Uniwersytet A
ódzki
Wydział Nauk O Wychowaniu
Instytut Psychologii
Rok II
Semestr IV
Psychologia zdrowia
[wykłady]
Prof. Dr hab. Nina Ogińska - Bulik
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 1 (28.02.2008)
CEL ZAJ
Ć:
" uświadomienie wpływu i znaczenia własnych zachowań na stan zdrowia
" przyswojenie sobie podstawowych zasad promocji zdrowia
" poznanie mechanizmów oddziaływania psychospołecznych czynników ryzyka na
stan zdrowia
" opanowanie podstawowej wiedzy i umiejętności dotyczących sposobów radzenia
sobie z pojawiajÄ…cymi siÄ™ problemami zdrowotnymi
PROGRAM ZAJ
Ć
- podstawy teoretyczne psychologii zdrowia
- kliniczna psychologia zdrowia (co szkodzi zdrowiu)
- promocja zdrowia i edukacja zdrowotna
I. Przedmiot psychologii zdrowia
Psychologia zdrowia  dziedzina wiedzy i praktyki, która zajmuje się wyjaśnianiem
mechanizmów psychospołecznych regulujących zachowania związane z utrzymywaniem
oraz przywracaniem zdrowia.
W 1978 roku w ramach American Psychological Association (APA) powołano sekcję
psychologii zdrowia, której celem było (Matarazzo, 1979):
" przyspieszenie wkładu psychologii do rozumienia zdrowia i choroby poprzez
prowadzenie badań podstawowych i klinicznych oraz integrowanie wiedzy
biomedycznej dotyczÄ…cej zdrowia i choroby z aktualnÄ… wiedzÄ… psychologicznÄ…
" promowanie edukacji i działalności w zakresie psychologii zdrowia
" propagowanie osiągnięć badawczych i działań praktycznych zarówno
w środowiskach profesjonalnych, jak i w całej społeczności.
II. Historia
1978  sekcja psychologii zdrowia w APA
1980  pierwszy podręcznik psychologii zdrowia I. Stone a
od 1980  czasopismo Heath Psychology (póz
niej Psychology And Health)
1986  Tilbury, I Europejska Konferencja Psychologii Zdrowia, powołanie European
Health Psychology Society (EHPS)
1992  seksja psychologii zdrowia w ramach Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
(PTP)
III. Definicja psychologii zdrowia
Matarazzo:
WÅ‚Ä…czenie specyficznego dorobku wychowawczego, naukowego i zawodowego dziedzin
psychologii do promowania i zachowania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób,
wykrywania etiologicznych i diagnostycznych wyznaczników zdrowia, choroby
i pokrewnych dysfunkcji oraz udoskonalanie systemu opieki zdrowotnej i kształtowania
polityki zdrowotnej.
Bishop:
Psychologia zdrowia to dziedzina psychologii zajmujÄ…ca siÄ™ dynamicznymi zale\
nościami
między zachowaniem i stanami psychicznymi a zdrowiem.
IV. Obszary zainteresowań
" zachowania zwiÄ…zane z chorobÄ… (przywracanie zdrowia, terapia, rehabilitacja) 
psychologia kliniczna. Oddziałuje na ludzi chorych.
" promocja zdrowia (zachowania zwiÄ…zane z utrzymaniem i polepszaniem zdrowia)
 psychologia pozytywna. Oddziałuje na ludzi zdrowych
V. y
ródła: prekursorzy psychologii zdrowia
" medycyna psychosomatyczna  osobowościowe uwarunkowania chorób (lata  20
XX w.) np. osobowościowe uwarunkowania chorób
" medycyna behawioralna  zachowania niekorzystne dla zdrowia (lata  70 XX w.)
np. zachowania szkodzące zdrowiu jak palenie, zła dieta
" psychologia medyczna (lata  40 XX w.) związek między właściwościami
psychologicznymi a zachowaniem
Wszystkie trzy ujęcia odnoszą się do chorób tzn. do modelu negatywnego.
VI. relacje innymi dziedzinami
VII. Psychologia zdrowia: nowa dziedzina teorii i praktyki
Przyczyny powstania:
1) zmiany w obszarze dominujących chorób i przyczyn śmierci: od zapalenia płuc
i gruz
licy do chorób cywilizacyjnych np. serca
Badania( dane statystyczne rok 2000 ).
Struktura zgonów w Polsce rok 2000
Choroby układy krą\
enia: 52,7%
Choroby nowotworowe: 8,5%
Urazy i zatrucia: 7,8%
Wysokie ryzyko umieralności w następstwie:
Choroby układy krą\
enia 8,6%
Choroby nowotworowe 11,5 %
Wypadków i urazów 9,9%
lata 1970- 95
" zmniejsza się umieralność spowodowana chorobami krą\
enia (niewielki spadek w
Polsce)
" poziom śmiertelności z powodu nowotworów utrzymuje się (wzrasta w Polsce)
Czynniki ryzyka chorób krą\
enia:
" palenia tytoniu 43,8%
" nadciśnienie tętnicze 15,2%
" podwy\
szony poziom lipidów 54,3%
" cukrzyca 13,3%
" obciÄ…\
enie rodzinne 48,1%
" mała aktywność fizyczna 51,9%
" otyłość 23,3%
2) stały i nieproporcjonalny do efektów wzrost wydatków na lecznictwo  Anomalia
Cochrana:
W USA w latach 1940  75 średnia wieku \
ycia wzrosła o 15% natomiast wydatki na
lecznictwo wzrosły o 314%.
3) zmiany zachodzące w świadomości społecznej
A  Udoskonalenia sanitarno higieniczne
B  Odkrycia chemiczne i farmakologiczne
C  Postęp w zakresie techniki medycznej
D  Zmiany w stylu \
ycia
Tymczasem ankietowani na pytanie:  Co ma największy wpływ na zdrowie? ,
odpowiedzieli:  Stan środowiska naturalnego ( 50% odpowiedzi ).
Kobiety w Polsce \
yją coraz dłu\
ej (o ponad 8 lat dłu\
ej ni\
mÄ™\
czyz
ni
Polki przed 50 umierajÄ… coraz rzadziej
Najzdrowsze sÄ… Australijki i Szwedki
Du\
o Polek umiera z powodu nowotworów
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 2 (06.03.2008)
Zdrowie
I. Definicja zdrowia
Zdrowie to nie tylko brak choroby czy niedomagania, lecz równie\
dobrostan
fizyczny, psychiczny i społeczny.
(konstytucja WHO, 1946r.)
Wcześniej zdrowie traktowano jako brak choroby. Niejednoznaczność definicji wynika ze
słowa dobrostan. Słowo  dobrostan oznacza pewien stan idealny, który praktycznie jest
nieosiÄ…galny.
CHOROBA = BRAK ZDROWIA
ZDROWIE > BRAK CHOROBY czyli zdrowie to więcej ni\
brak zdrowia
II. Choroba
" ocena obiektywna (disease)  na podstawie wskaz
ników diagnostycznych,
stwierdzana przez lekarza
" ocena subiektywna (illness)  samopoczucie, odnoszÄ…ce siÄ™ do osoby
odczuwajÄ…cej
" ocena społeczno-kulturowa (sickness)  funkcjonowanie społeczne, mo\
liwość
pełnienia ról społecznych
III. Sposoby oceny zdrowia i choroby
" odczuwany stan somatyczny (czujÄ™ siÄ™ dobrze / czujÄ™ siÄ™ z
le)
" wskaz
niki:
obiektywne (nie mam gorączki / mam spuchniętą nogę)
diagnostyczne (nie masz grypy / masz anginÄ™)
" sprawność funkcjonalna:
ogólna (mogę robić, co chcę / nie mogę nic robić)
zadaniowa (mogę grać w piłkę / nie mogę iść do szkoły)
" odczuwany stan afektywny (mam dobry nastrój / mam zły humor)
" wynik przestrzegania zasad profilaktyki (jestem aktywny fizycznie / piłem zimną
wodÄ™)
IV. Wymiary zdrowia
" fizyczny (stan somatyczny organizmu)
" psychiczny
umysłowy
emocjonalny
" społeczny
" publiczny
" duchowy
Zdrowie psychiczne  jest rozpatrywane w trzech aspektach:
" negatywnym  brak występowania zaburzeń psychicznych
" funkcjonalnym  zdolność do spełniania określonych oczekiwań
" pozytywnym  pełny rozwój osobowości i umiejętności radzenia sobie
w \
yciu
Kryteria zdrowia pozytywnego:
kontakt z rzeczywistością  na ile jednostka adekwatnie ocenia
rzeczywistość
poczucie autonomii
akceptacja samego siebie  poczucie własnej wartości
rozpoznawanie swoich mocnych stron
konstruktywne kontakty z innymi
radzenie sobie z wyzwaniami  tak\
e umiejętność stawiania sobie
samemu wyzwań
perspektywa przyszłości  widzenie siebie w odległej perspektywie
Zdrowie publiczne:
" stan zdrowia ludności
" system wiedzy i działań słu\
Ä…cy utrzymaniu i pomna\
aniu zdrowia w skali
społeczeństwa
XIX w.  głównie koncentracja na poprawie warunków środowiskowych
XX / XXI w.  nacisk na higienÄ™ osobistÄ… i styl \
ycia
Zdrowie publiczne jest pojęciem wielodyscyplinarnym, łączy medyczne
i niemedyczne gałęzie wiedzy. (medycyna, socjologia, psychologia, pedagogika)
V. Rozpatrywanie zdrowia wymiarowo
" jako jeden wymiar o dwóch biegunach:
" jako dwa rozdzielne wymiary:
W dwóch powy\
szych ujęciach, nie mo\
na stwierdzić czy choroba jest fizyczna czy
psychiczna
" jako dwubiegunowy wymiar z podwymiarami:
VI. Pojęcie zdrowia
" stan
" wynik (skutek)
" właściwość (zasób, potencjał)
" proces
" wartość
Zdrowie jako skutek.
Zdrowie to rezultat (wynik) własnych zachowań jednostki, np.  jestem sprawny,
bo ćwiczę )
Zdrowie jako zasób.
Zdrowie to zdolność człowieka do osiągania pełni własnych mo\
liwości fizycznych,
psychicznych i społecznych oraz reagowania na wyzwania środowiska.
(Słońska, 1994)
Zdrowie jako proces.
Zdrowie to wykorzystywanie potencjałów biologicznych, psychologicznych
i społecznych do sprostania zewnętrznym i wewnętrznym wymaganiom
oraz osiągania indywidualnych i społecznych celów bez chronicznego zaburzenia
dynamicznej równowagi.
(Sęk, 1997)
Zdrowie jako wartość.
" instrumentalna  jest ono sposobem czy środkiem do realizacji
konkretnych celów i zadań np. pracy, posiadania rodziny
" autoteliczna  wartość sama w sobie (w badaniach Puchalskiego z 1997r.
a\
70% badanych ustawiło zdrowie na czele hierarchii wartości)
Zdrowie jest wartością pozytywną, do której człowiek dą\
y. Choroba jest
wartością negatywną, której człowiek chciałby uniknąć.
Konflikt wartości: zdrowie a praca.
Schopenhauer:  Zdrowie z pewnością nie jest wszystkim, ale bez zdrowia
wszystko jest niczym.
VII. Nowe tendencje w ujmowaniu zdrowia
" poszerzanie się zakresu pojęciowego zdrowia (włączenie czynnika psychicznego
i społecznego)
" podkreślanie znaczenia zdrowia behawioralnego
" uwzględnienie obszaru duchowego człowieka
" akcentowanie zmienności zdrowia (zmienność jest atrybutem procesu); zmienność
zasobów (potencjałów zdrowia) w ujęciu dyspozycyjnym; zdrowie w biegu \
ycia
" tendencja do pozytywnego rozumienia zdrowia jako potencjału, dyspozycji
czy zasobu, który posiada człowiek
" przypisywanie człowiekowi odpowiedzialności za własne zdrowie
VIII. Model biomedyczny
" biologiczne przyczyny chorób
" zdrowie rozpatrywane z perspektywy choroby w wymiarze biologicznym,
w oderwaniu od całokształtu ludzkiego \
ycia
" koncentrowanie na chorym narządzie a nie na chorej osobie (nie uwzględnia
człowieka w całości)
IX. Model biopsychospołeczny
Systemowe podejście do choroby (Bertalanffy):
" ka\
dy system stanowi oddzielną całość
" systemy ukierunkowane są na określone cele i dą\
ą do uzyskania równowagi
funkcjonalnej
" zmiany i zakłócenia na jednym poziomie, oddziałują na inne
- choroba rozpatrywana na wszystkich poziomach
- nacisk na związek między ciałem a umysłem
- paradygmat salutogenetyczny (Antonovsky)
- choroba powoduje pojawienie się na ró\
nych poziomach (nowotwór na poziomie
fizycznym oddziałuje na poziom psychiczny, społeczny i duchowy)
Model salutogenetyczny (podmodel, uszczegółowienie modelu
biopsychospołecznego)
Poszukiwanie uwarunkowań zdrowia  jakie czynniki sprzyjają zdrowiu i dlaczego
ludzie zachowują zdrowie pomimo działania ró\
nego rodzaju bodz
ców
szkodliwych?
Antonovsky: normalny stan funkcjonowania człowieka to dynamiczny stan
chwiejnej równowagi.
Procesy zdrowia polegają na wykorzystaniu dostępnej energii do sprostania
wymaganiom wewnętrznym i zewnętrznym bez chronicznego zakłócenia
dynamicznej równowagi. (zdrowie jako proces)
Zdrowie jest procesem przemieszczania siÄ™ na kontinuum wyznaczonym
na jednym krańcu zdrowiem, na drugim chorobą.
Choroba jest rezultatem niewydolności tego procesu na skutek braku energii
i/lub umiejętności, aby sprostać tym wymaganiom.
Model holistyczno-funkcjonalny. (podmodel biopsychospołecznego)
Uwzględnia wszystkie wymiary zdrowia.
Zdrowie jako stan normalny, charakteryzujący się właściwościami pozytywnymi,
które są związane z rozwojem człowieka we wszystkich sferach i wią\
Ä… siÄ™
z procesem dojrzewania fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego.
Ich funkcjonalność polega na odpowiednim dostosowaniu właściwości człowieka
do zadań \
yciowych odpowiednich dla danego okresu \
ycia jednostki.
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 3 (06.03.2008)
Uwarunkowania zdrowia.
I. Pola zdrowotne wg M. Lalonde a
Styl \
ycia  zachowania w pewnym stopniu podlegające kontroli człowieka,
które warunkują zdrowie. Warunkuje zdrowie w większym stopniu, ni\
wszystkie 3
czynniki razem wzięte.
Wg danych z USA styl \
ycia warunkuje:
w 50% choroby przewlekłe
w 37% choroby nowotworowe
w 69% wypadki komunikacyjne (zachowania ryzykowne)
II. Zachowania zdrowotne
Zachowania zdrowotne to takie osobiste atrybuty, jak przekonania, oczekiwania, motywy,
spostrze\
enia i inne elementy poznawcze, właściwości osobowościowe, włączając stany
i cechy uczuciowe i emocjonalne, wzorce jawnego zachowania, działania i nawyki, które
wiÄ…\
Ä… siÄ™ z utrzymywaniem, odzyskiwaniem oraz polepszaniem zdrowia.
(Gochman, 1982)
Zachowania zdrowotne to reaktywne, nawykowe i/lub celowe formy aktywności
człowieka, które pozostają  na gruncie obiektywnej wiedzy o zdrowiu i subiektywnego
przekonania  w istotnym, wzajemnym zwiÄ…zku ze zdrowiem.
(Sęk, 2000)
Zachowania zdrowotne obejmujÄ…:
" codzienne praktyki zdrowotne
" działania profilaktyczne
" unikanie substancji szkodliwych
" unikanie zagro\
eń środowiskowych
" praktyki zabezpieczajÄ…ce zdrowie (np. szczepienia)
Zachowania zdrowotne dzielÄ… siÄ™ na:
" zachowania prozdrowotne (słu\
Ä…ce zdrowiu)
poprawa stanu zdrowia
unikanie choroby
" zachowania anty zdrowotne (ryzykowne)
zachowania szkodliwe dla zdrowia
unikanie praktyk zdrowotnych
III. Kategorie aktywności zabezpieczającej zdrowie
" po\
ywienie 71%
" sen i wypoczynek 46%
" aktywność fizyczna 35%
" kontakt z opiekÄ… zdrowotnÄ… 19%
" higiena osobista, ubiór 14%
(badania Harris a i Guten a, 1979)
IV. Nieprawidłowe od\
ywianie siÄ™
" zbyt du\
a ilość kalorii wynikająca przede wszystkim ze spo\
ycia nadmiernej ilości
cukrów i tłuszczów
" zbyt du\
a ilość białka i sodu (mięsa i soli kuchennej)
" zbyt mało błonnika i minerałów
Ok. 25  35% zgonów z powodu raka związanych jest z dietą wysokotłuszczową i ubogą
w błonnik.
V. Nadwaga i otyłość
" w ostatnich 20 latach zwiększyła się w sposób istotny liczba ludzi z nadwagą
i otyłością
" najwięcej ludzi otyłych jest w USA (ok 60%), ale tak\
e w Tunezji, Arabii
Saudyjskiej i Kanadzie
" w Europie najwięcej otyłych występuje na A
otwie, Malcie, w Rosji, a najmniej
w Szwecji, Irlandii i Danii
Nadwaga i otyłość w Polsce.
1. Nadwaga
" mÄ™\
czyz
ni 45,3%
" kobiety 35,1%
2. Otyłość
" mÄ™\
czyz
ni 22,4%
" kobiety 29,0%
3. Kobiety młodsze (20  29 lat)
" nadwaga 12,9%
" otyłość 2,4%
4. Kobiety starsze (powy\
ej 60 lat)
" nadwaga 47,4%
" otyłość 21,0%
5. MÄ™\
czyz
ni młodsi (20  29 lat)
" nadwaga 26,2%
" otyłość 3,2%
6. MÄ™\
czyz
ni starsi (powy\
ej 60 lat)
" nadwaga 62,9%
" otyłość 11,4%
10-12% dzieci i młodzie\
y jest otyłych
VI. Wskaz
niki nadwagi i otyłości
1. Nadwaga  przekroczenie wagi idealnej o 10  20%.
Otyłość  przekroczenie o ponad 20% wagi idealnej.
Nadmierna masa ciała- jakekolwiek przekorczenie masy ciała.
2. Wskaz
nik Queteleta  BMI (Body Mas Index)
BMI = waga (kg) / wzrost2 (m)
poni\
ej 19 niedowaga
19,0  24,9 waga prawidłowa
25,0  29,9 nadwaga
30,0  39,9 otyłość
40,0 i powy\
ej chorobliwa otyłość
U osób starszych (powy\
ej 50 roku \
ycia) nadwaga zaczyna siÄ™ przy wskaz
niku
o wartości 27,0.
3. Wskaz
nik WHR  stosunek obwodu talii do obwodu bioder.
" u mÄ™\
czyzn nie więcej, ni\
1,0
" u kobiet nie więcej, ni\
0,85
Dwa typy otyłości:
" androidalna (typ jabłko) czynnik ryzyka choroby wieńcowej,
charakterystyczna dla mÄ™\
czyzn
" ginoidalna (typ gruszka) cukrzyca choroby, przemiany materii,
charakterystyczna dla kobiet
VII. Konsekwencje zdrowotne otyłości i nadwagi
" choroby układu krą\
enia
otyłość podwy\
sza poziom cholesterolu i ciśnienia tętniczego
zwiększa lepkość krwi w naczyniach włosowatych, co mo\
e prowadzić
do powstania czopów mia\
d\
ycowych
serce osoby otyłej wykonuje 50% więcej pracy, ni\
serce osoby z wagÄ…
w normie
" choroby nowotworowe
u kobiet: rak pęcherzyka \
ółciowego, piersi, macicy, jajników
u mÄ™\
czyzn: rak prostaty, okrÄ™\
nicy
zachorowalność na raka wśród ludzi o 40% i większej nadwadze jest
dwukrotnie większe, ni\
u ludzi o wadze średniej
" choroby i zaburzenia układu oddechowego
" przeciÄ…\
enie układu kostno-stawowego
" zaburzenia przemiany materii
" inne: kamica \
ółciowa, marskość wątroby, zapalenie trzustki, większa skłonność
do infekcji, większa potliwość, zwiększone ryzyko wypadków, zmniejszenie
skuteczności leczenia, odczuwanie zmęczenia, płaskostopie, koślawe plecy
VIII. Skutki psychologiczne otyłości i nadwagi
Zaburzenia \
ycia emocjonalno-społecznego: obni\
enie samooceny, poczucie ciągłego
niezadowolenia, nieakceptowanie własnego wyglądu, ograniczenie aktywności zawodowej
i towarzyskiej, osłabienie więzi z rodziną, izolacja społeczna, poczucie odrzucenia,
zmniejszenie atrakcyjności seksualnej, trudności w znalezieniu partnera.
IX. Przyczyny nadmiernego jedzenia
" przyczyny biologiczne
" przyczyny społeczno-kulturowe (środowiskowe)
" przyczyny psychologiczne
Przyczyny biologiczne to przede wszystkim zaburzenia mechanizmów fizjologicznych
odpowiedzialnych za regulację apetytu, a szczególnie upośledzenie mechanizmów głodu
i sytości znajdujących się w podwzgórzu oraz związane z funkcjonowaniem tych
mechanizmów nieprawidłowości w wydzielaniu hormonów, zwłaszcza neuroprzekaz
ników.
Nadmiernemu jedzeniu sprzyjajÄ…:
" niedobór serotoniny (słodycze go podwy\
szajÄ…)
" nadmiar neuropeptydu NPY
" nadmiar insuliny  sprzyjającej skłonności do magazynowania tłuszczów
" nadmiar galaniny  przekształcającej tłuszcz z pokarmu w tłuszcz magazynowany
w organizmie
" nadmiar hormonów nadnerczy
" nadmiar męskich hormonów płciowych (androgenów) a niedobór \
eńskich
(estrogenów)
" niedobór leptyny wytwarzanej przez komórki tłuszczowe (adipocyty) 
neuropeptydu regulującego zasoby tłuszczowe
" niedobór dopaminy i noradrenaliny (sprzyjającej objawom przygnębienia i
depresji)
" niedobór endorfin (które działają odprę\
ajÄ…co i uspokajajÄ…co
" zbyt rzadkie spo\
ywanie posiłków, co prowadzi do niepohamowanego uczucia
głodu, a to pociąga za sobą wzmo\
one wydzielanie neuropeptydu Y i galaniny
Przyczyny społeczno-kulturowe:
" nieprawidłowy, utrwalony w rodzinie sposób \
ywienia
" coraz większa dostępność produktów spo\
ywczych, zwłaszcza wysoko
przetworzonych
" zmiana standardu \
ycia (siedzÄ…ca praca, korzystanie z windy, jazda samochodem)
" brak (zbyt mała) aktywności fizycznej
" wa\
ne wydarzenia \
yciowe
" ciÄ…\
a i  troska o nienarodzone dziecko
" proces starzenia siÄ™, menopauza
" urazy lub długotrwała choroba
Przyczyny psychologiczne:
" zaburzenia mechanizmu samoregulacji: trudności w kontrolowaniu ilości
przyjmowanego pokarmu (jedzenie automatyczne) i utrata kontroli nad jedzeniem
" brak świadomości stanu nasycenia
" utrata kontroli ilość przyjmowanego pokarmu: jedzenie automatyczne, podjadanie
w trakcie uczenia siÄ™, oglÄ…dania TV
" teoria odhamowania np. babcie kupujące wnuczkom słodycze
" przekonania jednostki (jedzenie to miłość, nagroda, wyraz odpowiedzialności),
przekonania dotyczące własnej osoby (pesymizm \
yciowy, niskie poczucie własnej
wartości i skuteczności, zewnętrzne poczucie kontroli, słaba kontrola wolicjonalna)
" niskie poczucie własnej wartości, złe myślenie o sobie jako przyczyna i skutek
złego od\
ywiania
" predyspozycje osobowościowe: niepewność, bierność, poczucie bezradności,
negatywna emocjonalność (skłonność do przezywania przede wszystkim
negatywnych emocji)
" podatność na stres i nieumiejętność radzenia sobie z nim
X. Nadmierne jedzenie to tak\
e:
" sposób uchylania się od odpowiedzialności
" forma obrony samego siebie
" reakcja na nudÄ™, brak wra\
eń, samotność
" wyraz buntu, braku akceptacji, odrzucenia
" forma usprawiedliwiania pora\
ki \
yciowej
" sposób podporządkowania się czy karanie siebie i innych
" sposób testowania miłości i łagodzenie lęków z okresu dzieciństwa
" pewien specyficzny sposób zaspokajania potrzeb innych ni\
fizyczne (głodowe
potrzeby psychiczne: brak kontaktów z innymi ludz
mi, brak partnera)
Rekomendacje i zalecenia:
" spo\
ywanie 1800  2800 kcal dziennie (węglowodany: 45  65%; tłuszcze: 20 
35%, białka: 10  35%)
" spo\
ywanie produktów pełnoziarnistych (z ograniczeniem białego pieczywa, ry\
u
i makaronu)
" unikanie nadmiernych ilości tłuszczów i cukrów
" spo\
ywanie tłuszczów wielonasyconych (omega-3 i omega-6)
" dzienne spo\
ycie błonnika: kobiety  25g, mę\
czyz
ni - 28g
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 4 (13.03.2008)
Zachowania ryzykowne
I. Zachowania ryzykowne dla zdrowia
" palenie tytoniu
" picie alkoholu
" za\
ywanie środków psychoaktywnych
" inne: jazda samochodem bez zapiętych pasów bezpieczeństwa, ryzykowne
zachowania seksualne, itp.
II. Palenie tytoniu
1. Epidemiologia palenia
" w USA pali 25,5% osób powy\
ej 17 roku \
ycia (najwięcej w przedziale 25 
44 lata)
" na świecie umiera z powodu palenia ok. 2 mln osób rocznie
" w USA palenie odpowiada za ponad 300 tys. zgonów rocznie
" tzw. choroby tytonio- zale\
ne: choroby z powodu palenia tytoniu
w Polsce:
" pali 42% mÄ™\
czyzn (wypalają średnio 19 papierosów dziennie) i 35% kobiet
(wypalają średnio 14 papierosów dziennie)
" na choroby odtytoniowe umiera przedwcześnie 70 000 osób rocznie
2. Próby palenia:
3. Palenie tytoniu mo\
e być:
" uspokajajÄ…ce
" pobudzajÄ…ce
" nałogowe
" bierne
4. Składniki dymu tytoniowego:
" nikotyna
" tlenek węgla (CO)
" ciała smołowate
" pyły
5. Skutki palenia:
Układ krą\
enia:
" zaburzenie równowagi tlenowej (CO zmniejsza zaopatrzenie w tlen,
a nikotyna powoduje zwiększone zapotrzebowanie serca na tlen)
" nikotyna powoduje zwiększenie częstości akcji serca, zwę\
enie naczyń
włosowatych, zwiększenie ciśnienia krwi, arytmię serca, niedokrwienie
mięśnia sercowego
" u palaczy obserwuje się zwiększony poziom cholesterolu frakcji LDL
i obni\
ony poziom frakcji HDL
Układ oddechowy:
" rak płuc, rozedma płuc, przewlekłe nie\
yty oskrzeli
Układ immunologiczny:
" cząsteczki zawarte w dymie tytoniowym niszczą fagocyty, pełniące wa\
nÄ…
rolę w układzie odpornościowym
6. Wpływ palenia na zdrowie.
" Palenie tytoniu podwy\
sza ryzyko wielu chorób  21 chorób ma ustalony
zwiÄ…zek z paleniem.
" O 25  40% zwiększa umieralność z powodu chorób układu krą\
enia i jest
przyczyną ok. 70% zgonów z powodu tych chorób.
" O 30  40% podnosi umieralność z powodu nowotworów.
7. Wpływ biernego palenia na zdrowie.
" Zwiększa ryzyko zgonu z powodu chorób serca o ok. 30%.
" Jest przyczyną ok. 17% przypadków raka płuc u osób niepalących, które miały
styczność z dymem papierosowym w okresie dzieciństwa.
" Powoduje ok. 46 000 zgonów rocznie wśród dorosłych Amerykanów.
8. Teorie uzale\
nienia od nikotyny.
" model społeczny  wskazuje na potrzeba palenia w towarzystwie
" model radzenia sobie  wskazuje na potrzebÄ™ palenia w sytuacjach stresujÄ…ce i
kryzysowe
" model funkcjonalny  sposób uzyskiwania czegoś (pobudzenie, uspokojenie,
itp.)
9. Uzale\
nienie wg DSM-IV
" zmiana w tolerancji
" występowanie objawów zespołu abstynencyjnego
" czas trwania nałogu
" wiele nieudanych prób zerwania z nałogiem
" ograniczanie lub zaniedbywanie jakichś działań na rzecz nałogu
" trwanie w nałogu, mimo jego negatywnego wpływu na zdrowie i \
ycie
10. Dlaczego jest trudno rzucić palenie?
Palenie jest uwarunkowane instrumentalnie. Jest sposobem uzyskiwania wzmocnień
pozytywnych. Porzucenie palenia nara\
a jednostkÄ™ na wzmocnienia negatywne.
" wzmocnienia pozytywne: większa koncentracja uwagi, poprawienie pamięci,
sprawniejsze funkcjonowanie psychoruchowe, zwiększona czujność, odczuwanie
przyjemności
" wzmocnienia negatywne przy próbie porzucenia nałogu: głód nikotynowy,
dra\
liwość, niemo\
ność znalezienia sobie miejsca, spowolnienie tętna,
zwiększenie apetytu, przyrost wagi
III. U\
ywanie i nadu\
ywanie alkoholu
1. U\
ywanie:
" dorośli
" zdrowi
" nie uzale\
nieni
2. Nadu\
ywanie to picie:
" w zbyt młodym wieku
" w zbyt du\
ych ilościach
" w nieodpowiednich okolicznościach
3. Porcja standardowa:
kufel piwa (200ml 5%) = lampka wina (100ml 10%) = kieliszek wódki (25ml 40%) = 10g
4. Eliminowanie alkoholu z organizmu:
" u mÄ™\
czyzn 10g w ciÄ…gu godziny
" u kobiet 8g w ciÄ…gu godziny
5. Uzale\
nienie:
" nieodparty przymus za\
ycia środka psychoaktywnego
" celem jest uzyskanie efektów jego działania i/lub przeciwdziałanie pojawieniu
się nieprzyjemnych skutków braku środka
6. Objawy uzale\
nienia:
" zmiana tolerancji
" objawy abstynencyjne
" subiektywne poczucie Å‚aknienia
" koncentracja \
ycia wokół alkoholu
" utrata kontroli nad piciem
" zaburzenia pamięci
IV. Za\
ywanie
1. Narkomania:
relacja między czynnikami odpowiadającymi za uzale\
nienie
Narkomania (gr. narke  odurzenie) to stałe lub okresowe u\
ywanie w celach
niemedycznych środków odurzających lub substancji psychotropowych lub
środków zastępczych w wyniku czego powstało lub mo\
e powstać uzale\
nienie.
(Ustawa o zapobieganiu narkomanii)
2. Rodzaje uzale\
nienia
" fizyczne  jest wynikiem włączenia narkotyku w cykl przemian tkankowych, co
w efekcie powoduje zapotrzebowanie biologiczne na niego, staje się niezbędny
do prawidłowej przemiany materii
" psychiczne  silna potrzeba narkotyku w celu redukcji nieprzyjemnych,
a dostarczeniu przyjemnych doznań
" społeczne  wią\
e siÄ™ z za\
ywaniem środków odurzających w grupie
często łączą się między sobą
3. Rodzaje środków
" środki odurzające i uspokajające (opium i jego pochodne, marihuana, haszysz,
barbiturany i benzodiazepiny)
" środki pobudzające (kokaina, amfetamina, ecstasy, kofeina)
" środki halucynogenne (LSD i inne halucynogeny)
4. Powody sięgania po środki narkotyczne przez dzieci i młodzie\

szkoła szkoła
podstawowa ponadpodstawowa
szpan 73,4% 72,8%
imponowanie innym 65,6% 58,3%
ciekawość 67,3% 81,7%
wpływ grupy 66,0% 75,9%
5. Za\
ywanie środków narkotycznych przez młodzie\

Badania Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie:
" 3% w 1998 roku
" 20% w 2000 roku
Wśród młodzie\
y w wieku 13  15 lat 9,5% przynajmniej raz w \
yciu za\
yło jakąś
substancjÄ™ psychoaktywnÄ… (Woynarowska, 2007).
6. Za\
ywanie środków narkotycznych przez studentów (badania na studentach
A
ódzkich uczelni)
Ogółem: 17,6%
MÄ™\
czyz
ni: 63,7%
Kobiety: 36,3%
Uniwersytet Medyczny: 34,5%
WSHE 22,9%
Politechnika 19,0%
WSSM 12,6%
Uniwersytet A
ódzki: prawo 12,3%
Uniwersytet A
ódzki: psychologia 12,2%
Substancje najczęściej za\
ywane przez studentów:
" marihuana 71,4%
" amfetamina 48,4%
" haszysz 19,2%
" ecstasy 13,2%
" LSD 11,5%
" inne 4,9%
Okoliczności za\
ywania narkotyków przez studentów:
" w trakcie zabawy 59,9%
" dla rozluz
nienia 52,2%
" w towarzystwie 47,3%
" w czasie sesji 40,1%
pierwsze 3 łączą się z czynnikiem społecznym
33,8% studentów za\
ywało środku psychoaktywne tak\
e w przeszłości (56,7%
kobiet oraz 43,0% mÄ™\
czyzn).
Åšrednia wieku inicjacji narkotykowej wynosi 16,5 roku.
7. Sygnały ostrzegawcze
" zmiany w osobowości np. nowe rysy osobowości, brak dojrzałości, brak
aspiracji, instynktu samozachowawczego
" zmiany aktywności i nawyków
" kolizje z prawem
" zmiany w wyglÄ…dzie
" u\
ywanie specyficznych akcesoriów
(wg T. Dimoff i S. Carper)
V. Inne uzale\
nienia
" telewizja
" gry komputerowe
" internet
" hazard
" jedzenie
" zakupy
" seks
Cecha tych uzale\
nień jest niemo\
ność powstrzymania się od danej czynności, mimo
widocznych złych skutków, które ona powoduje w \
yciu osoby uzale\
nionej.
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 5 (03.04.2008)
Osobowość a zdrowie / choroba.
I. Schematy związków między osobowością a zdrowiem / chorobą.
1. OSOBOWOŚĆ CHOROBA
(zakłada bezpośredni wpływ osobowości na chorobę)
2. OSOBOWOŚĆ
MECHANIZMY BIOLOGICZNE
ZDROWIE / CHOROBA
(mechanizmy biologiczne wpływają zarówno na rozwój osobowości, jak
i na zdrowie i chorobÄ™)
3. OSOBOWOŚĆ STRES ZDROWIE / CHOROBA
(pośredni wpływ osobowości na chorobę)
4. OSOBOWOŚĆ ZACHOWANIA ZDROWOTNE ZDROWIE / CHOROBA
(osobowość wpływa na zachowania zdrowotne, mające wpływ na zdrowie /
chorobÄ™)
Stan długotrwałej, nieuleczalnej choroby (np. rak) mo\
e powodować zmiany
w osobowości.
5.
(uwzględnia się wiele czynników warunkujących zdrowie lub chorobę)
II. Rola cech osobowości w rozwoju chorób somatycznych.
Hipokrates 4 w p.n.e. kobiety melancholijne sÄ… badziej podatne na choroby
nowotworowe
" von Duch (1868)  osoby z niedokrwienną chorobą serca:  szybko i głośno mówią,
nadmiernie pracują, palą tytoń, podejmują mało wysiłku i są otyli
" W. Osler (1910)  osoby z chorobą wieńcową:  przesadna ambicja wzbudza
nadmierną aktywność
III. Psychosomatyka
Freud: histeria konwersyjna jako symboliczna manifestacja nieświadomych konfliktów
wewnętrznych. Nierozwiązane nieświadome problemy somatyzują się i prowadzą do np.
wrzodów.
Twierdzenie Freuda było podstawą psychosomatyki.
Dwa nurty psychosomatyki:
1. Choroba jest związana ze strukturą osobowości.
F. Dunbar  profile osobowości. (lata 40 20w.)
osobowość wieńcowa składająca się z pewnych cech sprzyjających chorobie
wieńcowej: wysoka potrzeba dominacji i osiągnięć, wysoka samodyscyplina, cechy
kompulsywne, tendencje do represji
Pewne cechy sprzyjają zachorowaniu na określone choroby.
2. Choroba jest wynikiem traumatycznych wydarzeń doznanych w dzieciństwie
(Groen, Hamilton, Rees). Wśród tych wydarzeń największe znaczenie ma utrata
bliskiej, znaczącej osoby, która mo\
e być czynnikiem ryzyka chorób
nowotworowych.
Próby połączenia dwóch nurtów:
Alexander i Freuch  o chorobie decyduje:
" specyficzna konstelacja cech osobowości, powiązanych z nieświadomymi
konfliktami pochodzącymi z okresu dzieciństwa
" sytuacja, która wystąpiła bezpośrednio przed zachorowaniem, a która
reaktywowała stary konflikt
" konstytucjonalna (najczęściej wrodzona) słabość narządu
Krytyka:
" koncepcje opierały się głównie na obserwacjach klinicznych i wywiadach
z chorymi, a nie na badaniach spełniających określone standardy metodologiczne
" procesy psychiczne i biochemiczne traktowano jako dwa ró\
ne zjawiska
" koncentrowano się na przyczynach tylko niektórych chorób (choroby układu
krÄ…\
enia, nowotwory, wrzody)
" nie zajmowano się psychologicznymi konsekwencjami chorób somatycznych
Współczesna psychosomatyka:
" holistyczne ujmowanie człowieka jako jedności biopsychospołecznej
" polietnologiczna koncepcja choroby (o chorobie decyduje wiele powiÄ…zanych ze
sobą czynników)
Badania polskie:
" A
azowski i PÅ‚u\
ek:
Zespół psychosomatyczny chorób układu krą\
enia i choroby wrzodowej: silna
potrzeba osiągnięć, dominacji, wytrwałości, du\
a samokontrola, postawa obronna,
pozytywna samoocena.
Nawiązania do wczesnego nurtu somatyki: osobowość wpływa na chorobę.
" Wrześniewski i Lepczyński:
Rola wzorów percepcyjnych i stylów reagowania emocjonalnego.
WZÓR PERCEPCYJNY  względnie stały, charakterystyczny dla danej jednostki
sposób interpretowania sytuacji (w tym jej wartościowania i przewidywania
konsekwencji). U osób skłonnych do zachorowania świat spostrzegany jest w
kategoriach zagro\
enia
STYL REAGOWANIA EMOCJONALNEGO  charakterystyczna dla jednostki
tendencja do reagowania emocjonalnego, w miarÄ™ niezale\
na od sytuacji
stresowych.
" Lemańska:
Chorzy z zawałem serca wykazują tendencję do minimalizowania cech zagro\
enia
i pomimo zaistniałych przeszkód nastawieni są na realizacje celów.
Chorzy z chorobÄ… wrzodowÄ… charakteryzujÄ… siÄ™ tendencjÄ… do spostrzegania
sytuacji w kategorii zagro\
enia, co wywołuje u nich poczucie lęku i skłania do
zachowań obronnych i wycofywania się.
IV. Cechy osobowości sprzyjające chorobom
" NEUROTYCZNOŚĆ  osoby neurotyczne doświadczają więcej dolegliwości
somatycznych, wykazujÄ… gorsze samopoczucie, sÄ… bardziej podatne na stres, a
tak\
e wykazują większą skłonność do anga\
owania siÄ™ w zachowania niekorzystne
dla zdrowia.
" UGODOWOŚĆ  niski poziom (związany z cyniczną wrogością) to czynnik ryzyka
choroby wieńcowej, a wysoki (związany z wypieraniem emocji) to czynnik ryzyka
chorób nowotworowych.
" INTROWERSJA  czynnik ryzyka nowotworów.
Inne właściwości sprzyjające chorobom
" TEMPERAMENT  choleryk: zółć? układ krą\
enia; melancholik: reaktywność
emocjonalna- nadmierne odczuwanie negatywnych emocji czarna \
ółć nowotwory.
" GNIEW I WROGOŚĆ  cyniczna wrogość: czynnik ryzyka choroby wieńcowej;
neurotyczna wrogość: czynnik ryzyka choroby nowotworowej.
" NEGATYWNA EMOCJONALNOŚĆ (afekt negatywny)  lęk, irytacja, zamartwianie
siÄ™, pesymistyczne nastawienie do \
ycia, depresyjność.
" SA
ABA (BRAK) EKSPRESJA EMOCJONALNA  tłumienie, wypieranie, aleksytymia.
V. Model rozwoju choroby
VI. Psychoneuroimmunologia
R. Ader i N. Cohen:
Badanie zło\
onych interakcji między ró\
nymi poziomami:
" układu nerwowego  neurologia
" zachowań  psychologia
" komórkowym  immunologia
Dwie drogi wpływu mózgu na procesy obwodowe:
1. poprzez obwodowy układ nerwowy
Układ współczulny unerwia: grasicę, szpik, śledzionę, węzły chłonne. Zakończenia
nerwów współczulnych uwalniają katecholaminy, zaś narządy i komórki układu
immunologicznego zawierajÄ… receptory katecholamin.
Poza tym zakończenia nerwów współczulnych znajdujące się w tych organach
mają połączenia z limfocytami, zaś połączenia te wykazują ultrastrukturalne cechy
połączeń synaptycznych.
2. uwalnianie substancji, które sprawiają, \
e gruczoły dokrewne wydzielają hormony
do układu krwionośnego. Komórki T i B mają receptory większości spośród tych
hormonów.
Układ immunologiczny i mózg tworzą sieć wzajemnie powiązanych procesów
oddziaływujących w dwóch kierunkach i oba układy nawzajem regulują swoje
funkcje.
Procesy psychiczne mogą oddziaływać na tę sieć i jednocześnie same zmieniają
się pod jej wpływem.
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 6 (10.04.2008)
Wzór zachowania A jako czynnik ryzyka niedokrwiennej choroby serca.
I. Niedokrwienna choroba serca
" dusznica bolesna
" zawał mięśnia sercowego
" nagła śmierć wieńcowa
Choroba wieńcowa:
Stan uszkodzenia mięśnia sercowego wywołany zachwianiem równowagi między
wielkością przepływu wieńcowego a zapotrzebowaniem mięśnia sercowego na tlen.
Zawał mięśnia sercowego:
Rozległa, pierwotnie skrzepowa martwica komórek mięśniowych, naczyń i zrębu.
II. Czynniki ryzyka
" niezale\
ne od zachowania (np. płeć)
" częściowo zale\
ne od zachowania (np. poziom cholesterolu we krwi)
" całkowicie lub w znacznym stopniu zale\
ne od zachowania (np. palenie tytoniu)
III. Klasyczne czynniki ryzyka
" wysoki poziom cholesterolu
" nadciśnienie tętnicze
" otyłość
" brak aktywności fizycznej
" palenie tytoniu
" cukrzyca
" płeć i wiek (mę\
czyz
ni, powy\
ej 40 roku \
ycia)
IV. Wzór zachowania A (WZA)
TABP  Type A Behaviour Pattern
/M. Friedman, R. Rosenman (1959)/
Pojęcie psychologicznego czynnika ryzyka  WZA  wprowadziło do u\
ytku dwóch
kardiologów.
Jenkins, Zyzanski, Rosenman (1979):
WZA  zespół jawnego zachowania lub styl \
ycia, charakteryzujÄ…cy siÄ™ rywalizacjÄ…, walkÄ…
o osiągnięcia, agresywnością (czasami silnie tłumioną), pośpiechem, niecierpliwości,
pobudliwością, nadmierną czujnością, wybuchowym sposobem mówienia, napięciem
mięśni twarzy, poczuciem presji czasu i nadmiernej odpowiedzialności.
Jednostki typu A dÄ…\
ą do zrealizowania jak największej ilości celów w jak najkrótszym
czasie. (np. pracoholizm)
Konstrukt zawiera elementy osobowościowe i behawioralne.
V. Typ A  charakterystyka
" silne dÄ…\
enie do osiągnięć
" skrajna rywalizacja
" agresywność (często tłumiona)
" zniecierpliwienie
" wybuchowy sposób mówienia
" poczucie presji czasu
" nadmierna odpowiedzialność
VI. Typ B  przeciwstawny typowi A  charakterystyka
" potrafi siÄ™ odprÄ™\
yć
" nie spieszy siÄ™
" Å‚atwo doznaje satysfakcji
" bardziej poddaje siÄ™ prÄ…dowi \
ycia, ni\
podejmuje ciągłą walkę
VII. Typ A dotyczy:
" określonych cech osobowościowo-motywacyjnych związanych z du\
Ä… potrzebÄ…
osiągnięć, dominacji i agresji
" ogólnego stylu \
ycia wyra\
ajÄ…cego siÄ™ w jawnym zachowaniu w postaci du\
ej
aktywności, nadmiernej pracy
" określonego stanu psychofizjologicznego charakteryzującego się du\
Ä…
reaktywnością układu adrenergicznego
osoby WZA często \
yjÄ… w permanentnym stresie
VIII. Niewerbalne wskaz
niki WZA
" MOWA: ton, barwa, eksplozywność
" TWARZ: wyraz, mimika, napięcie mięśni, uło\
enie szczęk i zębów
" CIAA
O: ruch, gestykulacja, napięcie mięśni
" POSTAWA: animacja, pogotowie
IX. Typ A a ryzyko chorób układu krą\
enia
Badania na osobach zdrowych:
" Western Collaborative Group Study
ok. 3,5 tysiÄ…ca mÄ™\
czyzn obserwowano przez 8,5 roku; choroba niedokrwienna
serca występowała dwa razy częściej u WZA ni\
WZB
" Framingham Hart Study
ok. 1500 kobiet i mÄ™\
czyzn
" French  Belgia Collaborative Study
2800 mÄ™\
czyzn  pracowników fizycznych i umysłowych
" Multiple Risk Factor Intervention Trial
ok. 13 tysięcy mę\
czyzn w 18 miastach USA z wysokim ryzykiem zachorowania
na niedokrwiennÄ… chorobÄ™ serca
Badania koronograficzne czyli u osób z objawami (na pacjentach):
" Badania kliniki w Bostonie
osoby z pięćdziesięcioprocentowymi zmianami mia\
d\
ycowymi charakteryzowały
siÄ™ WZA
" Badania Duke University Medical Center
grupa o największych zmianach mia\
d\
ycowych to w 93% WZA
" Program POL-MONICA
analiza klasycznych czynników ryzyka przy uwzględnieniu WZA
Badania Ogińskiej i Juczyńskiego w Polsce nie potwierdziły związku WZA
mierzonego skalÄ… Framingham z niedokrwiennÄ… chorobÄ… serca
X. Model zale\
ności między typem A i B a zdrowiem
WZB: niska skłonność do chorób, ale w wyniku tłumienia emocji ale w wyniku tłumienia
emocji jest wra\
liwy na inne choroby
WZA: jeśli nie zawiera wrogości i rywalizacji to jest to typ charyzmatycznie zdrowy.
Globalny WZA nie jest wskaz
nikiem ryzyka, tylko jego pewne elementy (wrogość i
rywalizacja)
XI. WZA jako czynnik ryzyka chorób somatycznych
" patogenna rola gniewu i wrogości w rozwoju chorób układu krą\
enia
" rola bezradności i beznadziejności ujawnianej w sytuacjach braku lub utraty
kontroli
" rola WZA w rozwoju innych chorób somatycznych: choroba wrzodowa, choroba
reumatyczna
XII. Mechanizm funkcjonowania osób typu A
" Teoria Glassa:
dÄ…\
enie do osiągnięcia i sprawowania kontroli nad otoczeniem, (a stres jest
doświadczany w sytuacji braku kontroli)
" Teoria Price:
poznawczą bazą zachowań typu A są przekonania i obawy:
1) przekonanie, \
e stale trzeba się sprawdzać
2) przekonanie, \
e nie ma uniwersalnej zasady moralnej, a wartości mają przede
wszystkim charakter materialny
3) przekonanie, \
e nie dysponuje się odpowiednimi środkami, które pozwoliłyby
jednostce na wykazanie siÄ™
(*WZA mo\
e wynikać z przekonania o małej wartościowości i niskiego poczucia własnej
wartości)
XIII. WZA u dzieci i młodzie\
y
" skłonność do wyró\
niania siÄ™
" tendencja do rywalizacji
" częstsze doświadczanie stresu
" wy\
szy poziom zniecierpliwienia
" presja czasu
" ni\
sze poczucie własnej wartości
" większa skłonność do depresji
" lepsza koncentracja, ignorowanie przeszkód zewnętrznych, pomniejszanie
dolegliwości fizycznych, przejawianie mniejszego znu\
enia w sytuacji zadaniowej,
większe osiągnięcia
XIV. Przyczyny rozwoju WZA
1. genetyczno-temperamentalne (30% zmienności)
" aspekty związane z dynamiką i szybkością zachowania
" aktywność, impulsywność i dominacja
2. środowiskowe
" nacisk na osiągnięcia (nagradzanie, karanie, metody wychowawcze,
postawy rodzicielskie)
" WZA rodziców
" wy\
sze wykształcenie rodziców
" presti\
i wielkość szkoły
" presja rówieśników
" miejsce zamieszkania (wielkie aglomeracje sprzyjajÄ… WZA)
XV. Sposób badania
" obserwacja
" wywiad
" kwestionariusze, skale, inwentarze
Jenkins Activity Survey (JAS)
- K. Wrześniewski  Sposób \
ycia
Framingham Hart Study
- Z. Juczyński  Skala Framingham
Typ A Framingham:
" skrajny WZB (B1)
" umiarkowany WZB (B2)
" typ pośredni
" umiarkowany WZA (A2)
" skrajny WZA (A1)
" występowanie na zasadzie krzywej gaussa, główne kryteria to pośpiech i
rywalizacja
Kwestionariusz Samopoznania BWZ
- K. Wrześniewski
20 twierdzeń ocenianych na skali pięciostopniowej
Skala MYTH K. Matthews a
- N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński
skala dla dzieci, opisuje opiekun/wychowawca; 17 twierdzeń ocenianych na
pięciostopniowej skali
Skala H-W (S. Hunter, T. Wolf)
- N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński
skala samopisu dla młodzie\
y w wieku 11  17 lat; 17 twierdzeń ocenianych na
skali siedmiostopniowej
Skala TAB, N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński
skala samopisu dla młodzie\
y; 16 twierdzeń ocenianych na skali czterostopniowej
czynniki:
" rywalizacja
" niecierpliwość
" pośpiech
" wrogość
Skala Ekspresji Gniewu
20 twierdzeń ocenianych na skali pięciostopniowej; 10 twierdzeń mierzy gniew
wyra\
any na zewnętrz, a 10 mierzy gniew wyra\
any do wewnÄ…trz
prof. dr hab. N. Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 7 (17.04.2008)
Typ C jako czynnik ryzyka chorób nowotworowych.
I. Choroby nowotworowe
guz (tumor)  wszystkie nowotwory
rak (cancer)
Nowotwór złośliwy  stan, w którym dochodzi do niekontrolowanego rozwoju własnych,
zmienionych morfologicznie i czynnościowo komórek; początkowo w miejscu pierwotnej
zmiany, potem do naciekania otaczających tkanek i wreszcie do wędrowania i
namna\
ania zmienionych komórek w miejscach odległych.
/Wronkowski i WSP., 1986r./
II. Nowotwór rozpoznawany na poziomie komórkowym
" pojawia się niespodziewanie i w dowolnym miejscu jako nowy układ
" o wieloczynnikowym uwarunkowaniu
" z reguły samoistnie nieodwracalny
" niszczy swoje biologiczne otoczenie, zarówno w miejscu powstania, jak i w postaci
przerzutów do odległych nawet części ustroju
" nie będąc zjawiskiem dziedzicznym ani zaraz
liwym, mo\
e stawać się odporny na
dotychczas skuteczne leczenie, ale nie jest zdolny do własnego samodzielnego
\
ycia poza organizmem, w którym powstał
" nieleczony lub niewłaściwie leczony skraca długość \
ycia organizmu, w którym się
zorganizował
/Klimek, 1992r./
III. Podział nowotworów
IV. Czynniki rakotwórcze (kancerogenne)
" chemiczne
" fizyczne
" biologiczne
V. Etapy rozwoju nowotworu
" inicjacja  powstanie komórki nowotworowej i zwiększanie jej masy
" promocja  rozrost guza
" progresja
VI. Koncepcja rozwoju nowotworu złośliwego
" faza indukcji (15  30 lat)
" faza przedinwazyjna (5  10 lat)
" faza inwazyjna (1  5 lat)
" faza rozsiewu (kilka miesięcy  5 lat)
VII. Najczęściej występujące nowotwory złośliwe w Polsce
MÄ™\
czyz
ni:
" rak płuca 27  28%
" rak \
ołądka
" rak krtani
" rak skóry
" rak gruczołu krokowego
" najrzadziej nowotwór wargi 2, 3%
Kobiety:
" rak sutka 16  17%
" rak szyjki macicy
" rak \
ołądka
" rak skóry
" najrzadszy rak jelita grubego i pęcherzyka \
ółciowego 4%
VIII. Względny czas prze\
ycia
Kobiety:
" najdłu\
szy: rak skóry (bez czerniaka złośliwego) nawet 100%, rak trzony macicy,
białaczka limfatyczna
" najkrótszy: rak \
ołądka, rak trzustki, rak wątroby; kilka m-cy
IX. Rysy osobowości sprzyjające chorobom nowotworowym
" Galen  kobiety  melancholijne częściej zapadają na raka, ni\
kobiety  pogodne
" Thomas  osoby z poczuciem bezradności i beznadziejności, ujawniające
bezradność w obliczu nieuniknionego stresu
" Bacon  osoby nadmiernie przyjacielskie w ka\
dych okolicznościach, niezdolne
do wyra\
ania złości
X. Typ C jako typ osobowości sprzyjającej chorobom nowotworowym (osobowość a nie
wzór zachowania)
Morris i Green
Pojęcie wprowadzone celem wyra\
enia przejawianego przez osobÄ™ brak ekspresji
emocjonalnej i rozwoju poczucia bezradności w obliczu stresu.
Temshok
Typ C:
" brak emocjonalnej ekspresji  względnie aktualna represja emocjonalna,
jednostka nie zdjae sobie sprawy z tego, \
e tłumi emocje
" rozwój poczucia bezradności  względna bezradność w obliczu nieuniknionego
stresu
Eysenck
Na osobowość rakową składają się dwie główne cechy: skłonność do reagowania na stres
poczuciem bezradności lub beznadziejności oraz skłonność do wypierania emocji. Według
tego autora utrzymywanie się takich stanów bezradności i beznadziejności łączy się
z obni\
eniem aktywności układu immunologicznego, co sprzyja rozwojowi choroby.
Bahnson i in.
ZwracajÄ… uwagÄ™ na kluczowÄ… rolÄ™ represji i zaprzeczania w zapoczÄ…tkowaniu i rozwoju
raka.
Wirsching i in.
Pojawiające się w wyniku niezdolności do radzenia sobie poczucie bezradności
i beznadziejności są często maskowane demonstracją niezale\
ności czy nadmiernego
optymizmu. (osoba na zewnątrz wygląda na optymistyczna, ale w środku tłumi swoje
uczucia)
Morris i in.
Ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe zwiększają: brak poczucia
bezpieczeństwa, niski poziom neurotyczności, mała ekspresja emocjonalna, wysoki
poziom depresji.
Dolińska-Zygmunt
Wzorzec charakteryzujÄ…cy siÄ™ takimi cechami, jak: kooperatywny, spokojny, cierpliwy,
nieasertywny, ukrywający negatywne emocje (szczególnie gniew), uległy wobec
zewnętrznych autorytetów.
OleÅ›
Osobowość typu C, która jest wynikiem współwystępowania wysokiego poziomu
neurotyczności i introwersji, obejmuje: obni\
one poczucie własnej wartości, brak wiary
w siebie, bierność, skłonność do przezywania stanów obni\
onego nastroju i
pesymistyczne nastawienie wobec przyszłości.
Niejednoznaczny obraz typu C, brak narzędzia pomiaru, mo\
na tylko obserwować.
" Typ C mo\
e być traktowany jako właściwość osobowości, jak i styl radzenia sobie
(rozumiany jako dyspozycja), charakterystyczny dla osób zapadających na
nowotwory.
" Sposób radzenia sobie jest zmienną modyfikującą związek strasu z chorobą
nowotworową i jest on uwarunkowany między innymi cechami osobowości.
(beznadziejność bezradność zaprzeczanie)
LeShan
Rola nastawienia do świata i postaw wobec innych, kształtowanych w okresie
dzieciństwa, a wpływających na sposoby radzenia sobie z doświadczanymi wydarzeniami
\
yciowymi (zwłaszcza odrzucenie emocjonalne lub strata rodzica).
Podobne stanowisko, podkreślające rolę wczesnodziecięcych doświadczeń w rozwoju
choroby nowotworowej, mo\
na znalez
ć w koncepcji Baltruscha.
Zakrzewska
Brak powiązania osobowości z ryzykiem zachorowania na choroby nowotworowe.
Badania przeprowadzone w Japonii na grupie 30 tysięcy osób chorych onkologicznie,
pozwoliły stwierdzić jedynie, \
e osoby, które chorowały na raka ju\
przed rozpoczęciem
badań, ujawniały nieco wy\
sze wskaz
niki neurotyzmu.
XI. Grossart-Maticek, Eysenck, Vetter  badania
Crvenka  od 1965 do 1976 roku, zbadano 1353 osoby
Heidelberg  od 1972 do 1982 roku, zbadano 875 osób w grupie niestresowej i 1042
osoby w grupie stresowej
typ 1  skłonność do choroby nowotworowej
typ 2  skłonność do chorób serca
typ 3 i 4  bez skłonności do w/w chorób
metoda 1  ocena badanego
metoda 2  ocena przyjaciół i krewnych
metoda 3  ocena badajÄ…cego (wywiad)
Śmiertelność /Crvenka/:
typ 1: 45  50% nowotwór
ok. 10% choroby serca
typ 2: ok. 10% nowotwór
ok. 30% choroby serca
typ 3: ok. 5% nowotwór
ok. 10% choroby serca
typ 4: ok. 2% nowotwór
ok. 3% choroby serca
Śmiertelność /Heidelberg, grupa stresowa/:
typ 1: ok. 40% nowotwór
ok. 7% choroby serca
typ 2: ok. 4% nowotwór
ok. 30% choroby serca
typ 3: ok. 4% nowotwór
ok. 1% choroby serca
typ 4: ok. 1% nowotwór
ok. 1% choroby serca
Predykatory choroby nowotworowej w tym badaniu:
X1  liczba traumatycznych wydarzeń wywołujących przewlekłą bezradność (0,43)
X2  liczba traumatycznych wydarzeń wywołujących przewlekłe pobudzenie (-0,32)
X3  zachowania racjonalne i pozbawione emocji (0,41)
X4  zaprzeczanie występowaniu harmonijnych związków interpersonalnych
X5  brak nastawień hipochondrycznych wywołujących bezradność
X6  brak objawów psychopatologicznych
X7  brak pozytywnych reakcji emocjonalnych
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 8 (24.04.2008)
Osobowość typu D jako czynnik ryzyka chorób i zaburzeń zdrowia.
I. Osobowość stresowa  tup D (distressed personalisty  J. Denollet, 1995)
" negatywna emocjonalność  skłonność jednostki do przezywania negatywnych
emocji np. lęk, smutek
" hamowanie społeczne  skłonność do świadomego powstrzymywania się od
wyra\
ania emocji, świadoma izolacja od otoczenia społecznego,
To dwa względnie stałe wymiary osobowości występujące w codziennym \
yciu,
osobowość D posiada obydwa wymiary jednocześnie.
Typ D jest rozpatrywany w kategorii normalnego typu osobowości, a nie patologii!
II. Charakterystyka osobowości typu D
" częste doświadczanie emocji negatywnych, a rzadkie pozytywnych
" skłonność do świadomego powstrzymywania się od wyra\
ania emocji, głównie w
sytuacjach społecznych
" tendencja do zamartwiania się i odczuwania napięcia
" pesymistyczny sposób patrzenia na świat
" łatwość irytowania się
" niska skłonność do dzielenia się emocjami z innymi, głównie z obawy przed
dezaprobatÄ… i odrzuceniem
" słabe więzi z innymi ludz
mi
" tendencja do obwiniania siÄ™
" skłonność do depresji
" trudności w spostrzeganiu i korzystaniu ze wsparcia społecznego
" obni\
one samopoczucie
" niski poziom satysfakcji z \
ycia
" poczucie wyczerpania
III. Typ D a inne typy osobowości sprzyjające chorobom
TYP A TYP D
1. ZAKRES szerszy konstrukt (cechy wÄ™\
szy konstrukt (stałe
osobowe i cechy cechy osobowości)
zachowania)
2. CHARAKTERYSTYKA niecierpliwy, rywalizujÄ…cy, spokojny, unikajÄ…cy ryzyka
ryzykant
3. EMOCJE NEGATYWNE raczej ujawniane powstrzymywanie siÄ™ od
na zewnÄ…trz ujawniania
4. DOŚWIADCZANIE głównie w sytuacji dą\
enia głównie w sytuacjach
STRESU do sprawowania kontroli interpersonalnych
5. REAGOWANIE NA STRES mobilizacja i walka silna bezradność i poczucie
beznadziejności
6. KORZYSTANIE ZE silna niechęć silna niechęć
WSPARCIA
 TYP C TYP D
PODOBIEC
STWA " pesymistyczne nastawienie do \
ycia i skupianie siÄ™
na jego negatywnych stronach
" reagowanie na stres bezradnością, beznadziejnością
" skłonność do depresji
RÓśNICE represja emocji, niska świadome powstrzymywanie
świadomość stresu się od wyra\
ania emocji
i dyskomfortu
uznawanie potrzeb innych bardziej egocentryczny,
za wa\
niejsze od własnych nastawiony na realizację
(nadmierny altruizm) własnych celów
Typ D a N neurotyczność:
Podobieństwa:
" tendencja do katastroficznego widzenia rzeczywistości
" ocenianie zdarzeń jako silnie zagra\
ajÄ…ce
" odczuwanie silnego lęku
" pesymistyczny obraz świata
" podatność na stres
" skłonność do załamywania się w sytuacjach trudnych
Ró\
nice:
" neurotyczność obejmuje tak\
e labilność emocjonalną, trudności w kontroli
impulsów
Typ D a I introwersja
Podobieństwa:
" rezerwa w kontaktach społecznych
" nieśmiałość i preferencje do przebywania w samotności
" mniejsza skłonność do poszukiwania wsparcia społecznego
" słabsza jakość kontaktów społecznych
" ni\
sze poczucie własnej wartości
Ró\
nice:
" Ekstrawersja/Introwersja obejmuje tak\
e elementy intrapsychicznego
funkcjonowania, związane z aktywnością i poszukiwaniem doznań (w
porównaniu z hammowaniem)
TYP D H" NEUROTYCZNA INTROWERSJA
typ D to w przybli\
eniu neurotyczna introwersja
IV. Dziedziczność typu D
W badaniach holenderskich obejmujących 3331 par zdrowych, młodych dorosłych
bliz
niÄ…t wykazano, \
e typ osobowości D ma charakter dziedziczny (52%)
V. Związek typu D z chorobą wieńcową
rok 1995  75% przypadków śmierci z powodów kardiologicznych wystąpiło
u pacjentów z osobowością typu D
rok 1997  badania podłu\
ne obejmujące 300 pacjentów z chorobą wieńcową;
śmiertelność wśród pacjentów z osobowością typu D sięgała 27%, podczas gdy
u pacjentów bez cech osobowości typu D  7%
rok 2000  powtórzono badania na 300 pacjentach z chorobą wieńcową;
wykazano, \
e osobowość typu D jest predykatorem zarówno samej choroby, jak
i śmiertelności z jej powodu
wpływ osobowości typu D na rehabilitację kardiologiczną- u pacjentów
z osobowością typu D rehabilitacja jest mniej skuteczna
VI. Częstotliwość występowania osobowości typu D
Badania węgierskie:
ogólna populacja nadciśnienie choroba niedokrwienna serca
9,4% 15,7% 14,0%
ogólna populacja
mÄ™\
czyz
ni kobiety
8,2% 10,4%
nadciśnienie
mÄ™\
czyz
ni kobiety
13,4% 16,9%
choroba niedokrwienna serca
mÄ™\
czyz
ni kobiety
15,8% 11,3%
Badania holenderskie:
ogólna populacja zdrowi chorzy kardiologicznie
28,0% 21,0% 45,5%
Badania polskie:
ogólna populacja zdrowi chorzy kardiologicznie
34,3% 20,1% 72,1%
VII. Mechanizmy fizjologiczne łączące osobowość typu D z chorobą wieńcową
" mechanizm zwiększonej reaktywności (w badaniach młodych, zdrowych ludzi
wykazano, \
e hamowanie społeczne było istotnie związane z podwy\
szonym
ciśnieniem krwi, a obydwa komponenty osobowości typu D  ze zwiększonym
wydzielaniem kortyzolu)
" osłabienie układu immunologicznego (wykazano, \
e typ D jest predykatorem
zwiększonego wydzielania cytokin istotnych dla rozwoju choroby wieńcowej)
VIII. Modyfikacja typu D
" zmniejszenie intensywności prze\
ywanie emocji negatywnych, a wzbudzanie
emocji pozytywnych
" zwiększenie umiejętności ekspresji emocjonalnej
IX. Związek osobowości typu D z innymi chorobami somatycznymi
Osobowość typu D występuje istotnie częściej u pacjentów z chorobami:
" nowotworowymi
" chorobÄ… wrzodowÄ…
" chorobami skóry (łuszczyca)
/N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński, 2007/
X. Osobowość typu D a stan zdrowia psychicznego
Badania osób zdrowych wykazały związek obydwu wymiarów (silniejszy
negatywnej emocjonalności) z zaburzeniami w stanie zdrowia, tj. z objawami niepokoju,
bezsenności, zaburzeniami funkcjonowanie i symptomami depresji.
/N. Ogińska-Bulik, 2005, 2006/
XI. Osobowość typu D a objawy PTSD
Badania przeprowadzone na stra\
akach wykazały pozytywny związek obydwu
wymiarów osobowości typu D z:
" intruzjÄ…
" unikaniem
" nadmiernym pobudzeniem
/Ogińska-Bulik, Langer/
XII. Związek osobowości typu D z innymi zmiennymi
" Doświadczane emocje (PANAS)
dodatni związek obydwu wymiarów z afektem negatywnym i ujemny z afektem
pozytywnym
" Temperament (FCZ-KT)
dodatni związek obydwu wymiarów z reaktywnością emocjonalną
" Stres
pozytywny zwiÄ…zek ze stresem (skala Cohena)
pozytywny zwiÄ…zek z ocenÄ… stresu w kategoriach zagro\
enia (mierzony KOS,
Wrześniewski)
" Radzenie sobie
pozytywny zwiÄ…zek z nieadaptacyjnymi strategiami radzenia sobie (zaprzestanie
działań, zaprzeczanie, zajmowanie się czymś innym, za\
ywanie substancji
psychoaktywnych)
" Satysfakcja z \
ycia
im silniejsza osobowość typu D, tym ni\
sza satysfakcja z \
ycia (NE
predyktorem u osób zdrowych a HS u osób chorych)
osobowość typu D jest istotnie częściej spotykana u osób współuzale\
nionych
od alkoholu
XIII. Osobowość typu D a skłonność do zachowań ryzykownych
" większa ilość wypalanych papierosów i ryzyko uzale\
nienia od nikotyny
" nadu\
ywanie alkoholu
" niekorzystne zachowania \
ywieniowe, głównie emocjonalne przejadanie się
" nadu\
ywanie Internetu
" niekontrolowane zachowania zakupowe
XIV. Modele rozwoju choroby u osób z osobowością typu D
Model komplementarny:
XV. Pomiar osobowości typu D
" 1998  DS. 16 Denollet
" 2005  DS. 14 Denollet
Polska adaptacja: Ogińska-Bulik, Juczyński, Denollet
14 stwierdzeń ocenianych na pięciostopniowej skali. 7 twierdzeń do wymiaru
negatywnej emocjonalności, 7 do wymiaru hamowania społecznego.
Typ D diagnozuje się przy uzyskaniu co najmniej po 10 punktów w obydwu
wymiarach.
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 9 (08.05.2008)
Potencjały zdrowia, cz. I
Jakie cechy jednostki pomagają zachować zdrowie?
I. Potencjały zdrowia
" temperament  zasób wrodzony np. typ silny albo sangwinik u Hipokratesa
" wola \
ycia  traktowana jako konieczny i podstawowy warunek utrzymania i
realizacji wszelkich dÄ…\
eń \
yciowych (Czapiński)
" cechy osobowości  stabilność emocjonalna, sumienność, ekstrawersja
R. Poprawa:
otwartość, oznaczająca gotowość człowieka do dzielenia się swoimi prze\
yciami,
myślami i uczuciami
umiejętność swobodnej ekspresji emocji (przewentylowania emocji)
zaufanie do samego siebie  zwiÄ…zane z wiarÄ… w swoje mo\
liwości
poczucie to\
samości
posiadanie pasjonujących zainteresowań
umiejętność zaanga\
owania się w działanie i oddanie się dą\
eniu do ustalonych
celów
dociekliwość
zdolność do odnalezienia sensu w kryzysie i nadawania krytycznym wydarzeniom
znaczenia (potraumatyczny wzrost)
zdolność do reagowania na zmianę \
yciowÄ… jako wyzwanie i wiÄ…\
Ä…ca siÄ™ z tym
twardość
wiara w moce nadprzyrodzone i siłę wy\
szą (religijność i duchowość)
niefrasobliwość, rozumiana jako zdolność nieprzejmowania się, bycia wyrozumiałym
wobec siebie i dbania o własną wygodę
poczucie humoru
umiejętność porozumiewania się społecznego, a szczególnie asertywność
wiedza i inteligencja
umiejętność nawiązywania problemów
dojrzałość emocjonalna
style poznawcze
style radzenia sobie
Heszen i Sęk:
Do istotnych dla zdrowia zasobów osobistych zaliczają kompetencje \
yciowe, czyli
umiejętności skutecznego rozwiązywania zadań i oddziaływania na otoczenie.
Kompetencje \
yciowe obejmujÄ…:
kompetencje poznawcze: np. kreatywność, refleksyjność, otwartość, zdolność
myślenia abstrakcyjnego
kompetencje emocjonalne wyra\
ane w inteligencji emocjonalnej
kompetencje społeczne (interpersonalne)  warunkujące skuteczność radzenia sobie
z wieloma zadaniami \
yciowymi w ró\
nych sytuacjach społecznych
II. Przekonania i oczekiwania jako potencjały zdrowia
 poczucie koherencji
poczucie własnej skuteczności
Poczucie koherencji (A. Antonovsky)
Poczucie koherencji to globalna orientacja człowieka, wyra\
ająca stopień pewności, \
e:
1. napływające w trakcie \
ycia bodz
ce zewnętrzne i wewnętrzne mają charakter
strukturalizowany, przewidywalny i zrozumiały
2. dostępne są zasoby, które pozwalają sprostać wymaganiom stawianym przez te
bodz
ce
3. wymagania traktowane są przez człowieka jako wyzwanie warte wysiłku
i zaanga\
owania
Poczucie koherencji:
poczucie zrozumiałości  stopień, w jakim człowiek spostrzega bodz
ce, jako
sensowne poznawczo, strukturalizowane, jasne
poczucie zaradności  stopień, w jakim człowiek dostrzega dostępne zasoby jako
wystarczające, aby sprostać wymaganiom
poczucie sensowności  spostrzeganie zdarzeń jako wyzwań, czegoś, w co warto
siÄ™ anga\
ować, czemu warto się poświęcać
Poczucie koherencji a zdrowie:
Pozytywny zwiÄ…zek poczucia koherencji:
ze zdrowiem fizycznym i psychicznym
z satysfakcjÄ… z \
ycia u młodzie\
y
Niskie poczucie koherencji mo\
e wiązać się z zaburzeniami zdrowia. Poczucie koherencji
wiÄ…\
e siÄ™ tak\
e z pewnym wskaz
nikiem zdrowia negatywnego. Najsilniej poczucie
koherencji koreluje ujemnie z lękiem i depresją.
W badaniach dotyczących negatywnych skutków stresu zawodowego wykazano, \
e stan
zdrowia osób z wy\
szym poczuciem koherencji był lepszy od osób z niskim nasileniem tej
zmiennej.
Istotna rola poczucia koherencji w zapobieganiu objawom zespołu stresu
potraumatycznego (PTSD). Funkcjonariusze policji, którzy mieli wysokie poczucie
koherencji, po doświadczeniu wydarzenia traumatycznego przejawiali ni\
szy poziom
symptomów PTSD.
Poczucie koherencji to czynnik zapobiegający rozwojowi zaburzeń w stanie zdrowia
psychicznego. Zapobiega zwłaszcza symptomom depresji.
Poczucie własnej skuteczności (A. Bandura, 1977):
Poczucie własnej skuteczności jest to przekonanie jednostki, \
e jest zdolna do osiÄ…gania
zamierzonego celu w określonej sytuacji.
Sposoby kształtowania poczucia własnej skuteczności:
1. bezpośrednie doświadczenia jednostki
2. pośrednie doświadczenia w postaci obserwacji innych ludzi
3. symboliczne doświadczenia odwołujące się do przykładów innych osób, perswazji
4. poprzez stany fizjologiczne i wzbudzane emocje (głównie pozytywne)
Właściwości poczucia własnej skuteczności:
 poziom (magnitude), oznaczający stopień trudności zadania, które mo\
e być
oceniane jako Å‚atwe lub trudne
ogólność (generality), która jest związana z wielością ró\
nych sytuacji, do których
odnosi siÄ™ osobiste kompetencje, czy to dotyczÄ…ce konkretnej (specyficznej)
sytuacji, czy bardziej uogólnionych sytuacji
siła (strength) to stopień pewności wytrwania w realizacji podjętego zadania,
mimo pojawiających się trudności
Wpływ poczucia własnej skuteczności na zdrowie:
charakter bezpośredni
pośredni  przez modyfikowanie poczucia stresu i wybór odpowiednich strategii
radzenia sobie
Wysokie poczucie własnej skuteczności poprawia stan zdrowia somatycznego, zmniejsza
nasilenie symptomów somatycznych, zaburzeń funkcjonowania i symptomów depresji.
Zmniejsza poczucie stresu, wpływa na wybór bardziej skutecznych sposobów radzenia
sobie. Zmniejsza nasilenie zespołu wypalenia zawodowego, zmniejsza nasilenie
symptomów PTSD. Wpływa pozytywnie na ciśnienie krwi, zmniejsza nasilenie i zwiększa
tolerancję bólu.
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 10 (29.05.2008)
Potencjały zdrowia, cz. II
I. Optymizm \
yciowy
1) Optymizm to skłonność jednostki do spostrzegania i wartościowania świata
w kategoriach pozytywnych.
2) Optymizm to oczekiwanie raczej pomyślnych, ni\
niepomyślnych zdarzeń
w przyszłości.
Ad. 1
Czapiński, 1985:
Inklinacja pozytywna  akcentowanie pozytywnych cech rzeczywistości.
Ad. 2
Scheier, Carver, 1992:
Oczekiwanie więcej zdarzeń pozytywnych, ni\
negatywnych.
Tiger, 1979:
Optymizm  postawa przewidywania i oczekiwania pozytywnych zdarzeń.
Stach, 2006:
Ogólna, względnie stała tendencja do oczekiwania pomyślnych wydarzeń
i pozytywnego wartościowania rzeczywistości.
II. Teorie optymizmu
1) teoria inklinacji pozytywnej (Czapiński)  doświadczenia wartościowane raczej
pozytywnie
2) teoria wyjaśniania przyczyn wydarzeń (Seligman)  ukształtowane w dzieciństwie
style wyjaśniania zdarzeń
3) regulacyjna teoria optymizmu (Scheier, Carver)  mechanizm regulacji zwiÄ…zany z
dÄ…\
eniem do pozytywnych dla jednostki celów
Dyspozycyjny optymizm  względnie trwała tendencja do oceniania zdarzeń w
kategoriach pozytywnych; cecha osobowości; zgeneralizowane oczekiwanie
pozytywnych zdarzeń.
III. Rodzaje optymizmu
1) Czapiński:
" optymizm ekspansywny  wiara w pozytywne zdarzenia w przyszłości
" optymizm obronny  nadzieja na uniknięcie pora\
ki (wa\
niejszy!)
2) Schwarzer:
" optymizm defensywny  nierealistyczne oczekiwania uniknięcia
niepomyślnych zdarzeń (chroni przed negatywnymi stanami
emocjonalnymi)
" optymizm funkcjonalny  oczekiwanie pozytywnych zdarzeń i wysoka
ocena własnej skuteczności (wa\
niejszy; sprzyja zdrowiu, wpływa
na aktywność jednostki)
IV. Optymizm a zdrowie
optymizm wiÄ…\
e siÄ™ ze zdrowiem psychicznym
lepsze wskaz
niki w 8 obszarach zdrowia u optymistów
lepsze funkcjonowanie społeczne
optymiści rzadziej i krócej chorują
ni\
sze ciśnienie krwi u optymistów
optymistyczna postawa wydłu\
a \
ycie człowieka
optymizm sprzyja poprawie jakości \
ycia
optymizm pełni rolę buforową dla negatywnych skutków stresu
V. Inteligencja emocjonalna
Inteligencja emocjonalna to zdolność spostrzegania, oceny i wyra\
ania
oraz regulowania emocji swoich i innych.
VI. Inteligencja emocjonalna a zdrowie
deficyt inteligencji emocjonalnej jest niekorzystny dla zdrowia psychicznego
i somatycznego
brak empatii i odczuwania emocji jest charakterystyczny dla aleksytymii
osoby z deficytami emocjonalnymi sÄ… bardziej podatne na uzale\
nienia
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 11 (29.05.2008)
Potencjały zdrowia, cz. III
I. Twardość (hardiness) /odporność/
Trzy elementy twardości:
" zaanga\
owanie  wiara w prawdę i zainteresowanie, poczucie sensowności
własnych działań, włączanie się w wiele sytuacji \
yciowych
" kontrola  ogólne przekonanie jednostki o sprawstwie i kontroli przebiegu zdarzeń
" wyzwanie  wiara, \
e zmiana, a nie stabilizacja, jest normalnym sposobem \
ycia;
traktowanie potencjalnej straty czy zagro\
enia jako czynnika własnego rozwoju
(otwartość poznawcza, elastyczność, tolerancja niejasności)
II. Podobieństwa twardości i innych konstruktów
wyuczona zaradność
poczucie koherencji
prÄ™\
ność
stabilność emocjonalna
ekstrawersja
otwartość na doświadczenia i sumienność
wzór zachowania A
III. Właściwości jednostek twardych
osoby Å‚atwo anga\
ujÄ…ce siÄ™ w to, co robiÄ…
wiara w kontrolowanie wydarzeń
nie czujÄ… siÄ™ bezsilne w konfrontacji z przeszkodami (pora\
ki słu\
Ä… rozwojowi)
wydarzenia \
yciowe to potwierdzenie \
yciowych priorytetów i rozwijanie własnych
celów
silne poczucie autonomii, niezale\
ności i odpowiedzialności za siebie
du\
a wyobraz
nia, kreatywność
przywiązanie do własnych wartości
IV. Twardość a zdrowie
wy\
szy poziom afektu pozytywnego, a ni\
szy negatywnego bez względu
na sytuacjÄ™
mniejsze nasilenie symptomów depresji i PTSD
ni\
szy poziom psychotyzmu
ujemny zwiÄ…zek z wypaleniem zawodowym
pozytywny związek ze wsparciem społecznym
skłonność do poszukiwania wra\
eń, w tym anga\
owanie siÄ™ w sytuacje ryzykowne
dla zdrowia
V. PrÄ™\
ność (resilience)
1) Zbiór właściwości osobowościowych oznaczających prę\
nÄ… osobÄ™ (ego-resiliency).
2) Zespół umiejętności słu\
Ä…cych poradzeniu sobie z problemami.
3) Zdolność do powracania do dobrego funkcjonowania po powa\
nych stratach
i traumie.
4) Umiejętno skutecznego radzenia sobie z silnym stresem.
5) Umiejętność tworzenia i utrzymywania satysfakcjonujących więzi społecznych.
VI. PrÄ™\
ność jest traktowana jako:
" względnie trwała cecha osobowości (Block, Klemen)
" trwały Zasów jednostki; pojawia się w wyniku zmagania się z trudnościami
" wieloczynnikowy proces pozytywnej adaptacji, w której czynniki chroniące
kompensujÄ… lub redukujÄ… czynniki ryzyka (Ostaszewski)
Ostaszewski:
Resilience jest procesem dynamicznym, a nie cechą osobowości, czy indywidualną
właściwością jednostki. Warunki wystąpienia resilience:
1) jednostka jest nara\
ona na negatywnÄ… sytuacjÄ™ \
yciową, która wywołuje
trudności w przystosowaniu się
2) oznaki pozytywnej adaptacji jednostki do sytuacji, realizacja zadań
rozwojowych, brak patologii i zaburzeń
VII. PrÄ™\
ność a zdrowie
istotny wskaz
nik zdrowia psychicznego; chroni przed rozwojem nieprzystosowania
i depresji
negatywny związek z fobią społeczną, depresją i zaburzeniami lękowymi w okresie
dzieciństwa
zmniejsza objawy PTSD
zwiększa skuteczność w radzeniu sobie ze stresem
VIII. PrÄ™\
ne osoby charakteryzuje
wy\
szy poziom optymizmu i spokoju
większa energia \
yciowa
otwartość i ciekawość świata
wy\
sze poczucie własnej skuteczności
wy\
sze poczucie własnej wartości
większe zaanga\
owanie w relacje z ludz
mi
ni\
szy poziom neurotyzmu
wy\
sza ekstrawersja i otwartość na doświadczenia
wy\
sza satysfakcja z \
ycia
skłonność do nadawania pozytywnego znaczenia zdarzeniom
tendencja do interpretacji otoczenia jako ogólnie sprzyjającego
raczej ugodowość i nie szkodzenie innym
 postrzeganie stresu raczej jako wyzwania
traktowanie negatywnych zdarzeń jako normalnych, nie zagra\
ajÄ…cych
traktowanie \
ycia jako czegoś, na co mają wpływ
stabilność emocjonalna
traktowanie trudności jako szansy rozwoju
IX. Ró\
nice między prę\
nością a innymi konstruktami
" prÄ™\
ność to pojęcie szersze i nadrzędne wobec innych konstruktów (obejmuje
zarówno elementy poznawcze, emocjonalne i behawioralne)
" odwrotność osobowości typu D
X. Zaanga\
owanie (flow) /przepływ/
Flow  stan umysłu, który pojawia się w sytuacji podjęcia wa\
nych i interesujÄ…cych
wyzwań, odpowiadających poziomowi umiejętności jednostki.
Szczególny rodzaj stanu motywowanego wewnętrznie, który podobny jest do pojęcia
eudajmonii według Arystotelesa.
Motywacja wewnętrzna  aktywność podejmowana dla samej aktywności, a nie
efektu. Celem jest zaspokojenie potrzeb psychologicznych (autonomia, kompetencja)
oraz uzyskanie zadowolenia.
Zaanga\
owanie wiÄ…\
e siÄ™ z emocjami pozytywnymi, zadowoleniem, satysfakcjÄ…
z \
ycia i szczęściem.
XI. y
ródło zaanga\
owania
y
ródłem zaanga\
owania jest równowaga pomiędzy wyzwaniem a umiejętnościami
jednostki.
XII. Podobieństwa zaanga\
owania do innych konstruktów
eustres
wyuczona zaradność
twardość
prof. dr hab. Nina Ogińska-Bulik
Psychologia Zdrowia
WYKA
AD 12 (05.06.2008)
Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna.
I. Promocja zdrowia
Promocja zdrowia jest to proces umo\
liwiający ludziom zwiększanie kontroli nad
swoim zdrowiem i jego ulepszanie.
/Karta Ottawska, 1986r./
II. Główne obszary działań promujących zdrowie
1) promocja zdrowego stylu \
ycia
2) rozwój kompetencji osobistych
3) modyfikacja zachowań patogennych
4) profilaktyka uzale\
nień
Promowanie zdrowia
wzmacnianie potencjału własnego zdrowia (prewencja + pozytywne działania)
Zadania
kształtowanie stylu \
ycia sprzyjajÄ…cego zdrowiu
Prewencja
utrzymanie aktualnego zdrowia i przeciwdziałanie rozwojowi choroby
Promocja
polepszanie aktualnego zdrowia, polepszanie jakości \
ycia
III. Profilaktyka
1) I-rzędowa:
populacja zdrowa, umacnianie zdrowia, zmniejszanie czynników ryzyka
2) II-rzędowa:
chorzy, leczenie
3) III-rzędowa:
rekonwalescenci, rehabilitacja
IV. Tereny promocji zdrowia
" rodzina
" szkoła
" zakład pracy
V. Programy promocyjne
" Zdrowe Miasta
" Szkoła Promująca Zdrowie
" Szpital PromujÄ…cy Zdrowie
" Zdrowy Zakład Pracy
VI. Konferencja w Ottawie, 1986r.
Cele promocji zdrowia:
" kształtowanie prozdrowotnej polityki społecznej
" kreowanie wspierających środowisk
" wspomaganie działań społecznych
" rozwijanie osobistych umiejętności
" przekształcanie słu\
b medycznych
VII. Deklaracja z AÅ‚ma Ata, 2000r.
 Zdrowie dla wszystkich :
1) wyrównać szanse na \
ycie w zdrowiu  ka\
dy człowiek powinien mieć taką samą
szansÄ™ na \
ycie w zdrowiu, bez względu na inne czynniki
2) dodać lat do \
ycia  wydłu\
enie \
ycia
3) dodać \
ycia do lat  podniesienie jakości \
ycia osób w wieku podeszłym
4) dodać zdrowia do \
ycia  jak najdłu\
sze \
ycie w zdrowiu
 Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku:
jednym z podstawowych praw ka\
dej istoty ludzkiej jest najwy\
szy mo\
liwy
do uzyskania standard \
ycia
najwy\
szym celem rozwoju społecznego i ekonomicznego jest poprawa zdrowia
Cele europejskie:
promocja i ochrona zdrowia ludzi w ciągu całego \
ycia
zmniejszenie występowania chorób i urazów oraz złagodzenie cierpień z ich
powodu
VIII. Przeszkody w prowadzeniu skutecznej promocji zdrowia
" medyczne  koncentracja na biomedycznym modelu zdrowia, niedostateczna
edukacja lekarzy w ramach promocji zdrowia
" jednostkowe  przekonania jednostek odnośnie własnego zdrowia i zachowania
na nie wpływające
IX. Zmiana zachowań zdrowotnych
1) CEL ZMIANA
- wprowadzenie
- zwiększenie
- zmniejszenie
- zastÄ…pienie
- wyeliminowanie
2) uwarunkowania decyzji zmiany:
" zdrowotne
" psychologiczne
" inne
X. Model przekonań zdrowotnych (Rosenstock i Becker, 1984)
XI. Model planowanego działania
XII. Model kompetencyjny
PROCES MOTYWACYJNY
Faza przygotowania
Faza podejmowania decyzji
Faza planowania
“!
ZAMIAR
PROCES WOLICJONALNY
Faza działania
Faza podtrzymywania działania
1) Faza przygotowania
2) Faza podejmowania decyzji
PONADTO:
3) Faza planowania
OCZEKIWANIA:
4) Zamiar
" działanie
" cel i przedmiot
" kontekst miejsca
" kontekst czasu
(co? gdzie? kiedy? w jaki sposób? jak długo? z kim?)
5) Faza działania
6) Faza podtrzymywania działania
XIII. Edukacja zdrowotna
Edukacja zdrowotna jest to proces szkolenia ludzi w zakresie zdrowia, umo\
liwiajÄ…cy im
podejmowanie decyzji i ponoszenie odpowiedzialności za własne zdrowie.
Proces edukacji zdrowotnej obejmuje:
" dostarczanie wiedzy
" kształtowanie postaw
" rozwijanie umiejętności dokonywania wyborów i niezale\
nego podejmowania
decyzji zwiÄ…zanych ze zdrowiem
Modele edukacji zdrowotnej:
" model zorientowany na chorobÄ™
" model zorientowany na czynniki ryzyka
" model zorientowany na rozwiązywanie problemów zdrowotnych
Ukierunkowanie edukacji zdrowotnej:
" jednostki
" grupy (profesjonalne)
" organizacje
" instytucje
" całe społeczeństwo
XIV. Podstawowe zadania edukacji zdrowotnej
tworzenie warunków dla zmiany
podejmowanie wysiłków na rzecz wzrostu kompetencji jednostki i grup, w zakresie
samodzielnego działania na rzecz zdrowia, na ró\
nych poziomach organizacji \
ycia
społecznego
XV. Celem edukacji zdrowotnej jest wzrost poziomu:
1. wiedzy na temat zdrowia, z uwzględnieniem determinantów społeczno-
ekonomicznych
2. wiedzy u umiejętności związanych z prozdrowotnym stylem \
ycia
3. wiedzy i umiejętności działania na rzecz grup zawodowych funkcjonujących
w słu\
bie zdrowia oraz poza sektorem zdrowia
4. świadomości związku między zdrowiem a rozwojem społeczno-ekonomicznym
XVI. Edukacja zdrowotna to szereg czynności takich, jak:
" przekazywanie wiedzy
" instruowanie
" udzielanie porad
" wyjaśnianie
" słuchanie
" prowadzenie dyskusji
" pomaganie w podejmowaniu decyzji
XVII. Wymiary edukacji zdrowotnej
1. dotyczy wszystkich aspektów zdrowia jednostki
2. jest długotrwałym procesem pomagania ludziom w zmaganiu się i adaptowaniu
do poszczególnych faz \
ycia
3. odnosi się do wszystkich poziomów zdrowia i choroby ludzi, począwszy
od całkowicie zdrowych do chronicznie chorych i niesprawnych i słu\
y
maksymalnemu zwiększeniu potencjału własnego zdrowia
4. skierowane jest na pojedyncze osoby, rodziny, grupy społeczne i całe
społeczeństwo
XVIII. Dwie grupy umiejętności:
1. podstawowe dla codziennego \
ycia
" podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów
" twórcze i krytyczne myślenie
" porozumiewanie siÄ™ i utrzymywanie dobrych relacji interpersonalnych
" samoświadomość i empatia
" radzenie sobie z emocjami i stresorami
2. umiejętności specyficzne  dotyczące radzenia sobie z zagro\
eniami
XIX. Podstawowe ukierunkowanie na rozwój umiejętności \
yciowych (UNICEF, 2000)
Interakcyjny proces nauczania i uczenia siÄ™, polegajÄ…cy na uzyskaniu wiedzy,
kształtowaniu postaw i umiejętności, dzięki którym człowiek bierze większą
odpowiedzialność za swoje \
ycie przez dokonywanie zdrowych wyborów \
yciowych,
większą odporność na negatywne wpływy i presję ze strony innych osób oraz unikanie
zachowań ryzykownych dla zdrowia.
XX. Grupy umiejętności
" interpersonalne
" dla budowania samoświadomości
" dla budowania własnego systemu wartości
" podejmowania decyzji
" radzenia sobie ze stresem