nawet zdobyć się na zrzuty. Ferriera wyjaśnia, że nie trzeba

niczego oczekiwać od Anglików, że sami także potrafią stawić czoło wrogom. Następnie podaje wielką nowinę dnia:
niemiecka kolumna posuwa się w kierunku doliny, żeby przetrząsnąć wszystkie okoliczne góry. Znają miejsca par-

tyzanckich obozowisk i będą podpalać domy i osiedla. Ale o świcie cała brygada obsadzi szczyty gór, przyjdą
również posiłki z innych brygad, i ciągnący drogą Niemcy znajdą się nagle pod nawałą żelaza i ognia i będą musieli

zarządzić odwrót.

Wśród ludzi rozpoczyna się ogólne poruszenie: potrząsają głowami, wzruszają ramionami, wymachują rękoma

i wykrzykują słowa przez zaciśnięte zęby. Bitwa już się w nich rozpoczęła: mają twarze bojowe, twarde i pełne
napięcia, szukają dokoła broni, chcą czuć w dłoni zimne żelazo.

- Zobaczyli pożar i przychodzą, spodziewaliśmy się tego - mówi któryś z nich.
Prosty stoi w pewnym oddaleniu, blask światła pada na jego opuszczone powieki.

- Pożar, pewnie, również i pożar. Ale jest jeszcze coś innego - mówi Kim i powoli wypuszcza kłęby dymu.

Ludzie milkną, nawet Prosty podnosi oczy.

- Jeden z naszych zdradził - mówi Kim.
Atmosfera staje się od razu napięta, jakby powiał wiatr, który przenika do kości, zimna i wilgotna atmosfera

zdrady, jak wiatr znad moczarów, który odczuwa się za każdym razem, kiedy do oddziału dotrze podobna wiado-
mość.

- Kto?
- Skóra. Zgłosił się do czarnej brygady. Tak po prostu, z własnej woli, nie będąc aresztowanym. Przyczynił się

już do rozstrzelania czterech naszych, którzy siedzieli w więzieniu. Bierze udział w przesłuchaniach każdego, kto
tylko zostanie aresztowany, i sypie wszystkich.

Jest to jedna z tych wiadomości, które wlewają w krew głuchą rozpacz i przeszkadzają myśleć. Zaledwie kilka

dni temu Skóra był jeszcze tutaj razem z nimi i mówił: „Słuchajcie, przygotujemy takie uderzenie, jak ja wam

mówię!” Wydaje się niemal dziwne, że nie słychać tuż obok jego chorobliwego oddechu, gdy zabiera się do oli-
wienia karabinu maszynowego na jutrzejszą akcję. Ale teraz Skóra jest tam, w zakazanym mieście, z wielką trupią

czaszką na czarnym berecie, ma nowiutką i wspaniałą broń, nie boi się już aresztowań, jest pełen zawziętości, którą
od razu można poznać, bo mruga wtedy zaczerwienionymi od przeziębienia oczkami i oblizuje spieczone wargi,

pełen zawziętości na nich, jego wczorajszych towarzyszy, zawziętości bez gniewu bądź urazy, zupełnie jak w grze w
gronie kolegów, w grze, której stawką jest śmierć.

Pin przypomina sobie nagle o swoim pistolecie. Może Skóra, który zna wszystkie ścieżki wokół fosy, bo

chodził tam ze swoimi dziewczynami, znalazł jego pistolet i nosi go teraz przy mundurze czarnej brygady, cały

lśniący i naoliwiony, tak jak to on zwykł utrzymywać broń? A może to była nieprawda, że znał on miejsce, gdzie są
pajęcze gniazda, po prostu bajeczka wymyślona, żeby pójść do miasta, zdradzić towarzyszy i mieć jako wypo-

sażenie nową niemiecką broń, która strzela prawie bezgłośnie?

- Teraz trzeba go zabić - mówią towarzysze.

Mówią to, jakby godzili się z fatalnością, i być może w głębi duszy woleliby, żeby wrócił do nich jutro,

obładowany nową bronią, walczył to razem z nimi, to znów (przeciwko nim, prowadząc tę swoją ponurą grę.

- Czerwony Wilk podszedł już do miasta,
żeby zorganizować na niego Gap - mówi Ferriera.

- Ja bym też poszedł - padają z różnych stron głosy. Lecz Ferriera mówi, że trzeba raczej pomyśleć o przygo-

towaniach do jutrzejszej bitwy, która będzie bitwą decydującą, więc ludzie rozchodzą się, żeby przejrzeć broń i

rozdzielić zadania w pododdziałach.

Ferriera i Kim odwołują na bok Prostego.

- Otrzymaliśmy raport o pożarze - mówią.
- Tak było - odpowiada Prosty. - Nie mam zamiaru się usprawiedliwiać. Teraz róbcie, co chcecie.

- Czy są ludzie, którzy ponoszą odpowiedzialność za pożar? - pyta Kim.
Prosty odpowiada:

- Wina spada tylko na mnie.
Obaj przybysze spoglądają na niego poważnie. Prostemu przychodzi na myśl, że byłoby dobrze porzucić oddz-

iał i ukryć się w pewnym znanym mu miejscu, oczekując tam końca wojny.

- Czy masz coś na swoje usprawiedliwienie? - pytają go znowu z cierpliwością, która aż denerwuje.

- Nie. Tak właśnie było.
Teraz powiedzą: „Wynoś się” lub: „Rozstrzelamy cię.” Tymczasem Ferriera oznajmia:

- Dobrze. Będziemy mieli czas pomówić o tym innego dnia. Teraz będzie bitwa. Czujesz się dobrze, Prosty?
Prosty wbił żółte oczy w ziemię.

- Jestem chory - mówi.
- Chodzi o to - odpowiada Kim - żebyś spróbował się wyleczyć na jutro. Jutrzejsza bitwa będzie dla ciebie

bardzo ważna. Bardzo, bardzo ważna. Pomyśl o tym.

Nie spuszczają z niego oczu i Prosty coraz bardziej czuje ochotę całkowitego wyłączenia się z biegu wydarzeń.

- Jestem chory. Jestem bardzo chory - powtarza.
- A więc - mówi Ferriera - jutro będziecie musieli utrzymać szczyt Pellegrino od przełęczy aż do, drugiego

wąwozu, rozumiesz mnie? Później nastąpi zmiana pozycji, przyjdą nowe rozkazy. Musisz dobrze rozlokować plu-
tony i drużyny, karabiny maszynowe z pełną obsługą i wyborowych strzelców, tak żeby można było w miarę

potrzeby zmienić ich stanowiska. Wszyscy ludzie muszą wziąć udział w akcji, bez żadnych wyjątków, nawet kwa-
termistrz, nawet kucharz.

Prosty słucha wyjaśnień, lekko przytakując.

- Bez żadnych wyjątków - powtarza - nawet kucharz? - i staje się uważny.
- Wszyscy skoro świt na szczycie góry, zrozumiałeś? - Kim patrzy na niego przygryzając wąsy. - Uważaj,

Prosty, żebyś dobrze zrozumiał.

Wydaje się, że w jego głosie zabrzmiała jakaś cieplejsza nuta, lecz może jest to po prostu przekonywający ton,

ze względu na znaczenie bitwy.

- Jestem bardzo chory - powtarza Prosty - bardzo chory.

Teraz komisarz Kim i komendant Ferriera idą sami przez pogrążone w mroku góry, kierując się do innego

oddziału.

- Czy przekonałeś się, że to był błąd? - pyta Ferriera.
Kim potrząsa przecząco głową.

- To nie był błąd.
- Ależ tak - upiera się komendant. - Twój pomysł utworzenia oddziału całkowicie złożonego z niepewnych

ludzi z jeszcze mniej pewnym dowódcą był błędem. Widzisz, jakie są rezultaty. Gdybyśmy rozdzielili ich po trochu
pomiędzy dobre oddziały, wywiązywaliby się lepiej z powierzonych im zadań.

Kim nie przestaje przygryzać wąsów.
- Jeżeli o mnie chodzi, to jest oddział, z którego jestem najbardziej zadowolony.

Mało brakuje, żeby Ferriera utracił swój spokój. Podnosi zimne oczy i drapie się w czoło.
- Ależ, Kim, kiedy ty wreszcie zrozumiesz, że jesteśmy brygadą szturmową, a nie laboratorium doświ-

adczalnym? Rozumiem, że miałbyś naukową satysfakcję badać reakcje tych ludzi, wszystkich ustawionych w
należytym porządku, tak, jak chciałbyś to zrobić: proletariat po jednej stronie, chłopi po drugiej, dalej lumpenprole-

tariat, jak ty to nazywasz. Wydaje mi się, że praca polityczna, którą musisz wykonywać, powinna polegać na zmi-
eszaniu ich wszystkich, wpojeniu świadomości klasowej tym, którzy jej nie mają, i na osiągnięciu tej bło-

gosławionej jedności. Nie mówiąc o sprawności wojskowej...

Kim ma trudności w wysławianiu się, potrząsa głową.

- Bajki - mówi - bajki. Wszyscy ludzie walczą przepojeni tym samym zapałem; to jest nie tym samym, każdy

ma swój własny zapał, lecz teraz walczą wszyscy razem, wszyscy jednakowo, zjednoczeni. Poza tym jest Prosty, jest

Skóra... Nie rozumiesz, ile ich kosztuje... Otóż nawet oni, ten sam zapał... Wystarczy błahostka, żeby ich ocalić albo
żeby ich stracić... To właśnie jest praca polityczna. Wpoić w nich przekonanie...

Kiedy Kim dyskutuje z ludźmi, kiedy analizuje sytuację, jest zadziwiająco jasny, dialektyczny. Lecz kiedy

rozmawia tak z nimi w cztery oczy, chcąc przedstawić im swoje myśli, przyprawia ich o zawrót głowy.

Ferriera widzi rzeczy w sposób bardziej uproszczony.
- Dobrze, wpoimy w nich to przekonanie, ogładzimy ich nieco, jak to ja zwykle mawiam.

Kim przygładza wąsy.
- Widzisz, to nie jest wojsko, żeby im można było mówić: „To jest wasz obowiązek.” Tutaj nie możesz mówić

o obowiązku, nie możesz mówić o ideałach: o ojczyźnie, wolności, komunizmie. Oni nie chcą słuchać o ideałach;
wszystkie ideały można posiadać, również i druga strona ma swoje ideały. Widzisz, co się dzieje, kiedy ten kucharz

ekstremista zaczyna swoje kazania? Sprzeciwiają mu się, biją go. Nie potrzebują ideałów, mitów, okrzyków: Niech
żyje! Tu walczy się i umiera tak po prostu, bez okrzyków: Niech żyje!

- Więc dlaczego?

Ferriera wie, dlaczego on walczy, w nim wszystko jest doskonale jasne.
- Widzisz - mówi Kim - w tej chwili oddziały zaczynają wychodzić w milczeniu na pozycje. Jutro będą zabici i

ranni. Oni o tym wiedzą. Powiedz mi, co ich skłania do takiego życia, co ich popycha do walki? Widzisz, są tutaj
chłopi, mieszkańcy tych gór, z nimi już jest łatwiej. Niemcy palą wsie, uprowadzają bydło. Ich wojna jest przede

wszystkim wojną ludzką, obraną ojczyzny. Chłopi mają ojczyznę. Dlatego widzisz ich wśród nas, widzisz ich
starych i młodych, w tych swoich barchanowych myśliwskich kurtkach, uzbrojonych w stare. strzelby, widzisz całe

wsie, które chwytają za broń. My bronimy ich ojczyzny, więc oni są z nami. I ojczyzna staje się naprawdę ich
ideałem, porywa ich, jest sprawą, o którą walczą. Poświęcają nawet domy, nawet krowy, aby tylko dalej walczyć.

Tymczasem dla innych chłopów ojczyzna pozostaje czymś egoistycznym: dom, krowy, zbiory. I żeby zachować
wszystko, stają się szpiclami, faszystami, całe wsie to nieraz nasi wrogowie... Następnie robotnicy. Robotnicy mają

swoją historię płac, strajków, pracy i uporczywej walki. Robotnicy stanowią klasę. Wiedzą, że w życiu jest coś
lepszego, i o to lepsze walczą.

Oni również mają ojczyznę, ojczyznę, którą trzeba dopiero zdobyć, i walczą tu o to, żeby ją zdobyć. Tam, w

miastach, są fabryki, które będą ich. Widzą już czerwone napisy na murach fabryk i wznoszące się nad kominami

sztandary. Ale nie ma w nich sentymentalizmu. Rozumieją rzeczywistość i znają sposób, żeby ją zmienić. Dalej jest
tu i ówdzie niewielu inteligentów albo studentów, z głowami pełnymi niejasnych i często opacznych myśli. Mają

ojczyznę opartą o słowa lub co najwyżej o jakąś książkę. Ale walcząc zrozumieją, że słowa nie mają już żadnego
znaczenia, i odkryją w walce nowe rzeczy i dlatego będą walczyć nie pytając o nic, dopóki nie poszukają sobie

nowych słów i nie odnajdą starych, lecz zmienionych, o nieoczekiwanym znaczeniu. Któż jeszcze jest? Cudzoziem-
scy jeńcy, którzy uciekli z obozów i poszli z nami. Ci walczą o ojczyznę prawdziwą i własną, o daleką ojczyznę, do

której chcą powrócić i 'która jest ojczyzną właśnie dlatego, że jest daleka. Ale czy rozumiesz, że cała ta walka jest
walką symboliczną, że ktoś, kto zabija Niemca, musi myśleć nie o tym Niemcu, lecz o innym, bawiąc się aż do

szaleństwa w jakieś przestawienia, w wyniku czego każda rzecz lub każda osoba staje się chińskim cieniem, mitem?

Ferriera skubie jasną bródkę; on nie dostrzega tego wszystkiego.

- Nie jest tak - mówi.
- Nie jest tak - kontynuuje Kim - ja też o tym wiem. Nie jest tak. Gdyż jest coś innego, coś, co wspólne jest

wszystkim: zawziętość. Weź oddział Prostego: złodziejaszki, karabinierzy, żołnierze, czarnogiełdziarze, włóczędzy.
Ludzie, którzy przystosowują się do plag społecznych, urządzają się wśród różnych wypaczeń, nie mają nic do stra-

cenia i niczego nie pragną zmieniać. Albo upośledzeni fizycznie, albo zwariowani, albo fanatycy. Tak są związani z
kołem, które ich przygniata, że rewolucyjna myśl nie może się wśród nich zrodzić- Lub też zrodzi się wypaczona,

jako dziecko wściekłości i upokorzenia, zupełnie jak w bredniach tego kucharza ekstremisty, przypominających
wrzaski jego sokoła uwiązanego na łańcuchu. Więc dlaczego walczą? Nie mają żadnej ojczyzny, ani prawdziwej, ani

wymyślonej. A przecież wiesz, że również w nich jest odwaga i nienawiść. Jest zadawniona zawziętość, która
wlecze się za nimi od dzieciństwa, płonąca lub przygaszona. Jest zniewaga całego ich życia, ciemność ich drogi,

brud ich mieszkań, plugawe słowa, które znają od dzieciństwa, trud, jakiego wymaga konieczność, żeby być złym. I
wszystko to składa się na nienawiść, nienawiść anonimową, bezprzedmiotową, ślepą, która znajduje tutaj wyładow-

anie, staje się karabinowym strzałem, wykopaną mogiłą, gorzką żądzą wroga. I wystarczy błahostka, jeden fałszywy
krok, jedno zbyteczne uniesienie, żeby się znaleźć jak Skóra po drugiej stronie, w czarnej brygadzie, i strzelać z tą

samą zawziętością, z tą samą nienawiścią do jednych co do drugich, wszystko jedno.

Ferriera mruczy w brodę:
- Więc duch naszych... i duch czarnej brygady... to zupełnie to samo?...

- To samo, zrozum, co chcę powiedzieć, to samo... - Kim zatrzymał się i wskazuje palcem, zupełnie jakby czy-

tając zaznaczał miejsce, w którym przerwał. - To samo, a jednak zupełnie co innego. Bo tu jest się na słusznej

drodze, podczas kiedy tam się błądzi. Tutaj coś się rozwiązuje, a tam zacieśnia się kajdany. Ten ciężar zła, który
przytłacza ludzi Prostego, ten ciężar, który przytłacza nas wszystkich, mnie, ciebie, ta zadawniona zawziętość, która

tkwi w każdym z nas i wyładowuje się w strzałach, w zabitych wrogach, jest tą samą zawziętością, która każe strze-
lać faszystom, która zmusza ich do zabijania z tą samą nadzieją oczyszczenia i odkupienia. Ale przecież jest historia.

My w historii jesteśmy po stronie odkupienia, oni są po stronie przeciwnej. U nas nic nie jest stracone, żaden czyn,
żaden wystrzał, choć taki sam jak ich, rozumiesz mnie? Żaden wystrzał, choć łąki sam jak ich, nie jest stracony,

wszystko będzie służyć jeśli nie do uwolnienia nas samych, to do uwolnienia naszych dzieci, do stworzenia ludz-
kości już bez gniewu, pogodnej, w której wreszcie można będzie nie być złym. Druga strona jest stroną daremnej

wściekłości, chybionych czynów, daremnych i chybionych, nawet jeśli zwycięży, nie tworzy bowiem historii, nie
służy do uwolnienia, od tej zawziętości i tej nienawiści, lecz do ich wzmocnienia i utrwalenia, aż do chwili kiedy po

upływie dalszych dwudziestu, stu lub tysiąca lat znów się spotkamy, my i oni, żeby walczyć z tym samym błyskiem
nienawiści w oczach, walczyć jak zawsze, może nawet o tym nie wiedząc, my, żeby odzyskać wolność, oni, żeby

pozostać niewolnikami. Takie jest prawdziwe znaczenie walki, znaczenie prawdziwe, całkowite, niezależne od
wszelkich znaczeń oficjalnych. Pobudka ludzkiego, elementarnego, bezimiennego uwolnienia od wszystkich

naszych upokorzeń: dla robotnika od wyzysku, dla chłopa od ciemnoty, dla drobnomieszczanina od najrozmaitszych
zakazów, dla pariasów od zepsucia. Uważam, że nasza praca polityczna powinna polegać na wykorzystaniu nawet

naszej nędzy ludzkiej, na wykorzystaniu jej przeciwko sobie samej, dla naszego wybawienia, podobnie jak faszyści
wykorzystują nędzę dla utrwalenia nędzy i jak wykorzystują człowieka przeciwko człowiekowi.

Pośród ciemności widać jedynie błękit oczu Ferriery i jego jasną brodę. Potrząsa głową. On nie wie, co to jest

zawziętość: jest dokładny jak mechanik i praktyczny jak góral, walka jest dla niego precyzyjną maszyną, maszyną,

której działanie i cel, są znane.

- Wydaje się czymś niemożliwym - mówi - wydaje się czymś niemożliwym, że z takim chaosem w głowie po-

trafisz być dobrym komisarzem i z taką jasnością rozmawiać z ludźmi.

Kimowi nie jest przykro, że Ferriera nie rozumie: do takich ludzi jak Ferriera należy mówić używając ter-

minów ścisłych, powinno się im mówić: a, b, c; albo są rzeczy pewne, albo są „bujdy”, nie ma dla nich zagadnień
wątpliwych i niejasnych. Ale Kim nie myśli tak dlatego, żeby miał uważać się za coś lepszego od Ferriery; dąży do

tego, aby móc rozumować jak Ferriera, nie mieć innej rzeczywistości poza rzeczywistością Ferriery, gdyż wszystko
inne jest bezużyteczne.

- Więc dobrze. Do widzenia.
Doszli do miejsca, w którym ich drogi rozchodziły się. Teraz Ferriera pójdzie do Nogi, a Kim do Błyskawicy.

Muszą dokonać inspekcji wszystkich oddziałów jeszcze tej macy, zanim rozpocznie się bitwa, więc trzeba, żeby się
rozstali.

Wszystko inne jest bezużyteczne. Kim idzie sam ścieżkami, z zawieszoną na ramieniu nędzną bronią, która

przypomina złamaną kulę: sten. Wszystko inne jest bezużyteczne. W ciemnościach nocy pnie drzew mają dziwne,

ludzkie kształty. Człowiek dźwiga w sobie swoje dziecinne obawy przez całe życie. „Może - myśli Kim - gdybym

nie był komisarzem brygady, bałbym się. Ostatecznym celem człowieka. jest dojść do tego, żeby nigdy nie odczu-
wać strachu.”

Kim jest logiczny, kiedy analizuje z komisarzami sytuacje, w jakich znajdują się oddziały, lecz kiedy rozmyśla

krocząc samotnie ścieżkami, rzeczy stają się znów tajemnicze i magiczne, a życie ludzkie pełne cudów. „Ciągle

jeszcze mamy głowę wypełnioną cudami i czarami” - myśli Kim. Niekiedy wydaje mu się, że idzie przez świat
symboli, jak mały Kim w sercu Indii, w książce Kiplinga tyle razy czytanej w dzieciństwie.

„Kim... Kim... Kto to jest Kim?... „ Dlaczego tej nocy idzie przez góry, przygotowuje bitwę, bierze odpowiedz-

ialność za życie i śmierć, mając za sobą melancholijne dzieciństwo dziecka bogatych rodziców i wyblakłą młodość

nieśmiałego chłopca? Czasami wydaje mu się, że padł ofiarą zaburzeń umysłowych, że działa pod wpływem histerii.
Ale nie, myśli jego są logiczne, może analizować każdą rzecz z doskonałą jasnością. A jednak nie jest człowiekiem

pogodnym. Pogodni byli jego rodzice, jego mieszczańscy dziadkowie, którzy tworzyli bogactwo. Pogodni są prole-
tariusze, którzy wiedzą, czego chcą, chłopi, którzy w tej chwili czuwają na posterunkach w swoich wsiach, pogodni

są ludzie radzieccy, którzy zdecydowali już o wszystkim i teraz prowadzą wojnę zapamiętale i metodycznie, nie
dlatego, żeby to było piękne, lecz dlatego, że trzeba. Czy on, Kim, nigdy nie będzie pogodny? Może. przyjdzie

dzień, w którym wreszcie wszyscy będziemy pogodni i nie będziemy już rozumieli wielu rzeczy, ponieważ zrozu-
miemy wszystko. Obecnie przywiązujemy jeszcze wielkie znaczenie do spraw, które nie istnieją.

Bolszewicy! Związek Radziecki jest już może krajem pogodnym. Może nie ma już tam nędzy ludzkiej. Tutaj

ludzie mają jeszcze posępne spojrzenia i złe twarze. Ale Kim jest przywiązany do tych ludzi. Pulsuje w nich wy-

bawienie. Ten chłopczyk w oddziale Prostego, jakże się on nazywa? Pin? Z tą wściekłą pasją na piegowatej twarzy,
nawet wtedy kiedy się uśmiecha... Mówią, że jest podobno bratem prostytutki. O co walczy? Sam o tym nie wie, że

walczy o to, żeby nie być więcej bratem prostytutki. A tych czterech. szwagrów,, chamów” walczy o to, żeby nie być
już „chamami”, biednymi emigrantami, na których patrzą jak na obcych. A ten Karabinier walczy, żeby nie czuć się

już karabinierem, siepaczem żyjącym kosztem bliźnich. Następnie Kuzyn, olbrzymi, dobry i bezlitosny Kuzyn...
Mówią, że nienawidzi kobiet i że zawsze chce wykonywać wyroki na tych, które uprawiają szpiegostwo... Wszyscy

mają ukryte rany i walczą, żeby się od nich wybawić. Czyżby również Ferriera? Być może także i Ferriera:
'wściekłość, że nie może pchnąć świata na takie tory, na jakie pragnie. Czerwony Wilk nie. Dla Czerwonego Wilka

wszystko, czego zapragnie, jest możliwe. Trzeba sprawić, żeby chciał rzeczy słusznych. Jest to praca polityczna,
praca komisarza. I nauczyć go, że słuszne jest to, czego pragnie. To również jest praca polityczna, praca komisarza.

„Może pewnego dnia nie będę już pojmował tych wszystkich spraw - myśli Kim - wszystko we mnie będzie jasne i
zacznę rozumieć ludzi w inny sposób, być może słuszniejszy. Dlaczego: może? Więc dobrze, nie będę już mówił:

może, słowo to przestanie we mnie istnieć. Każę rozstrzelać Prostego. W tej chwili jestem za bardzo związany z
nimi i ze wszystkimi ich wypaczeniami. Także z Prostym. Ja wiem, że Prosty musi straszliwie cierpieć z tą swoją

manią robienia z siebie za wszelką cenę ścierwa. Nie ma nic bardziej bolesnego na świecie niż być złym. Kiedyś,
będąc dzieckiem, zamknąłem się na dwa dni w pokoju, bez jedzenia. Cierpiałem straszliwie, lecz nie otwierałem, i

żeby mnie stamtąd zabrać, musieli wchodzić po drabinie przez okno. Ogromnie pragnąłem, żeby mnie żałowano.
Prosty postępuje tak samo. Ale wie, że go rozstrzelamy. Chce, żeby go (rozstrzelać. Jest to pragnienie, które czasami

nawiedza ludzi. A Skóra? Go w tej chwili robi Skóra?”

Kim idzie przez modrzewiowy las i myśli o Skórze, który tam, w mieście, z trupią czaszką na berecie, krąży z

patrolem po godzinie policyjnej. Skóra musi być sam ze swą bezimienną, chybioną nienawiścią, sam ze swą zdradą,

która go toczy od wewnątrz i każe mu być jeszcze bardziej złym, żaby szukać usprawiedliwienia. Będzie z
wściekłością strzelał po godzinie policyjnej do kotów, a mieszczanie zadrżą w swych łóżkach, budząc się na odgłos

strzałów.

Kim myśli o kolumnie Niemców i faszystów, myśli, że przed świtem, który przyniesie śmierć, posuwają się już

być może doliną i że trzeba będzie runąć na nich jak lawina ze szczytów gór. Jest to kolumna straconych złudzeń: w
tej chwili jakiś żołnierz, budząc się od nagłego' wstrząsu działa, myśli: „Kocham cię, Kate. „ Za sześć lub siedem

godzin umrze, zabijemy go. Nawet gdyby nie myślał: „Kocham cię, Kate”, stałoby się to samo, bowiem wszystko,
cokolwiek czyni i myśli, jest stracone, przekreślone przez historię.

„A tymczasem ja - myśli dalej Kim - idę przez modrzewiowy las i każdy mój krok jest historią. Myślę: «Ko-

cham cię, Adriano», i to jest historia, ma wielkie konsekwencje, jutro wezmę udział w boju jako człowiek, który

myślał tej nocy: «Kocham cię, Adriano». Może nie dokonam wielkich rzeczy, lecz historia tworzy się z małych,
bezimiennych czynów; może jutro zginę, pierwej niż ten Niemiec, lecz wszystko, co. uczynię, zanim umrę, i sama

moja śmierć będzie strzępem historii, a wszystkie myśli, które mnie teraz nurtują, wpłyną na moją jutrzejszą histo-
rię, na jutrzejszą historię rodzaju ludzkiego.

Zamiast snuć jak za dziecięcych lat fantastyczne myśli, mógłbym oczywiście studiować w pamięci szczegóły

ataku, rozmieszczenie broni i oddziałów. Ale tak bardzo lubię rozmyślać o tych ludziach, badać ich charaktery i

czynić na ich temat spostrzeżenia. Na przykład: co będą robić potem? Czy odnajdą w powojennych Włoszech coś,
czego dokonali sami? Czy zrozumieją metodę, jaką trzeba będzie wówczas zastosować, żeby kontynuować naszą

walkę, długą, ciągle zmieniającą się walkę o ludzkie wybawienie? Czerwony Wilk zrozumie na pewno; kto wie, jak
zastosuje ją w. praktyce, on, tak rozmiłowany w przygodach i tak przedsiębiorczy, nie mając już możliwości robi-

enia wypadów i ucieczek? Powinni by wszyscy być tacy jak Czerwony Wilk. Powinni byśmy wszyscy być tacy jak
Czerwony Wilk. Ale znajdą się tacy, którzy ze swą bezimienną pasją będą nadal wspierać wielką machinę bezowoc-

nej wściekłości. Znów staną się indywidualistami, a tym samym wysiłki ich okażą się bezpłodne. Stacza się w ob-
jęcia zbrodni i zapomną, że pewnego dnia historia przetoczyła się obok nich. Dawni faszyści powiedzą: «To partyz-

anci! Mówiliśmy wam! Zrozumieliśmy to od razu!» A przecież nie rozumieli nic, ani przedtem, ani potem.”

Nadejdzie dzień, w którym Kim stanie się pogodny. Już teraz wszystko jest w nim jasne: Prosty, Pin, kalabry-

jscy szwagrowie. Wie, jak należy postępować z jednym czy z drugim, bez strachu i bez litości. Czasami, kiedy idzie
tak nocą, mgły dusz zagęszczają się wokół niego jak prawdziwa mgła, lecz on jest człowiekiem, który analizuje, jest

bolszewikiem, powie komisarzom: a, b, c, jest człowiekiem, który panuje nad sytuacją. „Kocham cię, Adriano.”

Cała dolina wypełniona jest mgłą, a Kim idzie po kamienistym urwisku jak nad brzegiem jeziora. Modrzewie

wynurzają się z chmur niczym słupy służące do przywiązywania łodzi. „Kim... Kim... Kto to jest Kim?” Komisarz
brygady czuje się jak bohater czytanej w dzieciństwie powieści: Kim, dziecko pół - angielskie, pół - hinduskie, które

podróżuje po Indiach ze starym Czerwonym Lamą, żeby odnaleźć rzekę oczyszczenia.

Przed dwiema godzinami rozmawiał z tym łajdakiem Prostym i z braciszkiem prostytutki, a teraz przybywa do

najlepszego w całej brygadzie oddziału Błyskawicy. U Błyskawicy jest grupa Rosjan, byłych jeńców, którzy uciekli
z robót fortyfikacyjnych na granicy.

- Kto idzie!
To wartownik: Rosjanin. Kim mówi swoje imię.

- Przynieść wiadomości, komisarz?

Jest to Aleksiej, syn muzyka, student inżynierii.
- Jutro będzie bitwa, Aleksiej.

- Bitwa? Sto faszystów kaput?
- Nie wiem, ilu kaput, Aleksiej. Nie wiem nawet dokładnie, ilu żywych.

- Sól i tytoń, komisarzu.
„Sól i tytoń” to włoskie wyrazy, które zrobiły największe wrażenie na Aleksieju, powtarza je przy każdej

okazji jako pozdrowienie.

- Sól i tytoń, Aleksiej.

Jutro będzie wielka bitwa. Kim jest pogodny. Powie swoje a, b, c. I znów powraca do myśli: „Kocham cię,

Adriano.” To, nic innego tylko to jest historią.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY

Jeszcze przed świtem ludzie Prostego rozpoczynają przygotowania do wymarszu, krzątając się w milczeniu

dokoła chaty. Otulają sobie plecy kocami: na kamienistych szczytach będzie zimno, zanim nadejdzie świt. Zamiast

myśleć o sobie ludzie myślą o losie tych kocy, które biorą ze sobą; może zgubią je w ucieczce, może koce zbroczą
się krwią, gdy oni będą umierać, może zabierze je jakiś faszysta i pokaże w mieście jako zdobycz. Ale. cóż znaczy

koc?

Powyżej, jakby ponad chmurami, słyszą ruchy nieprzyjacielskiej kolumny. Wielkie koła, które toczą się po

zakurzonej drodze, przy zgaszonych latarniach, kroki zmęczonych już żołnierzy, którzy pytają swych dowódców:
czy jeszcze daleko? Ludzie Prostego rozmawiają półgłosem, jakby kolumna przechodziła tuż za ścianą chaty.

W tej chwili słychać charakterystyczne postukiwanie łyżek o miski z gotowanymi kasztanami: nie wiadomo,

kiedy będą znowu jedli. Tym razem nawet kucharz pójdzie na akcję; teraz rozdziela kasztany, przeklinając

półgłosem, z oczami zapuchniętymi od niewyspania. Giglia również wstała, krąży wśród przygotowujących się do
wymarszu mężczyzn i daremnie usiłuje być użyteczną. Mańkut zatrzymuje' się od czasu do czasu i spogląda na nią.

- Giglia - mówi - byłoby nieostrożnie, gdybyś została tu w obozie sama. Nigdy nic nie wiadomo.
- A gdzie chcesz, żebym szła? - pyta Giglia.

- Włóż spódnicę i idź do wsi, kobietom nic nie zrobią. Prosty, powiedz jej, żeby sobie poszła, że nie może

zostać tutaj sama.

Prosty nie jadł kasztanów i z podniesionym kołnierzem, prawie bez słów, kieruje przygotowaniami ludzi. Nie

podnosi głowy i nie odpowiada od razu.

- Nie - mówi. - Lepiej, żeby tu została. Giglia spogląda na męża, jakby chciała powiedzieć: „A widzisz?”

Później ludzie odsuwają ją na bok, mówiąc: - Nie kręć się pod nogami - więc w rezultacie wraca spać.

Pin również kręci się wśród ludzi, niczym myśliwski pies na widok przygotowań swego pana.
„Bitwa - myśli usiłując się podniecić. - Teraz będzie bitwa. „

- Więc który mam wziąć? - mówi do Giacinta.
Komisarz ledwie zwraca na niego uwagę.

- Co?
- Który karabin mam wziąć? - pyta Pin.

- Ty? - mówi Giacinto. - Ty nie idziesz.

- Ale przecież ja idę!
- Odczep się. To nie jest okazja, żeby zabierać z sobą dzieci. Prosty nie chce. Odczep się.

Pin jest teraz wściekły. Pójdzie za nimi bez broni, dokuczając im tak długo, dopóki nie zaczną do niego strze-

lać.

- Prosty, Prosty, powiedz, czy to prawda, że nie chcesz, żebym z wami poszedł?
Prosty nie odpowiada, zaciągając się co chwila niedopałkiem papierosa, zupełnie jakby go gryzł.

- No, właśnie! - woła Pin. - Cholerny świat, powiedział, że nieprawda.
„Teraz walnie minie w kark” - myśli. Lecz Prosty nic nie mówi.

- Czy mogę iść na akcję, Prosty? - pyta Pin.
Prosty pali dalej.

- Prosty powiedział, że mogę iść, słyszałeś, Giacinto? - mówi Pin.
Teraz Prosty powie na pewno: „Nie nudź! Zostaniesz na miejscu!” Ale nie mówi nic, dlaczego? Pin woła

bardzo głośno:

- Więc idę!

I powoli, pogwizdując i chcąc zwrócić na siebie uwagę, zmierza ku miejscu, gdzie leży wolna broń. Wybiera

najlżejszy karabin.

- Więc biorę ten - mówi głośno. - Czy on jest czyjś, ten?
Nikt mu nie odpowiada. Pin wraca powoli, kołysząc karabin na pasie do przodu i do tylu. Siada na ziemi, tuz

naprzeciwko Prostego, i zaczyna sprawdzać zamek, celownik, spust.

Nuci:

- Ja mam karabin! Ja mam karabin! Ktoś mówi:
- Cicho bądź! Zwariowałeś?

Ludzie zaczynają ustawiać się w dwuszereg, pluton obok plutonu, drużyna obok drużyny. Amunicyjni rozdzie-

lają między sobą zmiany służby.

- A więc zrozumieliście - mówi Prosty. - Oddział zajmie pozycję na Pellegrino, pomiędzy przełęczą i drugim

wąwozem. Kuzyn obejmie dowództwo. Otrzymacie tam rozkazy z batalionu. Wszystkie oczy kierują się ku niemu,

oczy zaspane i posępne, przysłonięte kosmykami włosów.

- A ty? - pytają go.

Na opuszczonych rzęsach Prostego widać krople ropy.
- Ja jestem chory - mówi. - Nie mogę iść. Teraz niech się dzieje, co chce. Ludzie nic jeszcze nie mówią. „Jes-

tem człowiekiem skończonym” - myśli Prosty. Teraz niech się dzieje, co chce. Straszne jest, że ludzie nic nie
mówią, nie protestują. To znaczy, że wydali już na niego wyrok, są zadowoleni, że odrzucił ostatnią próbę, być może

spodziewali się tego po nim. A jednak nie rozumieją, co skłoniło go do tej decyzji; zresztą i on sam, Prosty, nie zdaje
sobie dokładnie sprawy z przyczyn swego postępowania. Ale teraz niech się już dzieje, co chce, nie pozostaje nic

innego, jak pozwolić unieść się prądowi.

Pin, w przeciwieństwie do innych, rozumie wszystko: jest niezwykle czujny, wysunął język spomiędzy zębów,

policzki mu pałają. Tam, na wpół zagrzebana w sianie, leży kobieta z gorącą piersią pod męską koszulą. Gorąco jej
nocą w sianie i bez przerwy przewraca. się z boku na bok. W pewnej chwili, gdy wszyscy spali, wstała, zdjęła spod-

nie i nago wsunęła się pod koce. Pin to widział. Podczas kiedy w dolinie rozszaleje bój, w chacie będą się dziać

dziwne rzeczy, o wiele bardziej podniecające niż bitwa. I dlatego Prosty pozwala, żeby Pin poszedł na akcję. Pin
położył karabin tu stóp i siedzi niesłychanie uważnie każde poruszenie. Ludzie formują kolumny, nikt nie wzywa

Pina, żeby stanął w szeregu.

W pewnej chwili sokół, który siedzi na szczycie dachu, zaczyna rozpaczliwie bić podciętymi skrzydłami.

- Babeuf! Muszę nakarmić Babeufa! - woła Mańkut i biegnie po woreczek z pokarmem dla ptaka. Wtedy

wszyscy zaczynają wymyślać na kucharza i na sokoła, jakby chcieli skupić cały swój gniew na czymś określonym.

- Żebyś zdechł ty i ten twój sokół! Złowróżbne ptaszysko! Zawsze, kiedy się drze, zdarza się jakieś nieszc-

zęście. Ukręć mu łeb!

Mańkut stoi naprzeciwko nich z sokołem uczepionym pazurami jego ramienia i karmi go kawałkiem mięsa

patrząc z nienawiścią na towarzyszy.

- Sokół jest mój i nie macie tu nic do gadania, jak będę chciał, wezmę go ze sobą na akcję, rozumiecie?
- Ukręć mu łeb! -. krzyczy Długi Zena, zwany Drewnianą Czapką. - Nie czas teraz myśleć o sokołach. Ukręć

mu łeb, a jak nie, to zrobimy to sami!

I robi ruch, jakby chciał złapać ptaka. Lecz potężne uderzenie dzioba spada na grzbiet jego dłoni, z rany sączy

się krew. Sokół stroszy pióra, rozwiera skrzydła i nie przestaje wrzeszczeć, tocząc dookoła żółtymi oczyma.

- Widzisz! Widzisz! Wiedziałem, kogo biorę! - mówi kucharz. Wszyscy ludzie skupili się wokół niego z na-

jeżonymi gniewem brodami, wznosząc ku górze pięści.

- Ucisz go! Ucisz go! Przynosi nieszczęście! Sprowadzi nam na kark Niemców!

Długi Zena, zwany Drewnianą Czapką, wysysa krew z rany.
- Zabijcie go! - woła.

Książę, z automatem przewieszanym przez ramię, wyciąga zza pasa pistolet.
- Ja go zastrzelę! Ja go zastrzelę! - wrzeszczy.

Sokół nie daje się uspokoić, przeciwnie, wpada w coraz większy szał.
- Dobrze - decyduje się Mańkut. - Dobrze. Patrzcie, co mu zrobię. To wy chcieliście tego.

Chwyta ptaka oburącz za szyję i dusi trzymając go między kolanami, z głową zwróconą ku ziemi. Ludzie stoją

w zupełnym milczeniu.

- Dobrze. Teraz jesteście zadowoleni. Wszyscy teraz jesteście zadowoleni. Dobrze.
Sokół już się nie rusza, bezwładnie zwisają podcięte skrzydła, sypią się zjeżone pióra. Mańkut rzuca go na

krzak jeżyny i Babeuf zawisa na skrzydłach z opuszczoną w dół głową. Jeszcze wstrząsa nim dreszcz, portem zdy-
cha.

- Do szeregu! Wszyscy do szeregu i ruszamy! - woła Kuzyn. - Obsługa karabinów maszynowych naprzód, za

nimi amunicyjni. Następnie strzelcy. Ruszamy!

Pin pozostał na boku. Nie przyłączy się do szeregów. Prosty odwraca się i wchodzi do chaty. Ludzie oddalają

się w milczeniu drogą, która prowadzi w góry. Na końcu Mańkut w swej marynarskiej kurteczce z ramionami

poplamionymi łajnem sokoła.

Ciemności chaty pachną sianem. Kobieta i mężczyzna śpią otuleni kocami w dwóch przeciwległych kątach.

Nie poruszają się. Pin mógłby przysiąc, że nie zamkną już oczu do świtu. Również i on się położył, lecz oczy ma
nadal otwarte. Tych dwoje nawet się nie chrapie, oddychają po cichu. A jednak nie śpią, Pin wie o tym dobrze i

powoli, powoli zasypia.

Kiedy się obudził, był już dzień. Jest sam wśród zgniecionego siana. Zwolna przypomina sobie wszystko. Dziś

jest dzień bitwy! Dlaczego nie słychać strzałów? Dziś jest dzień, w którym Prosty wyprawi bal żonie kucharza! Pin

wstaje i wychodzi. Dzień jest niebieski jak wszystkie inne, aż ogarnia strach, gdy się go widzi tak niebieskim, dzień
pełen śpiewu ptaków, aż ogarnia strach, gdy się w ten śpiew wsłuchiwać.

Kuchnia znajduje się w ruinach starego domu. W środku jest Giglia. Rozpaliła niewielki ogień pod garnkiem z

kasztanami. Jest blada, ma podkrążone oczy.

- Pin! Chcesz trochę kasztanów? - mówi z fałszywą macierzyńską tkliwością, jakby chciała mu się przypodo-

bać.

Pin nienawidzi macierzyńskiej tkliwości u kobiet: wie, że kryje się za tym jakiś podstęp, że nie lubią go, jak

jego siostra, i tylko boją się go trochę. Nienawidzi jej.

Czy stało się już? A gdzie jest Prosty? Postanawia ją o to zapytać.
- No co: wszystko załatwione? - mówi.

- Co takiego? - pyta Giglia.
Pin nie odpowiada, patrzy na nią spode łba z dziwnym grymasem.

- Dopiero teraz wstałam - mówi Giglia z anielską niewinnością.
„Zrozumiała - myśli Pin - krowa. Zrozumiała.”

Wydaje mu się jednak, że nie zaszło nic poważnego. Kobieta jest pełna napięcia, wygląda, jakby powstrzymy-

wała oddech.

Zbliża się Prosty. Chodził się myć, na szyi ma przewieszony wypłowiały, kolorowy ręcznik. Ma twarz człow-

ieka dojrzałego, na której widnieją zmarszczki i cienie.

- Jeszcze nie strzelają - mówi.
- Cholerny świat, Prosty - mówi Pin. - Czyżby wszyscy zasnęli?

Prosty nie śmieje się, ssie zęby.
- Cała brygada zasnęła w górach, wyobrażasz sobie? - mówi Pin. - A tu Niemcy zbliżają się na paluszkach.

Raus! Raus! Oglądamy się i oto oni.

Pin wskazuje na coś i Prosty odwraca się. Ale po chwili. znudzony wzrusza ramionami. Siada obok ognia.

- Jestem chory - mówi.
- Chcesz trochę kasztanów? - pyta Giglia.

Prosty spluwa na popiół.
___Pali mnie w żołądku - mówi.

- Wypij sam rosół.
- Pali mnie w żołądku.

Później zastanawia się przez chwilę i mówi:
- Daj.

Przykłada brzegi brudnej miski do warg i pije. Potem odstawia miskę.
- Za to ja zjem - mówi Pin.

I zaczyna zajadać odgrzane kasztany.
Prosty podnosi oczy na Giglię. Jego górne powieki mają długie i twarde rzęsy, dolne są nagie.

- Prosty - mówi kobieta.

- No?
- Dlaczego nie poszedłeś?

Pin trzyma usta wewnątrz miski i spogląda od dołu ku górze, ponad krawędzią.
- Nie poszedłem gdzie?

- Co za pytanie! Na akcję.
- A gdzie chcesz, żebym szedł, gdzie chcesz, żebym szedł, jeżeli ja sam nie wiem, dlaczego tu zostałem?

- Co tobie jest, Prosty?
- Co mi jest, bo ja wiem, co mi jest? Dowództwo brygady chce mnie zniszczyć, już od dawna igrają ze mną jak

kot z myszą. Za każdym razem: Prosty źle, Prosty pomówimy o tym później, teraz uważaj, Prosty, zastanów się,
bądź czujny, prędzej czy później zemszczą się wszystkie twoje błędy. Do diabła! Nie mogę już wytrzymać. Jeżeli

mają mi coś do powiedzenia, to niech mówią. A ja mam ochotę robić to, co mi się podoba.

Giglia siedzi nieco wyżej niż on. Patrzy na niego długo, wzdychając.

- Mam ochotę robić to, co mi się podoba - powtarza Prosty z przygasłymi oczyma. Położył dłoń na jej kolanie.
Słychać głośne mlaskanie Pina wylizującego pustą już miskę.

- Prosty, a jak ci zrobią jakiś brzydki kawał? - mówi Giglia.
Prosty zbliżył się do niej, a teraz położył się u jej stóp.

- Mało mnie obchodzi, czy umrę - mówi. Lecz drżą mu wargi jak wargi chorego dziecka. - Mało mnie ob-

chodzi, czy umrę. Ale przedtem chciałbym... Przedtem...

Odwraca głowę i spogląda od dołu ku górze na siedzącą wyżej Giglię.
Pin rzuca na ziemię próżną miskę z łyżką w środku. Dzyń! stuknęła łyżka.

Prosty odwrócił ku niemu głowę. Teraz patrzy na niego, przygryzając wargę.
- No? - zaczyna Pin. Prosty porusza się.

- Nie strzelają - mówi.
- Nie strzelają - powtarza Pin. Prosty wstał. Nerwowo chodzi dookoła.

- Pin, idź po wodę.
- Zaraz - mówi Pin i schyla się, żeby zawiązać buty.

- Jesteś blada, Giglio - mówi Prosty. Stoi tuż za nią, dotykając kolanami jej pleców.
- Może jestem chora - mówi Giglia wzdychając.

Pin intonuje jeden ze swych monotonnych przyśpiewów, które nie kończą się nigdy:
- Jest blada!... Jest blada!... Jest blada!... Jest blada!... Jest blada!...

Mężczyzna przyłożył dłonie do jej policzków, a potem do czoła:
- Chora tak jak ja? Powiedz, chora jak ja?

- Jest blada... Jest blada... - nuci Pin. Prosty odwraca w jego stronę twarz, na której maluje się dwojakie uczu-

cie.

- Idziesz wreszcie po tę wodę?
- Zaraz, zaczekaj - mówi Pin - zawiążę drugi.

I dalej grzebie w butach. - Nie wiem, na co ty jesteś chory - mówi Giglia. - Na co jesteś chory? Mężczyzna

odpowiada bardzo cicho:

- Jestem tak chory, że nie mogę sobie znaleźć miejsca, że nie mogę już wytrzymać.

Teraz, ciągle stojąc z tyłu, ujął ją za ramiona i trzyma ją tak, wsunąwszy dłonie pod pachy.
- Jest blada... Jest blada...

- No więc? Pin!
- Dobrze. Idę. Już idę. Daj mi butelkę. Potem zatrzymuje się, jakby nasłuchując.

Prosty również zamiera w bezruchu, spoglądając w próżnię.
- Nie strzelają - mówi.

- Prawda? Wcale nie strzelają... - mówi Pin.
Milczą.

- Pin!
- Idę.

Pin odchodzi wymachując butelką i pogwizdując tę samą melodię co przedtem. Dzisiaj będzie miał znakomitą

zabawę. Będzie bezlitosny. Nie boi się Prostego, Prosty nie jest już wcale dowódcą. Nie chciał pójść na akcję i

wcale już tu nie rządzi. Z kuchni nie będzie słychać gwizdania. Pin milknie, zatrzymuje się i na palcach wraca z
powrotem. Będą teraz na ziemi, jedno na drugim, gryząc sobie gardła jak psy! Pin jest już w kuchni, pośród ruin.

Okazuje się jednak, że ani jeszcze ciągle są na tym samym miejscu. Prosty trzyma dłonie pod włosami kobiety, na
karku, a ona przeciąga się jak kotka, jakby chciała mu się wymknąć. Słysząc go odwracają się natychmiast.

- No? - mówi mężczyzna.
- Przyszedłem wziąć inną butelkę - odpowiada Pin. - Ta nie ma słomy.

Prosty dotyka dłonią skroni.
- Masz.

Kobieta siada w pobliżu worka z kartoflami.
- Obierzemy trochę kartofli, będziemy przynajmniej coś robić.

Ustawia worek na ziemi i przygotowuje kartofle do obierania oraz dwa noże.
- Masz nóż, Prosty, tutaj są kartofle - mówi.

Pin uważa, że jest głupia i obłudna.
Prosty nie przestaje dotykać dłonią skroni.

- Dotychczas nie strzelają - mówi. - Kto wie, co się tam dzieje.
Pin odchodzi. Teraz naprawdę pójdzie po wodę. Trzeba im dać trochę czasu, bo w przeciwnym razie nigdy nic

nie nastąpi. W pobliżu źródła jest miejsce pełne jeżyn. Pin zabiera się do jedzenia. Lubi jeżyny, lecz w tej chwili nie
smakują mu wcale; wypełnia sobie nimi usta, lecz nie czuje smaku. Tak, teraz zjadł ich już dosyć i może wracać. Ale

może jeszcze jest za wcześnie. Będzie lepiej, jeśli najpierw się załatwi. Przykucnął wśród krzaków. Jak to przyjem-
nie wysilać się, myśląc jednocześnie o Prostym i o Giglii, jak gonią się wśród ruin kuchni, lub o nagich, pobladłych

i szczękających zębami ludziach, których prowadzą o zachodzie słońca, żeby zmusić ich do klękania w rowach, o
wszystkich tych rzeczach niepojętych i złych, nie pozbawionych jednak dziwnego uroku, jak własne odchody.

Podciera się liśćmi. Jest gotów, idzie.
W kuchni kartofle porozrzucane na ziemi. Giglia stoi w kącie, po drugiej stronie worków i kotła, i trzyma w

ręku nóż. Jej męska koszula jest rozpięta, widać białe, ciepłe piersi.

Prosty znajduje się po drugiej stronie bariery i grozi jej nożem. Mają wobec siebie wyraźnie wrogie zamiary,

może za chwilę zranią się w walce.

Tymczasem jednak, przeciwnie, śmieją się; śmieją się oboje: po prostu żartowali. Śmieją się złym śmiechem,

ich żarty wzbudzają litość, a jednak śmieją się. Pin stawia butelkę.

- Woda - mówi głośno.
Teraz odkładają noże i idą pić. Prosty podnosi butelkę i podaje ją Giglii. Giglia przylgnęła wargami do butelki i

pije. Prosty patrzy na jej usta.

Potem mówi:

- Jeszcze nie strzelają. - Zwraca się do Pina: - Jeszcze nie strzelają - powtarza. - Co się tam stało?
Pin lubi, gdy ktoś zwraca się do niego z takimi pytaniami, jak równy do równego.

- Powiedz, Prosty, co się tam stało? - pyta.
Prosty pije ze smakiem, powoli opróżnia butelkę, wydaje się, że nigdy nie skończy. Wyciera sobie usta.

- Masz, Giglia, pij jeszcze, jeżeli chcesz. Pij, jeżeli masz pragnienie, później poślemy po drugą.
- Jak chcecie - mówi cierpko Pin - przyniosę wam całe wiadro.

Prosty i Giglia spoglądają na siebie i śmieją się. Ale Pin rozumie, że nie śmieją się z tego, co on powiedział,

rozumie, iż jest to śmiech wyłącznie ich dwojga, sekretny, bez przyczyny.

- Jak chcecie - mówi Pin - przyniosę wam tyle wody, że będziecie mogli zrobić sobie kąpiel.
Tych dwoje nie przestaje patrzeć na siebie i śmiać się.

- Kąpiel - powtarza mężczyzna i nie można już odróżnić, czy śmieje się, czy szczęka zębami. - Kąpiel, Giglia,

kąpiel.

Ujął ją za ramiona. Lecz nagle twarz jego ciemnieje i puszcza ją.
- Tam. Patrz tam - mówi.

O kilka kroków od nich z krzaku jeżymy zwisa na skrzydłach trup sokoła.
- Precz! Precz z tym ścierwem! - wola Prosty. - Nie chcę go więcej widzieć!

Chwyta sokoła za skrzydła i ciągnie za sobą daleko, między rododendrony. Babeuf szybuje, jak może nie

zdarzyło mu się nigdy w życiu. Giglia próbuje protestować:

- Nie, biedny Babeuf!
- Precz! - Prosty jest blady z gniewu. - Nie chcę go więcej widzieć! Idź go zakopać, Pin, idź go zakopać. Weź

łopatę i zakop go, Pin!

Pin patrzy na martwego ptaka leżącego pośród rododendronów: a jeżeli podniesie się, tak jak jest, nieżywy, i

dziobnie go między oczy?

- Nie pójdę - mówi.

Prosty porusza nozdrzami, dotyka ręką pistoletu.
- Pin, bierz łopatę i idź!

Więc Pin podnosi sokola za łapę: ma pazury zakrzywione i twarde jak haki. Pin rusza, przerzuciwszy sobie

przez ramię martwego ptaka, którego głowa kołysze się na wszystkie strony.

Przechodzi przez zbocze pełne róż alpejskich, przez las i wkracza na łąki. Pod łąkami, które łagodnymi sto-

kami wznoszą się ku górze, leżą pogrzebani wszyscy umarli, z oczyma pełnymi ziemi, umarli wrogowie i umarli

towarzysze. Teraz spocznie tam również i sokół.

Pin idzie przez łąki, klucząc. Lęka się, że kopiąc dół dla ptaka odkryje łopatą twarz człowieka. Nie chce nawet

deptać po zmarłych, boi się ich. A jednak jakby to było ładnie wygrzebać z ziemi zmarłego, nagiego, z odsłoniętymi

zębami i pustymi oczodołami.

Pin nie widzi wokół siebie nic, tylko góry, ogromne doliny, których dna nie można odgadnąć, łańcuchy gór

ciągnące się jeden za drugim w nieskończoność. Pin jest sam na ziemi. Pod ziemią umarli. Inni ludzie, gdzieś za
lasami i górami, trą się na ziemi, samce z samicami, i napadają na siebie, żeby się mordować. Martwy sokół leży u

jego stóp. Ponad nim, na wietrznym niebie, przeciągają ogromne chmury. Pin kopie dół dla zabitego ptaka.
Wystarczy mały rów, sokół nie jest człowiekiem. Pin bierze sokoła na ręce: ma zamknięte oczy, powieki białe i

nagie, niemal ludzkie. Kiedy próbuje się je odemknąć, widać pod nimi okrągłe żółte oko. Chciałby rzucić sokoła w
powietrze, ponad dolinę, i ujrzeć, jak otwiera skrzydła, wzbija się do lotu, zatacza krąg nad jego głową, a potem

odlatuje ku odległym stronom. I żeby on, jak w bajkach dobrych wróżek, poszedł za nim przez góry i doliny do zac-
zarowanego kraju, gdzie wszyscy są dobrzy. Tymczasem jednak Pin układa sokoła w rowie i zasypuje go ziemią.

W tej chwili wybucha grzmot i wypełnia hukiem całą dolinę: strzały, ogień karabinowy, głuche wybuchy

wzmocnione echem. Bitwa. Pin ogarnięty strachem rzuca się do ucieczki. Straszliwe huki rozdzierają powietrze.

Blisko, są blisko niego, nie może pojąć gdzie. Za chwilę dosięgną go ogniste pociski. Za chwilę z zarośli wyskoczą
uzbrojeni w automaty Niemcy i runą na niego.

- Prosty!
Pin ucieka. Zostawił łopatę wbitą w ziemię obok rowu. Biegnie, aż wiatr szumi mu w uszach.

- Prosty! Giglia!
Teraz biegnie przez las. Karabin maszynowy, ta-pum, ręczne granaty, wystrzały z moździerza; bitwa wybuchła

nagle ze swego uśpienia i nie można zrozumieć, gdzie się toczy: może o kilkanaście kroków od niego, może aa tym
zakrętem ścieżki ujrzy migotanie karabinowego ognia i martwe ciała rozciągnięte wśród krzaków.

- Prosty! Giglia! Ratunku!
Już jest na zboczach pokrytych rododendronami. Pod gołym niebem wystrzały napawają go jeszcze większym

lękiem.

- Prosty! Giglia!

W kuchni - żywej duszy. Uciekli! Zostawili go samego!
- Prosty! Strzelają! Strzelają!

Pin, zanosząc się płaczem, biegnie przed siebie wzdłuż zbocza. Tam, pośród krzaków koc, koc i owinięte weń

ludzkie ciało, które się porusza. Ciało, nie, dwa ciała, wystają dwie pary nóg, splecionych i drgających.

- Bitwa! Prosty! Strzelają! Bitwa!
ROZDZIAŁ JEDENASTY

Po długich godzinach marszu brygada przybywa do wąwozu Mezzaluna. Wieje zimny nocny wiatr, przeni-

kający do szpiku kości, ludzie są zbyt zmęczeni, żeby spać, i dowódcy każą się zatrzymać koło skalistego progu na
krótki odpoczynek. W mroku pochmurnej nocy wąwóz wygląda jak wklęsła łąka o zatartych konturach, wśród

dwóch skalistych wyniosłości spowitych mgłą. W oddali ciągną się doliny i płaszczyzny nie zajęte jeszcze przez
nieprzyjaciół. Od chwili wymarszu na bój ludzie nie zaznali wytchnienia. Lecz mimo długotrwałego wysiłku nie

upadają ma duchu. Nie wygasł jeszcze entuzjazm walki. Bitwa była krwawa i zakończyła się odwrotem; nie była

jednak bitwą przegraną. Niemcy, idąc wąwozem, ujrzeli nagle grzbiety gór gęsto obsadzone krzyczącymi ludźmi i
obłoczki wystrzałów wznoszące się ze szczytów; wielu z nich stoczyło się do przydrożnych rowów, kilka samo-

chodów stanęło w płomieniach i po chwili pozostały z nich jedynie czarne zgliszcza. Później nadeszły posiłki, nie
mogły jednak wiele zdziałać: zlikwidowały kilku partyzantów, którzy wbrew rozkazom pozostali na drodze lub w

zamieszaniu odłączyli się od oddziału. Dowództwo partyzantów, w porę uprzedzone, że nadciąga nowa kolumna
samochodów, nakazało zwinąć szyki i wycofać się w góry, żeby uniknąć okrążenia. Niemcy nie są ludźmi, którzy by

nie zniechęcili po pierwszym niepowodzeniu, więc Ferriera powziął decyzję, żeby brygada opuściła dotychczasowe
pozycje, na których groziło jej osaczenie, i przeniosła się w inne doliny, nie obsadzone dotąd przez partyzantów i

łatwiejsze do obrony. Odwrót odbywa się po cichu i w porządku, pod osłoną nocy, górską ścieżką, która prowadzi
do wąwozu Mezzaluna. Zamyka go karawana mułów z żywnością i amunicją oraz ranni.

Ludzie Prostego szczękają teraz z zimna zębami tuż obok kamiennego progu. Na głowy i na ramiona mają

ponarzucane koce, niczym arabskie burnusy. Oddział ma jednego zabitego: komisarza Giacinto, blacharza. Poległ na

łące od wystrzału niemieckiego miotacza ognia i wszystkie jego barwne sny o włóczędze opuściły go wraz ze
wszystkimi insektami, których żaden owadobójczy środek nie był w stanie wytępić. Prócz tego Hrabia, jeden z

kalabryjskich szwagrów, został lekko ranny w rękę.

Wraz ze swymi ludźmi jest Prosty, z pobladłą twarzą i kocem narzuconym na ramiona, co sprawia wrażenie, że

jest naprawdę chory. Obserwuje w milczeniu ludzi, jednego po drugim, poruszając nozdrzami. Co pewien czas od-
nosi się wrażenie, że chce wydać jakiś rozkaz, ale potem milczy. Do tej pory ludzie nie odezwali się do niego ani

słowem. Gdyby wydał jakiś rozkaz lub gdyby któryś z towarzyszy zaczął z nim rozmawiać, na pewno wszyscy
powstaliby przeciwko niemu, padłyby gwałtowne słowa. Ale nie jest ku temu odpowiednia chwila. Rozumieją to

wszyscy, zarówno on, jak i pozostali, jakby na mocy milczącego układu, i w dalszym ciągu on nie wydaje żadnych
rozkazów ani nie zwraca nikomu uwagi, 'oni zaś postępują tak, jakby tych rozkazów i uwag nie potrzebowali. Tak

więc oddział maszeruje zdyscyplinowany, nie rozpraszając się, bez żadnych sporów, nikt by nie powiedział, że bez
dowódcy. Zresztą Prosty jest jeszcze faktycznie dowódcą. Wystarczy jedno jego spojrzenie, a już ludzie wypełniają

swoją powinność. Prosty jest wspaniałym dowódcą, jest wspaniałym typem dowódcy.

Pin, otulony w płaszcz z kapturem, spogląda na Prostego, na Giglię, a potem na Mańkuta. Twarze mają takie

jak co dzień, tyle tylko, że zmarznięte i wyczerpane trudem. Na twarzy żadnego z nich nie jest wypisana rola, jaką
odegrał w dziejach poprzedniego poranka. Nadciągają inne oddziały, zatrzymują się nie opodal lub idą w dalszą

drogę.

- Gian Szofer! Gian!

W jednym z oddziałów, który się właśnie zatrzymał, Pin rozpoznał swego starego przyjaciela z gospody.

Ubrany jest jak partyzanci i uzbrojony po zęby. Gian z początku nie rozumie, kto go woła, a po chwili dziwi się i on.

także:

- Och... Pin!

Witają się bez zbytniej wylewności, jak ludzie, (którzy nie są przyzwyczajeni do okazywania swych uczuć.

Gian Szofer zmienił się; od tygodnia, to jest od chwili kiedy znalazł się w oddziale, nie ma już tych swoich oczu

jaskiniowego zwierzęcia, załzawionych od dymu i alkoholu, oczu człowieka z gospody. Jest. zarośnięty i wygląda
tak, jakby chciał sobie zapuścić brodę. Jest w batalionie Szpady.

- Kiedy zgłosiłem się do brygady, Kim chciał mnie przydzielić do waszego oddziału - mówi.

Pin myśli: „On nie wie, co to znaczy, ale może to ten nieznajomy z komitetu, który był tego wieczoru w go-

spodzie, złożył na nich wszystkich raport?”

- Do diabła, Gian, bylibyśmy razem! - mówi Pin. - Dlaczego cię do nas nie przydzielili?
- Powiedzieli mi później, że nie warto, wasz oddział zostanie wkrótce rozwiązany!

„No, proszę - myśli Pin - zaledwie przyszedł i już zna wszystkie nowiny o nas.” Tymczasem Pin nic nie wie,

co się dzieje w mieście.

- Szofer! - mówi. - Go nowego słychać na waszej ulicy? I w gospodzie?
Gian rzuca ponure spojrzenie.

- Nic nie wiesz? - pyta.
- Nic - mówi Pin. - Co się stało? Bersagliera urodziła syna?

Gian spluwa.
- Nie chcę już nic słyszeć o tych ludziach - mówi. - Wstyd mi, że się wśród nich urodziłem. Od wielu lat

miałem już dosyć ich, gospody, smrodu ulicznych szczyn... A jednak łam tkwiłem... Teraz musiałem uciekać i
dziękuję nieomal temu draniowi, który mnie wsypał...

- Michel Francuz? - pyta Pin.
- Francuz to jeden. Ale to nie on jest tym łotrem. Michel prowadzi podwójną grę, lawiruje pomiędzy czarną

brygadą i Gapem, dotychczas nie zdecydował się ostatecznie ani na jedno, ani na drugie...

- A inni?

- Niemcy zrobili obławę. Wzięli wszystkich, zaraz jak tylko postanowiliśmy, że wstępujemy do Gapu. Żyrafę

rozwalili... Inni w Niemczech... Ulica prawie całkiem opustoszała... Koło ogrodzenia piekarni spadła bomba. Wszy-

scy się rozpierzchli albo mieszkają po piwnicach... Tutaj jest inne życie. Wydaje mi się, że wróciłem do Kroacji, tyle
tylko, że teraz, ma miły Bóg, jestem po drugiej stronie...

- W Kroacji, cholerny świat, Szofer, kim ty byłeś w Kroacji, kochankiem? A moja siostra, powiedz, czy ona też

uciekła?

Gian gładzi ledwie widoczną bródkę.
- Twoja siostra? - mówi. - Ta świnia innych zmusiła do ucieczki.

- Wytłumaczysz mi później, o co chodzi - mówi Pin nadrabiając miną - wiesz, że mnie to obraża.
- Ty durniu! Twoja siostra jest w SS, ma jedwabne suknie i rozbija się samochodem z oficerami! A kiedy

przyszli Niemcy na naszą ulicę, właśnie ona prowadziła ich od domu do domu, pod rękę z niemieckim kapitanem!

- Z kapitanem, Gian! Cholerny świat, co za kariera!

- Rozmawiacie o kobietach, które sypią? - wtrąca się Kuzyn pochylając ku nim szeroką, płaskonosą twarz z

wielkimi wąsami.

- To moja siostra jest taka małpa - mówi Pin. - Już od dziecka zawsze szipiclowała. Można się było tego po niej

spodziewać.

- Można się było tego spodziewać - powtarza Kuzyn i spogląda w dal spod wełnianej czapeczki z tą swoją

wiecznie zatroskaną miną.

- Po Michelu Francuzie też można się było tego spodziewać - mówi Gian. - Ale Michel nie jest zły, to tylko

wielki nicpoń.

- A Skóra, znasz tego nowego z czarnej brygady?

- Skóra - mówi Gian Szofer - jest najgorszy ze wszystkich.
- Był najgorszy - odzywa się jakiś głos za ich plecami.

Odwrócili się: to Czerwony Wilk, który zbliża się, cały objuczony bronią i pasmami nabojów do cekaemu,

odebranymi Niemcom. Witają się z nim radośnie: wszyscy się cieszą na widok Czerwonego Wilka.

- No, co się stało ze Skórą? Jak poszło?
- Była akcja Gapu - mówi Czerwony Wilk i zaczyna opowiadać.

Skóra czasami nie nocował w koszarach, tylko u siebie w domu. Mieszkał sam, na poddaszu czynszowej ka-

mienicy, i trzymał tam cały arsenał broni, którą zdołał zgromadzić, bo w koszarach musiałby się nią podzielić z

kolegami. Pewnego wieczora Skóra wraca do domu, uzbrojony jak zawsze. Za nim idzie ktoś ubrany po cywilnemu,
w nieprzemakalnym płaszczu, z rękami w kieszeniach. Skóra czuje, że znalazł się w zasięgu ognia. „Lepiej udawać,

że nic nie spostrzegłem” - myśli i idzie dalej. Na przeciwległym chodniku jest jakiś drugi nieznajomy w
nieprzemakalnym płaszczu, który kroczy z rękami w kieszeniach. Skóra skręca, ci dwaj skręcają również. ,,Teraz

muszę iść szybko do domu - myśli - jak tylko wejdę do bramy, skoczę natychmiast do mieszkania i zacznę strzelać
zza drzwi, tak że nikt nie będzie mógł się zbliżyć.” Lecz na chodniku, we wnęce bramy, jest jeszcze jeden człowiek

w nieprzemakalnym płaszczu, który zmierza ku niemu. „Lepiej go przepuścić” - myśli Skóra. Zatrzymuje się i za-
trzymują się wszyscy trzej w nieprzemakalnych płaszczach. Nie pozostaje nic innego, jak tylko natychmiast wejść

do bramy. Na klatce schodowej, wgłębi, tkwią nieruchomo oparci o poręcz schodów dwaj inni w nieprzemakalnych
płaszczach, z rękami w kieszeniach. Skóra już wszedł. „Teraz jestem w potrzasku - myśli - zaraz powiedzą: ręce do

góry!” Ale wydaje się, że na niego nie patrzą. Skóra mija ich i zaczyna wchodzić po schodach. „Jeżeli pójdą za mną
dalej - myśli - zatrzymani się na stopniach i zacznę do nich strzelać.” Mijając pierwsze półpiętro spogląda w dół. Idą

za nim i Skóra ciągle znajduje się w zasięgu ich niewidzialnej broni ukrytej w kieszeniach nieprzemakalnych
płaszczy. Następne półpiętro. Skóra zerka nieznacznie w dół. Pod nim, przy każdym załamaniu poręczy schodów,

wchodzi pod górę jeden człowiek. Skóra idzie dalej tuż obok ściany, lecz niezależnie od tego, w którym miejscu
schodów się znajdzie, zawsze widzi o jedno, dwa, trzy lub cztery półpiętra niżej człowieka z Gapu, który idzie pod

górę tuż obok ściany, trzymając go w zasięgu wystrzału. Szóste piętro, siódme piętro. W półmroku zaciemnienia
klatka schodowa wydaje się igraszką zwierciadeł z tym człowiekiem w nieprzemakalnym płaszczu powtarzającym

się nieskończoną ilość razy na każdym półpiętrze, który idzie powoli, wijącymi się dokoła schodami. „Jeżeli nie
strzelą do mnie, zanim dojdę do poddasza - myśli Skóra - ocalałem: zabarykaduję się wewnątrz, a w mieszkaniu

mam tyle broni i granatów, że będę mógł wytrzymać, dopóki nie . przybędzie cała czarna brygada.” Jest już na
ostatnim piętrze, tuż. pod sufitem. Biegnie wzdłuż poręczy, otwiera drzwi, wchodzi, zatrzaskuje je za sobą. „Oca-

lałem” - myśli. Lecz za oknem izby, na dachu, jest człowiek w nieprzemakalnym płaszczu, który bierze go na cel.
Skóra podnosi ręce do góry, za jego plecami otwierają się drzwi. Wszyscy ludzie w nieprzemakalnych płaszczach,

których widział przy poręczy na półpiętrach, biorą go teraz na cel. I jeden z mich, nie wiadomo który, strzela.

Towarzysze, którzy zatrzymali się w wąwozie Mezzaluna, zgromadzili się wokół Czerwonego Wilka, słuchając

z zapartym tchem opowiadania. Czerwony Wilk czasami przesadza w swych opowieściach, lecz opowiada bardzo
dobrze.

Teraz jeden z towarzyszy pyta:
- Czerwony Wilku, a ty byłeś którym z tych? Czerwony Wilk uśmiecha się, poprawia czapkę z daszkiem na

ostrzyżonej w więzieniu głowie i mówi:

- Tym na dachu.
Potem Czerwony Wilk wylicza wszystką broń, jaką zgromadził u siebie Skóra: karabin maszynowy, sten,

automaty, mas, ręczne granaty, pistolety wszelkiego typu i kalibru. Czerwony Wilk mówi, że był tam nawet
moździerz.

- Patrzcie - powiada pokazując pistolet i specjalne ręczne granaty. - Wziąłem sobie tylko to. Członkowie Gapu

są gorzej od nas uzbrojeni i potrzebują broni.

Pin przypomina sobie nagle o swoim pistolecie: jeżeli Skóra znał to miejsce i poszedł go zabrać, pistolet mu-

siał znajdować się wśród innych broni. Przecież należy do niego, nie mogą mu go odebrać.

- Czerwony Wilku, słuchaj, Czerwony Wilku - mówi ciągnąc go za połę kurtki. - Czy wśród pistoletów Skóry

był też P38?

- P38? - odpowiada Czerwony Wilk. - Nie, nie było tam P38. Miał wszystkie typy, ale P38 brakowało w jego

kolekcji.

I Czerwony Wilk opisuje dalej różnorodne i rzadkie rodzaje broni zebranej przez opętanego manią chłopaka.
- Czy jesteś zupełnie pewny, że nie było tam P38? - pyta Pin. - Czy nie wziął go ktoś z Gapu?

- Ależ nie, myślisz, że nie zauważyłbym P38? Dzieliliśmy broń wszyscy razem.
„A więc pistolet jest jeszcze zakopany w pobliżu gniazd - myśli Pin - jest tylko mój.” To była nieprawda, że

Skóra znał miejsce; nikt go nie zna, jest to miejsce, które należy tylko do Pina, miejsce zaczarowane. Dodaje mu to
otuchy. Cokolwiek by się wydarzyło, pozostają pajęcze gniazda i zakopany pistolet.

Zbliża się świt. Brygada ma jeszcze przed sobą wiele godzin marszu, lecz dowódcy, uważając, że po

wschodzie słońca lak wielkie zgrupowanie ludzi na odsłoniętych drogach zdradziłoby natychmiast swoje miejsce

pobytu, postanawiają czekać nadejścia następnej nocy, żeby kontynuować marsz z zachowaniem wszelkich środków
ostrożności.

Znajdują się w pasie przygranicznym, gdzie przez długie lata włoscy generałowie udawali, że przygotowują się

do wojny, lecz w rezultacie okazało się, że wcale nie są do niej przygotowani. Góry usiane są długimi i niskimi

budynkami koszar. Ferriera 'wydaje rozkaz oddziałom, żeby ulokowały się w koszarach i nie opuszczały ich przez
cały dzień, dopóki nie będzie dostatecznie ciemno i mglisto, żeby można podjąć marsz.

Następuje rozlokowanie poszczególnych oddziałów. Oddział Prostego ma się zakwaterować w osobno położo-

nym, małym, cementowym budynku, z umocowanymi w ścianach obręczami. Musiała to być niegdyś stajnia.

Ludzie rozciągają się na lichej słomie, gnijącej na podłodze, i zamykają zmęczone oczy, pełne scen niedawnej bitwy.

Rankiem nudno jest tkwić tu w tłoku i jedynie pojedynczo wychodzić, żeby zrobić siusiu pod murem. Ale w

każdym razie można wypocząć. Nie wolno jednak śpiewać ani rozniecić ognia dla ugotowania strawy: w głębi dolin
są wsie pełne szpiclów z wycelowanymi lornetkami i z nastawionymi uszami. Jedzenie gotuje się po kolei w wo-

jskowej kuchni zaopatrzonej w długą rurę, która ciągnie się pod ziemią, a otwór jej wychodzi daleko.

Pin nie wie, co robić. Usiadł na słońcu we framudze drzwi, ściągnął dziurawe buty i skarpetki, które nie miały

już pięt. Ogląda w słońcu swoje stopy, dotyka ran i wydłubuje sobie brud spomiędzy palców. Potem zaczyna szukać
wszy: trzeba codziennie urządzać na nie obławy, bo w przeciwnym razie będzie z nim tak jak z Giacinto, z biednym

Giacinto. Lecz cóż pomoże łapanie wszy, jeśli później, pewnego dnia, umrze się tak jak Giacinto? Może Giacinto
nie łapał ich, bo wiedział, że i tak będzie musiał umrzeć? Pin jest smutny. Pierwszy raz w życiu wyłapywał wszy z

koszuli Pietromagro w więzieniu. Pin chciałby być z Pietromagro, znów w dawnym warsztacie na swej ulicy. Ale

jego ulica opustoszała, wszyscy pouciekali lub siedzą w więzieniu, albo pomarli, a ta małpa, jego siostra, włóczy się
z niemieckimi kapitanami. Niebawem Pin znajdzie się w nie znanym sobie świecie, opuszczony przez wszystkich,

nie wiedząc, dokąd się udać. Towarzysze z oddziału to ludzie niezrozumiali i obcy, tak jak przyjaciele z gospody; są
stokroć bardziej zachwycający i stokroć bardziej niezrozumiali niż ludzie z gospody, z tym ich szałem zabijania w

oczach i z tym ich zwierzęcym parzeniem się wśród rododendronów. Jedyny, z którym można się dogadać, to
Kuzyn, wielki, łagodny i bezlitosny Kuzyn; ale teraz go nie ma. Rankiem, kiedy Pin się obudził, nie zobaczył go

już: co pewien czas wyrusza ze swym automatem, w swojej wełnianej czapeczce, i nie wiadomo, dokąd się udaje. I
oddział ma być rozwiązany. Powiedział o tym Kim Gianowi Szoferowi. Koledzy jeszcze nic nie wiedzą. Pin spo-

gląda na nich, stłoczonych na lichej słomie w cementowym budynku.

- Cholerny świat, gdybym ja wam nie przynosił wiadomości, to nie wiedzielibyście nawet, że żyjecie.

- Co nowego? Gadaj! - wołają.
- Nasz oddział zostanie rozwiązany - mówi Pin. - Jak tylko przyjdziemy na nowe miejsce.

- Ale, idź! Kto ci to powiedział?
- Kim. Słowo daję.

Prosty nie daje nic po sobie poznać, choć wie, co to oznacza.
- Nie bujaj, Pin. A nas gdzie poślą?

Zaczynają rozprawiać o oddziałach, do których mogą być przydzieleni poszczególni ludzie; o tym, gdzie wole-

liby pójść.

- Ale czy nie wiecie, że zrobią dla każdego specjalny oddział? - mówi Pin. - Wszyscy zostaną dowódcami.

Drewniana Czapka będzie dowódcą partyzantów na fotelach. Murowane, będzie oddział partyzantów, którzy robią

akcję na siedząco. Czyż nic ma żołnierzy na koniach? Teraz będą partyzanci w fotelach na kółkach.

- Zaczekaj, aż skończę czytać - mówi Długi Zena, zwany Drewnianą Czapką, zaznaczając palcem na stronicy

Superszlagieru miejsce, w którym przerwał - potem ci odpowiem. Zaczynam właśnie rozumieć, kto jest mordercą.

- Mordercą wołu? - pyta Pin.

Długi Zena już nic nie pojmuje ani z tego, co czyta, ani z rozmowy.
- Jakiego wołu?

Pin wybucha głośnym śmiechem, bo Zena dał się nabrać:
- Wołu, który ci sprzedał swoją wargę! Wołowa Warga! Wołowa Warga!

Drewniana Czapka opiera się na jednej ze swych ogromnych dłoni, żeby powstać nie odrywając ani ma chwilę

palca od miejsca, w którym przestał czytać, a drugą ręką wymachuje w powietrzu, chcąc dosięgnąć Pina. Wkrótce

jednak dochodzi do wniosku, że wymaga to zbyt wiele trudu, i wraca do przerwanej lektury.

Wszyscy śmieją się z kawałów Pina i cieszy ich to widowisko; kiedy Pin zacznie drwić, nie przestaje, dopóki

nie wyczerpie całego swojego repertuaru.

Pin śmieje się aż do łez, wesoły i podniecony: teraz czuje się w swoim żywiole, w gronie dorosłych, ludzi wro-

gich zarazem i przyjaznych, ludzi, z którymi może wspólnie żartować aż do wyładowania tej nienawiści, jaką dla
nich żywi. Jest bezlitosny, będzie ich ranił bez miłosierdzia.

Giglia także się śmieje, ale Pin wie, że śmieje się fałszywie: boi się. Co pewien czas Pin rzuca na nią okiem:

Giglia nie spuszcza wzroku, lecz uśmiech drży na jej wargach. „Poczekaj - myśli Pin - już niedługo będziesz się

śmiała.”

- Karabinier! - woła Pin. Na każde nowe imię, będące kolejnym przedmiotem drwin, ludzie uśmiechają się

szyderczo, ciesząc się już z góry na to, co Pin wywlecze.

- Karabinierowi dadzą oddział specjalny - mówi Pin.
- Służby porządkowej - dodaje Karabinier, żeby uprzedzić cios.

- Nie, mój śliczny, oddział do aresztowania rodziców.
Za każdym razem na samo wspomnienie o sprawie rodziców Karabinier wpada w furię.

- To nieprawda! Ja nigdy nie aresztowałem rodziców!
Pin mówi ze zjadliwą ironią, tonem pełnym skruchy, inni mu wtórują:

- Nie denerwuj się, mój kochamy, nie denerwuj się. Oddział do aresztowania rodziców. Tak świetnie nadajesz

się do aresztowania rodziców...

Karabinier wścieka się, potem jednak dochodzi do wniosku, że lepiej pozwolić mu gadać, dopóki się nie

zmęczy i nie przejdzie do następnej ofiary.

- Teraz przejdziemy do... - Pin toczy dookoła oczyma usianymi ze (wszystkich stron piegami, po czym zamiera

w bezruchu z tym swoim uśmiechem odsłaniającym dziąsła. Ludzie rozumieją już, o kogo chodzi, i powstrzymują

się od śmiechu. Wobec szyderstw Pina Książę, z prostą linią wąsików i z zaciśniętymi szczękami, pozostaje jakby
zahipnotyzowany.

- Ja wam połamię nogi, ja wam przedziurawię tyłki... - mówi przez zęby.
- Dla Księcia każemy stworzyć oddział morderców królików. Cholerny świat, ty tyle gadasz, Książę, ale nigdy

nie widziałem, żebyś robił cokolwiek innego poza duszeniem kur i ściąganiem skóry z królików.

Książę kładzie dłoń na austriackim pistolecie i wygląda tak, jakby chciał zadać Pinowi cios głową odzianą w

futrzaną czapkę.

- Wypruję ci bebechy! - wrzeszczy.

I właśnie wtedy Mańkut robi fałszywy krok. Mówi:
- A Pin, jakim oddziałem będzie dowodził Pin?

Pin spogląda ma niego tak, jakby dopiero teraz zauważył jego obecność.
- Och, Mańkut, wróciłeś wreszcie.... tak długo nie było cię w domu... Podczas twojej nieobecności zdarzyło się

wiele pięknych rzeczy...

Odwraca się zwolna: Prosty siedzi w kącie poważny, Giglia w pobliżu drzwi z tym swoim obłudnym

uśmiechem przylepionym do warg.

- Zgadnij, Mańkut, jakim oddziałem będziesz dowodził?

Mańkut śmieje się cierpko, chce go uprzedzić.
- Oddziałem kotłów... - mówi i zanosi się śmiechem, jakby powiedział najzabawniejszą rzecz na świecie.

Pin z powagą potrząsa przecząco głową. Mańkut mruga oczyma.
- Oddziałem sokołów... - powiada i znów usiłuje się śmiać, lecz zamiast tego wydaje dziwne, gardłowe

odgłosy.

Pin jest poważny, robi przeczący gest.

- Oddziałem marynarki - mówi kucharz tym razem z nieruchomą twarzą, ma łzy w oczach.
Pin przybiera ten swój błazeńsko-obłudny wyraz twarzy, mówi powoli, z namaszczeniem:

- Widzisz, twój oddział będzie oddziałem prawie takim samym jak inne. Tylko tyle, że będzie mógł masze-

rować jedynie przez łąki, po szerokich drogach, po terenach pokrytych niskimi zaroślami...

Mańkut znów zaczyna się śmiać, najpierw po cichu, potem coraz głośniej: nie rozumie jeszcze, do czego chło-

pak zmierza, ale i tak się śmieje. Ludzie zawiśli na wargach Pina, któryś z nich zrozumiał już i wybucha śmiechem.

- Będzie mógł chodzić wszędzie, z wyjątkiem lasów... z wyjątkiem miejsc, gdzie są gałęzie... gdzie są gałęzie...
- Lasy... Cha, cha, cha... Gałęzie - rechocze Mańkut - a dlaczego?...

- Zaplątałby się... twój oddział... oddział rogaczy!
Ludzie zanoszą się od śmiechu, który zdaje się wyciem. Kucharz podnosi się zły, z zaciśniętymi wargami.

Śmiech nieco przygasa. Rozgląda się dookoła, po czym sam zaczyna się śmiać, z zapuchniętymi oczyma, wykrzy-
wionymi ustami, śmiechem wymuszonym, sztucznym; uderza się dłońmi po kolanach i wskazuje palcem na Pina,

jakby chciał rzec: „Ale powiedział jeden ze swych lepszych kawałów.”

- Pin... spójrzcie na niego... - mówi zanosząc się fałszywym śmiechem - Pin... jemu damy oddział wychodków,

jemu damy...

Prosty wstał również. Robi kilka kroków.

- Skończcie z tymi kawałami - mówi oschle. - Czy nie rozminiecie, że nie można hałasować?
Jest to pierwszy wypadek po bitwie, że wydaje rozkaz. Wykorzystuje hałas, którego nie powinno się robić,

jako pretekst, zamiast powiedzieć wprost: przestańcie, bo te kawały nie podobają mi się.

Ludzie spoglądają na niego krzywo: nie jest już ich dowódcą.

Daje się słyszeć głos Giglii:
- Pin, dlaczego zamiast się wygłupiać nie zaśpiewasz nam jakiejś piosenki? Zaśpiewaj nam tę...

- Oddział wychodków... - kracze Mańkut - z nocnikiem na głowie... Cha, cha, cha... Wyobraźcie sobie Pina z

nocnikiem na głowie...

- Co chcesz, żebym ci zaśpiewał, Giglia? - pyta Pin. - To, co wtedy?
- Cicho bądźcie... - mówi Prosty. - Czy nie słyszeliście rozkazu? Nie wiecie, że znajdujemy się w niebezpiec-

znej strefie?

- Zaśpiewaj nam tę piosenkę - mówi Giglia - wiesz, tę, którą tak dobrze śpiewasz... jak ona idzie? Ojli, ojla...

- Z nocnikiem na głowie - kucharz nie przestaje zanosić się od śmiechu i uderzać dłońmi w kolana, w kącikach

oczu ma łzy wściekłości. - I lewatywy zamiast automatów... Pin będzie strzelał z lewatywy...

- Ojli, ojla? Giglia, jesteś pewna? - mówi Pin. - Nie znam żadnej piosenki z ojli, ojla, nie ma takiej...
- Salwy z lewatywy... Pin... spójrzcie na niego... - kracze kucharz.

- Ojli, ojla - zaczyna improwizować Pin - mąż idzie, bo wojna, ojli, ojla w domu czeka żona.
- Ojli, ojlons, Pin jest alfons! - wrzeszczy Mańkut usiłując zagłuszyć głos Pina.

Po raz pierwszy Prosty widzi, że nikt go nie słucha. Chwyta Pina za ramię i wykręca je.
- Cicho bądź, cicho bądź, rozumiesz?

Pin czuje ból, lecz wytrzymuje i śpiewa dalej:
- Ojli, ojla, żona i dowódca, ojli, ojli, co ona robi.

Kucharz wyłazi ze skóry, żeby mu dotrzymać kroku: - Ojli, ojlat, kurwy brat.
Teraz Prosty wykręca obie dłonie Pina, czuje pod palcami jego kruche kosteczki.

- Milcz, ty bękarcie, milcz!

Pin ma oczy pełne łez, zagryza wargi.
- Ojli, ojlą, w krzaki idą, ojli, ojli, jak dwa psy!

Prosty puścił jego jedną rękę i zatyka mu usta dłonią. Jest to głupi i niebezpieczny chwyt: Pin wpija się zębami

w jego palec i z całej siły zaciska szczęki. Prosty wydaje przeraźliwy okrzyk. Pin odrywa się od palca i spogląda

dokoła. Wszystkie spojrzenia kierują się ku niemu, spojrzenia dorosłych, należących do tego niepojętego i
zwierzęcego świata: Prostego, który ssie zakrwawiony palec, Mańkuta, co wciąż jeszcze śmieje się jak w transie,

pobladłej Giglii i innych, wszystkich innych, którzy a błyskiem w oczach śledzą tę scenę, powstrzymując oddech.

- Świnie! - krzyczy Pin wybuchając płaczem. - Bogacze! Suki!

Teraz nie pozostaje mu nic innego, jak tylko odejść stąd. Pójść sobie precz. Pin ucieka. Pozostaje mu już je-

dynie samotność. Prosty woła za nim:

- Nie wolno oddalać się od oddziału! Wracaj z powrotem! Wracaj z powrotem, Pin! - i rusza za nim w pościg.
Lecz w drzwiach natyka się na dwóch uzbrojonych ludzi.

- Prosty. Szukamy cię.
Prosty poznaje ich. Są to gońcy z dowództwa brygady.

- Wzywa cię Ferrrier i Kim. Do raportu. Chodź z nami.
Prosty zawraca ze spokojem.

- Idziemy - mówi i zarzuca na ramię automat.
- Powiedzieli, żeby bez broni - tłumaczą przybyli.

Prosty bez zmrużenia powiek ściąga pas z ramienia.
- Chodźmy - mówi.

- Pistolet także - zwracają mu uwagę. Prosty odpina pas i upuszcza go na ziemię.
- Chodźmy - mówi.

Jest już pośrodku, pomiędzy tymi dwoma ludźmi.
Odwraca się.

- O drugiej jest nasza kolej na gotowanie jedzenia, zaczynajcie już przygotowania. O wpół do czwartej dwóch

naszych ludzi musi iść na wartę, obowiązują turnusy z ubiegłej nocy, które nie zostały wykonane.

Odwraca się i znika między dwoma uzbrojonymi ludźmi.

ROZDZIAŁ DWUNASTY

Pin siedzi samotnie na szczycie góry. U jego stóp biegną w dół pionowe skały kosmate od krzewów i

rozciągają się doliny, w których głębi majaczą czarne dymy. Ciężkie chmury wzbijają się ponad stoki gór i zacierają
widok zagubionych wsi i drzew. Stało się coś nieodwracalnego, jak wówczas kiedy Pin ukradł pistolet marynarzowi,

jak wówczas kiedy opuścił ludzi z gospody, jak wówczas kiedy uciekł z więzienia. Nie będzie już mógł wrócić do
ludzi z oddziału, nigdy nie będzie mógł walczyć u ich boku.

Smutno być tak jak on dzieckiem w świecie dorosłych, być zawsze dzieckiem, traktowanym przez dorosłych

jak coś zabawnego i uprzykrzonego zarazem; nie móc używać tych ich tajemniczych i podniecających rzeczy, broni

i kobiet, nigdy nie móc uczestniczyć w ich grach. Ale kiedyś Pin stanie się także dorosłym i wtedy będzie mógł być
zły dla wszystkich, będzie mógł zemścić się na tych, którzy nie byli dla niego dobrzy. Pin chciałby już zaraz być

dorosłym lub raczej nie dorosłym, lecz, będąc takim, jakim jest teraz, wzbudzać podziw i napawać lękiem, być
dzieckiem, a zarazem wodzem dorosłych w jakiejś cudownej przygodzie.

Tak, Pin pójdzie teraz daleko od tych nieznanych miejsc, po których swobodnie hula wicher, do swego

królestwa, do fosy, do czarodziejskiego miejsca, gdzie robią gniazda pająki. Tam zakopany jest jego pistolet o ta-

jemniczej nazwie: pe trzydzieści osiem. Pin będzie uprawiał partyzantkę na własną rękę, uzbrojony w swój (pistolet,
i nikt nie będzie wykręcał mu dłoni niemal aż do złamania kości, żaden samiec z samicą, chcąc tarzać się wśród

rododendronów, nie będą go posyłać, żeby grzebał sokoły. Pin dokona cudownych rzeczy, zawsze sam, zabije ofi-
cera, kapitana: kapitana jego siostry, tej suki i szpicla. Wtedy wszyscy ludzie będą go szanować i zgodzą się, żeby

poszedł z nimi razem bić się, może nauczą go strzelać z karabinu maszynowego. Zaś Giglia nie powie mu już nigdy:
„Zaśpiewaj no jakąś piosenkę, Pin” - żeby móc się uściskać z kochankiem; Giglia nie będzie miała więcej ko-

chanków i pewnego dnia pozwoli Pinowi dotknąć swej piersi, różowej i gorącej piersi pod męską koszulą.

Pin szybkim krokiem idzie ścieżkami, które schodzą w dół z wąwozu Mezzaluna; ma przed sobą długą drogę. I

w miarę jak kroczy, spostrzega, że entuzjazm jego planów jest fałszywy, sztuczny; nabiera pewności, że jego mar-
zenia nie spełnią się nigdy i że będzie musiał włóczyć się dalej po świecie, on, dziecko biedne i zagubione.

Pin idzie już cały dzień. Po drodze spotyka miejsca jakby stworzone po to, by urządzać wspaniałe zabawy:

białe głazy, na które mocna by wskakiwać, pochyłe drzewa, na które można by się wspinać. Widzi wiewiórki na

szczytach sosen, wijące się wśród krzaków jeżyny żmije, które stanowiłyby znakomity cel, gdyby tak rzucać w nie
kamieniami. Lecz Pin nie ma ochoty na zabawy i idzie dalej aż do utraty tchu, ogarnięty smutkiem, który go chwyta

za gardło.

Zatrzymuje się, żeby poprosić o jedzenie w jakimś domu. Mieszka w nim samotnie dwoje staruszków, są

małżeństwem, a jedyny ich dobytek stanowią kozy. Staruszkowie przyjmują Pina, częstują go kasztanami i mlekiem,
opowiadają o siwych synach, którzy wszyscy są w dalekiej niewoli, a potem siadają przy ogniu, żeby odmówić

różaniec, i namawiają Pina, żeby pomodlił się razem z nimi.

Ale Pin nie jest przyzwyczajony do obcowania z dobrymi ludźmi i czuje się jakoś niepewnie, nie ma również

zwyczaju odmawiać różańca. Więc podczas gdy staruszkowie pogrążają się z zamkniętymi oczyma w modlitwie,
cichutko wstaje ze stołka i odchodzi.

Spędza noc w dziurze wygrzebanej w stogu, a rankiem rusza w dalszą drogę, przez okolice bardziej już nie-

bezpieczne, bo nawiedzane przez Niemców. Lecz Pin wie, że niekiedy wygodnie jest być dzieckiem i że nawet

gdyby powiedział, że jest partyzantem, nikt by mu nie uwierzył.

W pewnej chwili zagradza mu drogę punkt kontrolny. Niemcy przyglądają mu się z daleka, spod hełmów. Pin

nie zbity z trapu idzie naprzód.

- Owca - mówi - czy nie widzieliście mojej owcy?

- Was?
- Nie rozumieją.

- Owcy. Ow-cy. Beeeee... Beee... Niemcy śmieją się. Zrozumieli. Z tą czupryną i z podkasanymi spodniami Pin

mógłby być z powodzeniem małym pastuchem.

- Zgubiłem owcę - popłakuje - przechodziła tędy na pewno. Dokąd ona poszła? - I Pin rozgląda się dookoła, a

potem odchodzi wołając: - Beee... Beee...

Udało się tym razem.

Morze, które wczoraj było mglistą, chmurną głębią na krawędziach nieba, staje się zrazu coraz to ciemniejszą

smugą, a potem wielkim oślepiającym lazurem. rozciągniętym poza szeregiem wzgórz i domostw.

Pin jest już przy swoim potoku. Tego wieczora żab jest niedużo, tylko woda w kałużach drga od czarnych ki-

janek. Ścieżka pajęczych gniazd wznosi się pod górę od tego miejsca za trzcinami. Jest to tajemnicze miejsce, znane

tylko Pinowi. Pin będzie tam mógł robić cudowne czary, stać się królem, bogiem. Idzie ścieżką ze ściśniętym
sercem. Oto gniazda. Lecz ziemia jest wszędzie zryta, jakby dotknęła jej czyjaś ręka, wyrywając trawę, poruszając

kamienie, niszcząc nory, łamiąc powłokę z przeżutej trawy: a więc był tu Skóra! Skóra znał to miejsce; był tutaj z
pianą na drżących gniewem wargach, grzebał paznokciami w ziemi, powtykał suche gałązki do tuneli, pozabijał po

kolei wszystkie pająki, żeby znaleźć pistolet pe trzydzieści osiem! Ale czy go Znalazł? Pin nie poznaje już miejsca:
brak kamieni, które położył, powyrywane kępy trawy. Powinien być tutaj, jest jeszcze wnęka, którą wykopał, lecz

pełna ziemi i kamyków.

Pin z twarzą ukrytą w dłoniach płacze. Nikt już mu nie odda pistoletu. Skóra nie żyje i nie miał go w swym

arsenale, kto wie, gdzie go ukrył, komu go oddał. To była ostatnia rzecz na świecie, jaka Pinowi pozostała. Co-
teraz, zrobi? Nie maże już wrócić do oddziału, za bardzo dał się wszystkim we znaki: Mańkutowi, Giglii, Księciu,

Długiemu Zenie, zwanemu Drewnianą Czapką. W gospodzie była obława i wszyscy zostali wywiezieni lub zabici,
został tylko Michel Francuz w czarnej brygadzie, ale Pin nie chce skończyć tak jak Skóra: wchodzić po długich

schodach oczekując wystrzału. Jest sam na ziemi Pin.

Czarna z Carrugio Lungo przymierzała właśnie nowy niebieski szlafrok, kiedy usłyszała stukanie. Nasłuchuje:

ostatnio boi się otwierać nieznajomym, gdy jest w swoim starym mieszkaniu. Znowu stukanie.

- Kto tam?

- Otwórz, Rina, to ja, twój brat, Pin. Czarna otwiera i wchodzi jej brat, odziany w dziwaczny strój, z rozwichr-

zonymi włosami sięgającymi niżej ramion, brudny, obdarty, z pościnanymi obcasami, z policzkami umazanymi kur-

zem i łzami.

- Pin! Skąd przychodzisz? Gdzie byłeś przez ten cały czas?

Pin idzie naprzód, prawie na nią nie patrząc, i mówi ochrypłym głosem:
- Nie nudź mnie. Byłem, gdzie mi się podobało. Masz coś do jedzenia?

Czarna udaje macierzyńską troskliwość.
- Poczekaj, zaraz ci przygotuję. Siadaj. Musisz być bardzo zmęczony, biedny Pin. Masz szczęście, że zastałeś

mnie w domu. Nie przychodzę tu prawie nigdy. Mieszkam teraz w hotelu.

Pin zaczyna jeść chleb i niemiecką czekoladę z orzechami.

- Widzę, że powodzi ci się dobrze.
- Pin, strasznie się o ciebie niepokoiłam. Co robiłeś przez cały ten czas? Włóczyłeś się, byłeś w partyzantce?

- A ty? - pyta Pin.
Czarna smaruje kromki chleba niemiecką marmoladą na słodzie i podaje mu.

- A teraz, Pin, co masz zamiar robić?
- Nie wiem. Daj mi spokojnie zjeść.

- Słuchaj, Pin, powinieneś się dobrze zastanowić: w tym miejscu, gdzie ja pracuję, potrzebują sprytnych chło-

paków, tak jak ty, i dają im dobre warunki. Nie ma tam nic do roboty, wystarczy łazić od rana do wieczora i patrzeć,

co robią ludzie.

- Powiedz mi, Rina, czy ty masz broń?
- Ja?

- Tak, ty.
- Mam pistolet. Trzymam go, bo w tych czasach nigdy nic nie wiadomo. Dał mi go jeden z czarnej brygady.

Pin podnosi oczy i przełyka ostatni kęs.
- Pokażesz mi go, Rina? Czarna wstaje.

- Co cię tak obchodzą pistolety? Czy nie wystarczy ci tamten, który ukradłeś Frycowi? Ten jest bardzo po-

dobny do pistoletu Fryca. Masz, obejrzyj go. Biedny Fryc, wysłali go na Atlantyk.

Pin wpatruje się w pistolet jak urzeczony: P38, jego P38.
- Kto ci go dał?

- Mówiłam ci. Żołnierz z czarnej brygady, blondyn. Był bardzo przeziębiony. Miał przy sobie, nie przesadzam,

siedem rozmaitych pistoletów. „Po co ci tyle? - zapytałam go. - Daj mi jeden. „ Ale nie chciał nawet słyszeć. Miał

prawdziwą manię na punkcie pistoletów. Wreszcie ofiarował mi ten, bo był najbardziej zniszczony. Ale działa do-
brze. „Co ty mi dajesz - powiedziałam mu - armatę?” A on mi na to: „W ten sposób zostanie w rodzinie.” Kto wie,

co chciał przez to powiedzieć?

Pin już nawet nie słucha. Maca pistolet w dłoniach. Podnosi oczy na siostrę przyciskając go do piersi, jakby to

była lalka.

- Słuchaj, Rina - mówi ochrypłym głosem - ten pistolet jest mój!

Czarna patrzy na niego ze złością.
- Co ci się stało, zostałeś bandytą? Pin rzuca stołek o ziemię.

- Małpa! - krzyczy z całych sił. - Suka! Szpicel!
Wkłada pistolet do kieszeni i wychodzi trzaskając drzwiami.

Na dworze już noc. Uliczka tak samo pusta, jak w chwili gdy przyszedł. Żaluzje w sklepach opuszczone. Obok

murów zbudowano z płyt i worków z piaskiem specjalne urządzenia chroniące przed odłamkami.

Pin idzie wzdłuż potoku. Wydaje mu się, że wróciła noc, w której ukradł pistolet. Pin ma pistolet i wszystko

znowu jest tak samo: jest sam na świecie, coraz to bardziej sam. I podobnie jak tamtej nocy serce Pina wypełnia

jedno tylko pytanie: co robić?

Pin idzie płacząc obok ściekowego rowu. Najpierw płacze po cichu, a potem wybucha głośnym szlochem. Czy

nikt nie wyjdzie mu teraz naprzeciw? Nikt? Wielki cień mężczyzny zarysowuje się na zakręcie ściekowego rowu.

- Kuzyn!

- Pin!
Są to magiczne miejsca, gdzie zawsze zdarzają się jakieś czary. Pistolet też jest magiczny, jest jakby cza-

rodziejską różdżką. I Kuzyn także jest wielkim czarodziejem z automatem i w wełnianej czapeczce, czarodziejem,
który kładzie teraz swą dłoń na jego głowie i pyta:

- Co robisz w tych stronach, Pin?
- Przyszedłem tu, żeby zabrać mój pistolet. Popatrz. Niemiecki marynarski pistolet.

Kuzyn przygląda mu się z bliska.
- Piękny. P38. Szanuj go!

- A ty co tu robisz, Kuzynie?

Kuzyn wzdycha z tą swoją wiecznie żałosną miną, zupełnie jakby ciągle odbywał jakąś karę.
- Idę do kogoś z wizytą - mówi.

- To są moje miejsca - mówi Pin. - Miejsca zaczarowane. Tutaj pająki robią gniazda.
- Pająki robią gniazda? - pyta Kuzyn.

- Robią gniazda tylko w tym miejscu na całym świecie - wyjaśnia Pin. - Ja jeden je znałem. Potem przyszedł

ten faszysta Skóra i wszystko zniszczył. Czy chcesz, żebym ci je pokazał?

- Pokaż mi je, Pin. Pajęcze gniazda, proszę, proszę.
Pin prowadzi go za rękę, za tę wielką rękę, miękką i ciepłą jak chleb.

- Widzisz, tu były wszystkie drzwi prowadzące do tuneli. Ten faszystowski bękart wszystko połamał. Ale jedne

są jeszcze całe, widzisz?

Kuzyn przykucnął obok i utkwił oczy w ciemność.
- Patrzcie, patrzcie! Drzwiczki, które otwierają się i zamykają. A w środku tunel. Głęboko sięga?

- Bardzo głęboko - wyjaśnia Pin. - I cały jest wyłożony przeżutą trawą. A w głębi siedzi pająk.
- Poświecimy tam zapałką - mówi Kuzyn.

I obaj, przykucnąwszy obok siebie, patrzą, jaki efekt wywoła światło zapałki u wylotu podziemnego chodnika.
- Wrzuć zapałkę do środka - mówi Pin - zobaczymy, czy pająk wyjdzie.

- Po co? Biedne stworzenia! - mówi Kuzyn. - Czy nie widzisz, ile już poniosły szkód?
- Powiedz, Kuzynie, czy myślisz, że odbudują swoje gniazda?

- Jeżeli zostawimy je w spokoju, przypuszczam, że tak - mówi Kuzyn.
- Czy wrócimy tu kiedyś je zobaczyć?

- Tak, Pin, będziemy tu przychodzić co miesiąc, żeby popatrzeć.
Jak to dobrze, że spotkał Kuzyna, którego interesują pajęcze gniazda!

- Wiesz, Pin...
- Co chcesz, Kuzynie?

- Wiesz, Pin, muszę ci powiedzieć jedną rzecz. Wiem, że ty te sprawy rozumiesz. Widzisz, minęło już wiele

miesięcy, jak nie miałem do czynienia z kobietami. Ty rozumiesz te rzeczy, Pin. Więc słuchaj, podobno twoja sios-

tra...

Na usta Pina powrócił uśmiech. Jest przyjacielem dorosłych, rozumie te sprawy, jest dumny, że kiedy trzeba,

może oddać przyjaciołom takie przysługi.

- Cholerny świat, Kuzynie, dobrze trafiłeś, jeżeli chodzi o moją siostrę. Wytłumaczę ci drogę. Znasz Carrugio

Lungo? Więc pierwsze drzwi za zdunem, na poddaszu. Idź spokojnie przez ulicę, nie spotkasz nikogo. Z nią bądź
raczej ostrożny. Nie mów jej, kim jesteś ani że ja cię przysłałem. Powiedz jej, że pracuje w „Todt” i że jesteś w

mieście przejazdem. Ach, Kuzynie, poza tym ty tak źle mówisz o kobietach. Ale idź tam, moja siostra jest czarnulą,
która się bardzo podoba.

Na wielkiej, stroskanej twarzy Kuzyna pojawia się ledwie widoczny uśmiech.
- Dziękuję, Pin. Jesteś prawdziwym przyjacielem. Idę i zaraz wracam.

- Cholerny świat, Kuzynie, idziesz z automatem?
Kuzyn przygładza wąsy.

- Widzisz, boję się chodzić bez broni. Pina śmieszy widok mężczyzny tak zmieszanego, jeśli chodzi o te

sprawy.

- Weź mój pistolet. I zostaw mi automat, a ja się nim zaopiekuję.
Kuzyn odkłada automat, chowa do kieszeni pistolet, zdejmuje wełnianą czapeczkę i kładzie ją również do ki-

eszeni. Teraz usiłuje przygładzić włosy poślinionymi palcami.

- Robisz się na bóstwo, Kuzynie, żeby zrobić furorę. Idź szybko, jeżeli chcesz zastać ją w domu.

- Do widzenia, Pin - mówi Kuzyn i odchodzi.
Teraz Pin jest sam w ciemnościach, przy pajęczych gniazdach, mając pod ręką leżący na ziemi automat. Lecz

nie jest już pogrążony w rozpaczy. Spotkał Kuzyna, a Kuzyn jest tym tak poszukiwanym prawdziwym przyjacielem,
który interesuje się pajęczymi gniazdami. Ale Kuzyn jest taki jak wszyscy inni dorośli, z tą tajemniczą żądzą kobiet,

i teraz poszedł do jego siostry, Czarnej, i ściska, się z nią na, niezasłanym łóżku. Właściwie byłoby lepiej, gdyby
Kuzynowi nie przyszła do głowy ta myśl, gdyby przez jakiś czas przyglądali się razem gniazdom i gdyby potem

Kuzyn wygłosił te swoje oskarżenia przeciwko kobietom, oskarżenia, które Pin tak dobrze rozumie i z którymi
całkowicie się zgadza. Ale Kuzyn jest taki sam jak wszyscy inni dorośli i nie ma na to rady: Pin dobrze rozumie te

sprawy.

Tam, na Starym Mieście, rozlegają się strzały. Go to może być? Może patrole, które krążą po ulicach? Gdy

słyszy się strzały nocą, zawsze ogarnia nas uczucie lęku. Pewnie, że to było nieostrożnie, że Kuzyn dla kobiety
poszedł sam w te faszystowskie miejsca. Pin boi się, że wpadł w ręce patroli, że natknął się na Niemców w miesz-

kaniu jego siostry i że został aresztowany. Lecz w gruncie rzeczy dobrze mu tak i Pin byłby z tego zadowolony: co
to za przyjemność zadawać się z taką owłosioną żabą jak jego siostra?

Ale gdyby Kuzyna aresztowano, Pin pozostałby sam z tym automatem, który wzbudza lęk, i nie wiadomo, jak

się nim posługiwać. Pin pragnie, żeby Kuzyn ocalał, pragnie tego ze wszystkich swych sił, ale nie dlatego, że

Kuzyn jest prawdziwym przyjacielem, bo nie jest już nim, jest człowiekiem jak wszyscy inni, lecz dlatego, że
Kuzyn jest ostatnią osobą, która mu pozostała na świecie.

A jednak trzeba jeszcze długo czekać, zanim będzie można zacząć myśleć, że powinno się okazać niepokój.

Ale oto zbliża się jakiś cień - to już on.

- Co tak szybko, Kuzynie? Załatwiłeś już wszystko?
Kuzyn potrząsa głową z tą swoją strapioną miną.

- Wiesz, ogarnął mnie taki wstręt, że nic nie zrobiłem i poszedłem sobie.
- Cholerny świat, Kuzynie, ogarnął cię wstręt!

Pin jest bardzo zadowolony. Kuzyn jest naprawdę wielkim przyjacielem, rozumie wszystko, nawet to, że kobi-

ety to ohydne stworzenia.

Kuzyn zarzuca automat na ramię i zwraca Pinowi pistolet. Idą teraz przez pola i Pin trzyma rękę w miękkiej i

spokojnej dłoni Kuzyna, w tej wielkiej dłoni przypominającej chleb.

W ciemnościach świeci mnóstwo małych, błyszczących punkcików: to roje robaczków świętojańskich krążą

wokół płotów.

- Ohydne stworzenia kobiety - mówi Pin.
- Wszystkie... - zgadza się Kuzyn. - Ala nie zawsze tak było: moja matka...

- Pamiętasz swoją matkę? - pyta Pin.

- Tak, umarła, jak miałem piętnaście lat - mówi Kuzyn.
- Dobra była?

- Tak - odpowiada Kuzyn - była dobra.
- Moja też była dobra - mówi Pin.

- Pełno robaczków świętojańskich - zauważa Kuzyn.
- Jak się im przyjrzeć z bliska - mówi Pin - to one także są ohydnymi czerwonymi stworzeniami.

- Tak - potwierdza Kuzyn - ale z daleka wydają się ładne.
I idą dalej, nocą, pośród robaczków świętojańskich, trzymając się za ręce, wielki mężczyzna i dziecko.