Referat z historii języka polskiego – 10.11.2009 – Beata Krzyżosiak

Zapozyczenia z jezyka niemieckiego

(germanizmy)

Germanizm (od Germania - łacińska nazwa Niemiec) - wyraz zapożyczony z języka niemieckiego.

Zapożyczenia w języku polskim

Na podstawie artykułu Bogusława Nowowiejskiego (Uniwersytet w Białymstoku) – „Wpływy języka niemieckiego na
polszczyznę w zakresie słownictwa”



Polsko-niemieckie kontakty językowe wynikające ze związków politycznych, gospodarczych i kulturalnych należą
do najstarszych w dziejach naszego języka narodowego > początki tych kontaktów sięgają okresu wspólnot
językowych

Z tego okresu pochodzą najstarsze germanizmy wyrazowe: chwila, cudzy, izba, jawor, komin, konew, ksiądz, kula,
ług, marchew, młyn, mosiądz, myto, panew, pielęgnować, pieniądz, pigwa, pług, skiba, stodoła, trąba.
Są to germanizmy ogólno- lub zachodniosłowiańskie (ze względu na czas zapożyczenia i zasięg ich występowania)

* patrz też: Klemensiewicz, 1974, str. 27-28



Właściwe kontakty polsko-niemieckie, wynikające głównie z sąsiedztwa geograficznego,

(Rys. 1. Obecne granice Niemiec i Polski)

rozpoczynają się z chwilą wyodrębnienia się polszczyzny i języka niemieckiego ze wspólnot językowych. W tym
czasie germanizm są nieliczne – około 400 jednostek – z czego tylko połowa to przejęcia bezpośrednie, pozostałe
wchodzą do polszczyzny za pośrednictwem języka czeskiego;

np. barwa, bursztyn, bławat, fałsz, fant, frymark, herb, ircha, jedwab, kiermasz, kryształ, klejnot, olej, pieprz, perła,
rycerz, żeglarz;

jest to słownictwo, które świadczy o żywych wówczas kontaktach handlowych i znaczącej obecności wzorców
niemieckich w zakresie organizacji polskiego życia społecznego (budowanie wsi i miast na wzór niemiecki;
niemieckie wzory w zbrojnictwie etc.)

CYTAT:

W procesie przejmowania przez czeszczyznę terminologii chrześcijańskiej dużą rolę odegrało pośrednictwo
niemieckie. Drogą greka – łacina – niemiecki – czeski przeniknęły do polszczyzny wyrazy BISKUP, JAŁMUŻNA,
KRUCHTA MNICH i inne, a drogą łacina – niemiecki – czeski wyrazy BIRZMOWAĆ (później BIERZMOWAĆ),
KLASZTOR, KOŚCIÓŁ, KRZEST i KRZCIĆ wraz z pochodnymi KRZEŚCIJANIN itp. (dopiero w XVI wieku
początkowe k- zostało tu zastąpione przez ch-), MSZA, NIESZPÓR, OFIARA, OŁTARZ, OPAT, PIELGRZYM,
PROBOSZCZ, PRZEOR, ŻEGNAĆ i inne.



Walczak Bogdan: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław 1999.



PROCES CHRYSTIANIZACJI

-

zajmuje szczególne miejsce u początków kontaktów polsko-niemieckich;

-

niemczyzna jest wówczas reprezentowana głównie przez dialekt (wschodnio-) środkowoniemiecki przybywających na polskie
ziemie duchownych, rycerzy, kupców

-

stanowi podstawowe – obok czeszczyzny – medium dla napływu na grunt polski licznych latynizmów, związanych głównie z
terminologią chrześcijańską: biskup, chrzest, kapłan, klasztor, kościół, msza, ołtarz, opat, opłatek, proboszcz, przeor, żegnać



FALE OSADNICTWA NIEMIECKIEGO

-

KOLONIZACJA ŚREDNIOWIECZNA

idąca od XIII wieku przez południowy Śląsk na ziemie Wielkopolski i Małopolski

•

liczne zapożyczenia związane z masowym napływem mieszczan i chłopów („Placówka” Bolesława
Prusa; nowele; pozytywizm), niemiecką ekspansją gospodarczą , zakładaniem i rozwojem miast

•

zapożyczenia głównie z leksyki bytowej, ale i

- HANDLU (achtel, buda, handel, jarmark, kiermasz, kram) i
- RZEMIOSŁA (obcęgi),
- ORGAMNIZACJI ŻYCIA W MIEŚCIE (gmina –

Gemeinde,

burmistrz -

Bürgermeister

, rada, ratusz)

i
- NA WSI (folwark, gmina, sołtys, wójt)

-

ŚREDNIOWIECZE > POLITYKA ZAKONU KRZYŻACKIEGO

•

wpływy na ważnych dla Polskiej racji stanu i gospodarki takich terenach jak: Pomorze Gdańskie i
Prusy Wschodnie

•

uprzywilejowana pozycja niemczyzny na tych terenach

•

dyskryminacja polszczyzny w Gdańsku, Elblągu, Toruniu, Chełmnie (sprzeciw polskiego
mieszczaństwa wobec uzurpowania przez język niemiecki prawa do dominacji)



GERMANIZMY jako zrąb formujących się SPECJALISTYCZNYCH ODMIAN JĘZYKA POLSKIEGO

•

BUDOWNICTWO: antaba, bretnal, blacha, bruk, cembrować, cegła, mur, rura

•

WOJSKOWOŚĆ: jurgielt, żołd, żołnierz

•

Podwaliny JĘZYKA PRAWNICZEGO: cło, czynsz, czyża, myto, pacht, szarwark ( * wpływ na tę
pozycję germanizmów miało także funkcjonowanie w średniowiecznej Polsce elementów prawa
niemieckiego – tzw. magdeburskiego i chełmińskiego)

•

GÓRNICTWO I HUTNICTWO: hamer, huta, hutman, hałda, kilof, sztolnia, szychta, szyb, sztygar
( * związane jest to z dużym wkładem niemieckich robotników w powstanie i rozwój polskiego
kopalnictwa i przetwórstwa urobku)

* W związku z postępem cywilizacyjnym duża część dawnej leksyki fachowej zanikła



Ogromna ilość ówczesnych germanizmów miała charakter ogólnopolski – świadczy o tym fakt, że występowanie tylko
kilkunastu z blisko 600 przejętych w dobie stp z niemieckiego wyrazów podstawowych było ograniczone do konkretnego
terytorium



KOLEJNA FALA OSADNICTWA > uciekinierzy (przed uciskiem feudałów i prześladowaniami religijnymi)w postaci chłopów
holenderskich i niemieckich

Słabszy wpływ germanizmów na ziemiach Polski zachodniej i północnej od początku XVI do schyłku XVII wieku –
PRZYCZYNY:

•

Osadnictwo bardziej zróżnicowane etnicznie (niż poprzednie fale napływowe osadników)

•

Napływ zarówno do wsi, jak i miast (wcześniej – głównie wsie)

•

Konkurencja wśród dialektów niemieckich: środkowoniemiecki (gł. na płn Polski), wpływ dialektów
dolnoniemieckich, a później nowo-wysoko-niemieckiego



ROZBIORY i ZABORY

•

zabory

: PRUSKI, AUSTRIACKI (germanizmy) i ROSYJSKI (rusycyzmy)

•

zapożyczenia niemieckie tego okresu charakteryzuje:

-

bogactwo

-

różnorodność

-

są też raczej równomierne (zasilały „mniej więcej równomiernie leksykę oficjalną, jak i zasób słowny
obiegowy”

-

germanizmy nierzadko zapożyczane były całymi rodzinami słowotwórczymi, np. :

•

amt, amtowy, oberamtowy, amtman, oberamtman, amtsbecyrk ‘okręg administracyjny’

•

krejsamt ‘urząd okręgowy’

•

landrat, landratura, landratowski, landracki, landratostwo



XIX WIECZNE GERMANIZMY uzupełniały głównie te kręgi słownictwa, w których były tradycyjnie obecne, np.:

•

leksykę rzemiosł:

-

zegarmistrzowskie

:

bigel ‘uszko zegara’
cyferblat, repetier, szpindel ‘oś wahadełka w zegarku’
werk
stolarskie:
bejca
fornir
mahoń

-

szewskie

sztylpy
zelować

•

terminologię wojskową

akselbanty
feldcech ‘pendent’
haubica
lederwerki
mantelzak

•

słownictwo bytowe

knedel
pumpernikiel
sznycel
hantle
roleta
tapeta



ale tworzyły także nowe kręgi:

•

kultura i sztuka:

fisharmonia
szkicenbuch ‘szkicownik’
sztambuch
blejtram
forgrunt ‘pierwszy plan obrazu’
rajzbret
sztalugi
sztafaż



lub „modernizowały” dawne:

zapożyczenia te wypełniały luki nominatywne powstające w wyniku zmian w dotychczasowych zasadach funkcjonowania
określonej dziedziny życia społecznego – np. w zakresie produkcji przemysłowej czy handlu i rynku finansowego

•

Przykładowe „nowoczesne” pożyczki:

-

borhajer ‘wiertacz’

-

centrumborer ‘świder środkowy’

-

pudlerz ‘robotnik pracujący przy piecu pudlerskim’

-

szleper ‘pomocnik górnika’

-

szyrer ‘palacz pieca hutniczego’

-

szwajserz ‘spawacz’

-

wermer ‘robotnik obsługujący piec hutniczy’

-

anszlag ‘kosztorys’

-

anszlagować

-

buchalter

-

forszus ‘zaliczka’

-

fracht

-

geszeft

-

grynder ‘aferzysta’

-

kurscetel ‘wykaz kursów walut i papierów wartościowych’

-

landszafta ‘ziemskie towarzystwo kredytowe’

-

plajta

-

reugeld ‘wadium’

-

spekulant

-

tranzyt

-

trasowość

-

weksel ’poręczyć’

•

JĘZYK URZĘDOWY w zaborach niemieckich

Zwłaszcza w zaborze austriackim język kancelaryjny Niemców i zniemczonych Czechów pozostawił na polskiej administracyjnej i
wojskowej nomenklaturze wyraźne piętno – zarówno w słownictwie, jak i w planie stylistyczno-składniowym,
Np. w postaci licznych konstrukcji składniowych i sfrazeologizowanych związków wyrazowych typu:

-

w nawiązaniu

-

w uzupełnieniu

-

w odpowiedzi na coś

-

być w posiadaniu czegoś

-

stawiać wniosek

-

stawiać pytania

FRAZEOLOGIZMY:

•

w pierwszym rzędzie (in erster Reihe)

•

od przypadku do przypadku (von Fall zu Fall)

•

tu leży pies pogrzebany (da liegt der Hund begraben)

•

być w posiadaniu (im Besitze sein)

•

nie być w stanie (nicht im Stande sein)

do dziś obecnych w polszczyźnie.

XIX-wieczne repliki składniowo-stylistyczne, związków frazeologicznych i wyrazów, zwłaszcza złożonych, to nie tylko refleks
„bezwiednego naśladowania wzorców niemieckich w oficjalnych kontaktach językowych, ale też językowego puryzmu II
połowy XIX wieku nakazującego wybór swoistego „mniejszego zła”, czyli nie „importowania”, ale strukturalnego
„substytuowania” obcych elementów językowych. Na przełomie XIX i XX wieku kalkowanie staje się jednym z podstawowych
sposobów uzupełniania polskiego zasobu leksykalnego (...)”

Rezultaty XIX-wiecznych wpływów niemieckiego na j. pol. są widoczne do dziś; bogato przedstawia się rejestr rzeczownikowych,
przymiotnikowych i czasownikowych compositów (ich liczbę w polszczyźnie ogólnej szacuje się na kilkaset),
PRZYKŁADY: czasopismo, duszpasterz, czasokres, korkociąg, krwiobieg, miarodajny, ogniotrwały, przeciętny, przedłożyć,
przepracować, równocześnie, rzeczoznawca, światopogląd, wodoodporny, wypośrodkować etc.
- mniejszy rejestr tworzą formacje afiksalne, np. w obrębie terminów językoznawczych: nagłos, wygłos, przegłos (por. niem. Anlaut,
Auslaut, Durchlaut)

Jednak mimo tego większość przejętych wówczas germanizmów, podobnie jak rusycyzmy epoki, miała efemeryczny - (mądre słowo z
artykułu ;)) czyli krótkotrwały, szybko przemijający – charakter i wraz z odzyskaniem niepodległości zniknęła z języka polskiego.
Dotyczyło to w głównej mierze nazw rozbiorowych realiów, zwłaszcza urzędów i instytucji, stanowisk i funkcji, które wygasły
samorzutnie.
Np.:

(Rys. 2)

(Rys. 3)

Inne czynniki, które przyczyniły się do zaniknięcia części germanizmów – nawet tych, wydawałoby się, niezbędnych, często w
pełni zintegrowanych z polszczyzną (rys. 3):
- wytrwała walka polskiego społeczeństwa o zachowanie mowy ojczystej
- silne nastroje purystyczne, wywołane głównie zalewem nowszych zapożyczeń
- zachodzący na przełomie XIX i XX wieku proces usuwania różnych jednostek słownikowych, w tym starszych i mniej
niezbędnych zapożyczeń zastępowanych niekiedy wyrazami rodzimymi lub zapożyczonymi nowszymi odpowiednikami

Proces usuwania germanizmów rozpoczęty w II połowie XIX wieku trwał całe stulecia, szczególnie intensywnie w okresie
międzywojennym i po zakończeniu okupacji. Pozostawiono w polszczyźnie dawne i na ogół dobrze przyswojone wyrazy typu: blacha,
cegła, dach, mutra, rura, stal, śruba, a skupiono się na germanizmach nowszych.

(Rys. 4)



UBOGA spuścizna OKUPACJI HITLEROWSKIEJ z okresu II WOJNY ŚWIATOWEJ

głównie słownictwo z zakresu wojskowości:

banszuc, esesman, luftwaffe, wermacht, lagier, oflag, stalag

•

życia społeczno-politycznego

anszlus, auswajs, folksdojcz, gestapo, kapo, kenkarta, komando

•

sfery leksyki bytowej

erzac, szmugiel, szabrownik

* Na gruncie współczesnej polszczyzny wyrazy te występują okazjonalnie, najczęściej jako historyzmy
odnoszące się do wojennych realiów



II połowa XX wieku – dominacja języka angielskiego (zapożyczenia angielsko-amerykańskie)

Zapożyczenia w polszczyźnie współczesnej są symboliczne (udział nowych zapożyczeń niemieckich szacuje się na około 40
wyrazów); np.: (auto)szrot, gastarbaiter, kombi, szyberdach.

PODSUMOWANIE

(Rys. 5)



dominują zapożyczenia formalnosemantyczne (ich przewaga widoczna jest do poł. XVIII wieku)



pożyczki niemieckie z różnych epok łatwo adaptują się w nowym otoczeniu słownikowym i gramatycznym



niektóre wchodzą wręcz bez istotnych zmian głoskowych (Miodek)



inne – zwłaszcza wyraźnie odmienne od polskich zwyczajów wymawianiowych – adaptują się głównie

-

poprzez procesy fonetycznej substytucji

, np.:

Zügel > cugiel
Schnitzel > sznycel
Grünspann > grynszpan
Bückling > pikling
Wünschen > winszować
Drillich > drelich
Rinne > rynna
Bretzel >precel
Schopfe > szopa
Schrot > śrut
Freude > frajda
Sluisa > śluza
-

eliminacji lub wtrącenia fonemów

, np.:

Hauptwache > hobwach, odwach
Ordnung > ordynek
Schragen > stragan
Speiche > sprycha
-

asymilacji

, np.:

Zweck > ćwiek
-

rzadziej dysymilacji

, np.:

Vorwërc > folwark
-

metatezy

, np.:

Absatz > obcas
-

palatalizacji

, np.:

Kelle > kielnia
Kelch > kielich
Schwager > szwagier
Züngel > cyngiel
-

i nazalizacji

, np.:

Messinc > mosiądz



Fleksyjna adaptacja starszych i nowszych zapożyczeń polegała gł. na:



włączeniu ich w polskie paradygmaty odmiany, z zachowaniem pierwotnej postaci fleksyjnej (dotyczy to przede wszystkim
rzeczowników r. m.: blat, browar, fiszbin, filc, gips, kloc, raut, rynsztok, szpic, szyld, wójt)



lub zmianą zakończenia i włączenia w stosowny paradygmat, np. rzeczowniki r. ż. zarówno spółgłoskowe jak i zakończone na
–e, regularnie otrzymują w polszczyźnie –a i odmieniają się jak odpowiednie rzeczowniki polskie: cuma, cyna, reszta, sztaba,
tama, harfa, korba, szuflada, szyba, wanna



w niemieckich czasownikach etymologiczne –en– jest zastępowane w polszczyźnie regularnie substytutem morfemowym
–(ow)ać: drylować, grawerować, holować, meldować, obstalować, platerować, smarować, stebnować, werbować



przy przejmowaniu derywatów proces adaptacji fonetycznej i fleksyjnej prowadził nieraz do redukcji całych morfemów lub ich
znaczących części, a w konsekwencji do zamazania wyrazistych konturów strukturalnych i zatarcia granicy między rdzeniem i
afiksem: vorriter > foryś, vürhanc > firanka, gemaine > gmina, gewalt > gwałt, gestalt > kształt



licznie zapożyczano composity – ich leksykalizacja daje jeszcze bardziej wyrazistsze efekty – zamazuje strukturę i granicę
między komponentami; dodatkowo sprawia, że zwłaszcza dawniejsze pożyczki tracą charakter złożeń i funkcjonują w
polszczyźnie jako simplicita: Bretnagel > bretnal, Buchsbaum > bukszpan, Rinkragen > ryngraf, Zapfenstrich > capstrzyk



niekiedy wyabstrahowane z zapożyczanych seryjnie derywatów o tożsamym sufiksie niemieckie formanty zyskiwały w języku
polskim status produktywnych środków słowotwórczych, np.:

•

formant –ung wpostaci –unek, wyłoniony z zapożyczeń typu:

-

gatunek < Gattung, ładunek < Ladung, rachunek < Rechnung

utworzył na gruncie polszczyzny ok. 150 formacji, np.: pocałunek, podarunek, sprawunek

•

komponent –holz przeobraził się w –ulec (ze złożeń typu Bauholz > budulec, Hemmholz >
hamulec) i dał liczne derywaty z kręgu terminologii rzemieśliczej, w rodzaju:

-

krzywulec ‘krzywe drzewo’, łamulec ‘drąg do wydobywania kamieni’, rzygulec ‘zakończenie rynn’

•

niemiecki formant –er zachowany w zapożyczeniach typu: frajer, giser, laufer i pod postacię –erz w
fałszerz < valscher, szlifierz < schlifer, tancerz < tanzer tworzy w dobie stp formacje osobowe typu:

-

blużnierz ‘bluźnierca’, szyderz ‘szyderca’, walczerz ‘bojownik’

które nie przetrwały do naszych czasów.



NIEMIECKIE MAKARONIZMY – czyli występujące w oryginalnej postaci niemieckie przysłowia, skrzydlate słówka, maksymy,
sentencje. Np. słowa Goethego

-

(w stylu książkowym): Wer den Dichter will verstehen, muss im Dichters Lande gehen (kto chce poetę
zrozumieć, musi udać się do jego kraju), Meine Ruh ist hin, mein Herz ist schwer (mój spokój znikł, na sercu
ciężko), Mehr Licht (więcej światła);

-

(ale i inne): was im Liede soll erstehen, muss im Leben untergehen (co w pieśni ma ożyć, w życiu musi
zginąć), Drang und Sturm Periode (okres burzy i naporu)

-

(czy nawet utarte powiedzenia): Leben und leben lassen, übung macht den Meister

(zostały chyba dość mechanicznie włączone do Wielkiego słownika wyrazów obcych i trudnych Andrzeja
Markowskiego i Radosława Pawelca, poza bowiem wąskim gronem erudytów i specjalistów od literatury i filozofii
nie są szerzej znane, ani przywoływane).

Wtręty nacechowane emocjonalnie, związane z epoką rozbiorów, a zwłaszcza okupacji, np. Drang nach Osten, Kultrukampf,
polonische Wirtschaft, Arbeit macht frei, Gott mit uns, Lebensraum, Űbermensch, Blitzkrieg, Endlösung, Wunderwaffe, ale też
stereotypowym wyobrażeniem Niemców i niemieckiej kultury: Ordung muss sein, Befehl ist Befehl, Kinder, Küche, Kirche, chętnie
przywołuje się nie tylko we współczesnej polszczyźnie medialnej (prasa): sportowy blitzkrieg, parteitag młodzieży wszechpolskiej,
besserwisser z Unii Wolności, ale i w mowie potocznej – mam rajzefiber.

Główny okres zapożyczania z języka niemieckiego przypada na okres XIII-XVI w., kiedy to miastom nadaje się oficjalne
statusy prawne, oparte na tzw. prawie magdeburskim. Są to więc wyrazy związane z miastem i prawem, m.in. gmina
(niem. Gemeinde), burmistrz (niem. Bürgermeister), wójt, rynek, szyld.

Drugi okres zapożyczania z języka niemieckiego to okres zaborów, dlatego też zjawisko "germanizacji" języka
najbardziej widoczne jest na ziemiach wchodzących do zaboru niemieckiego (szczególnie Wielkopolska - do dziś
mieszkańcy tych regionów posługują się "spolszczonymi" germanizmami, którym nie udało się przeniknąć do języka
ogólnego). Jeszcze widoczniej nasiliło się zjawisko "kalki językowej", czyli bezpośredniego czerpania różnych zwrotów,
wyrażeń oraz frazeologizmów przy pomocy dosłownego tłumaczenia. Do dziś używamy wyrażeń: "doszło do..." (niem. es
kam zu...), "w międzyczasie" (niem. in der Zwischenzeit) czy "tutaj jest pies pogrzebany" (niem. hier liegt der Hund
begraben).

Niekiedy zapożyczenia niemieckie przychodzą do nas z innych języków, jak np. z angielskiego (Hamburger), rosyjskiego
(Butterbrot) czy czeskiego (kamrat - od niem. Kamerad).

Obecnie z języka niemieckiego niewiele się zapożycza. Język niemiecki sam przeżywa w tej chwili okres, w którym
nasilają się wpływy z języka angielskiego, zarówno w postaci kalek jak i samych słów.

Najczęściej używane germanizmy frazeologiczne

•

w pierwszym rzędzie (in erster Reihe)

•

od przypadku do przypadku (von Fall zu Fall)

•

tu leży pies pogrzebany (da liegt der Hund begraben)

•

być w posiadaniu (im Besitze sein)

•

nie być w stanie (nicht im Stande sein)



Polszczyzna płata nam figle. Poradnik językowy dla każdego. Red. Jerzy Podracki. Warszawa 1991.