Wprowadzenie do gramatyki generatywnej.

1. Słowem wstępu

      

Wprowadzenie do gramatyki generatywnej  ma na celu naszkicowanie głównych problemów i 

pojęć   stosowanych   w   obszarze   współczesnej   lingwistyki   wraz   z   nakreśleniem   leżących   u 

podstaw   generatywności   założeń   filozoficznych.   Pojęcie   generatywności   stało   się   ostatnio 

niezwykle tętniącym źródłem, przy pomocy którego można budować teorię języka. Przyjrzymy 

się, czy rzeczywiście zasadnie.

Pojęcia i zagadnienia kluczowe:

•

gramatyka uniwersalna i struktura głęboka 

•

pojęcie transformacji

•

gramatyka opisowa, generatywna (GG),  transformacyjno-generatywna  (GTG) 

•

teoria rządu i wiązania (teoria zasad i parametrów) oraz minimalizm 

•

modularyzm i neurolingwistyka 

•

strukturalizm, behawioryzm (B.F. Skinner), konstruktywizm (J.Piaget),  

adaptacjonizm (S.Pinker) 

•

konsekwencje filozoficzne  

•

AI

2. Gramatyka generatywna z lotu ptaka

Gramatyka generatywna zamierza wyjaśnić kompetencję mówiącego (słuchającego) w zakresie 
tworzenia (rozumienia) zdań danego języka, polegającą między innymi na tym, że każdy mówiący 
jest zdolny do konstruowania zdań, których dotąd nie zbudował, a słuchający do rozumienia zdań, 
których dotąd nie słyszał. Inaczej mówiąc, każdy użytkownik języka jest w stanie rozstrzygnąć, czy 
dane zdanie należy do języka, w którym się wypowiada (jest poprawne w tym języku), czy też doń 
nie należy (jest w nim niepoprawne). Zdolność ta tłumaczy się faktem rozporządzania przez 
mówiącego skończoną liczbą reguł gramatycznych, za pomocą których tworzy on syntagmy i 
zdania ze znanych sobie wyrazów.
Gramatyka generatywna jest skończonym zbiorem reguł (zwanych regułami gramatycznymi), który 
wymienia wszystkie ciągi i przypisuje każdemu z nich opis strukturalny, na który składa się zbiór 
elementów tworzących ciąg, jego szyk wewnętrzny i zewnętrzny oraz każda inna informacja 
gramatyczna potrzebna do określenia sposobu, w jaki dany ciąg został użyty i zrozumiany.
Teoria generatywna nie jest gramatyką mówiącego (to jest systemem, który wyjaśnia sposoby 
kodowania przekazu przez nadawcę), ani też słuchającego (to jest systemem opisującym sposoby 
dekodowania otrzymanego przekazu). Jest ona neutralna względem rozróżnienia nadawca-odbiorca.
Według Chomsky'ego (1965) należy rozróżniać kompetencje mówiącego, czyli jego zdolność 
rozpoznawania i stosowania reguł gramatyki od realizacji aktu mowy (ang. performance). 
Gramatyka generatywna wyjaśnia kompetencje, lecz nie realizację.

(Źródło: Wikipedia)

2. Krótka historia problemu i podstawowe pojęcia w językoznawstwie

Przekonanie,   jakoby   język charakteryzował   się   pewnymi   uniwersalnymi  mechanizmami 

umożliwiający komunikowanie się, zostało zaadaptowane w badaniach lingwistycznych Noama 

Chomsky'ego w połowie XX wieku. Uniwersalny wymiar języka miałby być zagwarantowany 

tezą,   że   każdy   człowiek   posiada   wrodzoną   predyspozycję   do   wykształcenia   w   sobie  

umiejętności językowych.

?

 

  Co   sprawia,   że   niektóre   wyrażenia   językowe   klasyfikujemy   jako   niepoprawnie 

wygenerowane.

 She not does  never make fun of herself. 

?

   

Czy można podać ogólne reguły budowy zdań, wyodrębniając podstawowe części 

budulcowe, formujące sieci strukturalne

              (najlepiej: reguły charakterystyczne dla danego języka, ale mające zastosowanie 

przez analogię do innych jezyków).

Strukturalizm

Przedstawiciele:

1.

Ferdynand de Saussure 

2.

Jan Baudouin de Courtenay (1845-1929) & Mikołaj 

Kruszewski (1851-1887)  : opracowanie podstaw fonologii, 

morfologii i składni 

3.

Praska szkoła strukturalistyczna (ok.1926-1939) 

•

Roman Jakobson (1896-1982) : opracowanie podstaw fonologii 

•

Vilém Mathesius (1882- 1945): opis zasady rozczłonkowania zdania 

•

Nikolaj Trubeckoj (1890-1938) : opracowanie podstaw 
fonologii 

     

5.

 Kopenhaska szkoła strukturalistyczna (ok.1931): 

glossemantyka

•

Louis Hjelmslev (1899-1965) 

•

Viggo Brøndal (1887- 1942) 

•

Hans Uldall (1907-1957) 

       

6.

 Strukturalizm amerykański

•

Leonard Bloomfield (1887-1949): behawioryzm 

•

Franz Boas (1858- 1942) 

•

Zellig Sabbetai Harris(1909-1992): dystrybucjonalizm 

•

Charles Hockett (1919-2000): dystrybucjonalizm 

 

Ferdynand de Saussure: Kurs językoznawstwa ogólnego (1916)   

Struktura =  układ powiązanych elementów   

Język = układ powiązanych ze sobą znaków  

?

 

      Język jako sieć zdań złożonych z najprostszych elementów 

atomowych.

Przykłady elementów składających się na język (od atomowych do 'makroskopowych'): fonemy, 

głoski, morfemy, wyrazy, zdania. 

Z fonemów zbudowane są morfemy, z morfemów wyrazy, z wyrazów zdania.

Posiadanie przez coś struktury wskazuje, że elementy budulcowe tej struktury wchodzą ze sobą w 

relacje (np. nadrzedności, podrzędności). Centrum zainteresowania strukturalistów leży wokół 

badania formalnych związków/relacji, które gwarantują istnienie języka jako systemowej całości. 

Priorytetowym zadaniem jest tu rozbiór języka ze względu na jego budowę, wyróżnienie części 

elementarnych (atomowych) oraz wyjaśnienie na czym polega zjawisko syntaktycznej 

kompozycjonalności języka, czyli jak z jednostek elementarnych poprawnie generować wyrażenia 

złożone.

Niebagatelnym osiągnięciem strukturalizmu było 'wywalczenie' dla językoznawstwa autonomii w 

szeregu innych dyscyplin naukowych, poprzez swoje badania posługujące się metodami 

matematyczno-analitycznymi nauka o języku odcięła się od psychologizmu. 
Najmniejsza jednostka językowa = fonem (zespół cech dystynktywnych służących odróżnianiu 

form wyrazów) 

» fonologia

Fonemy same w sobie nic nie znaczą, mogą jednak wnosić znaczenie , gdy łączą się w formy 

wyrazów.

Przykład: z fonemów /c/,/ h/,/ u/,/s/,/ t/,/ r/,/ y/,/ l/,/ e/,/ c/  możemy utworzyć wyraz, który posiada 

znaczenie: strychulec.
fonetyka= 

nauka o języku, która analizuje cechy słyszalne głosek (akustyka), czy sposób ich wymawiania 

(artykulacja)

» morfologia=  

nauka o języku, która opisuje budowę wyrazu i odmianę (fleksję), klasyfikuje także części mowy 

(np. rzeczownik, czasownik).

Składnia= opisuje części zdania (np. podmiot, orzeczenie, dopełnienie) oraz związki zdaniowe (np. zgody, rządu, 

przynależności, szyk)

Najmniejsza jednostka językowa posiadająca znaczenie = morfem  

morfem leksykalny= samodzielnie występujący element językowy posiadający znaczenie np. ja, 

kot, tam

morfem gramatyczny=  najmniejsza jednostka językowa posiadająca znaczenie, lecz nie 

występująca samodzielnie, np. -ek 

(forma tworzaca zdrobnienia)

Odmiana wyrazów= fleksja

dystrybucja= zbiór otoczeń danego elementu językowego. 

Przykład dystrybucji: Sapiący stróż ruszył w pogoń za [...] sprytnym złodziejem, który uśpiwszy psa 

dozorcy ukradł  zegarek.  Dystrybucją jest zbiór wszystkich tych wyrazów, które mogą wystąpić w 

miejscu '[...]' nie naruszając poprawności syntaktyczno-semantycznej zdania. 

Słowotwórstwo= tworzenie wyrazów przy pomocy odpowiednich morfemów, przedrostków lub 

przyrostków (rosnąc- przerośnięty, walka- waleczny)

Performancja= wykonanie działań językowych

Lingwistyka mentalistyczna= dyscyplina zajmująca się procesami i mechanizmami tworzącymi i 

przetwarzającymi struktury językowe w toku mówienia, pisania i rozumienia (tu: lingwistyka jako 

dział psychologii kognitywnej). Jej cel polega na opisaniu relacji jaka zachodzi pomiędzy językiem 

a umysłem poprzez odwołanie się do analizy języka naturalnego.

Semantyka= dyscyplina zajmująca się znaczeniem.

Definiowanie znaczeń wyrazów: semantyka leksykalna. Bez posiadania znaczenia wyrazów 

mamy trudność w ustaleniu:

•

zbioru fonemów 

•

jakie elementy języka klasyfikujemy jako morfemy leksykalne, a jakie do gramatyczne 

•

możliwości analizy zdań 

Znaczenia wyrazów podlegają analizie w ramach badań semantycznych, niezależnie od fonologii, 

fonetyki, gramatyki. Znaczenie znaku jest przyporządkowane do formy znaku w sposób arbitralny 

tj. arbitralny. Nie zachodzi zatem pomiędzy znaczeniem wyrazu, a jego formą odzwierciedlenie 

rzeczywistości. (np. różne formy językowe w różnych języka dla tego samego znaczenia: voiture 

(franc.), car (ang.), Wagen (niem.), samochód (pol.). 

Analiza taksonomiczna=  rozpoczęcie badania od tekstu i poprzez wyodrębnienie elementów 

językowych zestawiamy listę fonemów, morfemów, wyrazów.

Informant= rodzimy użytkownik języka 

Transformacja= metoda zastępowania (substytucja) elementów w odniesieniu do 

składników tej samej klasy, ale w różnorodnych zdaniach. Transformacja może służyć 

wyznaczeniu zastępowalnych elementów w strukturach zdaniowych.

Przykład: Platon stworzył piękną rzeźbę barczystego mężczyzny. Może nastąpić zabieg 

transformacyjny zdania do postaci: Piękna rzeźba barczystego mężczyzny została stworzona 

przez Platona. 

Możliwe sposoby ujęcia transformacji w badaniu języka:

1. Porównywanie elementów dwóch zdań i możliwości zastępowania członów 

wyrazami/wyrażeniami równoważnymi (Zellig Sabbetai Harris) 

2. Ujęcie transformacji w sensie generatywnym jako postępowanie w procesie tworzenia 

części  konstrukcji zdaniowej np.odmiany rzeczownika, tworzenia pytań poprzez 

inwersję itp. (Noam Chomsky) 

Dwa typy gramatyk:

1. Gramatyka wewnętrzna= naturalna wiedza każdego rodzimego użytkownika języka 

2. Gramatyka zewnętrzna= wybiórczy zbiór reguł pozyskanych na drodze analiz 

wybranych tekstów języka naturalnego. 

Główny podział mowy (langage) wg Ferdynanda de Saussure'a

LANGAGE

1) 

LANGUE

= 

ogólny i abstrakcyjny system językowy (język jako zespół reguł)

2) 

PAROLE

=

konkretne  i jednostkowe użycie języka (mówienie)

Główny podział znaku

1) 

SIGNIFIANT= znak jako część znacząca (forma)

2) 

SIGNIFIÉ

= znak jako część oznaczana (obiekt należący do oznaczanego zbioru)

Gramatyką umysłu nazywamy zespół operacji mentalnych, które mogą zostać uświadomione 

na poziomie metarefleksji oraz których wynikiem jest język naturalny. Badacz gramatyki umysłu 

poszukuje reguł, na których operuje podświadomy mechanizm językowy, podobnież próbuje 

rozstrzygać czynniki, które pełnią role decydującą w uznawaniu jakichś zdań za 

gramatyczne.Zastanawia go fakt łączenia jednostek elementarnych w większe całości, tworzące 

strukturalne uporządkowanie. 

?

 

      Co przesądza o tym, że niektóre zdania nie są uważane za gramatycznie  poprawne,  nie są w 

użyciu przez użytkowników języka?

np. Mój wielki brzuch napewno nie został spowodowany obżarstwa.

?

 

      Co przesądza o tym, że jesteśmy w stanie rozumieć zdania, których nigdy wcześniej nie 

słyszeliśmy?

?

       

Czy powyższe pytania można wyjasnić poprzez odwołanie się do subosobowych 

mechanizmów mentalnych

 

(ew. do zapisu genetycznego)

?

 

Gramatyka transformacyjno-generatywna

Noam Chomsky: Struktura logiczna teorii lingwistycznej (1975)   

Pojęcie gramatyki generatywnej, jakim posługuje się Chomsky zakłada 

istnienie

 

zbioru

 

reguł

 

języka. 

Można   podać   wiele   zbiorów   reguł   dla   jednego   języka,   a   kryterium 

wyboru jednego zbioru z innych stanowi:

1. Możliwość   uogólniania   reguł   pomniejszych   do   postaci   reguły   nadrzędnej   (zabieg 

upraszczający gramatykę języka)  

Chomsky opracował gramatykę transformacyjno-generatywną (GTG) uważając, że 

stanowi ona model kompetencji rodzimego użytkownika języka. Nim jednak do tego 

doszło swoje działania na polu lingwistyki prowadził między innymi w opozycji do 

behawiorystycznego modelu wyjaśniania języka jako reakcji na bodźce zewnętrzne 

(recenzja książki B.Skinnera Zachowanie werbalne z 1959 roku). W językoznawstwie 

behawioryzm  przyjmuje   bowiem   postać   analizy   relacji,   jakie   zachodzą   na   skali 

pomiędzy bodźcem a reakcją:  bodźcem zewnętrznym,  a zachowaniem językowym. 

 Chomsky podkreśla również niewystarczalność analizy strukturalistycznej w badaniu 

relacji miedzy umysłem a językiem. Strukturalizm bada składniki językowe pomijając 

odniesienie do umysłu człowieka.

Główne założenia filozoficzne GTG:

1. Człowiek posiada zdolność językową rozumianą jako wyposażenie biologiczne, które 

umożliwia mu przyswojenie reguł szczegółowych języka. 

2. Zdolność językowa jest wyłącznie cechą człowieka tj. oprócz człowieka żadna inna 

istota żyjąca na Ziemii nie przejawia zdolności językowych. 

3. Wiedza   jaką   posiada   człowiek   nie   zawsze   ma   charakter   świadomy   (por.  tacit 

knowledge  w   kontekście   gramatyki   umysłu   jako   mechanizmu   podświadomego). 
Istnieje   wiedza   podświadoma,   która   wyraża   się   (w   przypadku   GTG)   w   zdolności 
językowej   rozumianej   jako   kompetencja   do   tworzenia/   rozumienia   zdań,   których 
nigdy wcześniej nie utworzył/usłyszał.  

4. Kompetencja   jest   wiedzą   podświadomą   zdobytą   w   sposób   naturalny   (na   drodze 

biogenetycznej). Wiedza o języku (wiedza przedmiotowa) jest zaś nabywana w drodze 
edukacji.  

5. Mechanizm organizacji i wywoływania danej wiedzy z pamieci nie jest równoznaczny 

z   daną   wiedzą   (podobnież   jak   logika,   jaką   kieruje   się   ludzkie   myślenie   nie   jest 
równoznaczna z logiką rozumianą jako dziedzina wiedzy). 

6. Wszystkie języki i dialekty ludzkie charakteryzują się tą samą podstawą: mechanizm 

nabywania wiedzy językowej jest uniwersalnie zaprogramowany (genetycznie). 

Metaforą   dla   generowania   zdań   jest   przykład   komputera   przetwarzającego   dane.

Projekty wynikłe z GTG:

1. teorie   gramatyki   struktur   frazowych   (HPSG=   Head   Driven   Phrase   Structure 

Grammar) 

2. gramatyki leksykalno-funkcjonalne (LFG= Lexical-Functional Grammar) 
3. teoria optymalności (Optimality Theory) 

Inspiracja dla różnych dyscyplin naukowych:

1. lingwistyka (np. lingwistyka komputerowa) 
2. psychologia (badania nad zdolnościami językowymi człowieka) 
3. logika 
4. filozofia 

Główne pytania:

1. Czy reguły języka myśli (mentalese) są tożsame z regułami języka naturalnego? Na 

czym polega relacja pomiędzy tymi poziomami? 

2. Czym jest podświadoma wiedza językowa? 
3. Czy ukryty mechanizm gramatyki ludzkiego umysłu jest uniwersalny dla wszystkich 

użytkowników   języka   i   nie   podlega   relatywizacji   podyktowanej   różnicami 
kulturowymi? 

Teoria rządu i wiązania (GBT= Government and Binding Theory)

Noam Chomsky: Lectures on Government and Binding. The Pisa Lectures (1981)   

Teoria zasad i parametrów

Noam   Chomsky   &   Howard   Lasnik:Syntax:   An   International   Handbook   of  

Contemporary Research (1993)   

Zasady=  właściwości wspólne wszystkim językom i dialektom.

Parametry= właściwości szczegółowe języków i dialektów, różniące je od siebie.

cdn

GP

Bibliografia
 
Mecner P., Elementy gramatyki umysłu, Wyd. Uniwersitas, Kraków 2007.
Polański K., Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, 1999.
Wykłady Chomsky'ego The architecture of language, The generative enterprise Revisited,