Biskupi, lennicy, żeglarze

Gdańskie studia z dziejów średniowiecza nr 9, 2003

Joachim Zdrenka (Poczdam)

DOKUMENT POZNAŃSKIEGO ROZEJMU

POLSKO-POMORSKIEGO Z 1409 R.

W KONTEKŚCIE „WIELKIEJ WOJNY”

Kwestia stosunków pomorsko-krzyżacko-polskich w przededniu wybu-

chu „Wielkiej Wojny” była wielokrotnie przedmiotem badań zarówno nie-
mieckich jak i polskich. Odsyłając po szczegóły do własnej pracy

1

, ograni-

czę się do przypomnienia podstawowych faktów.

W obliczu nieuchronnie zbliżającej się wojny zarówna strona polska jak

i krzyżacka dażyła do uregulowanie stosunków z książętami Pomorza Za-
chodniego i związania ich z sobą układami państwowymi. 14 X 1407 r.
w Czarnem, podczas spotkania księcia słupskiego Bogusława VIII z wiel-
kim mistrzem krzyżackim Ulrykiem von Jungingen, przyjęty został projekt
pokojowego układu granicznego między księstwem słupskim a państwem
Zakonu Krzyżackiego, ratyfikowany 23 IX 1408 r.

2

Przed 31 X 1408 r. ksią-

żę szczeciński Świętobór I, uważnie obserwujący stosunki polsko-krzyżac-
kie i pomorsko-krzyżackie, spotkał się w Szczecinku z Bogusłwem VIII,
z którym omawiał kwestię stanowiska książąt pomorskich w zapowiadają-
cej się wojnie polsko-krzyżackiej

3

. W literaturze przedmiotu przyjmuje się,

że książę szczeciński wystąpił tutaj jako stronnik krzyżacki i namawiał

427

1

Por. J. Zdrenka, Polityka zagraniczną książąt szczecińskich w latach 1295–1411,

Słupsk 1987, s. 255 i dalej.

2

Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen im 15. Jahrhundert, hrsg.

v. E. Weise, Bd. I, Marburg 1969, nr 56 i 57.

3

O spotkaniu książąt pomorskich poinformował wielkiego mistrza Henryk von

Güntersberg, por. Geschichte des Geschlechts von Zitzewitz, bearb. v. M. v. Stojentin,
Bd. I, Stettin 1900, nr 13.

Bogusława VIII do pozostania w obozie antypolskim

4

. Ze względu na czę-

ste zmiany frontu politycznego książąt pomorskich kwestia ta nie jest
oczywista, jakkolwiek bardzo prawdopodobna. Ponieważ książęta po-
morscy nie tylko w tym konflikcie kierowali się głównie interesami go-
spodarczo-finansowymi, a dopiero w dalszej kolejności względami poli-
tycznymi, nic dziwnego, że zarówno strona polska jak i krzyżacka
starały się ich pozyskać pożyczkami pieniężnymi, przywilejami handlo-
wymi lub w inny wymierny sposób. W tej sytuacji nie może dziwić fakt,
że już 29 XII 1408 r. książę szczeciński kwitował Zakonowi Krzyżackiemu
w Człuchowie pożyczkę 1000 kop groszy praskich, otrzymując przy tej
okazji obietnicę dalszej pomocy finansowej

5

. W okresie poprzedzającym

wybuch działań wojennych z Zakonem w 1409 r. obie strony, tj. polska
i krzyżacka, wzmocniły swe starania o utrzymanie lub (ponowne) pozy-
skanie sojuszników w osobach książąt zachodniopomorskich. O tego ro-
dzaju staraniach ze strony krzyżackiej w pierwszych miesiącach 1409 r.
informują liczne listy wysyłane z terenu Nowej Marchii do wielkiego mi-
strza. Z przesłanych do Malborka informacji wynika, że takie rozmowy
przeprowadzone zostały z księciem szczecińskim w styczniu i przed 15 III
w Pyrzycach

6

. Wynika stąd wniosek, że w tym czasie książę szczeciński

znajdował się w obozie krzyżackim, co ułatwiło mu zwrócenie się do wiel-
kiego mistrza 2 IV 1409 r. o zwrot zarekwirowanych towarów szczeciń-
skich w porcie gdańskim

7

. Przed 14 VI 1409 r. odbyło się w Stargardzie Sz-

czecińskim spotkanie przedstawicieli trzech linii książęcych, na którym
nie tylko omówiono aktualną sytuację polityczną, ale również próbowano
podjąć wspólne działania, wysyłając posłów zarówno do Krakowa jak i do
Malborka

8

. W tym to kontekście należy rozpatrywać niżej publikowany

poznański dokument księcia szczecińskiego Świętobora I, wystawiony
także w imieniu księcia słupskiego Bogusława VIII. Nieobecność Bogu-
sława zdaje się wskazywać, że w tym czasie istniały jakieś kontrowersje
między księciem słupskim a monarchą polskim. Najprawdopodobniej

428

4

W. Loos, Die Beziehungen zwischen dem Deutschordensstaat und Pommern,

Königsberg 1937, s. 52 i J. Mielcarz, Dzieje społeczne i polityczne księstwa słupskiego
w latach 1372–1411, Poznań–Słupsk 1976, s. 220.

5

Die Staatsverträge, Bd.1, nr. 71.

6

GSPK, OBA, nr 1044, 1056, 1057.

7

Hansisches Urkundenbuch, Bd. 5, Halle–Leipzig 1899, nr 869.

8

GSPK, OBA, nr 1079, 1087. Por. Loos, op. cit., s. 52 i B. Zientara, Bydgoszcz, Nakło

i hołd w Pyzdrach. Księstwo słupskie a Polska w latach 1386–1412, ZH, t. 34, 1969,
s. 33 i n.

przyczyną była niestabilna polityka księcia słupskiego, który lawirował
między obozem polskim i krzyżackim, nie mogąc się zdecydować na żaden
z nich. Kwestia ta wymaga jeszcze dalszych badań. Książę szczeciński
przybył do Poznania bezpośrednio ze spotkania w Stargardzie Szczeciń-
skim, co potwierdzałoby tezę, że miał za zadanie wysondować aktualną
sytuację, ocenić szanse polskie w zbliżającym się konflikcie krzyżackim
i utrzymać obcję pomorską jako nadal otwartą. Niewątpliwie takie stano-
wisko książąt pomorskich sprawiało, że zarówno strona polska jak i krzy-
żacka nie mogły być do końca pewne, po której stronie książęta ci osta-
tecznie się opowiedzą. Pobyt księcia szczecińskiego w Poznaniu został
odnotowany w Malborku z jak największą uwagą

9

i bez wątpienia przy-

czynił się do kolejnego otwarcia skarbca zakonnego dla Pomorzan.
Utwierdza w tym fakt, że do zaplanowanego spotkania Bogusława VIII
z królem polskim w Czarnkowie w dniu 9 IX 1409 r. nie doszło. Mało
tego, z Poznania Świętobór szczeciński udał się wprost do Malborka

10

.

Tu spotkał swego krewniaka, księcia wołogojskiego Warcisława VIII,
który otwarcie przeszedł na stronę krzyżacką i zawarł 28 VII sojusz an-
typolski, otrzymując za to kolejną pożyczkę pieniężną

11

. Kiedy książę

szczeciński opuszczał Malbork, udając się w drogę do Szczecina, decyzja
wypowiedzenia wojny Polsce przez stronę krzyżacką już zapadła. W dniu
6 VIII 1409 r. Ulryk von Jungingen wypowiedział oficjalnie wojnę Pol-
sce

12

. Książęta wołogojscy i szczecińscy wystąpili w niej jako stronnicy

i sojusznicy Zakonu Krzyżackiego. Natomiast książę słupski Bogusław
VIII prowadził do końca politykę wyczekiwania i opowiedział się po stro-
nie polskiej dopiero wówczas, kiedy zwycięzca był już praktycznie znany.

Dokument

*

Poznań, 25 VI 1409

Książę szczeciński Świętobór I zawiera w imieniu księcia słupskiego Bogu-
sława VIII rozejm z królem polskim Władysławem Jagiełłą z dniem 29 VI

9

GSPK, OBA, nr 1088.

10

Por. J. Zdrenka, Itinerar des Stettiner Herzogs Swantibor I. (ca. 1351–1413), Archiv

für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde, Bd. 41, 1995, s. 190.

11

Die Staatsverträge, Bd. I, nr 68; Marienburger Tresslerbuch der Jahren 1399–1409,

hrsg. v. E. Joachim, Königsberg 1896, s. 552, nr 2; 554, nr 7; 556, nr 5, 559, nr 24.

12

Z. Nowak, Akt rozpoczynający „Wielką Wojnę”. List wypowiedni wielkiego mi-

strza Ulryka von Jungingen z 6 sierpnia 1409 roku, KMW, 1976, nr 1, s. 79–85.

1409 r. i uzgadnia termin spotkania księcia Bogusława z królem w Czarnko-
wie na dzień 9 IX t.r.

Oryg.: AGAD, Dokumenty pergaminowe, nr 510. Pergamin 26,5 ×
16,8 cm; plica 2,7 cm. Pieczęć przywieszona na pasku pergaminowym.
Na rewersie regest: 1409 / A. CCCC nono / Induciae annuae inter Wla-
dislaum regem et Boguslaum ducem Stetinensem / i stare sygnatury:
Carton 22 N

o

19. / N

o

15. / 43

b

/ Registrata Pomerania N

o

5 / N

o

6. /

518.212 / Nalepka:

Ì. Þ. Âapøaâcêié Ãëaâíûé Àpxèâú Äpeâíèõú Àêòoâú Çaëú

IV. Øêaôú 1. Ïoëêa 3. N

o

510..

Swantoborius Dei gracia dux Stetinensis Rugieque princeps significamus te-
nore presencium, quibus expedit universis, quomodo inter serenissimum
principem, dominum nostrum, dominum Wladislaum Dei gracia regem Polo-
nie Lithuanieque principem supremum et heredem Russie etc., fratrem no-
strum carissimum subditosque terrarum ipsius ex una et illustrissimum prin-
cipem, dominum Bugslaum Dei gracia Stetinensem ducem etc., nostrum
patruum subditosque terrarum suarum parte ex altera, cristianitas, puras et
integras pacis treugas a festo sanctorum Petri et Pauli apostolorum proxime
affuturo ad revolucionem unius anni integri, hoc est ad aliud festum eorum
Petri et Pauli apostolorum concepimus et statuimus sub condicionibus infra-
scriptis, hiis videlicet, quod omnes nobiles, vasalli, milites, clientes et alii sub-
diti terrarum tam ipsius preclarissimi domini nostri et fratris, preclarissimi

a)

regis Wladislai, quam illustris principis, ducis Bugslai, patrui nostri per eius-
dem anni integri hic descripti spacium cum omnibus possessionibus, castris,
civitatibus, opidis, fortaliciis, villis bonisque aliis, quibuscumque nominibus
vocitantur, in pace et tranquillitate permaneant nec aliquas gwerras, lites seu
controversias inter se commoveant dolo et fraude quibuslibet postergatis.
Quibusquidem pacis treugis sic durantibus consilia eiusdem domini nostri et
fratris, domini Wladislai regis et patrui nostri, ducis Bugslai certos diem et
terminum placitorum servare debeant, cui convencioni nos Swantoborius dux
memoratus, dictarum treugarum institutor debuerimus personaliter interes-
se in crastino Nativitatis Virginis Marie gloriose proxime affuturo in Czerne-
cow celebrande et tanquam principalis iniuriarum descisor alias oberman
dictus omnium displicenciarum, iniuriarum, iurgiorum et quarumlibet diffi-
cultatum primo inter eundem serenissimum dominum nostrum fratrem,
regem Wladislaum et patruum nostrum, ducem Bugslaum, demum inter sub-
ditos partis utriusque cuiuscumque status et condicionis fuerint cum eisdem
consiliariis nostris partis utriusque materias decidere, tollere et rigore iusti-
tie conplanare, que sic placitammus et treugas concepimus dicti dominus

430

noster frater carissimmus, dominus Wladislaus rex et patruus noster, dux
Bugslaus literis eorum sigillis sigillatis se mutuo astrinxerunt. In horum te-
stimonium sigillum nostrum presentibus est appensum. Datum Pozna[nie]
feria tercia infra octavas Johannis Baptiste anno Domini M

o

CCCC

o

nono.

Die Urkunde des Posener polnisch-pommerschen

Waffenstillstands von 1409 im Kontext des „Großen Kriegs”

Angesichts des nahenden Kriegs (1409–1411) strebten sowohl Polen als

auch der Deutsche Orden danach, ihre Beziehungen mit den Herzögen von
Westpommern zu regulieren, und diese mit Staatsverträgen an sich zu bin-
den. Beide Seiten waren bestrebt, die Herzöge mit Darlehen, Handels-
privilegien usw. für sich zu gewinnen. Vor dem 14. Juni 1409 trafen in

431

* Za konsultację paleograficzną dziękuję dr hab. Tomaszowi Jurkowi.

a)

Lekcja niepewna.

Stargard die Vertreter der drei herzoglichen Linien zusammen, die versuch-
ten, gemeinsame Schritte zu unternehmen, und Abgesandte sowohl nach
Krakau als auch nach Marienburg schickten. In diesem Kontext ist die im
Nachfolgenden veröffentlichte Urkunde des Herzogs Świętobór I. von
Stettin zu betrachten, die auch im Namen des Herzogs Bogusław VIII. von
Stolp ausgestellt wurde. Der Stettiner Herzog kam nach Posen unmittelbar
nach dem Treffen in Stargard, wahrscheinlich mit der Aufgabe, die aktuelle
Lage auszuloten, die Chancen Polens im nahenden Konflikt einzuschätzen,
und die Option Pommerns weiterhin offen zu halten. Eine solche Haltung
der pommerschen Herzöge hatte zweifellos zur Folge, dass weder die polni-
sche noch die Deutschordens-Seite absolut sicher sein durfte, für wen sich die
Herzöge letztendlich aussprechen würden. Der Aufenthalt des pommerschen
Herzogs in Posen wurde in Marienburg mit größter Aufmerksamkeit zur
Kenntnis genommen, und trug zur erneuten Öffnung der Ordens-Schatz-
kammer für die pommerschen Herzöge bei. Unmittelbar nach seinem Be-
such in Posen begab sich Świątobór nach Marienburg. Hier traf er den
Herzog Warcisław II. von Wolgast, der offen auf die Ordens-Seite überging
und am 28. Juli ein antipolnisches Bündnis schloss, wofür er abermals ein
Darlehen erhielt. Als der Stettiner Herzog Marienburg verließ, war der
Entschluss, Polen den Krieg zu erklären, schon gefasst. Die Herzöge von
Wolgast und Stettin traten in diesem Krieg als Anhänger und Verbündete
des Deutschen Ordens auf. Der Herzog von Stolp Bogusław VIII. betrieb da-
gegen bis zum Ende die Politik des Abwartens und stellte sich erst dann auf
die polnische Seite, als der Sieger praktisch bekannt war.