Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
Wstęp
1. Paradygmat w psychologii. Biomedyczny a holistyczny paradygmat zdrowia
2. Przyczyny powstania psychologii zdrowia: rewolucje zdrowotne, choroby cywilizacyjne
3. Przekonania zdrowotne i zachowania zdrowotne
4. Orientacja salutogeniczna w psychologii zdrowia. Poczucie koherencji
5. Psychologia zdrowia a inne działy psychologii i medycyna. Perspektywy rozwoju psychologii zdrowia
1
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
Wstęp
Współcześnie zmienia się sposób podejścia do człowieka, jego zdrowia i choroby. Widoczne
jest to zarówno na gruncie medycyny, jak i psychologii. Miejsce modelu biomedycznego,
ujmujÄ…cego chorobÄ™ jedynie w kategoriach dysfunkcji somatycznej, zajmuje model
całościowy, zgodnie z którym na nasze zdrowie (i chorobę) wpływ mają powiązane
wzajemnie czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne. Model ten pozwala lepiej
rozumieć funkcjonowanie człowieka i skuteczniej mu pomagać. Istotną rolę w tej zmianie
odgrywajÄ… odkrycia psychologii zdrowia. Jest ona stosunkowo nowÄ… dziedzinÄ… psychologii.
Powstała, ponieważ zmieniły się podstawowe problemy zdrowotne, z którymi boryka się
człowiek. Choroby współcześnie najbardziej rozpowszechnione  choroby układu krążenia
i nowotwory, uwarunkowane są wieloma przyczynami, wśród których istotną rolę odgrywa
styl życia. Na styl życia i możliwości jego zmiany wpływają z kolei w dużym stopniu czynniki
psychologiczne.
W module tym zastanowimy siÄ™ nad sposobami uprawiania nauki, przyczynami zmian
w podejściu do problemu zdrowia człowieka, z
ródłami psychologii zdrowia, obszarami,
którymi się zajmuje i perspektywami rozwoju. Istotne miejsce w rozważaniach psychologii
zdrowia zajmuje tzw. orientacja salutogeniczna, wprowadzona przez Aarona Antonowskiego.
Jej znajomość pozwoli lepiej zrozumieć istotę psychologii zdrowia i jej odrębność w stosunku
do innych, pokrewnych dziedzin wiedzy.
2
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
1. Paradygmat w psychologii.
Biomedyczny a holistyczny paradygmat zdrowia
Pojęcie paradygmat, kluczowe dla naszych dalszych rozważań, wprowadził do nauki
amerykański fizyk Thomas Kuhn w książce Struktura rewolucji naukowych (13). Analizując
rozwój nauki, doszedł do wniosku, że nie postępuje on ewolucyjnie, lecz skokowo. Uczeni
przyjmują zawsze pewien paradygmat  sposób, w jaki uprawiają naukę i założenia
związane z metodami jej uprawiania. Paradygmat jest więc swoistym zbiorem przesłanek
myślenia naukowego, przesłanek dotyczących tego co  naukowe i co  nienaukowe .
Wszystko, co jest niezgodne z paradygmatem nie wchodzi w zakres badań naukowych,
a osoby, które uprawiają naukę  inaczej nie są uważane za naukowców, lecz oszustów lub
szarlatanów. Gdy paradygmat jest  płodny , dostarcza pola do działania wielu pokoleniom
naukowców. Jednakże w trakcie prowadzenia badań zaczynają pojawiać się w obrębie
paradygmatu odkrycia, które do niego nie pasują.  Stary paradygmat po prostu ich nie
tłumaczy. Następuje wówczas  rewolucja naukowa i zmiana paradygmatu. Przykładem
wprowadzenia nowych paradygmatów było odkrycie Kopernika, teoria ewolucji Darwina czy
teoria względności Einsteina. Wszystkie te odkrycia zachwiały podstawami dotychczasowej
nauki, zmieniając ją całkowicie. Wprowadziły kryzys, zamęt w świecie naukowym, w którym
jedni uczeni trwali uparcie  przy swoim , inni próbowali działać zgodnie z nowym
paradygmatem.
Teoria Kuhna spotkała się z krytyką ze względu na jednoznaczność opisu procesu
dokonywania rewolucji naukowych (por. 9). Wielu uczonych podkreślało, że paradygmaty
mogą zmieniać się nie tylko rewolucyjnie, ale i ewolucyjnie, przez drobne zmiany
i ulepszenia. Mimo tych kontrowersji pojęcie paradygmatu na stałe weszło do kanonu pojęć
naukowych.
Pozostawiając dalsze dyskusje filozofom i teoretykom nauki, warto się zastanowić nad
implikacjami wynikajÄ…cymi z koncepcji paradygmatu:
1. Pojęcie paradygmatu może być niezwykle przydatne dla zrozumienia sposobu
uprawiania psychologii. Jest ona wiedzą ciągle  stającą się , w obrębie której funkcjonuje
szereg paradygmatów. Paradygmatem jest ujecie psychoanalityczne, behawioralne,
poznawcze i wiele innych. Każdy z paradygmatów odmiennie tłumaczy funkcjonowanie
3
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
człowieka, genezę występujących zaburzeń, proponuje inne sposoby leczenia. Powstaje
pytanie  który z nich jest właściwy? Ponadto wiele zachowań ludzkich, które kiedyś
zadawalająco tłumaczono z pozycji określonego paradygmatu, w miarę rozwoju
psychologii i pokrewnych dziedzin udaje się poprawniej wytłumaczyć z pozycji innego.
Pozostałe zachowania tłumaczymy  po staremu , co nie znaczy, że tak będzie przez cały
czas. Tak wiec  wiedza psychologiczna, którą przyswajamy także w trakcie naszego
kursu jest wiedzÄ… na dany moment rozwoju nauki. Jest ona oparta na pewnym
paradygmacie; nie jest zestawem ostatecznych i bezdyskusyjnych prawd. Zrozumienie
tego zapobiega zbędnemu  zadzieraniu nosa , daje odrobinę pokory, jest też
pochyleniem się nad tajemnicą człowieka, która pewnie nigdy nie zostanie rozwikłana
ostatecznie.
2. Jedno i to samo zaburzenie czy chorobę (nie dotyczy to oczywiście wszystkich chorób)
można różnie leczyć w zależności od paradygmatu, który przyjmuje osoba pomagająca.
Uwidacznia siÄ™ to wyraz
nie w psychiatrii. Jakubik (9) wymienia cztery funkcjonujÄ…ce
obecnie podstawowe paradygmaty psychiatrii w odniesieniu do genezy i leczenia chorób
psychicznych:
 mechaniczny model choroby psychicznej jako nieprawidłowej funkcji biologicznej,
 behawioralny model choroby psychicznej jako zaburzonego zachowania siÄ™,
 społeczny model choroby psychicznej jako problemu środowiskowego,
 eklektyczny model choroby psychicznej, łączący założenia poprzednich trzech
koncepcji.
Tak więc pacjent, u którego (przykładowo) występują określone zaburzenia depresyjne
może być zupełnie inaczej leczony przez różnych specjalistów od zdrowia psychicznego.
Lekarz psychiatra, wyznajÄ…cy paradygmat biologiczny (mechaniczny), skupi siÄ™ na
leczeniu farmakologicznym, inny może zaproponować terapię behawioralną jako
podstawową metodę leczniczą, uważając, że u pacjenta doszło do wykształcenia
nieprawidłowych nawyków zachowania. Jeszcze inny terapeuta przyczyn obecnych
zaburzeń będzie doszukiwał się w dzieciństwie.
Czy więc oznacza to całkowity chaos? Nie  dziś bowiem wiemy (choć ta wiedza też
cały czas się zmienia), które z zaburzeń najlepiej leczy się w oparciu o konkretne
paradygmaty. Dzięki temu można coraz skuteczniej pomagać. Wiadomo jednak, że w tak
delikatnej materii, jak psychika człowieka, żaden z paradygmatów nie wyjaśnia
wszystkiego i nie odpowiada na wszystkie pytania.
4
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
3. Z dyskusji o pojęciu paradygmatu można wyciągnąć jeszcze jeden wniosek. Otóż
podobnie jak w nauce, tak i w życiu przyjmuje się paradygmaty! Prawdopodobnie każdy
z nas ma jakiś paradygmat, zbiór naszych własnych prawd dotyczących świata, życia,
rzeczywistości (także relacji w pracy i w domu). Paradygmatu tego nie musimy być
świadomi, jednak wpływa on na nasze funkcjonowanie. Postawy, stereotypy, które
wyznajemy, uprzedzenia, którym ulegamy są swoistymi paradygmatami. Osoby
pomagające innym mają również zbiór prawd dotyczących własnej osoby, pomagania,
pacjentów. Paradygmaty te powodują przykładowo, że jednych ludzi bardziej lubimy,
innych mniej. Jednym chorym skłonni jesteśmy bardziej współczuć, co do innych
możemy uważać, że jakoś  zasłużyli sobie na chorobę . Być może warto zdać sobie
sprawę, że jest to paradygmat, a nie ostateczna prawda? Może warto się nad własnym
 paradygmatem pomagania zastanowić? Refleksje dalsze pozostawiam studentom.
W psychologii zdrowia wyznajemy holistyczny paradygmat człowieka, jego zdrowia
i choroby. Paradygmat ten jest częściowo opozycyjny w stosunku do paradygmatu
(modelu) biomedycznego. Aby dokładniej zrozumieć różnice, należy cofnąć się aż do
osoby wybitnego filozofa francuskiego Kartezjusza. Żyjący w XVII wieku Rene Descartes
(Kartezjusz, 1596 1650) był zafascynowany istniejącymi wówczas mechanicznymi lalkami
naturalnej wielkości, które naśladowały ludzkie ruchy. Wynalazki te nie potrafiły oczywiście
naśladować psychicznych czynności ludzkich, ale były w stanie odtworzyć czynności
elementarne. Kartezjusz doszedł do wniosku, że ciało ludzkie w dużym stopniu przypomina
maszynę, zaś umysł stanowi jakość zupełnie odmienną. W ten sposób doszło na całe
stulecia do rozdziału funkcji ciała i duszy (tak zwany dualizm kartezjański). Jakie miało to
następstwa dla tworzenia się paradygmatu? Otóż rozdział ten zaczęto powszechnie
przyjmować w medycynie, tworząc zaczątki modelu biomedycznego. David McClelland,
jeden z głównych badaczy w dziedzinie psychologii zdrowia, opisuje ten model następująco:
 ciało traktowane jest jak maszyna, naprawiana za pomocą usuwania lub wymiany
wadliwych części, albo niszczenia ciał obcych, stanowiących przyczynę problemu
(Sheridan, Radmacher, 1998: 4).
W aspekcie praktycznym przyjęcie paradygmatu biomedycznego oznaczało wyrzucenie poza
nawias nauki znaczenia i roli całej sfery psychicznej, społecznej i duchowej człowieka. Było
to istotne novum  lekarze z epoki przed Kartezjuszem wierzyli, że wyobrażenia i emocje są
ważnymi czynnikami wpływającymi na proces choroby. Po Kartezjuszu zaczęto zwracać
uwagę jedynie na czynniki stricte biologiczne, pozostałe uważając za nienaukowe, magiczne,
niesprawdzalne. Postępy medycyny, wielkie odkrycia naukowe (odkrycie wirusów, bakterii,
5
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
środków chemicznych, znaczenia niedoborów witamin w patogenezie wielu chorób)
spowodowały dalsze wzmocnienie paradygmatu biomedycznego. Poznanie funkcji
biologicznych na poziomie komórkowym i molekularnym przyczyniło się z kolei do rozwoju
farmakologii i pozwoliło chirurgii podnieść sztukę leczenia na niebywale wysoki poziom (6).
Wszystko to doprowadziło do tego, że paradygmat biomedyczny stał się jedynym
obowiÄ…zujÄ…cym w medycynie paradygmatem.
Z modelu biomedycznego wynikały następujące konsekwencje dla podejścia do zdrowia
i choroby:
1. Skoro organizm jest maszyną, w której jakaś część lub trybik przestaje czasem działać
lub działa nieprawidłowo, rolą lekarza jest naprawa tego, co uszkodzone. Lekarze, wraz
z rozwojem medycyny, skupiali się na coraz drobniejszych fragmentach ciała (coraz
węższe specjalizacje), zwracając coraz mniejszą uwagę na więz
z pacjentem, jego
własną interpretację choroby czy jego  pozachorobowe , życiowe problemy. Prowadziło
to do coraz większego uprzedmiotowienia chorego, depersonalizacji relacji
pacjent lekarz i wzrastającego lęku u pacjentów (związanego przykładowo ze
stosowaniem coraz bardziej skomplikowanej aparatury, której przeznaczenia i działania
chorzy nie rozumieli, i której się po prostu bali). W rezultacie tego wielu wymagających
pomocy medycznej ludzi unikało jak mogło kontaktu z lekarzem lub odkładało ten kontakt
na  potem .
2. Lekarz stał się jedynym autorytetem w dziedzinie zdrowia. On mówił  pacjenci słuchali,
on był aktywny  pacjenci całkowicie bierni. Rola pacjenta sprowadzała się jedynie do
realizowania zaleceń lekarskich. Mimo to, nierzadko zdarzało się, że wielu pacjentom
poprawiał się stan zdrowia, chociaż nie stosowali się do tych zaleceń, innym natomiast,
szczegółowo realizującym wszystkie zalecenia  nie poprawiał się (6). Ponadto lekarze
byli często bezradni wobec pacjentów uskarżających się na różne dolegliwości, których
nie udawało się wyjaśnić biomedycznie. W rezultacie tacy pacjenci traktowani byli jako
symulanci lub hipochondrycy. Zlecano im przeprowadzanie coraz bardziej
szczegółowych badań diagnostycznych, które niczego nie wykazywały. Pacjenci mieli
poczucie, że lekarz nie wie, co im jest i nie jest w stanie im pomóc.
Wraz z postępem medycyny okazywało się coraz częściej, że biomedyczny paradygmat,
mimo swoich ogromnych sukcesów, ma również istotne ograniczenia, i że pojawia się
coraz więcej zjawisk, których nie jest w stanie wyjaśnić.
6
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
Tak więc powoli, mimo ogromnego oporu przedstawicieli  starego paradygmatu,
wprowadzany jest nowy, holistyczny paradygmat zdrowia (6, 19). Paradygmat ten, zwany
również bio-psycho-społecznym, nie odrzuca roli czynników biologicznych. Sheridan
i Radmacher (19) zwracają uwagę, że w nazwie paradygmatu pozostaje przecież nadal
czynnik bio. Postuluje się natomiast konieczność rozszerzenia sposobu rozumienia
człowieka w zdrowiu i chorobie o czynniki związane z jego psychiką i funkcjonowaniem
społecznym. Tylko w ten sposób, ujmując człowieka  całościowo , można zrozumieć jego
niezrozumiałe z punktu widzenia biomedycznego zachowania i dolegliwości. Człowiek
zgodnie z podejściem holistycznym jest całością składającą się ze wzajemnie
odziaływujących na siebie części (zgodnie z teorią systemów, do której odwołuje się
paradygmat  na system wpływają podsystemy). Podlega też nieustannym oddziaływaniom
ze strony otoczenia i sam na to otoczenie oddziałuje. Człowiek cały czas przeżywa określone
wydarzenia, ocenia je, myśli o nich. Są one dla niego subiektywnie bardziej lub mniej
ważne. Wszystkie te czynniki wpływają na niego również w aspekcie zdrowia lub choroby.
Człowiek może być zmotywowany do podejmowania różnych działań w celu poprawy
własnego zdrowia lub takiej motywacji nie mieć. Wpływa to nieraz w sposób decydujący na
stosowanie się do zaleceń lekarskich. Osoba, która przykładowo nie ma motywacji do
leczenia może taką motywację zdobyć po rozmowie z kimś bliskim, ważnym. Całe jej
funkcjonowanie zmieni się wówczas, poprawi się jej zdrowie. Czy pensjonariusze w domach
opieki społecznej, choć fizycznie zdrowi, mówiący często personelowi medycznemu, że
chcieliby jak najszybciej umrzeć, bo nie mają po co i dla kogo żyć, są zdrowi? Jak wyjaśnić
efekt placebo? Czym można wytłumaczyć powszechnie obecnie uznawany fakt, że dzieci
przebywajÄ…ce w szpitalach znacznie szybciej wracajÄ… do zdrowia, gdy w ich otoczeniu stale
przebywa matka, w porównaniu z identycznie leczonymi dziećmi, które są pozostawione bez
tej opieki? Wszystkie te zmienne model holistyczny próbuje uwzględniać, zwracać na nie
uwagę. Jednocześnie istotne jest zrozumienie faktu, że czynniki psychiczne i społeczne
wpływające na człowieka nie są trwałe, dane raz na zawsze; zmieniają się w zależności od
szeregu okoliczności życiowych. Tak więc zdrowia nie można opisywać jedynie
w kategoriach biologicznych.
Zdrowie w ujęciu holistycznym jest pojęciem wielowymiarowym, rodzajem dynamicznej
równowagi wszystkich wpływających na nie czynników. Ujęcie holistyczne zwraca też uwagę
na podmiotowy wymiar zdrowia, a więc aktywną rolę każdego człowieka w odniesieniu do
kształtowania własnego zdrowia, realizowania celów zdrowotnych. Wpływ człowieka na
własne zdrowie zależy między innymi od jego sposobów radzenia sobie ze stresem,
7
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
zasobów osobistych, codziennej aktywności (trybu życia), systemu przekonań i postaw
w stosunku do własnego zdrowia (6).
Podejście holistyczne stwarza miejsce dla stosowania w odniesieniu do zdrowia zdobyczy
wielu nauk, w tym psychologii. Podkreśla też konieczność współdziałania przedstawicieli
różnych profesji w procesie pomocy człowiekowi (podejście interdyscyplinarne).
Na koniec należy jeszcze raz zwrócić uwagę, że tak rozumiany holistyczny paradygmat
zdrowia nie odrzuca modelu biomedycznego. Dolińska-Zygmunt (15) podkreśla, że:
 biomedyczna i holistyczna teoria zdrowia, mimo iż zawierają odmienne propozycje
rozumienia zdrowia, jego istoty i wyznaczników, nie wykluczają się wzajemnie, a przeciwnie
 stanowią uzupełniające się ujęcia, które odpowiednio wyważone mogą prowadzić do
wzbogacenia wiedzy o uwarunkowaniach kondycji zdrowotnej człowieka (s. 17).
8
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
2. Przyczyny powstania psychologii zdrowia:
rewolucje zdrowotne, choroby cywilizacyjne
Przemiany w podejściu do zagadnień zdrowia i choroby związane są ściśle z dwiema
rewolucjami zdrowotnymi, z których każda opierała się na innym paradygmacie i realizowała
inne cele. Jest bowiem oczywiste, że zawsze w historii człowieka istniały choroby,
w stosunku do których współczesna mu medycyna była bezradna, z którymi nie dawała
sobie rady. Choroby te i ich nagromadzenie powodowały, że średnia życia ludzkiego, nawet
w krajach rozwiniętych, była przez długie stulecia  aż do końca XIX wieku  bardzo
krótka. Średnia ta w 1900 roku wynosiła na przykład w USA 46,3 roku dla mężczyzn i 48,3
dla kobiet (5). Najczęstszą przyczyną zgonów były wówczas choroby zakaz
ne o ostrym
przebiegu  tyfus, grypa, zapalenie płuc, infekcje przewodu pokarmowego, gruz
lica.
Pierwsza rewolucja zdrowotna, która miała miejsce na przełomie XIX i XX wieku związana
była z opanowaniem właśnie tych chorób. Przyczyniły się do tego ważne odkrycia naukowe,
w tym odkrycie penicyliny oraz szczepień ochronnych. Pojawiły się wówczas także inne,
korzystne dla zdrowia populacji zmiany (poprawa warunków higienicznych). Spowodowało to
znaczny wzrost średniej długości życia człowieka. Dolińska-Zygmunt (6) istotę dokonujących
się wówczas zmian upatruje w:
 radykalnym polepszeniu wyżywienia ludności i związanym z tym wzrostem odporności na
choroby,
 polepszeniu warunków mieszkalnych i materialnych ludzi,
 ograniczeniu kontaktu z chorobotwórczymi zarazkami przez zapewnienie czystej wody
oraz skutecznego odprowadzenia ścieków,
 wprowadzeniu szczepień ochronnych.
Pierwsza rewolucja zdrowotna wiązała się z triumfem paradygmatu biomedycznego. To
dzięki postępom medycyny opanowano najgroz
niejsze choroby. Nastąpił rozwój chirurgii,
w wyniku czego zaczęto ratować życie pacjentom, których dawniej nie udałoby się uratować.
Spadła znacznie umieralność niemowląt. Nastąpił gwałtowny rozwój szpitalnictwa i techniki
medycznej (wprowadzenie prześwietleń). W krajach bogatych szybko postępował wzrost
nakładów na opiekę zdrowotną. Tak więc wydawało się, że przed medycyną naprawczą
roztacza się wspaniała przyszłość. Warto zauważyć, że w trakcie tej rewolucji pacjent był
9
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
bierny, był przedmiotem (a nie podmiotem) oddziaływań medycznych i przynosiło to
wówczas efekty.
Opanowanie chorób zakaz
nych zakończyło jednak tylko pierwszy etap  walki o poprawę
zdrowia. Szybko bowiem okazało się, że kraje rozwinięte stanęły przed kolejnym
wyzwaniem. Mimo ogromnych postępów medycyny i coraz większych nakładów na służbę
zdrowia współczynniki zgonów zaczęły bowiem utrzymywać się na tym samym poziomie
i stan ten trwał około 20 lat (15). Prowadzone wówczas badania i analizy doprowadziły do
odkrycia zmiany struktury głównych przyczyn zgonów  pojawiły się nowe choroby, które
zaczęły dziesiątkować ludzkość. Wobec tych chorób medycyna naprawcza była (prawie)
bezradna. Były to tak zwane choroby cywilizacyjne  głównie układu krążenia (zawały)
i nowotwory. Doskonale pokazuje to tabela 1:
Tabela 1. Porównanie dziesięciu głównych przyczyn zgonów w roku 1900 i 1986
1900 1986
1 Grypa i zapalenie płuc 1 Choroby serca
2 Wszelkie odmiany gruz
licy 2 Rak
3 Ostry nieżyt przewodu pokarmowego 3 Wypadki
4 Choroby serca 4 Udary
5 Udary 5 Przewlekle choroby płuc
6 Choroby nerek 6 Grypa i zapalenie płuc
7 Wypadki 7 Samobójstwa
8 Rak 8 Cukrzyca
9 Choroby okresu dziecięcego 9 Choroby wątroby
10 Błonica 10 Zabójstwa
y
ródło: za: Sheridan, Radmacher, 1998, 19.
AnalizujÄ…c dane z tabeli widzimy wyraz
nie, że choroby nowotworowe i choroby serca
zdecydowanie  wysunęły się na pierwsze miejsca. Sytuacja taka występuje po dziś dzień we
wszystkich krajach rozwiniętych  także w Polsce. W niektórych krajach pierwsze miejsce
zajmują choroby serca, w innych nowotwory, jednak  pozycja tych dwóch rodzajów chorób
cywilizacyjnych jako głównych zabójców jest niepodważalna. Z tabeli wynika ponadto, że
trzecią istotną przyczyną zgonów stały się wypadki, oraz że na liście pojawili się nowi,
masowi zabójcy: cukrzyca i samobójstwa. Wydaje się, że zarówno wypadki, jak
i samobójstwa również mają jakiś związek z postępami cywilizacji, tak więc można dodać je
10
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
do listy chorób  cywilizacyjnych . Ponadto samobójstwa mają ścisły (chyba najściślejszy
z wymienionych przyczyn zgonów) związek z funkcjonowaniem psychicznym człowieka.
Cukrzyca jest z kolei chorobą uważaną coraz częściej za autoimmunologiczną, na rozwój
której poważnie wpływają czynniki psychologiczne (19). Warto zauważyć, że na liście
(pochodzÄ…cej z 1986 r.) nie ma jeszcze jednej choroby zbierajÄ…cej w wielu krajach ogromne
żniwo, mianowicie AIDS.
Badania nad przyczynami zachorowalności na choroby cywilizacyjne i zadaniami
medycyny w walce o poprawę zdrowia człowieka doprowadziły do następujących wniosków:
1. W przeciwieństwie do wcześniej dominujących chorób i przyczyn przedwczesnej
umieralności nie są to choroby związane z jakąś pojedynczą przyczyną. U ich podłoża
leżą tzw. czynniki ryzyka (palenie tytoniu, podwyższony poziom cholesterolu we krwi,
nadciśnienie tętnicze krwi, nadwaga i inne), z których zdecydowana większość ma
charakter behawioralny, tj. wiąże się z naszymi zachowaniami, z naszym stylem życia.
2. Radykalna poprawa stanu zdrowia ludności może dokonać się przede wszystkim przez
zmiany trybu życia jednostek, między innymi: zmianę nawyków żywieniowych, rezygnację
z używek (głównie palenia tytoniu i nadużywania alkoholu), większą aktywność fizyczną,
wprowadzenie zasad higieny psychicznej itd.
3. W tej sytuacji człowiek staje się odpowiedzialny za własne zdrowie. Jest aktywnym
podmiotem, kierującym własną aktywnością, która może poprawiać lub pogarszać jego
zdrowie. To oczywiście nie oznacza odrzucenia medycyny. Chodzi tylko o to, że nawet
najlepiej rozwinięta medycyna nie pomoże osobom, które w określonych sytuacjach nie
zmienią swojego trybu życia (np. nie zmienią swojego sposobu aktywności po przebytym
zawale, nie zaprzestaną picia alkoholu mimo chorób wątroby itd.). Nawet najlepiej
wyposażona karetka może nie zdążyć do osoby z zawałem. Chodzi więc o to, żeby nie
zachorować lub/i rozpoczynającą się chorobę w odpowiednim momencie zlokalizować
(np. przez monitorowanie stanu własnego zdrowia). Aby to się stało, potrzebna jest
zmiana świadomości ludzi. Potrzebna jest także wiedza o zachowaniu człowieka
i jego procesach psychicznych (psychologia).
4. Niepodważalna jest podstawowa rola medycyny w leczeniu chorób jednoprzyczynowych,
które nadal stanowią poważny problem (grypa, gruz
lica, zapalenie płuc). W chorobach
wieloprzyczynowych (polietiologicznych), a takimi sÄ… choroby cywilizacyjne, bardziej
przydatne i pomocne wydaje się ujęcie holistyczne, całościowe.
Powyższe wnioski zaczęto realizować w wielu krajach przez różnorodne kampanie
informacyjne, promocyjne i interwencyjne, skierowane  głównie za pośrednictwem środków
11
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
masowego przekazu  do całej populacji, co przyniosło na przykład w USA wyraz
ne efekty
w postaci ponownego wzrostu średniej życia. W ten sposób rozpoczął się nowy etap procesu
ochrony zdrowia określany mianem drugiej rewolucji zdrowotnej. Rewolucja ta opiera się
na paradygmacie holistycznym. Człowiek, jak już mówiliśmy, jest tutaj  twórcą własnego
zdrowia
i ekspertem w jego dziedzinie. Ale przecież jego styl życia nie jest jedynym czynnikiem
wpływającym na zdrowie. Na nasze zdrowie wpływa powietrze, którym oddychamy, woda,
którą pijemy i wiele innych czynników, na które nie mamy bezpośredniego wpływu.
W tym miejscu warto zwrócić uwagę na model tak zwanego pola zdrowotnego. Model ten,
wprowadzony w Kanadzie, miał na celu lokalizację podstawowych zagrożeń zdrowotnych
oraz czynników wpływających na poprawę zdrowia. Założono w nim, że pole zdrowotne
zawiera cztery zasadnicze elementy określające zdrowie człowieka: biologię, środowisko,
styl życia oraz organizację opieki zdrowotnej. Model był rozwijany przez wielu badaczy i we
wszystkich analizach zachowania zdrowotne (styl życia) uznano za najbardziej istotny
czynnik zdrowia. Instytut Medycyny Amerykańskiej Akademii Nauk (6) podaje następujący
rozkład procentowego udziału czterech składowych elementów pola zdrowotnego:
 styl życia  53%,
 środowisko  21%,
 dziedziczenie  16%,
 opieka zdrowotna  10%.
Wnioski wydajÄ… siÄ™ oczywiste.
W naszym kraju druga rewolucja zdrowotna dokonuje się powoli i z dużym oporem. Nadal
średnia życia Polaków jest niższa niż średnia życia osób w krajach zachodnich. Mimo
pozytywnych zmian (najgorsza sytuacja występowała na przełomie lat osiemdziesiątych
i dziewięćdziesiątych, choć średnia życia Polaków zaczęła skracać się już w latach
siedemdziesiątych, co było ukrywane przez ówczesne władze) nadal odnotowujemy bardzo
wysoki poziom zawałów i niską uleczalność chorób nowotworowych. Tak więc w naszym stylu
życia musi się jeszcze wiele zmienić.
We wszystkich omawianych powyżej działaniach nie może zabraknąć psychologii. Oczywiście
psychologia zawsze interesowała się związkami między ciałem a psychiką, jednak nowe
spojrzenie na problematykę związaną ze zdrowiem i pojawienie się innych niż dotychczasowe
zagrożeń i chorób spowodowało powstanie nowej dziedziny psychologii stosowanej 
12
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
psychologii zdrowia. Ma ona ścisły związek ze wszystkim, co dotychczas powiedzieliśmy
sobie o rewolucjach zdrowotnych, chorobach cywilizacyjnych i stylu życia.
Podstawy teoretyczne psychologii zdrowia wynikają z jednej strony z przyjętej koncepcji
zdrowia, z drugiej  ze sposobu uprawiania psychologii. Definicja zawarta w Konstytucji
ŚOZ z roku 1946 ujmuje zdrowie jako stan wyrażający  nie tylko brak choroby czy
niedomagania, lecz dobry stan fizyczny, psychiczny i społeczny (Juczyński, 2001: 12). Jest
to definicja pozytywna i wielowymiarowa. Zdrowie (podobnie jak choroba) to nie tylko
zjawisko biologiczne, lecz również psychospołeczne. Ważna jest więc wiedza nie tylko o tym
 na co się choruje, lecz również wiedza o tym  kto choruje.
Powstanie i rozwój psychologii zdrowia spowodowane zostało różnymi zjawiskami, z których
cztery wydają się mieć największe znaczenie:
1) zmiana głównych problemów zdrowia, obserwowana zwłaszcza w II połowie XX wieku,
polegająca na dominacji chorób przewlekłych wśród przyczyn przedwczesnej
umieralności;
2) brak postępów medycyny leczniczej w radykalnej poprawie zdrowia. Spektakularne
osiągnięcia w niektórych dziedzinach medycyny nie mogły przysłonić faktu, że postępy
medycyny  naprawczej są niewspółmierne do ciągle wzrastających nakładów na
lecznictwo i do oczekiwań ludzi;
3) zmiany zachodzące w świadomości ludzi, którzy coraz częściej zaczynają postrzegać
zdrowie jako stan pozytywny, jako wartość, o którą trzeba i warto zabiegać, i w ten
sposób najlepiej zabezpieczać się przed chorobą. Skoro zdrowie zależy w dużej mierze
od własnego zachowania, każdy sam staje się za nie odpowiedzialny;
4) liczne dowody naukowe potwierdzające znaczenie czynników psychicznych dla stanu
zdrowia człowieka.
Psychologia zdrowia, jako nowa dziedzina badań i praktyki, wyłoniła się w 1978 roku, gdy
w ramach przygotowywania nowych zadań programowych Amerykańskiego Towarzystwa
Psychologicznego (American Psychological Association  APA) stwierdzono, że
dotychczasowy sposób uprawiana psychologii zbyt mało wnosi do badań różnych aspektów
zdrowia i choroby.
W tym samym czasie Światowa Organizacja Zdrowia (ŚOZ) rozpoczęła przygotowania do
wdrożenia programu promocji zdrowia Zdrowie dla wszystkich do roku 2000. W 1978 roku
powołano sekcję psychologii zdrowia, której celem było:
13
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
1) przyspieszenie wkładu psychologii do rozumienia zdrowia i choroby, przez prowadzenie
badań podstawowych i klinicznych oraz integrowanie wiedzy biomedycznej, dotyczącej
zdrowia i choroby, z aktualnÄ… wiedzÄ… psychologicznÄ…,
2) promowanie edukacji i działalności w zakresie psychologii zdrowia,
3) propagowanie osiągnięć badawczych i działań praktycznych zarówno w środowiskach
profesjonalnych, jak i w całej społeczności.
Przedmiot i definicja psychologii zdrowia zostały sformułowane przez Josepha Matarazzo
(uważanego za ojca psychologii zdrowia) i przyjęte przez APA. Według tej definicji,
psychologia zdrowia jest:  włączeniem specyficznego dorobku wychowawczego,
naukowego i zawodowego dziedzin psychologii do promowania i zachowania zdrowia,
zapobiegania i leczenia chorób, wykrywania etiologicznych i diagnostycznych wyznaczników
zdrowia, choroby i pokrewnych dysfunkcji oraz udoskonalania systemu opieki zdrowotnej
i kształtowania polityki zdrowotnej (Heszen-Niejodek, Wrześniewski, 2000: 456).
Mówiąc inaczej, psychologia zdrowia jest dziedziną wiedzy i praktyki, która zajmuje się
wyjaśnianiem mechanizmów mających związek z zachowaniami związanymi
z utrzymywaniem oraz przywracaniem zdrowia.
W działalności praktycznej psychologia zdrowia może pomóc w:
 kształtowaniu takich zachowań, które zabezpieczają dobre samopoczucie i zdrowie,
 radzeniu sobie z problemami życia codziennego w sposób nie przeciążający zdolności
przystosowawczych,
 przystosowaniu się do pojawiających się problemów zdrowotnych,
 efektywnym wspieraniu procesu leczenia i zapobieganiu nawrotom choroby.
Psychologia zdrowia zajmuje się również procesami zmagania się z chorobą i cierpieniem,
takimi jak: diagnozowanie, zaangażowanie pacjenta w przebieg choroby, relacje
pacjent personel medyczny, radzenie sobie z chorobą przewlekłą i bólem, chorobami
nieuleczalnymi.
14
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
3. Przekonania zdrowotne i zachowania zdrowotne
W dalszych rozważaniach związanych z psychologią zdrowia istotne wydaje się
wprowadzenie dwóch terminów: przekonania zdrowotne i zachowania zdrowotne.
Współczesna psychologia, zwłaszcza ujęcie poznawczo-behawioralne, przypisuje
podstawową rolę w regulacji ludzkich zachowań procesom poznawczym, a zwłaszcza
przekonaniom i oczekiwaniom, czyli relatywnie trwałym strukturom poznawczym, na które
wpływają doświadczenia jednostki (3, 19). Na znaczenie procesów myślowych dla
funkcjonowania człowieka w zdrowiu i chorobie zwraca również uwagę medycyna
psychosomatyczna (por. temat 5). Przekonania uważane są za istotny czynnik wpływający
na proces zaangażowania się człowieka w zmianę dotychczasowych zachowań i jego
nastawienie w stosunku do tej zmiany (17). Teorie dotyczące przekonań jednostki znalazły
szerokie zastosowanie w budowaniu modeli zachowań zdrowotnych. Modele te zajmują się
mechanizmami przyczynowymi, kształtującymi intencje zmiany dotychczasowych zachowań
oraz pomagającymi kontynuować określone zachowanie, w tym związane z porzucaniem
szkodliwych nałogów (10). Jednym z najbardziej znanych modeli jest Model Przekonań
Zdrowotnych (Health Belief Model  HBM). Model, opracowany pod koniec lat
pięćdziesiątych przez Hochbauma służył pierwotnie do analiz programów profilaktycznych,
obecnie próbuje się dzięki niemu rozumieć zachowania związane ze zmianą własnego stylu
życia, zachowania chorych, korzystanie z systemu opieki zdrowotnej oraz realizowanie
zaleceń lekarskich (6, 5).
Podstawą modelu jest założenie, że zachowania zdrowotne jednostki mogą być mniej lub
bardziej racjonalne i opierają się na dostrzeganej przez osobę podatności na zagrożenie
zdrowia. Gotowość do podjęcia działań służących własnemu zdrowiu jest funkcją dwóch
czynników: postrzeganej podatności na chorobę i postrzeganej powagi choroby. Tak
więc osoba X będzie skłonna do podjęcia działań zmieniających własne przyzwyczajenia
zdrowotne (np. rzucenie palenia) wtedy, gdy będzie przekonana, że choroba (np. rak płuc)
stanowi dla niej poważne zagrożenie i że jej następstwa mogą być poważne. Postrzegane
zagrożenie pozostaje także pod wpływem różnorodnych wskazówek do działania, takich jak
kampanie w środkach masowego przekazu, rady innych osób, reakcje na zachowania ze
strony najbliższych. Jeśli jednostka spostrzeże zagrożenie, to dalsze jej zachowania zależeć
będą od oceny potencjalnych zachowań zdrowotnych pod kątem dostrzeganych korzyści
własnych oraz wszelkich problemów i ograniczeń z nimi związanych (analiza korzyści
15
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
i kosztów). Jeśli więc osoba będzie skłonna rzucić palenie i uwierzy, że jest to możliwe,
a jeszcze dodatkowo zadziała kategoryczny zakaz palenia ze strony lekarza lub/i zna osobę,
u której wykryto raka płuc czy wreszcie ma własne problemy ze zdrowiem (kaszel, zadyszka)
 podjęcie przez nią konkretnych działań będzie bardzo prawdopodobne. Na jednostkę
działają również inne czynniki: demograficzne (płeć, wiek, rasa) i socjopsychologiczne
(osobowość, normy grupowe, nacisk otoczenia) (16, 5). Szczegółowo przedstawia to
poniższy schemat:
Indywidualne Czynniki Prawdopodobieństwo
spostrzeganie modyfikujące podjęcia działań
Zmienne demograficzne
Postrzegane korzyści
(płeć, wiek, rasa itp.)
Zmienne
minus
socjopsychologiczne
(osobowość,
Postrzegane przeszkody
grupa społeczna, nacisk)
Postrzegana podatność
Prawdopodobieństwo
na chorobÄ™ Postrzegane
podjęcia działań
Postrzegana powaga zagrożenie chorobą
zdrowotnych
choroby
Bodz
ce sprzyjajÄ…ce
podejmowaniu działań:
 kampanie w mass mediach
 rady innych
 zalecenia lekarzy
 choroba członka rodziny
lub znajomego
 artykuł w prasie
Rysunek 1. Model Przekonań Zdrowotnych (HBM)
y
ródło: Heszen-Niejodek, Sęk, 1997: 185; Bishop, 2000: 121.
Model Przekonań Zdrowotnych pokazuje zależności wpływające na podjęcie przez jednostkę
określonych zachowań zdrowotnych. Czym są owe zachowania? Jak się je definiuje?
16
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
Wiemy doskonale, że spotykamy się często z odmiennymi, nierzadko wykluczającymi się
propozycjami zachowań, które mają pomagać nam w poprawie naszego zdrowia (np.
w aspekcie stosowanej diety). Ciągle ktoś nam mówi co jest, a co nie jest dla naszego
zdrowia wskazane. Informacje takie pojawiajÄ… siÄ™ w prasie, telewizji, publikacjach
książkowych. Kilka lat temu podawano przykładowo, że każda ilość alkoholu jest dla
człowieka szkodliwa, obecnie pisze się, że niewielkie jego dawki nie tylko nie są szkodliwe,
ale mogą zdrowiu służyć. Wszyscy powołują się na doniesienia i badania naukowe. Co jest
prawdÄ…?
Zachowania zdrowotne sÄ…  zachowaniami podejmowanymi przez osobÄ™ zdrowÄ… w celu
uniknięcia chorób (Bishop, 2000: 116). Zachowania te odnoszą się do sposobu odżywiania
się, stosowania używek, aktywności fizycznej, rekreacji i wypoczynku oraz zachowań
prewencyjnych związanych z pracą zawodową (6). Dokładne informacje dotyczące
konkretnych zachowań znajdują się w cytowanej literaturze  może to być okazją do
interesującej dyskusji. W tym momencie zwrócimy jedynie uwagę na rozległy program
badawczy o nazwie Alameda Study. Program obejmował siedem prostych form zachowania,
nazwanych dobrymi nawykami zdrowotnymi. Były to:
 regularne spożywanie śniadań,
 powstrzymywanie się od jedzenia między posiłkami,
 7 8 godzin snu na dobÄ™,
 utrzymywanie prawidłowej wagi ciała,
 powstrzymywanie się od papierosów,
 umiarkowane spożywanie alkoholu,
 systematyczna aktywność fizyczna.
W wieloletnich badaniach, rozpoczętych w roku 1965, potwierdzono zdrowotne znaczenie
wszystkich wymienionych wyżej form zachowania. Okazało się przykładowo, że mężczyz
ni
(45-letni) przestrzegający 6 lub 7 nawyków mają szansę na dłuższe  średnio o 11 lat 
życie w porównaniu z rówieśnikami przestrzegającymi co najwyżej 3 form (8). Tak więc
zachowania te możemy śmiało nazwać zdrowotnymi.
17
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
4. Orientacja salutogeniczna w psychologii zdrowia. Poczucie koherencji
Jak już wspomniano, w ciągu ostatnich lat diametralnie zmienia się podejście badaczy do
zagadnienia zdrowia i choroby. Zmiana ta nie dotyczy jednak wyłącznie zwrócenia uwagi na
czynniki psychiczne i społeczne (model holistyczny zamiast modelu biomedycznego),
dotyczy również całej koncepcji zdrowia i choroby. O ile więc dawniej chorobę traktowano
jako skutek zakłóceń mechanizmów homeostazy i koncentrowano się głównie na
określonych jednostkach chorobowych (podejście patogeniczne), o tyle obecnie uważa się,
że normalnym stanem organizmu ludzkiego są zaburzenia homeostazy (dynamika
funkcjonowania organizmu człowieka  por. temat 2).
Orientacja salutogenetyczna, której twórcą jest Aaron Antonowski (1, 2) i do której
odwołuje się psychologia zdrowia, skupia się nie na szukaniu czynników patogennych i ich
eliminowaniu, ale na rozpoznawaniu i aktywizowaniu tych właściwości jednostki, które
sprzyjają zdrowiu. Mówiąc inaczej  pytania o przyczyny chorób zostały zamienione na
pytania o czynniki sprzyjające zdrowiu oraz takie, dzięki którym człowiek zachowuje zdrowie
mimo działających na nie czynników szkodliwych. Podejście salutogeniczne różni
psychologię zdrowia od medycyny i nauk jej pokrewnych (dominuje tam podejście
patogenetyczne). Obrazuje to tabela 2.
Tabela 2. Przykłady czynników istotnych dla zdrowia w modelu patogenetycznym i salutogenicznym
Model
Rodzaj czynnika patogenetyczny salutogeniczny
(czynniki szkodliwe dla zdrowia) (czynniki sprzyjajÄ…ce zdrowiu)
Emocje SprzyjajÄ…ce zdrowiu Pozytywne, optymizm, nadzieja
Motyw zdrowotny Brak lub nadmierne zainteresowanie Zainteresowanie umiarkowane
Zachowanie Ryzykowne dla zdrowia Zdrowy tryb życia
(np. palenie tytoniu)
Osobowość A Osobowość odporna
Poczucie koherencji
Czynniki sytuacyjne Pole zdrowotne ryzykowne dla zdrowia Zdrowe pole życiowe
Żródło: Heszen-Niejodek, 2000, 461.
18
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
Punkt wyjścia koncepcji salutogenezy stanowiły wyniki badań nad kobietami, które przeżyły
obozy koncentracyjne. Antonowski zauważył, że prawie 30% tych kobiet, mimo skrajnie
traumatycznych doświadczeń życiowych zachowuje dobre zdrowie psychiczne i fizyczne (2).
Naturalnym pytaniem było więc: co pozwoliło tym kobietom, mimo wszystko zachować
zdrowie? Właśnie te rozważania doprowadziły do powstania koncepcji. Autor założył, że
zdrowia nie można ujmować w ramy podziału na zdrowie/chorobę. Zamiast tego wprowadził
pojęcie kontinuum zdrowia choroby, uważając, że każdy człowiek zajmuje pewną pozycję
między biegunami absolutnego zdrowia i całkowitej choroby (określenia health ease i dis
ease, które nazwał skrótowo HE-DE) (18):
HE ------------------------------------*------------------------------------------------- DE
Poziom zdrowia X
To, czy pozycja ta będzie przesuwać się w kierunku zdrowia, czy choroby, zależy według
Antonowskiego od czterech czynników:
 uogólnionych zasobów odpornościowych,
 stresorów,
 zachowań stylu życia,
 poczucia koherencji.
Uogólnione zasoby odpornościowe Antonowski (1) zdefiniował jako wszelkie fizyczne
i biochemiczne (odporność), materialne (pieniądze), poznawcze i emocjonalne (wiedza,
intelekt, osobowość), związane z wartościami, postawami i relacjami interpersonalnymi oraz
makro-socjo-kulturowe właściwości jednostki (grupy, podkultury lub społeczności), które
umożliwiają skuteczne unikanie lub przezwyciężanie wielu różnych stresorów. Zasoby są
w pewnym stopniu człowiekowi dane, ale może on je również rozwijać sam.
Stresory sÄ… w modelu Antonowskiego zdefiniowane nie jako proste bodz
ce, ale jako
wymagania, dla których nie ma gotowych, ani zautomatyzowanych reakcji adaptacyjnych
i które rodzą stan napięcia. Zatem stresorem jest każdy czynnik, który powoduje zakłócenie
w systemie. Niekoniecznie jednak musi prowadzić do stresu i wywoływać negatywne stany
emocjonalne. Stresory mogą odgrywać korzystną rolę przez stymulowanie rozwoju,
19
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
mobilizowanie organizmu i wyzwalanie energii. Stresory mogą więc sprzyjać osiąganiu
zdrowia, jak i obciążać procesy radzenia sobie z wymaganiami, przez co  przy braku
odpowiednich zasobów  - zwiększają prawdopodobieństwo załamania zdrowia.
Zagadnienie stylu życia zostało przez Antonowskiego najmniej rozbudowane. Wynika to
z faktu, że autor jest przeciwny zrzucaniu odpowiedzialności za zdrowie na styl życia,
chociaż uważa, że poziom zdrowia zależy od zachowań związanych ze zdrowiem. Jednak
punkt ciężkości przerzuca na zachowania, dzięki którym człowiek tworzy warunki sprzyjające
doświadczeniom rozwijającym zasoby i poczucie koherencji (2).
Ostatnim czynnikiem, od którego zależy poziom zdrowia, jest poczucie koherencji,
najważniejszy wymieniony przez Antonowskiego czynnik, decydujący  według niego 
o miejscu, jakie zajmujemy na kontinuum zdrowie choroba. To właśnie wysoki poziom
poczucia koherencji umożliwia osobom zachowanie równowagi, mimo przeżywania czasem
nawet skrajnych doświadczeń życiowych. Poczucie koherencji zdefiniowane zostało jako
specyficzna, względnie trwałą właściwość, ogólna orientacja  wyrażająca, w jakim stopniu
człowiek ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne przekonanie (podkreślenie moje  J. C.)
o przewidywalności środowiska wewnętrznego i zewnętrznego oraz o tym, że z dużym
prawdopodobieństwem sprawy przyjmą tak pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na
podstawie racjonalnych przesłanek (Antonowski, 1995: 11). Poczucie to jest zmienną
składającą się z trzech części:
1) zrozumiałości  odnosi się do zakresu, w jakim człowiek odbiera napotykane bodz
ce
jako posiadające sens poznawczy, jako uporządkowaną, spójną, ustrukturalizowaną
i jasną informację, która w związku z tym jest przewidywalna;
2) zaradności  dotyczy zakresu, w jakim ludzie spostrzegają, że mają do swojej
dyspozycji odpowiednie środki do sprostania wymaganiom stawianym przez bodz
ce.
Dostępne środki dotyczą zarówno tych, które są pod bezpośrednią kontrolą jednostki, jak
i tych, które są kontrolowane przez innych, na których człowiek może liczyć;
3) sensowności  wiąże się z przekonaniem jednostki, że warto angażować się w daną
sytuację, że warto o coś walczyć i że wymagania stawiane przez życie są raczej
pożądanymi wyzwaniami niż zbędnymi obciążeniami.
Wymienione części składowe są ze sobą istotnie powiązane, jednak spośród nich
najważniejszą rolę przypisuje się poczuciu sensowności (18). Można by nazwać je
(w dużym uproszczeniu) poczuciem sensu życia, przekonaniem, że jest o co walczyć, dla
20
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
kogo żyć. Zmienna ta motywuje do podejmowania aktywności i wytrwałości w dążeniu do
celów.
Ogromna liczba badań empirycznych pokazuje niemal bez wyjątku, że poczucie koherencji
wpływa pozytywnie na zdrowie człowieka i skuteczność radzenia sobie ze stresem.
Potwierdzono również jego kluczową rolę dla procesów osiągania, ochrony i przywracania
zdrowia (18).
Informacje dotyczące badań oraz koncepcje tworzenia się poczucia koherencji znajdują się
w cytowanej literaturze, szczególnie w książce pod redakcją Heleny Sęk i Tomasza
Pasikowskiego Zdrowie, stres, zasoby (18).
Tak więc orientacja salutogeniczna i poczucie koherencji proponują odmienne od
powszechnie (także intuicyjnie) stosowanego podejścia do zdrowia i choroby. Istota tego
podejścia koncentruje się na poszukiwaniu czynników sprzyjających dobremu zdrowiu
i samopoczuciu, zachowanym mimo niesprzyjających okoliczności. Wydaje się, że
w dzisiejszych czasach, gdy poddawani jesteśmy na co dzień ogromnej ilości stresorów,
podejście takie może być bardziej pomocne w codziennym radzeniu sobie z nimi, co będzie
przyczyniać się do przesuwania się w kierunku dobrego zdrowia na kontinuum
zdrowie choroba.
21
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
5. Psychologia zdrowia a inne działy psychologii i medycyna.
Perspektywy rozwoju psychologii zdrowia
Jak już wspomnieliśmy psychologia zdrowia jest dziedziną psychologii stosowanej. Jest
jednak oczywiste, że różnorodne działy psychologii korzystają wzajemnie ze swoich odkryć
i aparatury pojęciowej. Psychologia zdrowia korzysta między innymi z:
 psychologii klinicznej (część problematyki psychologii zdrowia, np. związana ze stresem,
należała kiedyś do klinicznej),
 psychologii uczenia się (prawidłowości dotyczące procesu uczenia się),
 psychologii społecznej (postawy, relacje interpersonalne),
 psychologii osobowości i różnic indywidualnych (różnice temperamentalne
i charakterologiczne między ludz
mi),
 psychologii pracy i organizacji (zachowanie człowieka w środowisku pracy, stres
zawodowy).
Wiedza z tych (i innych dziedzin) psychologii jest po prostu niezbędna dla zrozumienia
funkcjonowania psychiki człowieka w aspektach związanych z własnym zdrowiem.
Jednocześnie psychologia zdrowia jest odrębną dziedziną, która ma swój własny przedmiot
i obszar działań.
Osobnym zagadnieniem sÄ… relacje psychologii zdrowia z medycynÄ…. Sheridan
i Radmacher (19) uważają, że obie dziedziny maja wprawdzie ze sobą wiele wspólnego, ale
różnią się w swoich podejściach. Medycyna skupia się głównie na diagnozie i leczeniu
chorób, preferując biologiczną orientację w myśleniu o ich przyczynach i leczeniu.
Psychologia zdrowia ma podejście szersze: zwraca uwagę na zachowania przyczyniające
się do utrzymania i poprawy zdrowia oraz kładzie nacisk na profilaktykę. Uwzględnia czynniki
psychiczne i społeczne. Ujęcie psychologii zdrowia jest salutogeniczne (zwracanie uwagi na
czynniki sprzyjające zdrowiu  termin wyjaśnimy szerzej pod koniec tematu), ujęcie
medycyny zaś patogenetyczne (zwracanie uwagi na czynniki szkodliwe). Obydwa ujęcia nie
wykluczają się, lecz mogą stanowić wzajemne dopełnienie. Medycyna może więc odnieść
znaczne korzyści korzystając z dorobku psychologii zdrowia.
Najbardziej pokrewne psychologii zdrowia są działy medycyny: medycyna behawioralna
i psychosomatyczna.
22
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
Medycyna behawioralna jest dziedziną stosunkowo młodą. Jej rozwój wiązał się
z szeregiem sprzyjających okoliczności charakteryzujących koniec lat sześćdziesiątych
i początek lat siedemdziesiątych. Z jednej strony coraz bardziej rysowała się potrzeba
nowego spojrzenia na medycynę, wyjście poza medyczny paradygmat choroby, z drugiej zaś
konieczność podjęcia współpracy dziedzin klinicznych z naukami biomedycznymi
i behawioralnymi, zwłaszcza zaś z psychologią, w celu zwiększenia skuteczności
zapobiegania chorobom, obniżania ryzyka zachorowań oraz terapii zaburzeń. Wkład
w rozwój medycyny behawioralnej mieli, poza lekarzami i psychologami, pracownicy socjalni,
epidemiolodzy oraz pielęgniarki. Obiecujące wyniki stosowania terapii psychologicznej
w takich zaburzeniach psychicznych, jak fobie czy natręctwa, skłoniły terapeutów do
wykorzystania technik psychologicznych w procesie leczenia takich problemów zdrowotnych,
jak otyłość czy zaburzenia sercowo-naczyniowe.
MedycynÄ™ behawioralnÄ… zdefiniowano jako dziedzinÄ™ interdyscyplinarnÄ…, zajmujÄ…cÄ… siÄ™
rozwojem i integracjÄ… wiedzy i technik z zakresu nauk behawioralnych
i biomedycznych, pozwalajÄ…cych na zrozumienie zdrowia i choroby, oraz
zastosowaniem tej wiedzy i technik w prewencji, diagnozie, leczeniu i rehabilitacji
(Wrześniewski, 2000: 454).
Punkt ciężkości zainteresowań współczesnej medycyny behawioralnej spoczywa na
chorobach i zaburzeniach somatycznych, zmianach fizjologicznych, w mniejszym zaÅ› stopniu
na zaburzeniach psychicznych. Przedmiotem badań i terapii są m.in. otyłość, nadciśnienie,
astma, cukrzyca, choroby serca i nowotworowe, zaburzenia psychosomatyczne,
sercowo-naczyniowe, zaburzenia snu, łaknienia, bóle głowy, migrena, ostre i przewlekłe
bóle, przewlekłe reakcje stresowe, stany wyczerpania. Techniki medycyny behawioralnej
wykorzystywane są również do przygotowania pacjenta do operacji chirurgicznej,
przystosowania pooperacyjnego, lepszego przestrzegania zaleceń lekarskich.
Medycyna behawioralna preferuje kompleksowe, interdyscyplinarne realizowanie badań
naukowych oraz prowadzenie pacjentów. Zadania diagnostyczne oraz programy
terapeutyczne planowane są indywidualnie dla każdego przypadku. Diagnoza ma właściwie
znaczenie drugorzędne, gdyż najważniejsza jest analiza problemu i zachowania pacjenta,
jego oczekiwania i doświadczenia. Analiza problemu i zachowania konkretnego pacjenta
wymaga ujęcia interdyscyplinarnego, co wiąże się z koniecznością charakterystyki
uwarunkowań medycznych (biologiczno-fizjologiczno-chemicznych), ekologicznych
(społecznych i fizycznych), psychologicznych (osobowościowych) i sytuacyjnych
23
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
(związanych z doświadczeniem). Medycyna behawioralna opiera się więc na paradygmacie
holistycznym.
Oczywiście podejście interdyscyplinarne łatwiejsze jest w dziedzinie badań naukowych.
Prowadzenie pacjentów przez zespoły, w skład których wchodzą przedstawiciele różnych
dyscyplin jest wprawdzie rozwiÄ…zaniem najlepszym, jednak realizowane jest w mniejszym
stopniu ze względu na wysokie koszty.
Stan aktualny i perspektywy rozwoju medycyny behawioralnej zależą od złożonej sytuacji
charakteryzującej poziom usług zdrowotnych poszczególnych państw. W wielu krajach
powołano do życia placówki badawcze, ośrodki szkoleniowe, kliniki wykorzystujące
w praktyce metody i techniki behawioralne. Od poczÄ…tku lat osiemdziesiÄ…tych corocznie
ukazuje się szereg publikacji, książek i artykułów. Odbywają się międzynarodowe kongresy
Towarzystwa Medycyny Behawioralnej (The International Society of Behavioral), w których
biorą udział między innymi lekarze, psychologowie, biolodzy i socjolodzy. Ta
interdyscyplinarność członków towarzystwa jest specyfiką medycyny behawioralnej.
W Polsce zainteresowanie medycynÄ… behawioralnÄ… jest stosunkowo niewielkie. Studia
medyczne w niewielkim stopniu kształcą w tym zakresie, chociaż powszechnie wiadomo, że
zachowanie człowieka ma kluczowe znaczenie w praktyce medycznej, zarówno na etapie
podejmowania decyzji odnośnie leczenia, jak i w zakresie przestrzegania zaleceń lekarskich.
Brak jest specjalistycznych ośrodków prowadzących badania naukowe. Ogólnie większe
zainteresowanie różnymi aspektami problematyki medycyny behawioralnej przejawiają
psychologowie niż lekarze.
Podsumowując, medycyna behawioralna przedstawia nowy model myślenia i działania,
różny od stosowanego w medycynie. Już z tego powodu można stwierdzić, że mimo
stosunkowo krótkiego okresu rozwoju, ma swój niewątpliwy udział w rozwoju medycyny.
Można przypuszczać, że jej dalszy dynamiczny rozwój będzie przyciągał coraz większe
rzesze praktyków, uzupełniając i wzbogacając klasyczną działalność leczniczą.
Medycyna psychosomatyczna, mimo dominacji modelu biomedycznego, od 50 lat stanowi
zorganizowany obszar naukowy i podejście lecznicze. Zajmuje się ona badaniem interakcji
czynników psychologicznych i biologicznych, wpływających na zdrowie i chorobę. Bazuje na
holistycznym ujmowaniu zdrowia. Na gruncie medycyny psychosomatycznej przyjmuje siÄ™,
że:
24
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
 informacje, które człowiek odbiera, tworzy, przekazuje, nadając im określone znaczenie,
wywołują różnorodne reakcje emocjonalne i zachowania. Czynniki te mogą poważnie
wpływać na wszelkie funkcje społeczne, zarówno w zdrowiu, jak i w chorobie;
 zdrowie i choroba są determinowane przez czynniki psychologiczne, społeczne
i biologiczne, zawsze mające aspekty bio-psycho-społeczne. Tak więc badanie,
zapobieganie, rozpoznawanie i leczenie chorób winno uwzględniać rolę wszystkich tych
czynników i ich dynamikę;
 etiologia chorób jest z zasady wieloczynnikowa, jednakże udział każdego z czynników
zależy od rodzaju i właściwości osoby;
 opieka nad pacjentem wymaga uwzględnienia w praktyce wszystkich powyższych
postulatów (21).
Przedstawione założenia współczesnej medycyny psychosomatycznej, jak również jej
obszary badań i zastosowań zbliżają ją do medycyny behawioralnej.
Analizując zakres zagadnień wchodzących w skład medycyny behawioralnej
i psychosomatycznej można odnieść wrażenie, że dziedziny te są tożsame z psychologią
zdrowia. Tak jednak nie jest. Naturalnie  obie dziedziny medycyny uwzględniają
holistyczne podejście do człowieka (podobnie jak psychologia zdrowia) i korzystają
z dorobku różnych dziedzin psychologii (w tym psychologii zdrowia). Przedstawiciele obydwu
działów medycyny ściśle współpracują z psychologami. Zasadnicza różnica dotyczy jednak
punktu ciężkości, na który kładzie się nacisk w podejściu do zdrowia i choroby 
psychologia zdrowia zwraca szczególna uwagę na czynniki sprzyjające zdrowiu i dobremu
samopoczuciu (czynniki zapobiegajÄ…ce zachorowaniu), podczas gdy obydwa wymienione
działy medycyny koncentrują się na czynnikach szkodliwych dla zdrowia i leczeniu chorób
(koncentracja na chorobach, które już wystąpiły). Dokładniej zostało to omówione w części
poświęconej orientacji salutogenetycznej (patrz temat 4).
Perspektywy rozwoju psychologii zdrowia
Psychologia zdrowia jest obecnie dojrzałą dyscypliną naukową, dysponującą szeregiem
imponujących postępów poczynionych w ostatnich latach. Taylor (20) uważa, że
zawdzięczamy jej między innymi znaczny postęp w znajomości czynników związanych ze
stresem, jego wpływem na psychikę i powstawanie chorób, polepszenie rozumienia
funkcjonowania człowieka przewlekle chorego, a także wprowadzenie nowych technik walki
z bólem.
25
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
Mówiąc o perspektywach rozwoju psychologii zdrowia warto nieco miejsca poświęcić dwóm
intensywnie rozwijającym się kierunkom badań  psychoneuroimmunologii
i psychoonkologii.
Psychoneuroimmunologia jest nauką zajmującą się badaniem związków między
procesami psychicznymi i zachowaniem a układem nerwowym, immunologicznym
i hormonalnym (7). Pozwala ona tworzyć modele, w których przedstawia się empirycznie
sprawdzalne związki między sytuacją i osobowością człowieka a reakcjami układu
immunologicznego i objawami chorobowymi (14). Znaczący rozwój psychoneroimmunologii
przypada na lata osiemdziesiąte ubiegłego wieku. W tym okresie wykazano, że układ
immunologiczny nie jest układem zamkniętym. Co więcej, okazało się, że istnieją drogi
dwukierunkowej komunikacji między układem immunologicznym
a ośrodkowym układem nerwowym i oba układy kontrolują się wzajemnie (7). Pojawiły
się również dowody na to, że mózg pośredniczy w regulacji układu odpornościowego.
Z licznych prowadzonych w tym obszarze badań warto wspomnieć badania Kristiny Bulloch
(19), która zajmowała się anatomicznymi powiązaniami między mózgiem a grasicą (struktura
mająca istotne znaczenie dla rozwoju komórek T, należących do układu odpornościowego).
W badaniach tych stwierdzono, że nie tylko określone okolice mózgu mają połączenia
z grasicą, ale że określone rodzaje unerwienia istnieją już w okresie prenatalnym.
Generalnie, układ immunologiczny odbiera bodz
ce z układu nerwowego dzięki unerwieniu
narządów limfatycznych, w których stwierdzono obecność licznych zakończeń nerwowych
(cholinergicznych, noradrenergicznych i peptydergicznych) (7).
Również układ immunologiczny zdaje się wpływać na układ nerwowy. Werkle (7) podaje, że
układ nerwowy jest pod stałym wpływem układu immunologicznego. Polega to na stałej
penetracji układu nerwowego przez limfocyty T. Ponadto, produkowane przez limfocyty T
cytokiny działają na komórki nerwowe. W mózgu stwierdzono występowanie receptorów dla
wielu cytokin (7). Badania stwierdziły również zależność między układem immunologicznym
i hormonalnym. Więcej wiadomości znajduje się w cytowanej literaturze przedmiotu.
Większość prowadzonych współcześnie badań w psychoneuroimmunologii poświęcona jest
wpływowi stresu na funkcjonowanie układu immunologicznego. Duża cześć badań
prowadzona była ze względów etycznych na zwierzętach  myszach i szczurach. Badania
psychoimmunologiczne u ludzi dotyczą przede wszystkim astronautów, wdów oraz
studentów w czasie egzaminów (14).
26
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
Generalnie  psychoneuroimmunologia wydaje się przywracać (już w sposób naukowy)
odrzucone przez paradygmat biomedyczny znaczenie czynników emocjonalnych
w podatności na choroby. Jak mówiliśmy, lekarze z epoki przed Kartezjuszem zwracali na to
istotnÄ… uwagÄ™ (por. temat 1).
Psychoonkologia, traktowana przez psychologów jako subdyscyplina psychologii zdrowia,
obejmuje obszar problemów psychologicznych, społecznych i behawioralnych związanych
z chorobą nowotworową, jej zapobieganiem i leczeniem (12). Główne obszary jej
zainteresowań są bardzo szerokie i obejmują:
 wpływ choroby nowotworowej na pacjenta,
 adaptacjÄ™ do choroby nowotworowej,
 jakość życia pacjenta w czasie leczenia i po leczeniu,
 zaburzenia psychiczne występujące u pacjentów onkologicznych,
 czynniki psychologiczne i związane z osobowością, mogące wpływać na ryzyko
zachorowania, przebieg choroby i umieralność,
 wpływ choroby nowotworowej na rodzinę chorego,
 pomoc psychologiczną dla pacjentów onkologicznych i ich rodzin (12).
W naszym kraju ukazuje siÄ™ czasopismo Psychoonkologia. Osoby zainteresowane tÄ…
tematykÄ… mogÄ… znalez
ć w nim rozwinięcie omówionych wyżej obszarów badań.
JednÄ… z najnowszych subdyscyplin psychologii zdrowia jest psychodermatologia,
zajmująca się badaniem zależności między funkcjonowaniem psychicznym człowieka
a chorobami skóry.
Już ten krótki przegląd pozwala na wnioskowanie, że psychologia zdrowia ma przed sobą
ogromne perspektywy rozwoju. Biorąc pod uwagę jej bardzo  jak na naukę  młody wiek,
fakt, że wiele badanych zależności nie jest jeszcze poznanych (nawet cząstkowo) oraz
skomplikowanie ludzkiego organizmu, można zaryzykować twierdzenie, że dostarczy
materiału badawczego dla wielu pokoleń naukowców i praktyków.
Refleksja końcowa
Czytelnik po zapoznaniu się z zawartymi w module drugim rozważaniami może mieć
poczucie chaosu i zamieszania. Wynika to prawdopodobnie z odmiennej perspektywy, jakÄ…
posługuje się psychologia zdrowia w refleksji nad zdrowiem i chorobą. Autor kursu uważa
jednak, że właśnie takie podejście: wieloczynnikowe, niejednoznaczne i momentami
dyskusyjne jest wartościowsze dla studentów  zarówno w aspekcie teoretycznym
27
Psychologia zdrowia  przedmiot i obszar zainteresowań
(stanowić może inspirację do własnych, dalszych poszukiwań), jak i praktycznym
(przygotowania do kontaktów z osobami chorymi i pomocy im). W świetle naszych dalszych
rozważań postaram się to jeszcze dobitniej pokazać.
28
Bibliografia
1. Antonowski A., 1979: Helath, Stress and Coping: New Perspectives on Mental and
Physical Well-Being, Jossey-Bass, San Francisco.
2. Antonowski A., 1995: Rozwiązanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie
zachorować. Fundacja IPN, Warszawa.
3. Beck A. T., Wright F. D., Newman C. F., Liese B. S., 1993: Cognitive Therapy of
Substance Abuse, The Guilford Press, New York.
4. Bishop G., 1994: Health Psychology: Integrating Mind and Body, Allyn and Bacon,
Needham Heights.
5. Bishop G., 2000: Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Astrum, Wrocław.
6. Dolińska-Zygmunt G., 1996: Elementy psychologii zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław.
7. Giejbatow D., 2000: Psychoneuroimmunologia. Nowe podejście do starego zagadnienia,
Nowiny Psychologiczne, nr 4, s. 523.
8. Heszen-Niejodek I., Wrześniewski K., 2000: Udział psychologii w rozwiązywaniu
problemów zdrowia somatycznego, [w:] Psychologia, (red.) J. Strelau, t. 3, GWP,
Gdańsk, s. 444 464.
9. Jakubik A., 1997: Zaburzenia osobowości, PZWL, Warszawa.
10. Juczyński Z., 1998: Poczucie własnej skuteczności jako wyznacznik zachowań
zdrowotnych, Promocja zdrowia. Nauki społeczne i medycyna, t. V, 14, s. 54 63.
11. Juczyński Z., 2001: Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, PTP,
Warszawa.
12. Juczyński Z., 2002: Psychoonkologia jako dziedzina badań i praktyki klinicznej,
Psychoonkologia, 3, 6, s. 71 77.
13. Kuhn T. S., 1968: Struktura rewolucji naukowych, PIW, Warszawa.
14. Mausch K., 1999: Psychoimmunologia a choroby na podstawie niektórych wyników
badań, Psychiatria Polska, XXXIII, 2, s. 231 240.
15. Podstawy psychologii zdrowia, 2001: (red.) Dolińska-Zygmunt G., Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
16. Psychologia zdrowia, 1997: (red.) Heszen-Niejodek I., Sęk H., PWN, Warszawa.
17. Schwarzer R., 1992: Psychologie des Gesundheitsverhaltens, Hogrefe. Verlag für
Psychologie, Göttingen.
18. Sęk H., Pasikowski T., 2001: Zdrowie, stres, zasoby, Wydawnictwo Fundacji Humaniora,
Poznań.
19. Sheridan Ch. L., Radmacher S. A., 1998: Psychologia zdrowia, IPZ, Warszawa.
29
20. Taylor S. E., 1997: Rozwój i perspektywy psychologii zdrowia, [w:] Psychologia zdrowia,
(red.) Heszen-Niejodek I., Sęk H, PWN, Warszawa, s. 232 252.
21. Wrześniewski K., 2000: Medycyna psychosomatyczna i behawioralna, [w:] Psychologia,
(red) J. Strelau, t. 3, GWP, Gdańsk, s. 450 456.
30