Pedagogika dla nauczycieli w praktyce
Materiały metodyczne
Dorota Pankowska
Pedagogika dla nauczycieli
w praktyce
Materiały metodyczne
Kraków 2008
© Copyright by Oficyna Wydawnicza  Impuls , Kraków 2008
Korekta:
Zuzanna Bochenek
Anna Gancarczyk
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7308-717-0
Oficyna Wydawnicza  Impuls
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. [phone], fax [phone]
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [e-mail]
Wydanie I, Kraków 2008
Mojej Mamie
SPIS TREÅšCI
Wstęp ..................................................................................................................................... 11
Rozdział pierwszy
Nauczyciel, uczeń, szkoła ............................................................................................ 15
Blok tematyczny: Nauczyciel ....................................................................................... 15
Zadanie: Kompetencje zawodowe nauczyciela ................................................. 15
Zadanie: Moje kompetencje pedagogiczne ........................................................ 16
Zadanie: Rola zawodowa nauczyciela ................................................................. 17
Zadanie: Dylematy roli nauczyciela .................................................................... 18
Blok tematyczny: Uczeń ................................................................................................ 18
Zadanie: Sytuacja ucznia ....................................................................................... 18
Zadanie: Rola ucznia .............................................................................................. 19
Zadanie: Szkoła a potrzeby psychiczne ucznia ................................................. 20
Zadanie: Jak uczniowie spostrzegają środowisko szkolne? ............................ 22
Zadanie: Szkoła w moich oczach ......................................................................... 23
Zadanie: Co zrobić, aby uczeń spostrzegał środowisko szkolne
jako życzliwe, sensowne i kontrolowalne? ....................................... 24
Blok tematyczny: Szkoła ............................................................................................... 25
Zadanie: Metaforyczne spojrzenie na szkołę .................................................... 25
Zadanie: Czy szkoła może się zmienić? ............................................................. 26
Zadanie: Idealna szkoła ......................................................................................... 27
Zadanie: Ukryty program szkoły i nauczyciela ............................................... 28
Rozdział drugi
Praca wychowawcy klasy ............................................................................................ 33
Blok tematyczny: Rola i zadania wychowawcy klasy .............................................. 33
Zadanie: Zadania wychowawcy klasy ................................................................ 33
Zadanie: Kim powinien być wychowawca klasy? ............................................ 34
Zadanie: Moi wychowawcy .................................................................................. 35
Zadanie: Dylematy wychowawcy ........................................................................ 35
@ö Spis treÅ›ci
Blok tematyczny: Tworzenie własnej koncepcji pracy wychowawczej z klasą ..... 36
Zadanie: Analiza osobistych wartości ćwiczenie  Mozaika wartości ..... 36
Zadanie: Cele wychowania  analiza priorytetów wychowawczych ........... 38
Zadanie: Rodzaje celów wychowania ................................................................. 40
Zadanie: Taksonomia celów wychowania ......................................................... 40
Zadanie: Konkretyzowanie celu wychowania (wartości) ............................... 41
Zadanie  praca zaliczeniowa: Koncepcja własnej pracy wychowawczej
z klasÄ… ...................................................................................................... 42
Zadanie  praca zaliczeniowa: Program wychowawczy ................................. 43
Blok tematyczny: Godziny wychowawcze ................................................................ 45
Zadanie: Cechy wartościowej godziny wychowawczej ................................... 45
Zadanie: Ocena scenariuszy godzin wychowawczych ................................... 46
Zadanie: Prezentacja własnych scenariuszy ...................................................... 47
Zadanie: Bank metod ............................................................................................. 48
Zadanie: Dyskusja .................................................................................................. 49
Zadanie: Gry dydaktyczne .................................................................................... 50
Blok tematyczny: Stymulowanie rozwoju grupy ..................................................... 52
Zadanie: Pierwszy dzień w nowej klasie ............................................................ 52
Zadanie: Rozbitkowie ............................................................................................ 53
Zadanie: Role grupowe .......................................................................................... 54
Zadanie: Tworzenie grupy  miniwarsztat ........................................................ 54
Zadanie: Ćwiczenia grupowe w pracy wychowawczej ................................... 55
Blok tematyczny: Stymulowanie samowychowania uczniów ............................... 56
Zadanie: Zakresy pracy nad sobÄ… ........................................................................ 56
Zadanie: Planowanie pracy nad sobÄ… ................................................................ 57
Zadanie: Nauczyciel a stymulowanie samowychowania uczniów
 możliwości i ograniczenia ............................................................... 58
Zadanie: Rozwijanie własnych kompetencji samowychowawczych ............ 59
Zadanie: Godziny wychowawcze poświęcone osobistemu
rozwojowi uczniów ............................................................................... 59
Zadanie: Ćwiczenia grupowe jako metoda
stymulowania samowychowania uczniów  miniwarsztat .......... 61
Rozdział trzeci
Poznawanie uczniów i klasy ...................................................................................... 63
Blok tematyczny: Miejsce diagnozy w procesie dydaktyczno-wychowawczym .... 63
Zadanie: Co i jak poznawać w klasie? ................................................................ 63
Zadanie: Charakterystyka klasy szkolnej ......................................................... 64
Blok tematyczny: Metody badań pedagogicznych .................................................. 65
Zadanie: Cechy poprawnej obserwacji ............................................................... 65
Zadanie: Wskaz
niki obserwacyjne ..................................................................... 66
Zadanie: Jak prowadzić wywiad? ........................................................................ 67
Zadanie: Badanie socjometryczne metodÄ… Moreno ........................................ 69
Spis treÅ›ci Aö
Zadanie: Kwestionariusz do badania ról grupowych ................................... 72
Zadanie: Analizowanie kwestionariusza ankiety ......................................... 73
Zadanie: Konstruowanie kwestionariusza ankiety ...................................... 73
Zadanie: Przeprowadzanie badań ankietowych ............................................. 74
Zadanie: Diagnostyczne ćwiczenia grupowe ................................................. 75
Rozdział czwarty
Relacje nauczyciela z uczniami i rodzicami ..................................................... 77
Blok tematyczny: Porozumiewanie siÄ™ w procesie wychowania ....................... 77
Zadanie: Jakim językiem mówię? ..................................................................... 77
Zadanie: Kto ma problem? ................................................................................. 78
Zadanie: Formułowanie komunikatów  ja ................................................... 79
Zadanie: Odzwierciedlanie ................................................................................ 81
Zadanie: Aktywne słuchanie ............................................................................ 82
Zadanie: Konstruktywne rozwiązywanie konfliktów ................................. 84
Zadanie: Porozumiewanie siÄ™  podsumowanie ........................................... 85
Blok tematyczny: Wzmacnianie poczucia własnej wartości uczniów .............. 86
Zadanie: Zachowaniowe przejawy poczucia własnej wartości .................. 86
Zadanie: Nauczyciel a poczucie własnej wartości ucznia ............................ 88
Zadanie: Ćwiczenia wzmacniające poczucie własnej wartości uczniów ...... 88
Zadanie: Czy uczeń jest w szkole podmiotem? ............................................. 89
Blok tematyczny: Współpraca nauczyciela z rodzicami ...................................... 90
Zadanie: Nauczyciele i rodzice .......................................................................... 90
Zadanie: Pierwsza wywiadówka ........................................................................ 91
Zadanie: Rozmowy z rodzicami ....................................................................... 92
Zadanie: Zebrania z rodzicami  gry symulacyjne ...................................... 93
Zadanie: Pedagogizacja rodziców .................................................................... 96
Zadanie: Analiza problemów wychowawczych ............................................. 97
Rozdział piąty
Kierowanie pracą uczniów na lekcji .................................................................. 101
Blok tematyczny: Organizowanie środowiska uczenia się ................................. 101
Zadanie: Jak nauczać skutecznie? ..................................................................... 101
Zadanie: Zasady uczenia siÄ™ i motywacji ........................................................ 102
Zadanie: Hospitacja lekcji .................................................................................. 103
Zadanie: Jak zainteresować uczniów przedmiotem? .................................... 104
Zadanie: Wykorzystanie czasu lekcji ............................................................... 105
Zadanie: Jak nie marnować czasu na lekcji? .................................................. 106
Zadanie: Nauczyciel, uczniowie, przestrzeń .................................................. 106
Zadanie: Aranżowanie przestrzeni .................................................................. 107
Blok tematyczny: Komunikowanie siÄ™ na lekcji .................................................... 108
Zadanie: WÅ‚adza nauczyciela nad mowÄ… w klasie ........................................ 108
Zadanie: Mapy mentalne ................................................................................... 109
Üö9ö Spis treÅ›ci
Zadanie: Prezentacja materiału ......................................................................... 110
Zadanie: Sztuka zadawania pytań .................................................................... 110
Zadanie: Wykorzystanie pytań w nauczaniu ................................................. 111
Zadanie: Prace pisemne ....................................................................................... 112
Blok tematyczny: A
ad i dyscyplina w klasie ........................................................... 113
Zadanie: A
ad, dyscyplina, proces kształcenia ................................................. 113
Zadanie: Uczniowskie zachowania zakłócające ............................................. 114
Zadanie: Przyczyny zachowań zakłócających ................................................ 115
Zadanie: Strategie uczniów ................................................................................. 116
Zadanie: Zapobieganie zachowaniom zakłócającym .................................... 117
Zadanie: Reguły zachowania i procedury pracy ............................................ 117
Zadanie: Postawa nauczyciela wobec dyscypliny ........................................... 118
Zadanie: Pierwsze spotkanie .............................................................................. 119
Zadanie: Demonstrowanie pewności siebie .................................................... 120
Zadanie: Reagowanie na zachowania zakłócające ......................................... 121
Zadanie: Ćwiczenia relaksująco-koncentrujące ............................................. 123
Blok tematyczny: Psychopedagogiczne problemy kontroli i oceny ................... 124
Zadanie: Metody kontroli osiągnięć uczniów ................................................. 124
Zadanie: Odpytywanie inaczej .......................................................................... 125
Zadanie: Czy stopnie sÄ… potrzebne?  gra symulacyjna ............................... 125
Zadanie: Dylematy zwiÄ…zane z ocenianiem .................................................... 128
Zadanie: Siedem niegodziwych postaw wobec oceniania ............................ 129
Zadanie: Nie tylko stopnie... ............................................................................... 130
Zadanie: Informacje zwrotne ............................................................................. 131
Zadanie: Samokontrola nauczyciela ................................................................. 132
Zadanie: Autorefleksja przyszłego nauczyciela ............................................... 133
Bibliografia ......................................................................................................................... 135
Aneksy
Aneks I ................................................................................................................................ 145
Aneks II ............................................................................................................................... 233
WST
P
Każdy nauczyciel, przystępując do pracy z uczniami, musi odpowiedzieć sobie na
kilka podstawowych pytań: kogo ma kształcić? po co? czego uczeń ma się na-
uczyć i w jaki sposób? Pozwoli mu to dobrze zaplanować podstawowe elementy
procesu kształcenia: cele, treści, metody, formy i warunki pracy. Oczywiście,
pracujÄ…c w systemie edukacji instytucjonalnej, ma znacznie ograniczony wy-
bór: programy kształcenia narzucają cele ogólne, często także zawierają wykaz
szczegółowych rezultatów nauczania, podstawowe treści kształcenia. Musi się
też dostosować do określonych warunków pracy (liczba godzin, liczebność klas,
dostępne środki dydaktyczne i wyposażenie). Tak dzieje się również w procesie
edukacji nauczycieli.
Standardy kształcenia nauczycieli z dnia 7 września 2004 r.1 określają jego
cel: przygotowanie  do kompleksowej realizacji dydaktycznych, wychowawczych
i opiekuńczych zadań szkoły 2 oraz bardziej szczegółowe umiejętności absolwen-
tów. Podają liczbę godzin nauczania oraz sugerują treści kształcenia z zakresu
psychologii, pedagogiki, dydaktyki przedmiotowej i przedmiotów uzupełniają-
cych. Z kolei władze szkół wyższych, gdzie kandydaci do zawodu mogą uzyskać
niezbędne kwalifikacje pedagogiczne, nadają konkretny kształt modelowi kształ-
cenia nauczycieli przez lepszą lub gorszą organizację nauki studentów  dobór
kadry, ustalenie wymiaru godzin, wybór odpowiedniego momentu włączenia
przedmiotów psychopedagogicznych w plan studiów, określenie zasad odbywa-
nia praktyk, liczebności grup, wyposażenie itp. Autonomia nauczyciela nauczy-
cieli jest więc dość ograniczona, jeśli chodzi o warunki, cele i treści kształcenia.
Ma on jednak duży margines swobody w zakresie wyboru metod pracy i kształ-
towania interakcji ze studentami, a więc w tym, co jest istotą procesu nauczania
 uczenia siÄ™.
1
Rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. w sprawie
standardów kształcenia nauczycieli, Dziennik Ustaw Nr 207, poz. 2110. W chwili oddawania książki do
druku trwały prace nad zmianą systemu kształcenia nauczycieli  projekt przygotowany przez Radę
Główna Szkolnictwa Wyższego w lutym 2007 r. czeka na zatwierdzenie przez Ministerstwo Nauki
i Szkolnictwa Wyższego.
2
Tamże, s. 14 552.
Üö:ö WstÄ™p
System uniwersyteckiego kształcenia nauczycieli w Polsce ma wiele słabości,
które utrudniają rzetelne przygotowanie kandydatów do zawodu. Do najważniej-
szych można zaliczyć:
 brak jasnej filozofii kształcenia nauczycieli, która miałaby odzwierciedlenie
w rozwiÄ…zaniach systemowych;
 brak korelacji między elementami procesu kształcenia: celami, treściami, czasem
na niego przeznaczonym;
 zbyt małą liczbę godzin dydaktycznych, zwłaszcza na realizację zajęć z psycho-
logii i pedagogiki (łącznie 150 godzin), co po pierwsze, uniemożliwia wyposa-
żenie studentów w wystarczający zasób wiedzy, umiejętności i postaw gwaran-
tujący radzenie sobie w skomplikowanej rzeczywistości współczesnej szkoły, po
drugie, skłania do nauczania w modelu transmisyjnym, a nie interpretacyjnym,
do wyboru ekonomicznych czasowo metod podajÄ…cych, a nie aktywizujÄ…cych,
dzięki którym studenci mogą ćwiczyć umiejętności, rozwijać refleksyjność,
samodzielnie rozwiązywać problemy;
 zbyt ubogi zakres treści kształcenia w porównaniu z rzeczywistymi wymaga-
niami i wyzwaniami, stojącymi przed współczesnym nauczycielem;
 brak mechanizmów ograniczających uzyskiwanie kwalifikacji przez osoby po-
zbawione predyspozycji pedagogicznych bÄ…dz
mające zaburzenia osobowościo-
we i psychiczne3.
W tej sytuacji nauczyciel nauczycieli nie ma łatwego zadania, jeśli chce
kształcić i wychowywać ludzi kompetentnych, samodzielnych, twórczych, dobrze
funkcjonujących we współczesnej rzeczywistości i potrafiących odpowiedzieć
na wyzwania przyszłości, bo tacy właśnie pedagodzy są potrzebni dzisiejszemu
społeczeństwu. Warto więc odpowiednio  zagospodarować margines swobody,
jaki edukatorowi nauczycieli pozostawia system, i wykorzystywać każdą szansę
na zwiększenie efektywności prowadzonego kształcenia. Mam nadzieję, że pre-
zentowana praca pomoże wszystkim tym, którzy poszukują nowych rozwiązań
skutecznego nauczania.
Książka jest wynikiem moich kilkunastoletnich doświadczeń w zakresie pe-
dagogicznego kształcenia i doskonalenia nauczycieli, którymi chcę się podzielić
z innymi prowadzącymi zajęcia na kierunkach pedagogicznych. Wiele pomysłów
i inspiracji, które znalazły wyraz w prezentowanych ćwiczeniach, to owoc współ-
pracy z dr hab. Mariolą Chomczyńską-Rubacha, obecnie prof. UMK w Toruniu
i WSHE w A
odzi, moją koleżanką z Zakładu Pedagogicznego Kształcenia Nauczy-
cieli UMCS, przyjaciółką i towarzyszką w rozwoju zawodowym. W tym miejscu
chcę jej serdecznie podziękować za możliwość twórczych dyskusji, wspólne eks-
perymentowanie, za akceptacjÄ™ i wsparcie.
Pedagogika dla nauczycieli w praktyce to propozycja przede wszystkim
metodyczna: zawiera ponad 100 sytuacji dydaktycznych  ćwiczeń i zadań do
zrealizowania w ramach nauczania pedagogiki. Ale jednocześnie odzwierciedla
3
Jeśli wejdą w życie zmiany w kształceniu nauczycieli proponowane przez Radę Główną Szkolni-
ctwa Wyższego, cześć z tych niedostatków zostanie zminimalizowana.
WstÄ™p Üö;ö
określoną filozofię edukacyjną, której najważniejsze założenia można ująć w kil-
ku punktach:
1. Zdobywanie wiedzy teoretycznej nie jest głównym celem kształcenia studen-
tów, ale środkiem mającym im pomóc w nabyciu umiejętności praktycznych
oraz rozwijaniu samodzielności myślenia i działania, inteligencji emocjonalnej,
samoświadomości i odpowiedzialności, wiary w siebie i optymizmu pedago-
gicznego.
2. Osiągnięcie trwałych efektów nauczania wymaga wszechstronnego zaangażo-
wania ucznia: jego intelektu, emocji, działania.
3. Atrakcyjność zajęć nie tylko zwiększa motywację studentów do nauki oraz
zainteresowanie przedmiotem, ale także uświadamia przyszłym nauczycielom
bogactwo i różnorodność metodyczną procesu kształcenia.
4. Prowadzący zajęcia z pedagogiki jest dla studentów modelem nauczyciela,
dlatego powinien odpowiednio organizować proces kształcenia i prezentować
wobec nich takie postawy, które staną się wzorcowymi zachowaniami kompe-
tentnego nauczyciela.
Zakres treści zawarty w prezentowanych zadaniach i ćwiczeniach nie stano-
wi kompletnego programu nauczania pedagogiki w ramach uniwersyteckiego
kształcenia nauczycieli. O ich doborze zadecydowało kilka przesłanek:
 ich zakres tematyczny odzwierciedla  w moim przekonaniu  podstawowe
i najbardziej przydatne umiejętności nauczyciela-wychowawcy;
 zagadnienia w nich poruszane powinny być realizowane w trakcie zajęć ćwi-
czeniowych i warsztatowych;
 przedstawione sytuacje dydaktyczne były i są stosowane przeze mnie podczas
różnego typu zajęć i szkoleń dla studentów i nauczycieli.
Zadania dla studentów zostały ujęte w 5 rozdziałach. Rozdział pierwszy
pt. Nauczyciel, uczeń, szkoła ma charakter wprowadzający. Ćwiczenia w nim za-
mieszczone mogą stworzyć kontekst poznawczy i motywacyjny dla zdobywanej
przez studentów wiedzy z zakresu pedagogiki i dydaktyki szczegółowej. Ułatwią
im wieloaspektowe spojrzenie na szkołę i zapoczątkują proces identyfikowania
się z przyszłą rolą zawodową. Rozdział drugi zatytułowany Praca wychowawcy
klasy zawiera zadania, które umożliwią studentom refleksję nad specyfiką roli
wychowawcy klasy oraz nabycie wiedzy i umiejętności związanych z działania-
mi na rzecz grupy i osobistego rozwoju uczniów. Mogą także stanowić okazję
do zastanowienia się nad wizją własnej pracy wychowawczej w przyszłości oraz
do wypróbowania nabywanych umiejętności podczas praktyk. Rozdział trzeci
 Poznawanie uczniów i klasy  dotyczy działań diagnostycznych nauczyciela-
-wychowawcy. Wykonanie zawartych w nim ćwiczeń pozwoli studentom na
opanowanie podstawowych metod badań pedagogicznych, przydatnych w pracy
nauczyciela: obserwacji, wywiadu, ankiety, technik socjometrycznych oraz na-
uczy, jak wykorzystywać wyniki badań uczniów i klasy do planowania i reali-
zacji pracy wychowawczej. Rozdział czwarty pt. Relacje nauczyciela z uczniami
i rodzicami jest poświęcony podstawowym umiejętnościom komunikacyjnym:
nawiązywaniu kontaktu, czynnemu słuchaniu, formułowaniu komunikatów  ja ,
Üö<ö WstÄ™p
konstruktywnemu rozwiązywaniu problemów. Szczególnie dużo miejsca prze-
znaczono na uświadomienie studentom istoty języka akceptacji i ćwiczenie tej
formy porozumiewania się. W rozdziale tym zamieszczono również ćwiczenia
dotyczące poczucia własnej wartości: jej wpływu na zachowania uczniów i na-
uczyciela oraz na wzajemne relacje. Wykonanie ćwiczeń z tego zakresu nie tylko
pozwoli studentom na zapoznanie się z metodami pracy z uczniami, ale także da
okazję do wzmocnienia samooceny i samoakceptacji. Rozdział piąty  Kierowanie
pracą uczniów na lekcji  zawiera zadania z zakresu dydaktyki ogólnej, kładące
nacisk na organizowanie środowiska uczenia się, wzbudzanie motywacji uczniów,
komunikowanie się w procesie kształcenia (prezentowanie materiału, zadawanie
pytań, udzielanie informacji zwrotnych), wprowadzanie i utrzymywanie ładu
i dyscypliny na lekcji, psychopedagogiczne problemy kontroli i oceny.
Aby ułatwić Czytelnikom orientację, każdy rozdział został podzielony na blo-
ki tematyczne, których tytuły określają zakres treści zawartych w ćwiczeniach.
Proponowane w książce zadania, poza nielicznymi wyjątkami, mają taką samą
formÄ™. ZawierajÄ… one:
 cele szczegółowe, sformułowane jako zakładane rezultaty ćwiczenia;
 wiedzę wstępną, jaką powinni mieć studenci, przystępując do realizacji zadania
(o ile taka jest wymagana);
 literaturę: propozycje publikacji, które studenci powinni przeczytać jako uzu-
pełnienie ćwiczenia lub dla zdobycia wiedzy wstępnej (o ile nie opanowali jej
w trakcie wcześniejszych zajęć);
 wskazówki co do aranżacji przestrzeni: sposób ustawienia stolików i krzeseł, je-
śli tradycyjny układ nie zapewnia warunków potrzebnych do przeprowadzenia
ćwiczenia;
 materiały i pomoce potrzebne do realizacji zadania.
Materiały do wykorzystania na zajęciach (Aneks I i II) są również dostępne
na płycie CD (do zakupienia w Oficynie Wydawniczej  Impuls ), aby prowadzący
mogli dostosowywać je do własnych potrzeb.
Przedstawione w książce zadania i sytuacje dydaktyczne są propozycją, z któ-
rej Czytelnicy mogą skorzystać, stosując je in extenso, modyfikując bądz
traktujÄ…c
jedynie jako inspirację. Mogą być one realizowane zarówno w podstawowym
kształceniu studentów, w różnych formach doskonalenia nauczycieli, jak również
na poziomie studiów pedagogicznych w ramach przedmiotów takich, jak: teoria
wychowania, dydaktyka ogólna, metody badań pedagogicznych. Z nadzieją, że ta
praca pomoże innym nauczycielom nauczycieli doskonalić swoją pracę 
Autorka
Rozdział pierwszy
NAUCZYCIEL, UCZEC
, SZKOA
A
_Blok tematyczny: Nauczyciel_
Rð Zadanie: Kompetencje zawodowe nauczyciela
Cel e:
W wyniku realizacji ćwiczenia studenci:
 określą kompetencje profesjonalne nauczyciela  wychowawcy klasy;
 będą mieli okazję do refleksji nad ich przydatnością w wykonywaniu roli zawo-
dowej;
 zdobędą przekonanie, że kompetencje profesjonalne można kształtować i roz-
wijać.
L i t e r a t u r a u z u p e ł n i a j ą c a, po wykonaniu ćwiczenia:
Hamer H., Klucz do efektywności nauczania, Veda, Warszawa 1994.
Kwaśnica R., Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu [w:] Pedagogika, t. 2, cz. 2,
red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, PWN, Warszawa 2003.
Mat eri ał y:
 arkusze papieru,
 mazaki,
 taśma mocująca.
Przebi eg:
1. Studenci wspólnie z prowadzącym1 tworzą mapę mentalną zadań nauczyciela
(na arkuszu papieru lub tablicy).
1
W książce używam tradycyjnie form męskich, z uwagi na większą przejrzystość tekstu, ale
wszystkie zwroty odnoszą się oczywiście także do kobiet (a zważywszy na feminizację zawodu  prze-
de wszystkim do nich).
Üö>ö RozdziaÅ‚ pierwszy. Nauczyciel, uczeÅ„, szkoÅ‚a
2. Studenci podzieleni na 4 grupy, opierając się na własnych doświadczeniach
i obserwacjach swoich nauczycieli, odpowiadają na następujące pytania:
 grupa I: Jak zachowuje siÄ™, co robi na lekcji skuteczny,  dobry nauczyciel?
 grupa II: Jak zachowuje się, co robi na lekcji nieskuteczny,  zły nauczyciel?
 grupa III: Jakimi cechami charakteru, osobowości odznacza się  dobry na-
uczyciel?
 grupa IV: Jakimi cechami charakteru, osobowości odznacza się  zły na-
uczyciel?
3. Grupy prezentujÄ… wyniki swojej pracy (plansze zostajÄ… powieszone na tablicy
lub ścianach), analizują i uzupełniają listy cech i zachowań.
4. Wykorzystując wyniki pracy grupowej, studenci wspólnie z prowadzącym lub
w 3 grupach ustalajÄ…:
 jakÄ… wiedzÄ™,
 jakie umiejętności,
 jakie cechy osobowości powinien mieć dobry, skuteczny nauczyciel.
5. Na koniec warto odpowiedzieć na pytania:
 Które z tych umiejętności czy cech szczególnie sprzyjają efektywnemu ucze-
niu się uczniów, a które dobrym relacjom nauczyciela z uczniami i pracy
wychowawczej?
 Które z kompetencji można nabywać, rozwijać i w jaki sposób?
Rð Zadanie: Moje kompetencje pedagogiczne
Cel e:
W wyniku realizacji ćwiczenia studenci:
 będą mieli okazję do refleksji nad swoimi kompetencjami do pracy dydaktycz-
no-wychowawczej;
 zyskają motywację do nabywania wiedzy i umiejętności z zakresu pedagogiki;
 będą mieli okazję do analizy własnego rozwoju w trakcie przygotowania za-
wodowego.
Mat eri ał y:
 odbitki ksero kwestionariusza kompetencji pedagogicznych, po 2 egzemplarze
dla każdego studenta (załącznik 1 w Aneksie I),
 uwaga: można opracować inny wykaz kompetencji, dostosowany do programu
realizowanego z konkretną grupą studentów.
Przebi eg:
1. Każdy student wypełnia kwestionariusz na pierwszych zajęciach i wpisuje datę.
Chętni dzielą się swoimi refleksjami, a prowadzący, nawiązując do programu
zajęć, określa, które z kompetencji będą mieli okazję rozwinąć w czasie realizacji
tego przedmiotu. Studenci powinni zachować kwestionariusz do końca kursu.
Blok tematyczny: Nauczyciel Üö?ö
2. Podczas ostatnich zajęć studenci ponownie wypełniają kwestionariusz i po-
równują wyniki uzyskane na pierwszych i ostatnich zajęciach. Dzielą się reflek-
sjami dotyczÄ…cymi zmian w zakresie ich kompetencji nauczycielskich.
Rð Zadanie: Rola zawodowa nauczyciela
Cel e:
W wyniku realizacji ćwiczenia studenci:
 uświadomią sobie istotę i złożoność roli zawodowej nauczyciela.
Wi edza wst ępna:
Znajomość pojęcia i wymiarów roli społecznej (normatywnego, behawioral-
nego i indywidualnego).
Li t erat ura:
Rubacha K., Pełnienie roli nauczyciela a realizacja zadań rozwojowych w okresie
wczesnej dorosłości, Wyd. UMK, Toruń 2000.
M a t e r i a Å‚ y:
 3 arkusze papieru zatytułowane:  Normatywny wymiar roli nauczyciela ,
 Behawioralny wymiar roli nauczyciela ,  Indywidualny wymiar roli nauczy-
ciela ,
 mazaki,
 karteczki samoprzylepne.
Ar anżacj a pr zes t r zeni:
Krąg lub inne ustawienie, umożliwiające studentom swobodne podchodzenie
do zawieszonych arkuszy.
Przebi eg:
1. Prowadzący omawia lub przypomina pojęcie i wymiary roli społecznej.
2. Studenci, pracujÄ…c w parach, wypisujÄ… na karteczkach swoje skojarzenia do-
tyczące każdego z wymiarów roli nauczyciela (jedno skojarzenie na jednej
kartce) i przyklejają je do odpowiednich arkuszy. Karteczki o tej samej treści
umieszczajÄ… obok siebie.
3. Studenci pod kierunkiem prowadzącego analizują i uzupełniają charakterysty-
ki poszczególnych wymiarów roli nauczyciela.
4. Studenci, przypominając sobie swoich dawnych nauczycieli, przedstawiają róż-
ne możliwości indywidualnego wypełniania roli zawodowej.
5. Ćwiczenie może zakończyć refleksja studentów nad własnymi wyobrażeniami
dotyczącymi pełnienia roli nauczyciela w przyszłości.
Üö@ö RozdziaÅ‚ pierwszy. Nauczyciel, uczeÅ„, szkoÅ‚a
Rð Zadanie: Dylematy roli nauczyciela
Cel e:
W wyniku realizacji ćwiczenia studenci:
 odniosą wiedzę teoretyczną na temat dylematów roli do praktyki;
 wypracują konstruktywne rozwiązania dylematów roli nauczyciela.
Wi edza wst ępna:
Na temat dylematów roli zawodowej nauczyciela na podstawie: K. Kona-
rzewski, Nauczyciel [w:] Sztuka nauczania, t. 2: Szkoła, red. K. Konarzewski, WSiP,
Warszawa 1992 (lub inne wydania).
Mat eri ał y:
 arkusze papieru,
 mazaki,
 taśma mocująca.
Przebi eg:
1. Studenci na podstawie przeczytanej literatury przypominają najważniejsze dy-
lematy roli nauczyciela i ich konsekwencje.
2. Studenci dzielą się na 4 grupy, z których każda opracowuje jeden aspekt roli
nauczyciela (niejasność roli, wewnętrzna niespójność roli, niezgodność roli
z innymi rolami oraz psychologiczna trudność roli). Na arkuszach studenci
wypisują w formie drzewka decyzyjnego różne propozycje rozwiązania da-
nego dylematu przez nauczyciela i konsekwencje wynikajÄ…ce z dokonanego
przez nich wyboru. W wyniku dyskusji decydują, które z rozwiązań są kon-
struktywne.
3. Każda grupa prezentuje efekty swojej pracy, wskazując i uzasadniając swoje
stanowisko. Pozostali uczestnicy komentują je oraz ewentualnie wysuwają wła-
sne propozycje konstruktywnego rozwiązania poszczególnych dylematów.
_Blok tematyczny: Uczeń_
Rð Zadanie: Sytuacja ucznia
Cel e:
W wyniku realizacji ćwiczenia studenci:
 będą mieli okazję do zastanowienia się nad sytuacją dziecka (młodego czło-
wieka) jako ucznia: wymaganiami roli uczniowskiej, jej zwiÄ…zkiem z sytuacjÄ…
pozaszkolną i doświadczeniami życiowymi dziecka;
 zwiększą swoją wrażliwość na potrzeby uczniów.
Blok tematyczny: UczeÅ„ ÜöAö
Mat eri ał y:
 arkusze papieru,
 mazaki,
 taśma mocująca.
Przebi eg:
1. Studenci podzieleni na 3 grupy pracują nad następującymi tematami:
 grupa I:  Uczniowski plecak . Studenci wypisują na arkuszu, z czym uczeń
przychodzi, jaki jest jego  metaforycznie pojęty  bagaż, co uczeń przynosi
w swoim plecaku poza książkami i zeszytami (tu powinny się pojawić takie
punkty, jak: dotychczasowe doświadczenia życiowe, problemy rodzinne, stan
zdrowia, samopoczucie w danym momencie, motywacja do nauki i postawa
wobec szkoły, aspiracje, potrzeby psychiczne itp.);
 grupa II:  Mapa nacisków . Studenci mają za zadanie wypisać, na przy-
kład w formie mapy logicznej (w centrum sylwetka dziecka), różne z
ródła
pozaszkolnych oddziaływań na zachowanie, sposób myślenia i postawy
ucznia (powinni wymienić członków rodziny  rodziców, rodzeństwo,
dziadków, środowisko rówieśnicze i lokalne, mass media, literaturę, placów-
ki kulturalne itp.);
 grupa III:  Wzorowy uczeń . Studenci mają za zadanie określić wymagania
szkoły wobec ucznia dotyczące nauki i zachowania (normatywny aspekt roli
ucznia), na przykład w formie listy nakazów i zakazów, których dziecko po-
winno przestrzegać, aby zaspokoić oczekiwania nauczycieli i zasłużyć w ich
opinii na miano  dobrego ucznia .
2. Po prezentacji rezultatów pracy grupowej studenci wspólnie z prowadzącym
zastanawiajÄ… siÄ™ nad odpowiedziÄ… na pytania:
 Jakiego rodzaju bagaż uczniowski sprzyja, a jaki utrudnia dobre pełnienie
roli ucznia?
 Jakie wpływy środowiska pozaszkolnego pomagają uczniowi, a jakie utrud-
niają spełnienie tych wymagań?
Rð Zadanie: Rola ucznia
Cel e:
W wyniku realizacji ćwiczenia studenci:
 określą normatywny wymiar roli ucznia;
 uświadomią sobie trudności łączące się z pełnieniem roli ucznia;
 zwiększą swoją wrażliwość na potrzeby uczniów.
Li t erat ura uzupeł ni aj ąca:
Klimowicz G., Kościanek-Kukacka J., Kozłowski W., Dylematy ucznia. Z doświad-
czeń dorastającej młodzieży, WSiP, Warszawa 1994.
:ö9ö RozdziaÅ‚ pierwszy. Nauczyciel, uczeÅ„, szkoÅ‚a
Włodarski Z., Hankała A., Nauczanie i wychowanie jako stymulacja rozwoju
człowieka, Impuls, Kraków 2004.
Mat eri ał y:
 dokumenty zawierajÄ…ce wymagania stawiane uczniom (kodeksy ucznia, re-
gulaminy szkół, tekst Ustawy o systemie oświaty itp.),
 kartki z niedokończonymi zdaniami (w opisie ćwiczenia).
Przebi eg:
1. Studenci na podstawie dostępnych dokumentów i własnych doświadczeń for-
mułują listę wymagań i oczekiwań stawianych uczniom przez szkołę i rodziców
(można je zapisać na tablicy).
2. Następnie studenci biorący udział w ćwiczeniu dzielą się na kilkuosobowe gru-
py. Mają za zadanie, odwołując się do własnych doświadczeń uczniowskich,
dokończyć zdania zaczęte na kartkach (na każdej jest wpisane jedno zdanie;
grupa dostaje tyle zdań, ile liczy osób):
 W szkole najbardziej denerwowało mnie...
 Nie lubiłem/-am, kiedy nauczyciel...
 W szkole najbardziej nie lubiłem/-am...
 Z obowiązków szkolnych najbardziej uciążliwe było...
 W szkole przeszkadzało mi...
 Szkoła byłaby dużo przyjemniejsza, gdyby nie... itp.
Każdy student kończy zdanie i podaje kartkę osobie siedzącej po jego prawej
stronie. Sytuacja powtarza się do momentu, gdy wróci do niego jego pierwsza
kartka.
3. Studenci odczytują głośno zapisane zdania. Następnie odpowiadają na pytania:
 Jakie trudności musi pokonać uczeń, aby wywiązywać się z roli zgodnie
z oczekiwaniami dorosłych?
 Jakie potrzeby uczniów zostają ograniczone przez wymagania roli?
 Jaki wpływ na rozwój osobowości dziecka/młodego człowieka ma norma-
tywny aspekt roli uczniowskiej?
 Które z tych wymagań są uzasadnione przez cele dydaktyczno-wychowaw-
cze szkoły, a które są raczej efektem ukrytego programu? (to pytanie można
uczynić przedmiotem dyskusji, jeśli studenci wcześniej zapoznali się z funk-
cjami i zadaniami szkoły oraz jej ukrytym programem).
Rð Zadanie: SzkoÅ‚a a potrzeby psychiczne ucznia
Cel e:
W wyniku realizacji ćwiczenia studenci:
 pogłębią wiedzę na temat potrzeb psychicznych dzieci i młodzieży;
 uświadomią sobie, że potrzeby uczniów zostają na różnych etapach rozwoju
ograniczone przez wymagania roli ucznia oraz konsekwencje tych ograniczeń;